INTEGRAL FUNGSI TRIGONOMETRI

A. Rumus-rumus Dasar Turunan Fungsi Trigonometri

Tipe 1: Tipe 3:
1. y  sin x  y'  cos x 1. y  sin n x  y'  n sin n1 x cos x
2. y  cos x  y'   sin x 2. y  cosn x  y'  n cosn1 x sin x
3. y  tan x  y'  sec2 x 3. y  tan n x  y'  n tan n1 x sec2 x
4. y  cot x  y'   csc2 x 4. y  cot n x  y'  n cot n1 x csc2 x
5. y  sec x  y'  sec x tan x 5. y  secn x  y'  n secn x tan x
6. y  csc x  y'   csc x cot x 6. y  cscn x  y'  n cscn x cot x
Tipe 2: Tipe 4:
1. y  sin u  y'  cos u  u' 1. y  sin n u  y'  n sin n1 u cos u  u'
2. y  cos u  y'   sin u  u' 2. y  cosn u  y'  n cosn1 u sin u  u'
3. y  tan u  y'  sec2 u  u' 3. y  tan n u  y'  n tan n1 u sec2 u  u'
4. y  cot x  y'   csc2 x 4. y  cot n u  y'  n cot n1 u csc2 u  u'
5. y  secu  y'  sec u tan u  u' 5. y  secn u  y'  n secn u tan u  u'
6. y  cscu  y'   cscu cot u  u 6. y  cscn u  y'  n cscn u cot u  u'
B. Rumus-rumus Fungsi Trigonometri
1. Rumus Kebalikan
1 1 1
1. sin x  2. cos x  3. tan x 
csc x sec x cot x
2. Rumus Perbandingan
sin x cos x
1. tan x  2. cot x 
cos x sin x
3. Identitas Pythagoras
1. sin 2 x  cos 2 x  1 2. 1  tan 2 x  sec 2 x 3. 1  cot 2 x  csc 2 x
4. Rumus Trigonometri Sudut Rangkap
1
1. sin 2x  2 sin x cos x 3. sin 2 x  (1  cos 2 x)
2
1
2. cos 2 x  cos 2 x  sin 2 x  2 cos 2 x  1  1  2 sin 2 x 4. cos2 x  (1  cos 2 x)
2
5. Rumus-rumus Sinus dan Kosinus
1. 2 sin A cos B  sin( A  B)  sin( A  B) 3. 2 cos A cos B  cos(A  B)  cos(A  B)
2. 2 cos A sin B  sin( A  B)  sin( A  B) 4. 2 sin A sin B   cos(A  B)  cos(A  B)
C. Rumus-rumus Dasar Integral Fungsi Trigonometri
Tipe 1:
1.  sin xdx   cos x  C 3.  tan xdx  ln sec x  C 5.  sec xdx  ln sec x  tan x  C
2.  cos xdx  sin x  C 4.  cot xdx  ln sin x  C 6.  csc xdx  ln csc x  cot x  C

SOAL-SOAL DAN SOLUSINYA

1. Buktikan bahwa  tan xdx  ln sec x  C
1 | Husein Tampomas, Pendalaman Materi: Integral Fungsi Trigonometri, MGMP, Bandung, Jabar, 5 Agustus 2007, 2014
 Bukti:
sin x
 tan xdx   cos xdx
Misalnya t  cos x , maka dt   sin xdx , sehingga
sin x  dt 1 1
tan xdx  
cos x
dx 
t 
  ln t  C  ln  C  ln
t cos x
 C  ln sec x  C (qed)

2. Buktikan bahwa  cot xdx  ln sin x  C

Bukti:
Alternatif 1:
cos x
 cot xdx   sin x dx
Misalnya t  sin x , maka dt  cos xdx , sehingga
cos x dt
cot xdx  sin x
dx 
t 
 ln t  C  ln sin x  C (qed)
Alternatif 2:
π
Misalnya x   y , maka dx  dy , sehingga
2
 tan xdx  ln sec x  C
π  π 
 tan 2  y (dy)  ln sec 2  y   C

 cot ydy  ln csc y  C

 cot ydy   ln csc y  C

 cot ydy  ln csc y  C
1

 cot ydy  ln sin y  C atau  cot xdx  ln sin x  C (qed)

3. Buktikan bahwa  sec xdx  ln sec x  tan x  C

Bukti:
Alternatif 1:
sec x  tan x 
sec 2 x  sec x tan x dx 
 
sec xdx  sec x 
sec x  tan x
dx  
sec x  tan x
 
Misalnya sec x  tan x  t , maka sec x tan x  sec2 x dx  dt , sehingga
sec x  tan x sec 2

x  sec x tan x dx dt
 sec xdx   sec x  sec x  tan x dx   sec x  tan x 

t
 ln t  C  ln sec x  tan x  C (qed)
Alternatif 2:
sec x  tan x 
sec2 x  sec x tan x dx 
 
sec xdx  sec x 
sec x  tan x
dx  
sec x  tan x
 
Misalnya sec x  tan x  t , maka sec x tan x  sec2 x dx  dt , sehingga
sec x  tan x sec 2

x  sec x tan x dx dt
 
sec xdx  sec x 
sec x  tan x
dx   sec x  tan x 

t
 ln t  C  ln sec x  tan x  C (qed)
Alternatif 3:
1 cos xdx
 sec xdx   cos x dx   1  sin 2
x
2 | Husein Tampomas, Pendalaman Materi: Integral Fungsi Trigonometri, MGMP, Bandung, Jabar, 5 Agustus 2007, 2014
 Misalnya sin x  t , maka cos xdx  dt , sehingga
1 cos xdx dt
 sec xdx   cos x
dx  1  sin x
2
 
1 t2
1
Uraikan bentuk sebagai berikut.
1 t2
1 A B
 
1 t 2
1 t 1 t
1  A(1  t )  B(1  t )
1  ( A  B)  ( A  B)t
A  B  1 .... (1)
A  B  0 .... (2)
1
Dari persamaan (1) dan (2) diperoleh A  B 
2
1 1
1 cos xdx cos xdx dt dt dt 1 1
 sec xdx   cos x
dx   2
cos x
 
1  sin x
2

1 t 2
 2
1 t
 
2
1 t 
  ln(1  t )  ln(1  t )
2 2
1 1 t 1  sin x 1  sin x 1  sin x
 ln  ln 1  t  C  ln  C  ln  C  ln  C
1 t 1 t 1  sin x 1  sin x 1  sin x

 ln
1  sin x 2  C  ln
1  sin x 2  C  ln
1  sin x
 C  ln sec x  tan x  C (qed)
1  sin x
2 2
cos x cos x
Alternatif 4:
1 1
 1
  
Misalnya t  tan 12 x , maka dt  sec2 12 xdx  1  tan 2 12 x dx  1  t 2 dx , akibatnya dx 
2dt
.
2 2 2 1 t2
1 1 1 sec2 12 x 1  tan 2 12 x 1 t2
sec x      
cos x 2 cos2 12 x  1
 1 2  sec 2 x 2  1  tan 2 x 1  t
2 2 1 2 1 2

2 1
sec 2 x
Dengan demikian,
1 t2 2dt 2dt
sec xdx   1 t 2

1 t 2
  1 t2
1
Uraikan bentuk sebagai berikut.
1 t2
1 A B
 
1 t 2
1  t 1 t
1  A(1  t )  B(1  t )
1  ( A  B)  ( A  B)t
A  B  1 .... (1)
A  B  0 …. (2)
1
Dari persamaan (1) dan (2) diperoleh A  B 
2
1 1
1 cos xdx dt dt dt 1 1
 sec xdx   cos x
dx  1  sin x
2
 
1 t 2
 2
1 t  2
1 t 
  ln(1  t )  ln(1  t )
2 2
1 1 t 1  sin x 1  sin x 1  sin x
 ln  ln 1  t  C  ln  C  ln  C  ln  C
1 t 1 t 1  sin x 1  sin x 1  sin x

3 | Husein Tampomas, Pendalaman Materi: Integral Fungsi Trigonometri, MGMP, Bandung, Jabar, 5 Agustus 2007, 2014
  ln
1  sin x 2  C  ln
1  sin x 2  C  ln
1  sin x
 C  ln sec x  tan x  C (qed)
1  sin x2 2
cos x cos x
4. Buktikan bahwa  csc xdx  ln csc x  cot x  C
Bukti:
Alternatif 1:
csc x  cot x 
csc2 x  csc x cot x dx 
 
csc xdx  csc x 
csc x  cot x
dx  
csc x  cot x
  
Misalnya csc x  cot x  t , maka  csc x cot x  csc2 x dx  dt , akibatnya csc x cot x  csc2 x dx  dt , 
sehingga
csc x  cot x 
csc2 x  csc x cot x dx 
 
csc xdx  csc x 
csc x  cot x
dx  
csc x  cot x
 dt 1

t 
  ln t  C  ln  C
t
1 1 sin x
 ln  C  ln  C
csc x  cot x csc x  cot x sin x
sin x sin x 1  cos x
 ln  C  ln  C
1  cos x 1  cos x 1  cos x
sin x(1  cos x) sin x(1  cos x)
 ln  C  ln C
1  cos x
2
sin 2 x
1  cos x
 ln  C  ln csc x  cot x  C (qed)
sin x
Alternatif 2:
csc x  cot x 
csc2 x  csc x cot x dx 
 
csc xdx  csc x 
csc x  cot x
dx  
csc x  cot x

Misalnya csc x  cot x  t , maka  csc x cot x  csc2 x dx  dt . 
csc x  cot x csc 2
x  csc x cot x dx dt
 csc xdx   csc x  csc x  cot x dx   csc x  cot x

t  ln t  C  ln csc x  cot x  C (qed)
Alternatif 3:
1 sin xdx sin xdx
 csc xdx   sin x dx   sin 2
x
 
1  cos2 x
Misalnya cos x  t , maka  sin xdx  dt , akibatnya sin xdx  dt sehingga
1 sin xdx dt
 csc xdx   sin x
dx  
1  cos x
2

1 t 2 
1
Uraikan bentuk sebagai berikut.
1 t2
1 A B
 
1 t 2
1 t 1 t
1  A(1  t )  B(1  t )
1  ( A  B)  ( A  B)t
A  B  1 .... (1)
A  B  0 .... (2)
1
Dari persamaan (1) dan (2) diperoleh A  B 
2
4 | Husein Tampomas, Pendalaman Materi: Integral Fungsi Trigonometri, MGMP, Bandung, Jabar, 5 Agustus 2007, 2014
 1 1
1 sin xdx dt dt dt 1 1
 csc xdx  
sin x
dx 
1  cos x
2   
1 t 2
  2

1 t
 2
1 t 2 
2 
 ln 1  t  ln 1  t  C

1 1 t 1  sin x 1  sin x 1  sin x

 ln 1  t  ln  C  ln  C  ln  C  ln  C
1 t 1 t 1  sin x 1  sin x 1  sin x

 ln
1  sin x 2  C  ln
1  sin x 2  C  ln
1  sin x
 C  ln sec x  tan x  C (qed)
1  sin x 2
cos x 2
cos x
Alternatif 4:
1 1 1
 
Misalnya t  tan 12 x , maka dt  sec2 12 xdx  1  tan 2 12 x dx  1  t 2 dx , akibatnya dx 
2dt
. 
2 2 2 1 t2
1 1 1 sec2 12 x 1  t 2
csc x     
sin x 2 sin 12 x cos 12 x 2 sin 12 x 2 tan 12 x 2t
1
 cos 2 x
2 1
cos 2 x
Dengan demikian,
1 t2 2dt dt 1 sin 2 12 x
 csc xdx      
      C
2 1
ln t C ln tan x C ln tan x C ln
1 t2
2
2t t 2 cos2 12 x

 ln

1  1  2 sin2 12 x
 C  ln
1  cos x 1  cos x
  C  ln
(1  cos x) 2
C

1  2 cos 2 x  1
2 1
1  cos x 1  cos x 1  cos 2 x

(1  cos x) 2 1  cos x
 ln 2
 C  ln  C  ln csc x  cot x  C
sin x sin x
Alternatif 5:
π
Misalnya x   y , maka dx  dy , sehingga
2
 sec xdx  ln sec x  tan x  C
 sec π y(dy)  ln sec π y  tan
1
2
1
2
1
2
π y   C

  csc ydy  ln csc y  cot y  C

1 1 sin y
 csc ydy   ln csc y  cot y  C  ln csc y  cot y  C  ln csc y  cot y  sin y  C
sin y(1  cos y) sin y(1  cos y) sin y sin y 1  cos y
 ln  C  ln  C  ln  C  ln  C
1  cos y
2 2
sin y 1  cos y 1  cos y 1  cos y
1  cos y
 ln  C  ln csc y  cot y  C atau ln csc x  cot x  C (qed)
sin y
Tipe 2:
1 1
1.  sin(ax  b)dx   a cos(ax  b)  C 4.  cot(ax  b)dx  a ln sin(ax  b)  C
1 1
2.  cos(ax  b)dx  a sin(ax  b)  C 5.  sec(ax  b)dx  a ln sec(ax  b)  tan( ax  b)  C
1 1
3.  tan( ax  b)dx  a ln sec(ax  b)  C 6.  csc(ax  b)dx   a ln csc(ax  b)  cot(ax  b)  C
5 | Husein Tampomas, Pendalaman Materi: Integral Fungsi Trigonometri, MGMP, Bandung, Jabar, 5 Agustus 2007, 2014
 SOAL-SOAL DAN SOLUSINYA
Tentukan setiap integral berikut ini.
1.  sin(2x  5)dx 3. 12 tan(3x  8)dx 5.  4sec(2  6x)dx
3
2.   8cos(6  4x)dx 4.  5 cot(10x  7)dx 6.  4 csc(12x  8)dx
Solusi:
1
1.  sin(2x  5)dx   2 cos(2x  5)  C
 1
2.   8cos(6  4x)dx  8  4  sin(6  4x)  C  2sin(6  4x)  C
1
3. 12 tan(3x  8)dx  3 ln sec(3x  8  C
1 1
4.  5cot(10x  7)dx  5  10 ln (10x  7)  C  2 ln (10x  7)  C
 1
5.  48sec(2  6x)dx  48  6  ln sec(2  6x)  tansec(2  6x)  C  8ln sec(2  6x)  tansec(2  6x)  C
3 3 1 1
6.  4 csc(12x  8)dx  4   12  ln csc(12x  8)  cot(12x  8)  C   16 ln csc(12x  8)  cot(12x  8)  C
Tipe 3:

 sin ax cosbxdx  2  sin(a  b) x  sin(a  b) xdx cos(a  b) x  cos(a  b) xdx

1 1
1. 
3. cos ax cosbxdx 
2 
 cosaxsin bxdx  2  sin(a  b) x  sin(a  b) xdx  cos(a  b) x  cos(a  b) xdx
1 1
2. 
4. sin ax sin bxdx 
2
SOAL-SOAL DAN SOLUSINYA
Tentukan setiap integral berikut ini.
2
1.  8sin 5x cos2xdx 
2. cos 4x sin 2 xdx 
3. 3cos7 x cos5xdx 4.  5 sin 6x sin 4 xdx
Solusi:

 8sin 5x cos2xdx  2  8sin5x  2x  sin5x  2xdx  4 sin 7x  sin 3xdx   7 cos7 x  3 cos3x  C
1 4 4
1.

 cos 4x sin 2xdx  2  sin4x  2x  sin4x  2xdx  2  sin 6 x  sin 2 xdx   12 cos6x  4 cos2x  C
1 1 1 1
2.

 3cos7 x cos3xdx  2  3cos7 x  3x  cos7 x  3xdx  2  cos10x  cos4 xdx  20 sin10x  8 sin 4x  C
1 3 3 3
3.

 5 sin 6x sin 4xdx  2  5  cos6x  4x  cos6x  4xdx  5   cos10x  cos2xdx

2 1 2 1
4.
1 1
 sin 7 x  sin 2 x  C
50 10
Tipe 4:
1 1
 sin x cos xdx  sin n1 x  C 
4. cotn x csc2 xdx   cotn 1 x  C
n
1.
n 1 n 1
1 1
2.  cosn x sin xdx  
n 1
cosn 1 x  C 
5. secn x tan xdx  secn x  C
n
6 | Husein Tampomas, Pendalaman Materi: Integral Fungsi Trigonometri, MGMP, Bandung, Jabar, 5 Agustus 2007, 2014
 1 1
 tan x sec2 xdx  tan n1 x  C  csc x cot xdx   cscn1 x  C
n n
3. 6.
n 1 n

SOAL-SOAL DAN SOLUSINYA

Tentukan hasil dari setiap integral berikut ini.
 sin xcos xdx 3.  tan4 x sec2 xdx 5. 12sec5 x tan xdx
2
1.

12cos xsin xdx  cot 6.  csc7 xcot xdx

3 2
2. 4. x csc2 xdx
Solusi:
1 1
 sin 
x cos xdx  sin 2 xd sin x  sin 2 1 x  C  sin3 x  C
2
1.
2 1 3
1
12cos x sin xdx  12 cos xd cos x  12  cos31 x  C  3 cos4 x  C
3 3
2.
3 1
1 1
3.  
tan4 x sec2 xdx  tan4 xd tan x 
4 1
tan 41 x  C  tan 5 x  C
5
1 1
4.  
cot2 x csc2 xdx   cot2 xd cot x  
2 1
cot21 x  C   cot3 x  C
3
1
5.  
120sec5 x tan xdx  120sec4 xd sec x  120 
4 1
sec41 x  C  24sec5 x  C
1 1
6.  
csc7 x cot xdx   csc6 xd csc x  
6 1
csc61 x  C   csc7 x  C
7
Tipe 5:
1.  sin n xdx 3.  tan xdx
n

5. secn xdx

 cos 4.  cot xdx 6.  csc

n n n
2. xdx xdx

SOAL-SOAL DAN SOLUSINYA

1 n 1
 n 
1. Jika I n  sin n xdx , buktikan bahwa I n  sin n xdx   sin n1 x cos x 
n
I n2C .
Bukti:

I n  sin n xdx dan I n2  sin n2 xdx 
In   sin n1
x sin xdx
Misalnya u  sin n 1 x  du  (n  1) sin n2 x cos xdx dan dv  sin xdx  v   cos x , sehingga:

 
I n  sin n1 x sin xdx  sin n1 x( cos x)  ( cos x)(n  1) sin n2 x cos xdx  C


  sin n1 x cos x  (n  1) sin n2 x cos2 xdx  C

  sin n1 x cos x  (n  1) sin n2

x(1  sin 2 x)dx  C

  sin n1 x cos x  (n  1) sin n 2


xdx  (n  1) sin n xdx  C
n1
  sin x cos x  (n  1)I n2  (n  1)I n  C
n1
I n  (n  1)I n   sin x cos x  (n  1)I n2  C
7 | Husein Tampomas, Pendalaman Materi: Integral Fungsi Trigonometri, MGMP, Bandung, Jabar, 5 Agustus 2007, 2014
 nI n   sin n1 x cos x  (n  1)I n2  C
1 n 1

I n  sin n xdx   sin n1 x cos x 
n n
I n2C (qed)
2. Selesaikanlah

a. sin 2 xdx 
c. sin 6 xdx  sin
10
e. xdx

 sin d.  sin f.  sin

4 8 12
b. xdx xdx xdx
Solusi:
a. Alternatif 1:
1 1
sin 2 x   cos 2 x
2 2
Kita dapat menjabarkan rumus itu sebagai berikut.
2 C1
C 1 1
sin 2 x  a  b cos 2 x  221  2 210 cos x   cos 2 x
2 2 2 2


sin 2 xdx 
1
1  cos 2 x dx  1 dx  1 cos 2 xdx  1 x  1 sin 2 x  C
  
2 2 2 2 4
Alternatif 2:
1 n 1

I n  sin n xdx   sin n1 x cos x 
n n
I n2C
1 2 1

I 2  sin 2 xdx   sin 21 x cos x 
2 2
I 2 2  C
1 1
  sin x cos x  I 0  C
2 2
1 1
  sin x cos x 
2 2 
sin 0 xdx  C
1 1
  sin x cos x 
2 2 
dx  C
1 1
  sin x cos x  x  C
2 2
b. Alternatif 1:
2
1 1  1 1 1 1 1 11 1 
sin x  (sin x)    cos 2 x    cos 2 x  cos2 2 x   cos 2 x    cos 4 x 
4 2 2

2 2  4 2 4 4 2 4 2 2 
1 1 1 1 3 1 1
  cos 2 x   cos 4 x   cos 2 x  cos 4 x
4 2 8 8 8 2 8
Kita dapat menjabarkan rumus itu sebagai berikut.
4 C2
2  4 C1 cos 2 x  4 C0 cos 4 x  3  1 cos 2 x  1 cos 4 x
sin 4 x  a  b cos 2 x  c cos 4 x  41
2 2 41 2 41 8 2 8
3 1 1  3 1 1
 8 2
sin 4 xdx    cos 2 x  cos 4 x dx 
8  8
dx 
2 
cos 2 xdx 
8cos 4 xdx
3 1 1
 x  sin 2 x  sin 4 x  C
8 4 32
Alternatif 2:

8 | Husein Tampomas, Pendalaman Materi: Integral Fungsi Trigonometri, MGMP, Bandung, Jabar, 5 Agustus 2007, 2014
 1 n 1

I n  sin n xdx   sin n1 x cos x 
n n
I n2C
1 4 1

I 4  sin 4 xdx   sin 41 x cos x 
4 4
I 4 2  C
1 3
  sin 3 x cos x  I 2  C
4 4
1 3 3
  sin x cos x 
4 4 sin 2 xdx  C

1 3 3 1 1 
  sin x cos x    sin x cos x  x   C
4 4 2 2 
1 3 3
  sin 3 x cos x  sin x cos x  x  C
4 8 8
c. Alternatif 1:
3
1 1  1 3 3 1
sin 6 x  (sin 2 x) 3    cos 2 x    cos 2 x  cos2 2 x  cos3 2 x
2 2  8 8 8 8
1 3 31 1  11 1 
  cos 2 x    cos 4 x     cos 4 x  cos 2 x
8 8 82 2  82 2 
1 3 3 3 1 1
  cos 2 x   cos 4 x  cos 2 x  cos 4 x cos 2 x
8 8 16 16 16 16
5 7 3 1 1
  cos 2 x  cos 4 x    2 cos 4 x cos 2 x
16 16 16 16 2
5 7 3 1
  cos 2 x  cos 4 x  (cos 6 x  cos 2 x)
16 16 16 32
5 7 3 1 1
  cos 2 x  cos 4 x  cos 6 x  cos 2 x
16 16 16 32 32
5 15 3 1
  cos 2 x  cos 4 x  cos 6 x
16 32 16 32
Kita dapat menjabarkan rumus itu sebagai berikut.
sin 6 x  a  b cos 2 x  c cos 4 x  d cos 6 x
6 C3
C C C
 621  6 612 cos 2 x  6 611 cos 4 x  6 610 cos6x
2 2 2 2
5 15 3 1
  cos 2 x  cos 4 x  cos6x
16 32 16 32
 5 15 3 1  5 15 3 1
  cos 2 x  cos 4 x  cos 6 x dx 
 16 32 16 32  
16
dx  
32
cos 2 xdx 
16 cos 4 xdx 
32 
cos 6 xdx

5 15 3 1
 x  sin 2 x  sin 4 x  sin 6 x  C
16 64 64 192
Alternatif 2:
1 n 1

I n  sin n xdx   sin n1 x cos x 
n n
I n2C
1 6 1

I 6  sin 6 xdx   sin 61 x cos x 
6 6
I 62C
1 5
  sin 5 x cos x  I 4C
6 6
9 | Husein Tampomas, Pendalaman Materi: Integral Fungsi Trigonometri, MGMP, Bandung, Jabar, 5 Agustus 2007, 2014
 1 5
  sin 5 x cos x 
6 6 
sin 4 xdx  C

1 5 1 3 3 
  sin 5 x cos x    sin 3 x cos x  sin x cos x  x   C
6 6 4 8 8 
1 5 15 5
  sin 5 x cos x  sin 3 x cos x  sin x cos x  x  C
6 24 48 16
d. Alternatif 1:
4
1 1 
sin 8 x  (sin 2 x) 4    cos 2 x 
2 2 
1 1 3 1 1
  cos 2 x  cos2 2 x  cos3 2 x  cos4 2 x
16 4 8 4 16
2
1 1 31 1  11 1  1 1 1 
  cos 2 x    cos 4 x     cos 4 x  cos 2 x    cos 4 x 
16 4 82 2  42 2  16  2 2 
1 1 3 3 1 1 1  1 1 1 
  cos 2 x   cos 4 x  cos 2 x  cos 4 x cos 2 x    cos 4 x  cos2 4 x 
16 4 16 16 8 8 16  4 2 4 
1 3 3 1 1 1 1 1
  cos 2 x  cos 4 x    2 cos 4 x cos 2 x   cos 4 x  cos 2 4 x
4 8 16 8 2 64 32 64
1 1 1 
 cos 2 x  cos 4 x  cos 6 x  cos 2 x     cos 8x 
17 3 7 1

64 8 32 16 64  2 2 
17 3 7 1 1 1 1
  cos 2 x  cos 4 x  cos 6 x  cos 2 x   cos 8 x
64 8 32 16 16 128 128
35 7 7 1 1
  cos 2 x  cos 4 x  cos 6 x  cos 8 x
128 16 32 16 128
Kita dapat menjabarkan rumus itu sebagai berikut.
sin 8 x  a  b cos 2 x  c cos 4 x  d cos 6 x  e cos 8 x
8 C4
C C C C
 821  8 813 cos 2 x  8 812 cos 4 x  8 811 cos6x  8 810 cos8x
2 2 2 2 2
35 7 7 1 1
  cos 2 x  cos 4 x  cos6x  cos8x
128 16 32 16 128
 35 7 7 1 1 
 
sin 8 xdx    cos 2 x  cos 4 x  cos 6 x 
 128 16 32 16 128
cos 8x dx

35 7 7 1 1

128 dx  
16
cos 2 xdx  
32
cos 4 xdx  
16
cos 6 xdx  
128
cos 8 xdx
35 7 7 1 1
 x  sin 2 x  sin 4 x  sin 6 x  sin 8x  C
128 32 128 96 1024
Alternatif 2:
1 n 1

I n  sin n xdx   sin n1 x cos x 
n n
I n2C
1 8 1

I 8  sin 8 xdx   sin 81 x cos x 
8 8
I 82C
1 7
  sin 7 x cos x  I 6C
8 8

10 | Husein Tampomas, Pendalaman Materi: Integral Fungsi Trigonometri, MGMP, Bandung, Jabar, 5 Agustus 2007, 2014
 1 7
  sin 7 x cos x 
8 8 
sin 6 xdx  C

1 7 1 5 15 5 
  sin 7 x cos x    sin 5 x cos x  sin 3 x cos x  sin x cos x  x   C
8 8 6 24 48 16 
1 7 35 105 35
  sin 7 x cos x  sin 5 x cos x  sin 3 x cos x  sin x cos x  xC
8 48 192 384 128
e. Alternatif 1:

 
5
5 1 1 
sin10 x  sin 2 x    cos 2 x 
2 2 
1 5 10 10 5 1
  cos 2 x  cos2 2 x  cos3 2 x  cos4 2 x  cos5 2 x
32 32 32 32 32 32
2
1 5 10  1 1  10  1 1  5 1 1 
  cos 2 x    cos 4 x     cos 4 x  cos 2 x    cos 4 x  
32 32 32  2 2  32  2 2  32  2 2 
2
1 1 1 
  cos 4 x  cos 2 x
32  2 2 
1 5 10 10 10 10 5 1 1 1 
  cos 2 x   cos 4 x  cos 2 x  cos 4 x cos 2 x    cos 4 x  cos2 4 x  
32 32 64 64 64 64 32  4 2 4 
1 1 1 1 
  cos 4 x  cos2 4 x  cos 2 x
32  4 2 4 
12 20 10 10 5 5 5 1
  cos 2 x  cos 4 x  cos 4 x cos 2 x   cos 4 x  cos2 4 x  cos 2 x 
64 64 64 64 128 64 128 128
1 1
cos 4 x cos 2 x  cos2 4 x cos 2 x
64 128
29 41 15 11 5 1
  cos 2 x  cos 4 x  cos 4 x cos 2 x  cos2 4 x  cos2 4 x cos 2 x
128 128 64 64 128 128
29 41 15 11 5 1 1 
  cos 2 x  cos 4 x  (cos 6 x  cos 2 x)    cos 8x  
128 128 64 128 128  2 2 
1 1 1 
  cos 8x  cos 2 x
128  2 2 
29 41 15 11 11 5 5 1
  cos 2 x  cos 4 x  cos6 x  cos 2 x   cos8x  cos 2 x 
128 128 64 128 128 256 256 256
1
cos8x cos 2 x
256

63 105

15
cos 2 x  cos 4 x 
11
cos6 x 
5
cos8x 
1
cos10x  cos6 x 
256 256 64 128 256 512
63 105 15 11 5 1 1
  cos 2 x  cos 4 x  cos6 x  cos8x  cos10x  cos6 x
256 256 64 128 256 512 512
63 105 15 45 5 1
  cos 2 x  cos 4 x  cos 6 x  cos 8 x  cos10x
256 256 64 512 256 512
Kita dapat menjabarkan rumus itu sebagai berikut.
sin 10 x  a  b cos 2x  c cos 4x  d cos 6x  e cos8x  f cos10x

11 | Husein Tampomas, Pendalaman Materi: Integral Fungsi Trigonometri, MGMP, Bandung, Jabar, 5 Agustus 2007, 2014
 10 C 5
2 10 C 4 10 C3 10 C 2 10 C1 10 C 0
 101
 101
cos 2 x  101
cos 4 x  101
cos6x 
cos10x
101
cos8x  101
2 2 2 2 2 2
126 210 120 45 10 1
  cos 2 x  cos 4 x  cos6x  cos8x  cos10x
512 512 512 512 512 512
63 105 15 45 5 1
  cos 2 x  cos 4 x  cos 6 x  cos 8 x  cos10x
256 256 64 512 256 512
63 105 15 45 5 1
 sin10 xdx 
256
dx 
256  cos 2 xdx  
64
cos 4 xdx 
512 
cos 6 xdx 
256 
cos 8 xdx 
512
cos10xdx  
63 105 15 15 1 1
 x sin 2 x  sin 4 x  sin 6 x  sin 8 x  sin 10x  C
256 512 256 1024 2048 5120
Alternatif 2:
1 n 1

I n  sin n xdx   sin n1 x cos x 
n n
I n2C
1 10  1

I 10  sin10 xdx   sin101 x cos x 
10 10
I 102C
1 9
  sin 9 x cos x  I 8C
10 10
1 9
  sin x cos x  sin 8 xdx  C
9
10 10
1 9 1 7 7
  sin 9 x cos x    sin x cos x  sin x cos x 
5
10 10  8 48
35 105 35 
sin 3 x cos x  sin x cos x  x  C
192 384 128 
1 9 21
  sin 9 x cos x  sin 7 x cos x  sin 5 x cos x 
10 80 160
21 63 63
sin 3 x cos x  sin 2 x  xC
128 256 256
f. Alternatif 1:

 
6
6 1 1 
sin12 x  sin 2 x    cos 2 x 
2 2 
1 6 15 20 15 6 1
  cos 2 x  cos2 2 x  cos3 2 x  cos4 2 x  cos5 2 x  cos6 2 x
64 64 64 64 64 64 64
2
1 6 15  1 1  20  1 1  15  1 1 
  cos 2 x    cos 4 x     cos 4 x  cos 2 x    cos 4 x  
64 64 64  2 2  64  2 2  64  2 2 
2 3
6 1 1  1 1 1 
  cos 4 x  cos 2 x    cos 4 x 
64  2 2  64  2 2 
1 6 15 15 20 20 15  1 1 1 
  cos 2 x   cos 4 x  cos 2 x  cos 4 x cos 2 x    cos 4 x  cos2 4 x  
64 64 128 128 128 128 64  4 2 4 
6 1 1 1 2  1 1 3 3 2 1 3 
  cos 4 x  cos 4 x  cos 2 x    cos 4 x  cos 4 x  cos 4 x 
64  4 2 4  64  8 8 8 8 
17 32 15 20 15 15 15 6
  cos 2 x  cos 4 x  cos 4 x cos 2 x   cos 4 x  cos2 4 x  cos 2 x 
128 128 128 128 256 128 256 256

12 | Husein Tampomas, Pendalaman Materi: Integral Fungsi Trigonometri, MGMP, Bandung, Jabar, 5 Agustus 2007, 2014
 6 6 1 3 3 1
cos 4 x cos 2 x  cos2 4 x cos 2 x   cos 4 x  cos2 4 x  cos3 4 x
128 256 512 512 512 512
99 70 123 26 33 6
  cos 2 x  cos 4 x  cos 4 x cos 2 x  cos2 4 x  cos2 4 x cos 2 x 
512 256 512 128 512 256
1
cos3 4 x
512

99

70
cos 2 x 
123
cos 4 x 
26
cos6 x  cos 2 x  33  1  1 cos8x  
512 256 512 256 512  2 2 
6 1 1  1 1 1 
  cos8x  cos 2 x    cos8x  cos 4 x
256  2 2  512  2 2 
99 70 123 26 26 33 33 6
  cos 2 x  cos 4 x  cos6 x  cos 2 x   cos8x  cos 2 x 
512 256 512 256 256 1024 1024 512
6 1 1
cos8x cos 2 x  cos 4 x  cos8 x cos 4 x
512 1024 1024
231 198 247 26 33 6
  cos 2 x  cos 4 x  cos6 x  cos8x  (cos10x  cos6 x) 
1024 512 1024 256 1024 1024
1
(cos12x  cos 4 x)
2048
231 198 247 26 33 6 6
  cos 2 x  cos 4 x  cos6 x  cos8x  cos10x  cos6 x 
1024 512 1024 256 1024 1024 1024
1 1
cos12x  cos 4 x
2048 2048
231 198 495 110 33 6 1
  cos 2 x  cos 4 x  cos 6 x  cos 8 x  cos10x  cos12x
1024 512 2048 1024 1024 1024 2048
231 99 495 55 33 3 1
  cos 2 x  cos 4 x  cos 6 x  cos 8 x  cos10x  cos12x
1024 256 2048 512 1024 512 2048
Kita dapat menjabarkan rumus itu sebagai berikut.
sin 12 x  a  b cos 2x  c cos 4x  d cos 6x  e cos8x  f cos10x  g cos12x
12 C 6
C C C C C C
 1221  121215 cos 2 x  121214 cos 4 x  121213 cos6x  121212 cos8x  121211 cos10x  121201 cos12x
2 2 2 2 2 2 2
462 792 495 220 66 12 1
  cos 2 x  cos 4 x  cos6x  cos8x  cos10x  cos12x
2048 2048 2048 2048 2048 2048 2048
231 99 495 55 33 3 1
  cos 2 x  cos 4 x  cos 6 x  cos 8 x  cos10x  cos12x
1024 256 2048 512 1024 512 2048
231 99 495 55 33
 sin12 xdx 
1024  dx 
256  cos 2 xdx 
2048  cos 4 xdx  
512
cos6 xdx 
1024 cos8xdx 
3 1
512  cos10xdx 
2048  cos12xdx
231 99 495 55 33 3
 x sin 2 x  sin 4 x  sin 6 x  sin 8x  sin10x 
1024 512 8192 3072 8192 5120
1
sin12x  C
24576
Alternatif 2:

13 | Husein Tampomas, Pendalaman Materi: Integral Fungsi Trigonometri, MGMP, Bandung, Jabar, 5 Agustus 2007, 2014
 1 n 1

I n  sin n xdx   sin n1 x cos x 
n n
I n2C
1 12  1

I 12  sin12 xdx   sin121 x cos x 
12 12
I 122C
1 11
  sin11 x cos x  I 10C
12 12
1 11
  sin x cos x  
sin10 xdx  C
11
12 12
1 11 11  1 9 21 5
  sin x cos x    sin 9 x cos x  sin 7 x cos x  sin x cos x 
12 12  10 80 160
21 3 63 63 
sin x cos x  sin x cos x  x  C
128 256 256 
1 11 33 77 77
  sin11 x cos x  sin9 x cos x  sin7 x cos x  sin5 x cos x  sin3 x cos x 
12 120 320 640 512
231 231
sin 2 x  xC
1024 1024
3. Selesaikanlah
 sin xdx  sin  sin
5 9
a. c. xdx e. xdx

 sin xdx d.  sin f.  sin

3 7 11
b. xdx xdx
Solusi:
a.  sin xdx   cos x  C
Alternatif 1:

  1
 sin   
xdx  sin 2 x sin xdx  1  cos2 x sin xdx  sin xdx  cos2 x sin xdx   cos x  cos3 x  C
3
3
Alternatif 2:
1 1 1
 sin xdx   1 cos x  3 cos x  C   cos x  3 cos x  C
3 3 3

Perhatikan hasil integralnya, tandanya berganti-ganti, penyebutnya merupakan bilangan ganjil yang
nilainya sama dengan pangkat dari cos, dan pembilangnya merupakan koefisien binomial.
Alternatif 3:
1 n 1
I n   sin n xdx   sin n1 x cos x  I n2C
n n
1 3 1
I 3   sin 3 xdx   sin 31 x cos x  I 32C
3 3
1 2
  sin 2 x cos x  I 1C
3 3
1 2 2
  sin x cos x   sin x  C
3 3
1 2 2
  sin x cos x  cos x  C
3 3
b. Alternatif 1:
 sin     
2
5
xdx  sin 4 x sin xdx  1  cos2 x sin xdx  1  2 cos2 x  cos4 x sin xdx

  sin x  2 cos x sin x  cos x sin xdx   sin xdx  2 cos x sin xdx   cos
2 4 2 4
x sin xdx

14 | Husein Tampomas, Pendalaman Materi: Integral Fungsi Trigonometri, MGMP, Bandung, Jabar, 5 Agustus 2007, 2014
 2 1
  cos x  cos3 x  cos5 x  C
3 5
Alternatif 2:
1 2 1 2 1
 sin xdx   cos x  cos3 x  cos5 x  C   cos x  cos3 x  cos5 x  C
5
1 3 5 3 5
Perhatikan hasil integralnya, tandanya berganti-ganti, penyebutnya merupakan bilangan ganjil yang
nilainya sama dengan pangkat dari cos, dan pembilangnya merupakan koefisien binomial.
Alternatif 3:
1 n 1

I n  sin n xdx   sin n1 x cos x 
n n
I n2C

1 5 1

I 5  sin 5 xdx   sin 51 x cos x 
5 5
I 52C

1 4
  sin 4 x cos x  I 3  C
5 5
1 4
  sin 4 x cos x 
5 5 
sin 3 xdx  C

1 4 1 2 
  sin 4 x cos x    sin 2 x cos x  cos x   C
5 5 3 3 
1 4 8
  sin 4 x cos x  sin 2 x cos x  cos x  C
5 15 15
c. Alternatif 1:

 sin   3
7
xdx  sin 6 x sin xdx  1  cos2 x sin xdx


 1  3 cos2 x  3 cos4 x  cos6 x sin xdx 
  sin x  3 cos 2

x sin x  3 cos4 x sin x  cos6 x sin x dx

   
 sin xdx  3 cos2 x sin xdx  3 cos4 x sin xdx  cos6 x sin xdx

3 3 1
  cos x  cos3 x  cos5 x  cos7 x  C
3 5 7
3 1
  cos x  cos3 x  cos5 x  cos7 x  C
5 7
Alternatif 2:
1 3 3 1
 sin xdx   cos x  cos3 x  cos5 x  cos7 x  C
7
1 3 5 7
3 1
  cos x  cos3 x  cos5 x  cos7 x  C
5 7

15 | Husein Tampomas, Pendalaman Materi: Integral Fungsi Trigonometri, MGMP, Bandung, Jabar, 5 Agustus 2007, 2014
 Perhatikan hasil integralnya, tandanya berganti-ganti, penyebutnya merupakan bilangan ganjil yang nilainya
sama dengan pangkat dari cos, dan pembilangnya merupakan koefisien binomial.
Alternatif 3:
1 n 1

I n  sin n xdx   sin n1 x cos x 
n n
I n2C

1 7 1

I 7  sin 7 xdx   sin 71 x cos x 
7 7
I 72C

1 6
  sin 6 x cos x  I 5C
7 7
1 6
  sin 6 x cos x 
7 7 
sin 5 xdx  C

1 6 1 4 8 
  sin 6 x cos x    sin 4 x cos x  sin 2 x cos x  cos x   C
7 7 5 15 15 
1 6 8 16
  sin 6 x cos x  sin 4 x cos x  sin 2 x cos x  cos x  C
7 35 35 35
d. Alternatif 1:

 sin   
4
9
xdx  sin 8 x sin xdx  1  cos2 x sin xdx


 1  4 cos2 x  6 cos4 x  4 cos6 x  cos8 x sin xdx 
  sin x  4 cos 2

x sin x  6 cos4 x sin x  4 cos6 x sin x  cos8 x sin x dx

    
 sin xdx  4 cos2 x sin xdx  6 cos4 x sin xdx  4 cos6 x sin xdx  cos8 x sin xdx

4 6 4 1
  cos x  cos3 x  cos5 x  cos7 x  cos9 x  C
3 5 7 9
Alternatif 2:
1 4 6 4 1
 sin xdx   cos x  cos3 x  cos5 x  cos7 x  cos9 x  C
9
1 3 5 7 9
4 6 4 1
  cos x  cos3 x  cos5 x  cos7 x  cos9 x  C
3 5 7 9
Perhatikan hasil integralnya, tandanya berganti-ganti, penyebutnya merupakan bilangan ganjil yang
nilainya sama dengan pangkat dari cos, dan pembilangnya merupakan koefisien binomial.
Alternatif 3:
1 n 1

I n  sin n xdx   sin n1 x cos x 
n n
I n2C

16 | Husein Tampomas, Pendalaman Materi: Integral Fungsi Trigonometri, MGMP, Bandung, Jabar, 5 Agustus 2007, 2014
 1 9 1

I 9  sin 9 xdx   sin 91 x cos x 
9 9
I 92C

1 8
  sin 8 x cos x  I 7C
9 9
1 8
  sin 8 x cos x 
9 9 
sin 7 xdx  C

1 8 1 6 8 16 
  sin 8 x cos x    sin 6 x cos x  sin 4 x cos x  sin 2 x cos x  cos x   C
9 9 7 35 35 35 
1 8 16 64 128
  sin8 x cos x  sin6 x cos x  sin4 x cos x  sin2 x cos x  cos x  C
9 63 105 315 315
e. Alternatif 1:

 sin   5
11
xdx  sin10 x sin xdx  1  cos2 x sin xdx


 1  5 cos2 x  10 cos4 x  10 cos6 x  5 cos8 x  cos10 x sin xdx 
  sin x  5cos 2

x sin x  10cos4 x sin x  10cos6 x sin x  5cos8 x sin x cos10 x sin x dx

    
 sin xdx  5 cos2 x sin xdx  10 cos4 x sin xdx  10 cos6 x sin xdx  5 cos8 x sin xdx 

 cos
10
xsin xdx

5 10 10 5 1
  cos x  cos3 x  cos5 x  cos7 x  cos9 x  cos10 x  C
3 5 7 9 11
5 10 5 1
  cos x  cos3 x  2 cos5 x  cos7 x  cos9 x  cos10 x  C
3 7 9 11
Alternatif 2:
1 5 10 10 5 1
 sin xdx   cos x  cos3 x  cos5 x  cos7 x  cos9 x  cos10 x  C
11
1 3 5 7 9 11
5 10 5 1
  cos x  cos3 x  2 cos5 x  cos7 x  cos9 x  cos10 x  C
3 7 9 11
Perhatikan hasil integralnya, tandanya berganti-ganti, penyebutnya merupakan bilangan ganjil yang
nilainya sama dengan pangkat dari cos, dan pembilangnya merupakan koefisien binomial.
Alternatif 3:
1 n 1

I n  sin n xdx   sin n1 x cos x 
n n
I n2C

1 11  1

I 11  sin11 xdx  
11
sin111 x cos x 
11
I 112C

17 | Husein Tampomas, Pendalaman Materi: Integral Fungsi Trigonometri, MGMP, Bandung, Jabar, 5 Agustus 2007, 2014
 1 10
 sin10 x cos x  I 9C
11 11
1 10

11
sin10 x cos x 
11 
sin 9 xdx  C

1 10 10  1 8 16 64
 sin x cos x    sin 8 x cos x  sin 6 x cos x  sin 4 x cos x  sin 2 x cos x 
11 11  9 63 105 315
128 
cos x   C
315 
1 10 10 80 32 128 2 256
 sin x cos x  sin8 x cos x  sin6 x cos x  sin4 x cos x  sin x cos x  cos x  C
11 99 693 231 693 693
1 n 1

4. Jika I n  cosn xdx , buktikan bahwa I n  cosn xdx   n
cosn1 x sin x 
n
I n2C .

Bukti:


I n  cosn xdx dan I n2  cosn2 xdx 

I n  cosn1 x cos xdx

Misalnya u  cosn 1 x  du  (n  1) cosn2 x( sin x)dx dan dv  cos xdx  v  sin x , sehingga:

 
I n  cosn1 x cos xdx  cosn1 x sin x  sin x(n  1) cosn2 x( sin x)dx  C


 cosn1 x sin x  (n  1) cosn2 x sin 2 xdx  C


 cosn1 x sin x  (n  1) cosn2 x(1  cos2 x)dx  C


 cosn1 x sin x  (n  1) cosn2 xdx  (n  1) cosn xdx  C 
 cosn1 x sin x  (n  1) I n2  (n  1)I n  C

I n  (n  1)I n  cosn1 x sin x  (n  1)I n2  C

nI n  cosn1 x sin x  (n  1)I n2  C

1 n 1

I n  cosn xdx 
n
cosn1 x sin x 
n
I n2C (qed)

5. Selesaikanlah

 cos  cos  cos

2 6 10
a. xdx c. xdx e. xdx

 cos  cos  cos

4 8 12
b. xdx d. xdx f. xdx

Solusi:
a. Alternatif 1:

18 | Husein Tampomas, Pendalaman Materi: Integral Fungsi Trigonometri, MGMP, Bandung, Jabar, 5 Agustus 2007, 2014
 1 1
cos2 x   cos 2 x
2 2
Kita dapat menjabarkan rumus itu sebagai berikut.

2 C1
C 1 1
cos2 x  a  b cos 2 x  221  2 210 cos x   cos 2 x
2 2 2 2

 2 1  cos 2xdx  2  dx  2  cos 2xdx  2 x  4 sin 2x  C

1 1 1 1 1
 cos xdx 
2

Alternatif 2:
1 n 1

I n  cosn xdx 
n
cosn1 x sin x 
n
I n2C

1 2 1

I 2  cos2 xdx  cos21 x sin x 
2 2
I 2 2  C

1 1
 cos x sin x  I 0  C
2 2
1 1
 cos x sin x 
2 2 
cos0 xdx  C

1 1
 cos x sin x 
2 2 
dx  C

1 1
 cos x sin x  x  C
2 2
b. Alternatif 1:
2
1 1  1 1 1
cos x  (cos x)    cos 2 x    cos 2 x  cos2 2 x
4 2 2

2 2  4 2 4

1 1 11 1  1 1 1 1
  cos 2 x    cos 4 x    cos 2 x   cos 4 x
4 2 42 2  4 2 8 8
3 1 1
  cos 2 x  cos 4 x
8 2 8
Kita dapat menjabarkan rumus itu sebagai berikut.

4 C2

cos4 x  a  b cos 2 x  c cos 4 x  2  4 C1 cos 2 x  4 C0 cos 4 x  3  1 cos 2 x  1 cos 4 x

41
2 2 41 2 41 8 2 8
3 1 1  3 1 1
 cos 
xdx    cos 2 x  cos 4 x dx  dx  
cos 2 xdx   
4
cos 4 xdx
8 2 8  8 2 8
3 1 1
 x  sin 2 x  sin 4 x  C
8 4 32
Alternatif 2:
19 | Husein Tampomas, Pendalaman Materi: Integral Fungsi Trigonometri, MGMP, Bandung, Jabar, 5 Agustus 2007, 2014
 1 n 1

I n  cosn xdx 
n
cosn1 x sin x 
n
I n2C

1 4 1

I 4  cos4 xdx  cos41 x sin x 
4 4
I 4 2  C

1 3
 cos3 x sin x  I 2  C
4 4
1 3
 cos3 x sin x 
4 4 
cos2 xdx  C

1 31 1 
 cos3 x sin x   cos x sin x  x   C
4 42 2 
1 3 3
 cos3 x sin x  cos x sin x  x  C
4 8 8
c. Alternatif 1:
3
1 1  1 3 3 1
cos x  (cos x)    cos 2 x    cos 2 x  cos2 2 x  cos3 2 x
6 2 3

2 2  8 8 8 8

1 3 31 1  11 1 
  cos 2 x    cos 4 x     cos 4 x  cos 2 x
8 8 82 2  8  2 2 
1 3 3 3 1 1
  cos 2 x   cos 4 x  cos 2 x  cos 4 x cos 2 x
8 8 16 16 16 16
5 7 3 1 1
  cos 2 x  cos 4 x    2 cos 4 x cos 2 x
16 16 16 16 2
5 7 3 1
  cos 2 x  cos 4 x  (cos 6 x  cos 2 x)
16 16 16 32
5 7 3 1 1
  cos 2 x  cos 4 x  cos 6 x  cos 2 x
16 16 16 32 32
5 15 3 1
  cos 2 x  cos 4 x  cos 6 x
16 32 16 32
Kita dapat menjabarkan rumus itu sebagai berikut.
cos6 x  a  b cos 2 x  c cos 4 x  d cos 6 x

6 C3
C C C 5 15 3 1
 621  6 621 cos 2 x  6 6 11 cos 4 x  6 6 01 cos6x   cos 2 x  cos 4 x  cos6x
2 2 2 2 16 32 16 32
5 15 3 1  5 15 3 1
  16  32 cos 2x  16 cos 4x  32 cos 6x dx  16  dx  32  cos 2xdx  16  cos 4xdx  32  cos 6xdx
5 15 3 1
 x  sin 2 x  sin 4 x  sin 6 x  C
16 64 64 192

20 | Husein Tampomas, Pendalaman Materi: Integral Fungsi Trigonometri, MGMP, Bandung, Jabar, 5 Agustus 2007, 2014