Anda di halaman 1dari 45

Integral Tak Tentu

Pengertian Integral

• Jika F(x) adalah fungsi umum yang


bersifat F’(x) = f(x),
• maka F(x) merupakan antiturunan atau
integral dari f(x).
Pengintegralan fungsi f(x) terhadap x
dinotasikan sebagai berikut :

 f x dx  F x   c
•  notasi integral (yang diperkenalkan oleh
Leibniz, seorang matematikawan Jerman)
• f(x) fungsi integran
• F(x) fungsi integral umum yang bersifat
F’(x)= f(x)
• c konstanta pengintegralan
Integral Tak Tentu
• apabila terdapat fungsi F(x) yang dapat
didiferensialkan pada interval sedemikian
hingga maka antiturunan dari f(x) adalah
F(x) + c
• Secara matematis, ditulis

 f x dx  F x   c
• di mana
• Lambang integral yang
 dx
menyatakan operasi antiturunan
• f(x) Fungsi integran, yaitu fungsi yang
dicari antiturunannya
• c Konstanta
Teorema
• Jika n bilangan rasional dan n ≠ 1, maka
1 n 1 , c adalah konstanta.
 x dx  n  1 x  c
n

• Jika f fungsi yang terintegralkan dan k


suatu konstanta, maka

 kf x dx  k  f x dx
Teorema
• Jika f dan g fungsi-fungsi yang
terintegralkan, maka

  f x   g x dx   f x dx   g x dx


  f x   g x dx   f x dx   g x dx
Contoh
1 21 1 3
 x dx  2  1 x  c  3 x  c
2

Latihan
 x x dx
2 2/3

 x  2 x  1 dx
3

 x x dx
3 3 2

 x  2x  x  x  1 dx
3 1/ 2 1/ 3
2
x
 ( x  1)(2 x  2) dx  x dx
2 3

 ( x  x )dx  (x  1) dx
3 2 2

3 2
x 3x x
x 
1/ 2
2 / 3
 2x x  1/ 2 dx
2/3
dx
2x x
Teorema
• Aturan integral substitusi/per-misalan
• Jika u suatu fungsi yang dapat
didiferensialkan dan r suatu bilangan
rasional tak nol maka

 ux  u '  x dx  u x   c


r 1 r 1

r 1
, dimana c adalah konstanta dan r
≠ -1.
METODE SUBTITUSI
Dalam menyelesaikan masalah integrasi pertama - tama kita
mengusahakan mengubahnya menjadi bentuk rumus dasar
dengan menggunakan variabel lain ( subtitusi )
Contoh :

  dx  ...
2 5
2 x ( x 4)
Jawab : du
u = x2 + 4  du = 2x dx  dx 
2x

 
du 1 6 1 2
5
u 2x  u du  u  c  ( x  4) 6  c
5
2x 6 6
Latihan

2x2
 x 1
3
dx

 2 x  3 dx
4

1
 x  1 dx
2x  3
 x 2  3x  1 dx
 2 x  3 x 2
 3 x  1dx
Teorema

 cos x dx  sin x  c
 sin x dx   cos x  c
1
x dx  ln x  c
Teorema

  
x x
e dx e c
x
a
 a dx  ln x  c (a  0, a  1)
x
Teorema

 tg x dx  ln sec x  c
 cot g x dx  ln sin x  c

 sec x dx  ln sec x  tg x  c
 cos ec x dx  ln cos ec x  cot g x  c

 sec x dx  tg x  c
2
 cos ec x dx   cot g x  c
2

dx
 1  x 2  arc sin x  c
dx x
 a 2  x 2  arc sin a  c
dx 1 x
 a 2  x 2  a arc tg a  c
dx
 x 2  1  ln x  x  1  c
2
dx
  ln x  x  a  c
2 2

x a
2 2

1 1
 1  x dx  1  x  arc sin x  c
2 2

2 2
2
x 2 a x
 a  x dx  a  x  arc sin  c
2 2 2

2 2 a
Latihan
Buktikanlah

 tg x dx  ln sec x  c
PR/Tugas

Buktikanlah bahwa

 cot g x dx  ln sin x  c

 sec x dx  ln sec x  tg x  c
Teorema
• Aturan integral parsial
• Jika u dan v fungsi-fungsi yang dapat
didiferensialkan, maka

 udv  uv   vdu
INTEGRAL PARSIAL
Misalkan u dan v fungsi yang differensiabel
terhadap x, maka :
d(u.v) = v.du + u.dv
u.dv = d(u.v) – v.du

 u.dv   d (u.v)  v.du


 u.dv  u.v  v.du
yang perlu diperhatikan pada metode ini adalah :
(1). Bagian yang terpilih sebagai dv harus mudah diintegral.

(2).  v du harus lebih mudah dari  u.dv


Contoh :

 x cos x dx
2

Jawab :
u  x2 du  2 x dx
dv  cos x dx v  sin x

  sin x   2 x sin xdx


2 2
x cos x dx x

u  2x du  2 dx
dv  sin x dx v   cos x

 x 2
cos x dx  x 2
 
sin x  2 x cos x     2 cos xdx

  sin x  2 x cos x  2 cos x dx


2 2
x cos x dx x

  sin x  2 x cos x  2 sin x  c


2 2
x cos x dx x
Contoh :

 ln x dx   u.dv
Jawab :
1
u  ln x du  dx
x
dv  dx v  x
1
 ln x dx  xln x -  x x dx
 xln x -  dx
 xln x - x  c
Latihan

 x  1cos x dx
3

 x( x  4) dx
5

 x e dx
x

 e sin x dx
x

 sec x dx
2
Penerapan D-1 pada ITT

1
 1  D  D 2  .......
1 D
1
 1  D  D 2  .......
1 D
1 ax 1
(e v )  e ax
v
D ( D  a)
1 sin ax
sin ax 
(D  b )
2 2
 a2  b2
1 cos ax
cos ax 
(D  b )
2 2
 a2  b2
1 1 1 1 1
(u v)  u v  Du  2 v  D 2 u  3 v  D 3 u  4 v  .....
D D D D D
contoh :

 cos bx dx
ax
e
1 ax
(e cos bx)
D
ax 1
e cos bx
( D  a)
1
e ( D  a)
ax
cos bx
( D  a) ( D  a)
1
e ax ( D  a) 2 cos bx
(D  a ) 2

cos bx
e ( D  a)
ax

 b2  a2
e ax
 b sin bx  a cos bx 

 a b 2
2

e ax
a cos bx  b sin bx 
a b
2 2
contoh :

 e 2 x 
 4 x  8 dx
2x 2

1 2x
D

e 2x 2  4x  8 
e2x
1
( D  2)

2x 2  4x  8 
1
e2x 2
D

2x 2  4x  8 
(1  )
2
1 2x
2
e
1
D

2x 2  4x  8 
(1  )
2
1 2x  1 1 
e 1  D  D 2  ..... 2 x 2  4 x  8  
2  2 4 
1 2x  2
 1 
e  2 x  4 x  8  4 x  4  4
1
2  2 4 
1 2x
2

e 2 x 2  6 x  11  c 
contoh :

 x cos x dx
1
( x cos x)
D
1 1 1
x cos x  Dx  2 cos x  D x  3 cos x.....
2

D D D
x sin x  ( cos x)  0
x sin x  cos x  c
Latihan :
dengan rumus D -1selesaikan

 x e dx x

 x e dx
3 x

e 2 x
 cos 3x dx

e 2 x
 sin 3x dx

e 2x cos 3x cos 2 x dx
INTEGRAL FUNGSI RASIONAL
Sebuah polinom dalam x adalah sebuah fungsi berbentuk :

a0 x n  a1 x n 1  a 2 x n  2  ......  a n 1 x  a n
Fungsi H(x) disebut fungsi rasional jika :

P( x)
H ( x) 
Q( x)
dimana P(x) dan Q(x) adalah polinom
Jika derajat P(x) lebih rendah dari derajat Q(x), maka H(x)
disebut “Rasional Sejati”
Contoh :
2x 2  x  2
H ( x)  3
x  2x 2  x  2
Sedangkan jika derajat P(x) lebih tinggi dari derajat Q(x),
maka H(x) disebut “Rasional Tidak Sejati”
Contoh :

x 4  10 x 2  3x  1 3x  23
H ( x)   x 6 2
2

x 4
2
x 4

Untuk menyelesaikan integral dalam bentuk fungsi rasional,

P( x)
: ditulis sebagai jumlah dari bagian yang lebih
Q( x)
sederhana dengan menguraikan Q(x) dalam hasil

kali faktor-faktor linier atau kuadratis, yaitu :


1. Faktor Q(x) semua linier dan tak berulang,
Q( x)  ( x  a1 )( x  a2 ).....( x  an )
, maka :
P( x) A1 A2 An
   ..... 
Q( x) ( x  a1 ) ( x  a2 ) ( x  an )
2. Faktor Q(x) semua linier berulang,
Q( x )  ( x  a ) n
, maka : P( x) A1 A2 An
   ..... 
Q( x ) ( x  a ) ( x  a ) 2 ( x  a) n

3. Q(x) adalah kuadratis,


Q( x)  (ax 2  bx  c)( dx 2  ex  f )
, maka :
P( x) Ax  B Cx  D
 
Q( x) (ax 2  bx  c) (dx 2  ex  f )
contoh :
( x  1)
1. dx  ....
x x2
2

jawab :
x 1 A B A( x  1)  B( x  2)
  
( x  2)( x  1) x  2 x  1 ( x  2)( x  1)
x=2  2 – 1 = A(2+1)
1 = 3A  A = 1/3
x = -1  -1 – 1 = B(-1-2)
=
-2= -3B  B = 2/3
Jadi,
( x  1) 1 dx 2 dx

 x 2  x  2 dx  3 x  2 + 3 x 1 
1 2
 ln | x  2 |  ln | x  1 | c
3 3
( x  1)
2. dx  ....
x  2x 1
2

x 1 A B A( x  1)  B
  
( x  1) 2
x  1 ( x  1) 2
( x  1) 2

x=1  1+1=B B=2


mis, x = 0  0 +1 = A(0 – 1) + B
1=-A+2 A=1
Jadi,

( x  1) dx
 x 1
dx
 x 2  2 x  1 dx  + 2
( x  1) 2

2
 ln | x  1 |  c
( x  1)
x
3. dx  ....

x  1 x  4
2

x

A Bx  C
 2 
 
A x 2  4  Bx  c  x  1
 
x  1 x  4 x  1 x  4
2
   
x 2  4  x  1
substitusi x1  0
x2  1
x 3  -1
1 1 4
maka akan didapat A  B C
5 5 5

1 1 4
 x
 5 dx 
x 1  x2  4
5

5 dx

1 1 4
 x
 x 1  x2  4
5 dx 

5

dx   x 2  4 dx
5
 
1
5
ln  x  1 
1 1
5 2

ln x  4 
2

4 1
5 2
x
arc tg  c
2
1
5
ln  x  1 
1
10
ln x  4 
2
 2
5
x
arc tg  c
2
Latihan

 2 x  23
 2 x 2  9 x  5 dx
3x  1
 x 2  2 x  1 dx
2 x  1 dx
 x  2x  32
SUBTITUSI TRIGONOMETRI
,
Jika Integran mengandung salah satu dari bentuk :

a 2  b2 x2 , a 2  b 2 x 2 , atau b2 x2  a2

dan tidak memiliki faktor irrasional lainnya, maka dapat


ditransformasikan ke dalam fungsi trigonometri dengan
menggunakan variabel baru :
Bentuk Subtitusi Memperoleh
a
a b x
2 2 2 x sin z a 2  b2 x 2  a cos z
b
a
x  tg z a 2  b2 x 2  a sec z
a2  b2 x2 b
a
x sec z b 2 x 2  a 2  a tg z
b2 x 2  a 2 b
contoh :
9  4x2
1. dx  ....
x
Jawab :
3 3
x  sinz  dx  cos z dz 9 - 4x 2  3 cos z
2 2

9  4x2 3 cos z 3 cos 2 z


 x dx   3 ( 2 cos z dz)  3 sin z dz
sin z
2
1  sin 2 z 1 sin 2 z
3 dz  3  dz  3 cos ec z  sin z dz
sin z sin z sin z
3 cos ec z dz  3 sin z dz  3 ln cos ec z  cot g z   3 cos z  c
 1 1   1 cos z 
3 ln     3 cos z  c  3 ln     3 cos z  c
 sin z tg z   sin z sin z 
 9  4 x 2 
1 
 1  cos z   2
  3 cos z  c  3 ln  3
3 9 4 x
3 ln  c
 sin z   2x  3
 
 3 
 3  9  4x2 
3 ln    9  4x2  c
 2x 
 
dx
2.  ....
x 2
4 x 2

Jawab :

x  2 tg z  dx  2sec z dz 2
4  x  2 sec z
2

2
2sec 2 z dz 2sec 2 z 2

 2tg z 2 2 sec z  4tg 2 z 2 sec z    4 sin 2 z   2 dz



  dz  cos z
   
 cos z   cos z 
2

cos z 1 cos z
 4 sin 2 zdz  4  sin 2 zdz
u  sinz  du  cosz dz
1 du
 2
 
1 -1
u  
1
sinz -1
c
4 u 4 4
1 1 4  x2
 c   c   c
4 sinz x 4x
4
4  x2
catatan
sin z x
x  2 tg z  
cos z 2
2 2
4x 2
 cos z 
cos z 4  x2
sinz x x
  sinz 
2 2 4  x2
4  x2
 9  x 2 dx  ....

dx
x 9  4x 2
 ....
Integral TerTentu
• Integral tertentu adalah integral dari suatu fungsi yang
nilai-nilai variabel bebasnya (memiliki batas-batas)
tertentu.

• Jika fungsi terdefinisi pada interval tertutup [a,b] , maka


integral tertentu dari a ke b dinyatakan oleh :
b
• Dimana :

a
f ( x ) dx

• f(x) : integran
a : batas bawah
b : batas atas
KAIDAH-KAIDAH INTEGRASI TERTENTU
5
x 
   
b 5 5
b 1 55 1 5
 f ( x)dx  F ( x) 2    
4 5
 F (b)  F (a) x dx   x 2 5 2
a a  2
5 5 5

 3125  32  618,6


1
5
2
x 
   
2 5
1 52 1 5
2    
a 4 5
 f ( x)dx  0 x dx   x 2 2 2
a
 2
5 5 5

 32  32  0
1
5
2
x 
   
b a 2 5
1 52 1
 f ( x)dx   f ( x)dx   x dx       x 5   25  55
4

a b 5  5 5 5 5

  32  3125  618,6


1
5
KAIDAH-KAIDAH INTEGRASI TERTENTU
5
x 
 
b b 5 5
1 55
 kf ( x)dx  k  f ( x)dx 2 5x dx  5  5   5. 5 x 2
4

a a 2

 3125  32  3093

 x 
b b b 5 5 5

  f ( x)  g ( x)dx   f ( x)dx   g ( x)dx


4
 5 x 4 dx   x 4 dx   5 x 4 dx
a a a 2 2 2

 618,6  3093  3.7111,6

c b b
3 5 5

 f ( x)dx   f ( x)dx   f ( x)dx      dx  618,6


4 4 4
x dx x dx x
a c a
2 3 2

Anda mungkin juga menyukai