Anda di halaman 1dari 61

KALKULUS

FUNGSI

Atok Zulijanto,Ph.D
atokzulijanto@ugm.ac.id

Departemen Matematika
Universitas Gadjah Mada

2020

Initial of name KALKULUS FUNGSI


Relasi

Diberikan himpunan tak kosong A, B ⊆ R

Initial of name KALKULUS FUNGSI


Relasi

Diberikan himpunan tak kosong A, B ⊆ R


A × B = {(a, b) : a ∈ A, b ∈ B}

Initial of name KALKULUS FUNGSI


Relasi

Diberikan himpunan tak kosong A, B ⊆ R


A × B = {(a, b) : a ∈ A, b ∈ B}
Contoh : A = {1, 2, 3} dan B = {4, 5},

A × B = {(1, 4), (1, 5), (2, 4), (2, 5), (3, 4), (3, 5)}

Initial of name KALKULUS FUNGSI


Relasi

Diberikan himpunan tak kosong A, B ⊆ R


A × B = {(a, b) : a ∈ A, b ∈ B}
Contoh : A = {1, 2, 3} dan B = {4, 5},

A × B = {(1, 4), (1, 5), (2, 4), (2, 5), (3, 4), (3, 5)}

Relasi dr A ke B didefinisikan sbg himp tak kosong


R ⊆ A × B.

Initial of name KALKULUS FUNGSI


Relasi

Diberikan himpunan tak kosong A, B ⊆ R


A × B = {(a, b) : a ∈ A, b ∈ B}
Contoh : A = {1, 2, 3} dan B = {4, 5},

A × B = {(1, 4), (1, 5), (2, 4), (2, 5), (3, 4), (3, 5)}

Relasi dr A ke B didefinisikan sbg himp tak kosong


R ⊆ A × B.
Contoh : A = {1, 2, 3} dan B = {4, 5},
R = {(1, 4), (1, 5), (3, 5)} merupakan relasi dari A ke B.

Initial of name KALKULUS FUNGSI


Relasi

Diberikan himpunan tak kosong A, B ⊆ R


A × B = {(a, b) : a ∈ A, b ∈ B}
Contoh : A = {1, 2, 3} dan B = {4, 5},

A × B = {(1, 4), (1, 5), (2, 4), (2, 5), (3, 4), (3, 5)}

Relasi dr A ke B didefinisikan sbg himp tak kosong


R ⊆ A × B.
Contoh : A = {1, 2, 3} dan B = {4, 5},
R = {(1, 4), (1, 5), (3, 5)} merupakan relasi dari A ke B.

Jk R relasi dr A ke B dan (a, b) ∈ R, maka dikatakan a berelasi


R dg b atau a dikawankan (dipasangkan) dg b oleh relasi R,
dan ditulis aRb atau b = R(a)

Initial of name KALKULUS FUNGSI


Fungsi

Fungsi dr A ke B adl relasi dr A ke B yg mengawankan


setiap anggota A dg tepat satu anggota B.

Initial of name KALKULUS FUNGSI


Fungsi

Fungsi dr A ke B adl relasi dr A ke B yg mengawankan


setiap anggota A dg tepat satu anggota B.

Contoh :A = {1, 2, 3} dan B = {4, 5},

Initial of name KALKULUS FUNGSI


Fungsi

Fungsi dr A ke B adl relasi dr A ke B yg mengawankan


setiap anggota A dg tepat satu anggota B.

Contoh :A = {1, 2, 3} dan B = {4, 5},

R1 = {(1, 4), (3, 5)} bukan fungsi dari A ke B

Initial of name KALKULUS FUNGSI


Fungsi

Fungsi dr A ke B adl relasi dr A ke B yg mengawankan


setiap anggota A dg tepat satu anggota B.

Contoh :A = {1, 2, 3} dan B = {4, 5},

R1 = {(1, 4), (3, 5)} bukan fungsi dari A ke B

R2 = {(1, 4), (2, 4), (2, 5), (3, 5)} bukan fungsi dari A ke B

Initial of name KALKULUS FUNGSI


Fungsi

Fungsi dr A ke B adl relasi dr A ke B yg mengawankan


setiap anggota A dg tepat satu anggota B.

Contoh :A = {1, 2, 3} dan B = {4, 5},

R1 = {(1, 4), (3, 5)} bukan fungsi dari A ke B

R2 = {(1, 4), (2, 4), (2, 5), (3, 5)} bukan fungsi dari A ke B

R3 = {(1, 4), (2, 5), (3, 5)} fungsi dari A ke B

Initial of name KALKULUS FUNGSI


Fungsi

Jk f adl fungsi dr A ke B, mk biasa ditulis f : A → B.

Initial of name KALKULUS FUNGSI


Fungsi

Jk f adl fungsi dr A ke B, mk biasa ditulis f : A → B.

A disebut domain atau daerah asal atau daerah definisi


fungsi, dan dinotasikan Df . f .
B disebut kodomain atau daerah kawan fungsi f .
daerah hasil atau range ditulis Rf , adl
{y ∈ B : y = f (x), x ∈ A}

Initial of name KALKULUS FUNGSI


Fungsi

Jk f adl fungsi dr A ke B, mk biasa ditulis f : A → B.

A disebut domain atau daerah asal atau daerah definisi


fungsi, dan dinotasikan Df . f .
B disebut kodomain atau daerah kawan fungsi f .
daerah hasil atau range ditulis Rf , adl
{y ∈ B : y = f (x), x ∈ A}

Jk f : A → B dan x ∈ A memp kawan y ∈ B mk dikatakan


y mrpkan bayangan x oleh f atau y mrpkan nilai fungsi f di
x, dan ditulis y = f (x).

Initial of name KALKULUS FUNGSI


Fungsi

Jk f adl fungsi dr A ke B, mk biasa ditulis f : A → B.

A disebut domain atau daerah asal atau daerah definisi


fungsi, dan dinotasikan Df . f .
B disebut kodomain atau daerah kawan fungsi f .
daerah hasil atau range ditulis Rf , adl
{y ∈ B : y = f (x), x ∈ A}

Jk f : A → B dan x ∈ A memp kawan y ∈ B mk dikatakan


y mrpkan bayangan x oleh f atau y mrpkan nilai fungsi f di
x, dan ditulis y = f (x).

Grafik fungsi f : A → B adl {(x, f (x)) : x ∈ A}. Dkl grafik


fungsi f tdr dr semua ttk (x, y ) di bidang koordinat shg
y = f (x) dan x ∈ Df .

Initial of name KALKULUS FUNGSI


Domain fungsi

Domain fungsi f , apabila tdk disebutkan, mk disepakati bhw Df


adl himp terbesar di R shg f terdefinisi.

Initial of name KALKULUS FUNGSI


Domain fungsi

Domain fungsi f , apabila tdk disebutkan, mk disepakati bhw Df


adl himp terbesar di R shg f terdefinisi.

Contoh: Tentukan domain fungsi f apabila diket:


1 f (x) = x 2 + 1

Initial of name KALKULUS FUNGSI


Domain fungsi

Domain fungsi f , apabila tdk disebutkan, mk disepakati bhw Df


adl himp terbesar di R shg f terdefinisi.

Contoh: Tentukan domain fungsi f apabila diket:


1 f (x) = x 2 + 1
Df = R

Initial of name KALKULUS FUNGSI


Domain fungsi

Domain fungsi f , apabila tdk disebutkan, mk disepakati bhw Df


adl himp terbesar di R shg f terdefinisi.

Contoh: Tentukan domain fungsi f apabila diket:


1 f (x) = x 2 + 1
Df = R
1
2 f (x) = x 2 −4

Initial of name KALKULUS FUNGSI


Domain fungsi

Domain fungsi f , apabila tdk disebutkan, mk disepakati bhw Df


adl himp terbesar di R shg f terdefinisi.

Contoh: Tentukan domain fungsi f apabila diket:


1 f (x) = x 2 + 1
Df = R
2 f (x) = x 21−4
Df = {x ∈ R : x 2 − 4 6= 0} =

Initial of name KALKULUS FUNGSI


Domain fungsi

Domain fungsi f , apabila tdk disebutkan, mk disepakati bhw Df


adl himp terbesar di R shg f terdefinisi.

Contoh: Tentukan domain fungsi f apabila diket:


1 f (x) = x 2 + 1
Df = R
2 f (x) = x 21−4
Df = {x ∈ R : x 2 − 4 6= 0} = {x ∈ R : x 6= 2, x 6= −2}

Initial of name KALKULUS FUNGSI



1 f (x) = x −3

Initial of name KALKULUS FUNGSI



1 f (x) = x − 3
Df = {x ∈ R : x − 3 ≥ 0} =

Initial of name KALKULUS FUNGSI



1 f (x) = x − 3
Df = {x ∈ R : x − 3 ≥ 0} = {x : x ≥ 3}

Initial of name KALKULUS FUNGSI



1 f (x) = x − 3
Df = {x ∈ R : x − 3 ≥ 0} = {x : x ≥ 3}
q
2 f (x) = x 2x−1

Initial of name KALKULUS FUNGSI



1 f (x) = x − 3
Df = {x ∈ R : x − 3 ≥ 0} = {x : x ≥ 3}
q
2 f (x) = x 2x−1

x
Df = {x ∈ R : ≥ 0}
x2 − 1
= {x ∈ R : −1 < x ≤ 0 atau x > 1}

Initial of name KALKULUS FUNGSI


Tugas
Tentukan domain fungsi-fungsi berikut
x−1
1 f (x) = |x 2 −1|

x−7
2 f (x) = x 3 −x 2 −6x

x+2
3 f (x) = log( 2x−1 + 2)
q
x
4 f (x) = 2x + x+1

Initial of name KALKULUS FUNGSI


Surjektif, injektif, bijektif

Diberikan fungsi f : A → B

Initial of name KALKULUS FUNGSI


Surjektif, injektif, bijektif

Diberikan fungsi f : A → B
Apabila setiap anggota B mempunyai kawan anggota A
(untuk setiap y ∈ B terdapat x ∈ A sehingga y = f (x),
maka f disebut fungsi surjektif (onto function)).

Initial of name KALKULUS FUNGSI


Surjektif, injektif, bijektif

Diberikan fungsi f : A → B
Apabila setiap anggota B mempunyai kawan anggota A
(untuk setiap y ∈ B terdapat x ∈ A sehingga y = f (x),
maka f disebut fungsi surjektif (onto function)).

Apabila setiap anggota B yg mempunyai kawan di A


kawannya tunggal (untuk setiap x1 , x2 ∈ A,
f (x1 ) = f (x2 ) ⇒ x1 = x2 equivalently
x1 6= x2 ⇒ f (x1 ) 6= f (x2 )), mk f disebut fungsi injektif atau
fungsi 1-1.

Initial of name KALKULUS FUNGSI


Surjektif, injektif, bijektif

Diberikan fungsi f : A → B
Apabila setiap anggota B mempunyai kawan anggota A
(untuk setiap y ∈ B terdapat x ∈ A sehingga y = f (x),
maka f disebut fungsi surjektif (onto function)).

Apabila setiap anggota B yg mempunyai kawan di A


kawannya tunggal (untuk setiap x1 , x2 ∈ A,
f (x1 ) = f (x2 ) ⇒ x1 = x2 equivalently
x1 6= x2 ⇒ f (x1 ) 6= f (x2 )), mk f disebut fungsi injektif atau
fungsi 1-1.

Jk f surjektif dan injektif, mk f disebut fungsi bijektif atau


korespondensi 1-1.

Initial of name KALKULUS FUNGSI


Aljabar fungsi

Diberikan fungsi-fungsi f dan g. Didefinisikan fungsi-fungsi


f + g,f − g,αf dengan α ∈ R, fg, dan gf sbb

Initial of name KALKULUS FUNGSI


Aljabar fungsi

Diberikan fungsi-fungsi f dan g. Didefinisikan fungsi-fungsi


f + g,f − g,αf dengan α ∈ R, fg, dan gf sbb
(f + g)(x) = f (x) + g(x) untuk setiap x ∈ Df +g

(f − g)(x) = f (x) − g(x) untuk setiap x ∈ Df −g

(αf )(x) = α · f (x), untuk setiap x ∈ Dαf

(fg)(x) = f (x)g(x) untuk setiap x ∈ Dfg


f (x)
( gf )(x) = g(x) untuk setiap x ∈ D f asalkan g(x) 6= 0
g

Initial of name KALKULUS FUNGSI


Aljabar fungsi

Diberikan fungsi-fungsi f dan g. Didefinisikan fungsi-fungsi


f + g,f − g,αf dengan α ∈ R, fg, dan gf sbb
(f + g)(x) = f (x) + g(x) untuk setiap x ∈ Df +g

(f − g)(x) = f (x) − g(x) untuk setiap x ∈ Df −g

(αf )(x) = α · f (x), untuk setiap x ∈ Dαf

(fg)(x) = f (x)g(x) untuk setiap x ∈ Dfg


f (x)
( gf )(x) = g(x) untuk setiap x ∈ D f asalkan g(x) 6= 0
g

Domain masing-masing fungsi di atas adl Df ∩ Dg , kecuali


untuk gf , D f = {x ∈ Df ∩ Dg : g(x) 6= 0}.
g

Initial of name KALKULUS FUNGSI


Contoh : Diberikan fungsi
√ f dan g yang didefinisikan sebagai
1
f (x) = x−1 dan g(x) = x + 1.
Tentukan (f + g)(x), ( gf )(x), Df +g dan D f .
g

Initial of name KALKULUS FUNGSI


Contoh : Diberikan fungsi
√ f dan g yang didefinisikan sebagai
1
f (x) = x−1 dan g(x) = x + 1.
Tentukan (f + g)(x), ( gf )(x), Df +g dan D f .
g
1

(f + g)(x) = f (x) + g(x) = x−1 + x + 1
f (x)
( gf )(x) = g(x) = 1√
(x−1) x+1

Initial of name KALKULUS FUNGSI


Contoh : Diberikan fungsi
√ f dan g yang didefinisikan sebagai
1
f (x) = x−1 dan g(x) = x + 1.
Tentukan (f + g)(x), ( gf )(x), Df +g dan D f .
g
1

(f + g)(x) = f (x) + g(x) = x−1 + x + 1
f (x)
( gf )(x) = g(x) = 1√
(x−1) x+1

Df +g = Df ∩ Dg
= {x : x 6= 1} ∩ {x : x ≥ −1}
= {x : −1 ≤ x < 1 atau x > 1}

Initial of name KALKULUS FUNGSI


Contoh : Diberikan fungsi
√ f dan g yang didefinisikan sebagai
1
f (x) = x−1 dan g(x) = x + 1.
Tentukan (f + g)(x), ( gf )(x), Df +g dan D f .
g
1

(f + g)(x) = f (x) + g(x) = x−1 + x + 1
f (x)
( gf )(x) = g(x) = 1√
(x−1) x+1

Df +g = Df ∩ Dg
= {x : x 6= 1} ∩ {x : x ≥ −1}
= {x : −1 ≤ x < 1 atau x > 1}

D f = {x : −1 < x < 1 atau x > 1}


g

Initial of name KALKULUS FUNGSI


Tugas
Tentukan fungsi-fungsi f + g, fg, gf beserta domain-domainnya,
apabila diket

x

1 f (x) = x 2 −4x+3
dan g(x) = x2 − 1

x+4 x
2 f (x) = x+1 dan g(x) = x−2

Initial of name KALKULUS FUNGSI


Fungsi invers

Diberikan fungsi f : X → Y . Kebalikan (invers) fungsi f


belum tentu mrpkan suatu fungsi, ttp hanya berupa relasi
dr Y ke X

Initial of name KALKULUS FUNGSI


Fungsi invers

Diberikan fungsi f : X → Y . Kebalikan (invers) fungsi f


belum tentu mrpkan suatu fungsi, ttp hanya berupa relasi
dr Y ke X

Apabila f : X → Y injektif mk invers fungsi f juga mrpkan


fungsi dari Rf ke X , dan disebut fungsi invers, dinotasikan
dg f −1 , dan didefinisikan sebagai

Initial of name KALKULUS FUNGSI


Fungsi invers

Diberikan fungsi f : X → Y . Kebalikan (invers) fungsi f


belum tentu mrpkan suatu fungsi, ttp hanya berupa relasi
dr Y ke X

Apabila f : X → Y injektif mk invers fungsi f juga mrpkan


fungsi dari Rf ke X , dan disebut fungsi invers, dinotasikan
dg f −1 , dan didefinisikan sebagai

x = f −1 (y ) ⇔ y = f (x)

dengan Df −1 = Rf dan Rf −1 = Df

Initial of name KALKULUS FUNGSI


Tugas
Tentukan f −1 , apabila diket

1 f (x) = 2x 3 − 1
2 f (x) = x 2 + 1, x ≤ 0
x−1
3 f (x) = 1 + x+2

4
 2
 x jika x < 0
f (x) = −1 jika x = 0
 1
− 2 x − 2 jika x > 0

Initial of name KALKULUS FUNGSI


Tugas

Tentukan f −1 jika diketahui

x 2 + 2 jika x < 0

f (x) = 1
x+1 jika x ≥ 0

2

2x jika x ≤ 0
f (x) = x+1
x jika x > 0

Initial of name KALKULUS FUNGSI


Fungsi komposisi


Pandang y = f (u) = u dan u = g(x) = x 2 + 1

Initial of name KALKULUS FUNGSI


Fungsi komposisi


Pandang y = f (u) = u dan u = g(x) = x 2 + 1

Dg substitusi, y = f (u) = f (g(x)) = f (x 2 + 1) = x2 + 1

Initial of name KALKULUS FUNGSI


Fungsi komposisi


Pandang y = f (u) = u dan u = g(x) = x 2 + 1

Dg substitusi, y = f (u) = f (g(x)) = f (x 2 + 1) = x2 + 1

Prosedur ini disebut komposisi. Secara umum, diket fungsi


f dan g. Diambil sebarang x ∈ Dg , jk g(x) ∈ Df mk f dpt
dikerjakan pd g(x) dan diperoleh fungsi baru
h(x) = f (g(x)). Ini disebut komposisi dr f dan g, ditulis f ◦ g

Initial of name KALKULUS FUNGSI


Fungsi komposisi


Pandang y = f (u) = u dan u = g(x) = x 2 + 1

Dg substitusi, y = f (u) = f (g(x)) = f (x 2 + 1) = x2 + 1

Prosedur ini disebut komposisi. Secara umum, diket fungsi


f dan g. Diambil sebarang x ∈ Dg , jk g(x) ∈ Df mk f dpt
dikerjakan pd g(x) dan diperoleh fungsi baru
h(x) = f (g(x)). Ini disebut komposisi dr f dan g, ditulis f ◦ g

Definisi
Fungsi komposisi dr f dan g ditulis f ◦ g, didef sbg

(f ◦ g)(x) = f (g(x)) dg Df ◦g = {x ∈ Dg : g(x) ∈ Df }.

Initial of name KALKULUS FUNGSI


1
Contoh : Diberikan fungsi f (x) = x−3 dan g(x) = x 2 − 1

Initial of name KALKULUS FUNGSI


1
Contoh : Diberikan fungsi f (x) = x−3 dan g(x) = x 2 − 1

1
(f ◦ g)(x) = f (g(x)) = f (x 2 − 1) = x 2 −4

Initial of name KALKULUS FUNGSI


1
Contoh : Diberikan fungsi f (x) = x−3 dan g(x) = x 2 − 1

1
(f ◦ g)(x) = f (g(x)) = f (x 2 − 1) = x 2 −4

Df = {x : x 6= 3} dan Dg = R

Initial of name KALKULUS FUNGSI


1
Contoh : Diberikan fungsi f (x) = x−3 dan g(x) = x 2 − 1

1
(f ◦ g)(x) = f (g(x)) = f (x 2 − 1) = x 2 −4

Df = {x : x 6= 3} dan Dg = R

Df ◦g = {x ∈ Dg : g(x) ∈ Df }
= {x ∈ R : x 2 − 1 6= 3}
= {x ∈ R : x 6= 2 dan x 6= −2}

Initial of name KALKULUS FUNGSI


Tugas
Tentukan f ◦ g dan g ◦ f serta domainnya masing-masing.
x x−1
1 f (x) = x+1 , g(x) = x−2
x

2 f (x) = x 2 −3x+2
, g(x) = x2 − 1

Tentukan f ◦ g dan g ◦ f

x 2 − 1 jk x ≥ 4

f (x) =
3x − 1 jk x < 4

dan g(x) = x +2

Initial of name KALKULUS FUNGSI


Tugas

1 Tentukan f ◦ g jika diketahui


 √
x jika x > 4
f (x) = 1
− 2 x − 3 jika x ≤ 4

dan g(x) = x 2 − 5.
2 Tentukan f ◦ g jika diketahui
 2
x + 2 jika x < 0
f (x) = 1
x+1 jika x ≥ 0

x − 2 jika x > 2
g(x) =
4 − x 2 jika x ≤ 2

Initial of name KALKULUS FUNGSI


Tugas

Gambarkan grafik fungsi:

1 a. f (x) = x 2 − 2x − 3 b. f (x) = x 2 − x − 2.
x−1 x+1
2 a. f (x) = x+2 b. f (x) = x−2
√ √
3 a. f (x) = 1 + x −2 b. f (x) = 2 + x +2
4 a. f (x) = sin(x − π4 ) b. f (x) = 2 cos(x + π4 )

5 a. f (x) = ( 12 )x b. f (x) = 2x .
1
6 a. f (x) =2 log x b. f (x) = 2 log x.

Initial of name KALKULUS FUNGSI


Grafik di sistem koord kutub

Salah satu cara menggambar grafik di sistem koordinat kutub


adalah dengan plotting.

Sifat simetri.
1 Jika persamaan r = f (θ) tidak berubah apabila (r , θ)
diganti dengan (r , −θ), maka grafik simetri terhadap
sumbu kutub (θ = 0).
2 Jika persamaan r = f (θ) tidak berubah apabila (r , θ)
diganti dengan (r , π − θ), maka grafik simetri terhadap
sumbu vertikal (θ = π2 atau θ = − π2 ).
3 Jika persamaan r = f (θ) tidak berubah apabila (r , θ)
diganti dengan (−r , θ), maka grafik simetri terhadap kutub
O.

Initial of name KALKULUS FUNGSI


Kardioida

Kurva (grafik) r = a(1 − cos θ) untuk suatu konstanta a > 0


disebut kardioida (cardioid).
Contoh:
Gambarkan kardioida r = 2(1 − cos θ)

θ r = 2(1 − cos θ) θ r = 2(1 − cos θ)



0 0 √ 3 3 √
π
6 2(1 − 12 √3) 5π
6 2(1 + 12 3)
π
4 2(1 − 12 2) π 4
π 3π
3 1 2 2
π
2 2 2π 0

Initial of name KALKULUS FUNGSI


Initial of name KALKULUS FUNGSI
Contoh
Gambarkan grafik fungsi r = 2 + 2 sin θ
θ r = 2 + 2 sin θ θ r = 2 + 2 sin θ

0 2 6 3
π
6 3 √ π 2
π 7π
4 2 + √2 6 1 √
π 5π
3 2 + 3 4 2 − √2
π 4π
2 4 √ 3 2− 3
2π 3π
3 2 + √ 3 2 0

4 2 + 2 2π 2

Initial of name KALKULUS FUNGSI


Limacon
Kurva (grafik) r = b ± a cos θ atau r = b ± a sin θ untuk suatu
konstanta a, b disebut limacon.
Contoh:
Gambarkan limacon r = 2 − 3 cos θ

Initial of name KALKULUS FUNGSI

Anda mungkin juga menyukai