BAB 5
(Turunan)
03
Fakultas Teknik Teknik Sipil MK90016 Handaru Tampiko, Ir, MSc
5.1 Turunan Suatu Fungsi (Differential)
Laju Pertumbuhan
Kemiringan Garis
Kecepatan Sesaat, dll
lim f ( x + Δ x )−f ( x )
' Δx →0
f ( x❑ )=
Δx
Diketahui :f ( x)=
2 x−3
3x+4
, Tentukan f ' (x ), f ' (1), f '
−4
3( )
jika ada !
Penyelesaian :
lim f ( x+ Δ x)−f ( x )
' Δx →0
¿ f ( x )∧¿
Δx
2(x+ Δ x)−3 2 x−3
lim −
Δ x→ 0 (x+ Δ x)+ 4 3 x+ 4
¿=
Δx
(2 x+ 2 Δ x−3)(3 x + 4)−(2 x−3)(3 x +3 Δ x +4 )
lim
Δ x→ ∞ (3 x +3 Δ x + 4)(3 x+ 4)
¿=
Δx f ( x) tidak
2 2
lim 6 x + 8 x+6 x Δ x +8 Δ x−9 x−12−6 x −6 x Δ x−8 x+ 9 x +9 Δ x+12
' Δ x→ 0
f (x )∧¿
(3 x +3 Δ x+ 4)(3 x +4 )⋅ Δ x
¿∧ lim 17 Δ x lim 17
Δ x→ 0 Δ x →0
=
(3 x +3 Δ x +4 )(3 x + 4)⋅ Δ x (3 x +3 Δ x + 4)(3 x+ 4)
' 17 17
f (x)∧¿ =
( 3 x + 4)(3 x+ 4) ¿ ¿
¿
memiliki turunan di titik-titik di mana f ( x) diskontinu.
2015 Matematika I
2 Handaru Tampiko, Ir, MSc
Pusat Bahan Ajar dan eLearning
http://www.mercubuana.ac.id
Penyelesaian :
Δ x (2 x + Δ x) f ' (x )= 2 x = 2 x = x = x Ke
f (x) ¿¿ lim ¿ Δ x→ 0 ¿ ¿¿ ¿ lim ¿ Δ x→ 0 ¿
Δr ⋅¿ ¿ √ x2 + √ x 2 2 √ x 2 √ x 2 ¿ x ∨¿ ¿
simpulan:
f ( x) tidak meapunyai turunan di titik-titik di mana f (x) tidak ada garis singgungnva.
Rumus Turunan Fungsi Aljabar:
No Fungsi Turunan
' '
1 y=f (x ) y =f ( x)
' '
4 g( x )=c ⋅ f (x ) g (x)=c ⋅ f ( x)
' '
f (x) f ( x )⋅ g(x )−g (x )⋅ f (x)
7 h( x )= h( x )= 2
g( x) [ g ' ( x )]
Maka fungsi komposisi y=f (g( x )) dapat diturunkan di titik x dan berlaku:
dy dy du
= ⋅
dx d u' dx
' ' '
y ( x )= y ( u ) u ( x )
Aturan Rantai Leibniz
2015 Matematika I
3 Handaru Tampiko, Ir, MSc
Pusat Bahan Ajar dan eLearning
http://www.mercubuana.ac.id
Soal dan Penyelesaian
Tentukanlah turunan dari persamaan berikut ini:
y= √1− xPenyelesaian:
Umpama: u=1−x sehingga y= √u=u1 /2
du dy 1
=−1 = u1 /2 ' dy dy du
⏟
dx du 2 Tu run a rda riy: y = = ⋅
dx du dx
' dy 1 1/ 2 −1 1/ 2
y= = u ⋅−1= u
dx 2 2
dy −1
y'= = ¿
dx 2
No Fungsi Turunan
'
2 y=cos x y =−sin x
' 2
3 y=tg x y =sec x
2015 Matematika I
4 Handaru Tampiko, Ir, MSc
Pusat Bahan Ajar dan eLearning
http://www.mercubuana.ac.id
lim f (x + Δ x )−f (x)
' Δ x →0
y=sin x → y =¿
Δx
lim sin ( x + Δ x )−sin x
¿ Δx →0
Δx
Ingat sin x −sin y=2 cos
x+ y
2
⋅sin
x−y
2 ( ) ( )
lim 2 cos (x+ y /2 Δ x )⋅sin 1 /2 Δ x =cos x ⋅1=cos x (Terbukti) ¿
Δ→∞
¿
2 ⋅1/2 Δ x
lim sin 1 /2 Δ x
sin 1/2 Δ x
¿ lim cos (x +1/2 Δ x)⋅ = lim cos ( x +1/2 Δ x) . 1 /2 Δ x →0
Δ x →0 1 /2 Δ x Δ x →0 1/2 Δ x
¿
No Fungsi Turunan
1
1 y=ln x y'=
x
' 1
2 a
y= log x y=
x ln a
' 1
Buktikan hahwa turunan dari y=ln x adalah y = !
x
Bukti:
f (x+ Δ x)−f (x ) ln (x+ Δ x)−ln x
y=ln x → y ' =lim ¿ Δ x→ 0 ¿¿ lim ¿ Δ x→ 0 ¿
Δx Δx
ln ( x+xΔ x ) =lim ¿
¿ lim ¿ Δ x→ 1 ¿
Δx Δ x→ 0
1
Δx
ln (
x+ Δ x
x
¿ )
( ) ( ) ( )
1/Δx 1/Δx x/ Δ x. 1/ x
x+Δ x Δx 1
¿ lim ¿ Δ x→ 0 ln =lim ¿ Δ x→ 0 ln 1+ =lim ¿ Δ x →0 ln 1+ ¿¿ ¿
x x x/ Δx
{( ) } {( ) }
x/ Δ x 1 / x 1/ Δ x 1 / x
1 1
¿ lim ¿ Δ x→ 0 ln 1+ =ln lim ¿x / Δ x → ∞ 1+ ¿¿
x/Δ x x/ Δ x
1/x 1 ' 1
¿ ln e = ln e lngat ln e=1 y = (Terbukti)
x x
Catatan logaritma
()a
ln =ln a−ln b
b
2015 Matematika I
5 Handaru Tampiko, Ir, MSc
Pusat Bahan Ajar dan eLearning
http://www.mercubuana.ac.id
5.9 Turunan Fungsi Implisit
y=f ( x ) Fungsi eksplisit
f ( x , y )=0 Fungsi implisit
dy −dF /dx
=
dx dF /dy
No Fungsi Turunan
1 y=a x y ' =a x ⋅ ln a
x
y=a
lny =x l na
ln y −x ln a=0
´ thd y
Turunan
´
() (ln a)
Turunan thd x
1 x
−( 1. ln a+ x .0) + ⋅ y ' =0 y' = = y ln a Diketahui y=a
y (1/ y)
' x
Maka: y =a ln a (Terbukti)
2015 Matematika I
6 Handaru Tampiko, Ir, MSc
Pusat Bahan Ajar dan eLearning
http://www.mercubuana.ac.id
Rumus Turunan Fungsi Siklometri:
No Fungsi Turunan
' 1
1 y=arcsin x y =sec y=
√1−x2
' −1 −1
2 y=arccos x y= =
sin y √1−x2
' 2 1
3 y=arctg x y =cos y=
1+ x 2
' 2 −1
4 y=arcctg x y =−sin n y = 2
1+ x
1
5 y=arcsec x y'=
¿ x∨⋅ √ x 2−1
' −1
6 y=arccosec x y=
¿ x∨⋅ √ x −1
2
x −x x −x
e x −e− x e x + e−x sin h x e −e cos h x e + e
sin h x= cosh x= tgh x = = x − x cotgh x= =
2 2 cos h x e +e sin h x e x −e−x
1 2 1 2
sec h x= = x −x cosec h x= = x −x
cos h x e + e sin h x e −e
2015 Matematika I
7 Handaru Tampiko, Ir, MSc
Pusat Bahan Ajar dan eLearning
http://www.mercubuana.ac.id
Diketahui : y=f ( x )
X =x (t)Y = y (t)
dx dy
Maka: = Ẋ =Ẏ
dt dt
' dy dy dt
Turunan Pertama: y = = ⋅
dx dt dx
1 Ẏ
¿ Ẏ ⋅ =
Ẋ Ẋ
( Ÿ Ẋ− Ẍ Ẏ )
y' '=
¿¿
2015 Matematika I
8 Handaru Tampiko, Ir, MSc
Pusat Bahan Ajar dan eLearning
http://www.mercubuana.ac.id