Definisi
Turunan fungsi f adalah fungsi f ’ yang nilainya di c adalah
f (c + h) − f (c)
f ’ (c) = lim
h→0 h
asalkan limit ini ada.
Contoh 1
2
Jika f(x) = 3x + 2x +4, maka turunan f di x = 2 adalah
f (2 + h) − f (2)
f ’ (2) = lim
h→0 h
3(2 + h)2 + 2(2 + h) + 4 − (3. 22 + 2. 2 +
= lim
4) h→0 h
3( 4 4h h ) 4 2h + 4 − (12 + 4
+ + 2 + +
= lim
+ 4)
h→0 h
+
12h 3 h 2 +
= lim
2hh→0 h
h(12 3 h +
+
= lim
2) h→0 h
= lim(12 + 3h +
2)
h→0
= 14
dy
Jika y = f(x) turunan y atau turunan f dinotasikan dengan y ’, atau , atau f ’ (x), atau
d
df ( x) x
d
x
Turunan 38
Fungsi
Contoh 2
2
Jika f(x) = 3x + 2x +4, maka turunan f di sembarang x adalah
f ( x + h) − f ( x)
f ’ (x) = lim
h→0 h
3( x + h)2 + 2( x + h) + 4 − (3x2 + 2x +
= lim
4) h→0 h
3( + 2xh + h ) + 2 x + 2h + 4 − (3x2 + 2x +
2 2
= lim
x h→0 h
6xh 3 h+ 2 +
= lim
2hh→0 h
h(6 x 3 h +
+
= lim
2) h→0 h
= lim(6 x + 3h +
2)
h→0
= 6x + 2
3.2 Turunan Fungsi Konstan dan Fungsi Pangkat
1. Jika f(x) = k dengan k konstan untuk setiap x (f fungsi konstan), maka f ’(x) = 0.
f ( x + h) − f (
Bukti: f ’(x) = lim
x) h→0 h
k −
= lim
h→0 h
k
=0
= lim
→
h h 0
h
= 1.
n n–1
3. Jika f(x) = x dengan n bilangan bulat positif, untuk setiap x, maka f ’(x) = nx .
f ( x + h) − f (
Bukti: f ’(x) = lim
x) h→0 h
( x + h)n − n
= lim
x h→0 h
Turunan 39
Fungsi
n n −1 n(n − 1) n − 2 2 n −1 n
x + nx h+ x h + ... + nxh + h −
= lim 2
h→0 h
⎛ n −1 (n n− n −2 n −2 n −1 ⎞
h⎜ nx + x h + ... + nxh +h ⎟
⎝ 2 ⎠
= lim
h→0 h
⎛ n −1 n(n − n −2 n −2 n −1 ⎞
= lim⎜ nx x h + ... + nxh +h ⎟
+ →
2 ⎠
h 0⎝
n −1
= lim nx
h→0
n −1
= nx
Contoh 3
5 4
Jika f(x) = x , maka turunan f adalah f ’(x) = 5x
Contoh 4
5 4 4
1. Jika f(x) = 3x , maka f ’(x) = 3.5x = 15x
5 4
2. Jika f(x) = 3x + 2x, maka f ’(x) = 15x + 2
5 4
3. Jika f(x) = 3x – 2x, maka f ’(x) = 15x – 2
5 4 5
4. Jika f(x) = (3x + 2x)(4x + 7), maka f ’(x) = (15x + 2) (4x + 7) + (3x + 2x)4
3 5+ 2x (15x4 + 2)(4 x + 7) − (3x 5 + 2 x) 4
5. Jika f(x) = x , maka f ’(x)
4x+ (4x + 7)
=
Turunan 40
Fungsi
p –n
6. Jika f(x) = x dengan p bilangan bulat negatif maka f(x) = x dengan – n =
p, 1 u
sehingga f(x) = . Dengan menggunakan turunan y = diperoleh
x
n v
n
f ’(x) = 0. x − n1. nx
(x )
2
= n −1
− nx2
x −
= − nx n 1 x
−2 n
− n −1
= −pxnx
= p
−1
Aturan Rantai
Misalkan y = f(u) dan u = g(x) menentukan fungsi komposisi yang dirumuskan
dengan y = f(g(x)) = (f o g)(x). Jika g terdiferensialkan di x dan f terdiferensialkan di
u = g(x) maka y = (f o g)(x) terdiferensialkan di x dan
y ’ = (f o g) ’ (x)
= f ’(g(x)) g’(x)
atau
dy dy du
d = du
x dx
Penyelesaian:
4 d 3
Misalkan u = 3x + 7x – 8 → u =12x + 7
d
9 dx 8
y=u → y = 9u .
d
dy dy u
8 3
= = 9u (12x + 7)
dx du dx
4 8 3
= 9(3x + 7x – 8) (12x + 7)
Contoh 6
d 3
1. Tentukan y dari fungsí yang dirumuskan dengan y – 2x – 8 = 0
dx
Penyelesaian:
3
Apabila kedua ruas y – 2x – 8 = 0 diturunkan terhadap x, maka diperoleh:
Turunan 42
Fungsi
d 2 d 2
– 6x = 0 ⇔ = 6x
yd yd
x x
d 3 2
2. Tentukan y dari fungsí yang dirumuskan dengan 2x y – 7y – x + 1 = 0
d
x
Penyelesaian:
3 2
Apabila kedua ruas 2x y – 7y – x + 1 = 0 diturunkan terhadap x, maka diperoleh:
2 3
6x y + 2x –7 – 2x = 0
dy dx dy
dy 3
⇔ (2x – 7) = 2x –
d
x
dy 2x − 6x2
⇔ =
d 2x 3 −
x
Contoh 7
4
Jika f(x) = 3x + 7x – 8, tentukan f ’’(x).
Penyelesaian:
3
f ’(x) = 12x + 7
untuk mencari f ’’(x) kita turunkan f ’(x):
d
f ’’(x) = (12 x 3 +
dx
2
= 36x
Contoh 8
5
Jika f(x) = (3x + 2x)(4x + 7), tentukan f ’’(x).
Turunan 43
Fungsi
Penyelesaian:
⎛ ⎞ 5 ⎛ ⎞
(3x + 2x) ⎟ (4x + 7) + (3x + 2x) ⎜ (4 x + 7)
5
f ’(x) = ⎜
⎝ ⎠ ⎝ ⎠
4 5
= (15x + 2) (4x + 7) + (3x + 2x)4
d 4 5
f ’’(x) = [(15x + 2) (4x + 7) + (3x + 2x)4]
d
xd d
4 5
= [(15x + 2) (4x + 7)] + [(3x + 2x)4]
d d
x x
⎛ ⎞ ⎛ ⎞
= ⎜ (15x + 2) ⎟(4 x + 7) + (15x + 2)⎜ (4 x + 7) ⎟
4 4
⎝ ⎠ ⎝ ⎠
⎛ ⎞ ⎛d ⎞
(3x + 2x) ⎟4 + (3x + 2x)⎜ 4
5 5
⎜
⎝ ⎠ ⎝ ⎠
3 4 4 5
= 60x (4x + 7) + (15x + 2) 4 + (15x + 2) 4 + (3x + 2x).0
3 4 4
= 60x (4x + 7) + (15x + 2) 4 + (15x + 2) 4
⎧ Fungsi
Fungsi ⎨
Aljabar ⎩ Fungsi
Fungs
i ⎧ Fungsi
⎪ Fungsi
⎪
Fungsi Transenden⎨ Siklometri
Fungsi
⎪
Fungsi
⎪
⎪Eksponensial
⎩ Fungsi
Turunan 44
Fungsi
Contoh 9
n
Tentukan turunan y = x dengan n bilangan bulat positif
n d n–1
Penyelesaian: y = n
x ⇔ x=y sehingga x = ny
d
( )
y
dy
d
=
1
=
ny
1
=
1
n1− n
=
1
n
x ) =
1 n1
n
x
1− n 1
= xn 1
n
dx n −1 y
x d
y
Contoh 10
Tentukan turunan y = x3+
x + 4x = (x3 + 4x )2
1
3
Penyelesaian: y =
(
1 3
x + 4x ) 2 (3x +
−1
2
Dengan aturan rantai diperoleh: y ’ =
2
3x 2 + 4
=
2 x3+
h→0 h
= cos x . 0 – sin x . 1
= – sin x
Turunan 45
Fungsi
jika f(x) = sin x, maka f ’(x) = cos x
2
jika f(x) = tg x, maka f ’(x) = sec x
2
jika f(x) = ctg x, maka f ’(x) = – cosec x
y = arc sin
x x
1−x
d
x
= cos y = 1 − x
1−x
46
Analog:
1
jika y = arc cos x, maka y ’ = –
1 − x2
1
jika y = arc tg x, maka y ’ =
1 + x2
1
jika y = arc ctg x, maka y ’ = – 1 + x 2
1
jika y = arc sec x, maka y ’ = x x 2 −
1
jika y = arc cosec x, maka y ’ = – x x 2 −
Turunan 47
Fungsi
x
⎛ h⎞
ln⎜1 ⎟
⎝ x⎠
= lim
h→0 x
x
⎛ h⎞
lim ln⎜1 + ⎟
h→0 ⎝ x⎠
=
lim
x
x
⎛ ⎞h
Mengingat (1) lim ln f ( x) = ln lim f ( x) dan (2)→lim ⎜1 + =
h→0 h→0 h 0
⎝ x⎠
Sehingga diperoleh:
x
⎛ h⎞
lim ln⎜1 + ⎟
h→0 ⎝ x⎠
f ’(x) =
lim
x
x
⎛ h⎞
ln lim ⎜1 + ⎟
h→0 ⎝ x⎠
=
lim
x
ln
= e
x
1
=
x
Jadi, 1
jika f(x) = ln x, maka f ’(x) =
x
a
Selanjutnya jika y = log maka turunannya dapat dicari sebagai berikut.
x a ln
y = log x ⇔ y= x
ln a
1
=ln
ln x
1 1a
Sehingga y ’ =
ln a x
1
=
x ln
a Turunan 48
Fungsi
Jadi, a 1
jika y = log x , maka y ’ =
x ln
a
Jadi, x
jika y = a , maka y ’ = a
x
ln a
x
Khususnya untuk a = e, jika y = e ln
, e
x x
jika y = e , maka y ’ = e
Turunan 49
Fungsi
3.8.7 Turunan Fungsi Hiperbolik
Definisi
−x −
e −e e +e
x x x
1
sinh x = coth x = = x −x
2 tanh x e −e
−x
e +e
x
1 2
cosh x = sech x = = x −
2 cosh x e +e x
x −x
sinh ex − −x 1 2
tanh x = cosh
x x = e +e csch x = sinh x = e x − e − x
Jika f(x) = sinh x, maka dengan menggunakan turunan fungsi eksponensial diperoleh
−
d ⎛ ex − e
f ' ( x) ⎜ ⎟
= dx ⎝ 2 ⎠
e x − (−e− )
=
2
−
e +e
x
=
2
= cosh x.
Turunan 50
Fungsi
dy dy d d dy 1
Diperoleh = atau =
dx dt dt yd d d
x x t xd
sehingga t
dy dy dt
=
d dx
x dt
SOAL
d
Carilah y untuk yang berikut
dx
4 2 2 1
1. y = (3x + 2x + x)(x + 7) 5. y =
4 x − 3x +
2
3 2 2 9
2. y = (x + 3x )(4x + 2) 6. y =
x+
1 2x 2 − 3x +
3. y = 7. y =
3x 2 + 2x +
1
4. y =
5x 2 −
d
Dengan aturan rantai tentukan y untuk yang berikut
d
8. y = (2 – 9x)
15 x
⎛ 3x − 1
2
9. y = (5x + 2x – 8)
5
15. y = sin ⎜ ⎟
⎝ 2x + 5
1 ⎛ x2 − 1
10. y = 16. y = cos ⎜⎜ ⎟⎟
(4x − 3x +
2
⎝ x + 4 ⎠
2 4
11. y = sin (3x + 11x) 17. y = arcsin (3x – 11x)
4 4 8
12. y = cos (3x – 11x) 18. y = arctg (3x – 11x)
3 2
13. y = sin x 19. y = ln (5x + 2x – 8)
4
⎛ x −1 ⎞
14. y = ⎜ ⎟ y=e
(2 – 9x)
3 2 3
4x + 11xy – 2y = 0
3 2
6x – 2xy + xy = y
Turunan 51
Fungsi
d
Tentukan y untuk fungís parameter berikut
dx
31. y = 2 – 34. x = ln (2t – 9)
2 3
9t x = sin y = (t + 7)
2 (2t – 9)
32. y = 2 – 9t 35. x = e
x = arc sin (t – 1) y = cosec
t
33. x = ln (2 – 9t) 36. y = sec (t – 1)
y = sin t x = tg (t – 1)
Turunan 52
Fungsi