MAKALAHBAHAS

ANTRADI
SIS
UNDA

NGU
ENAAN"
KAS
ENI
ANBU
DAYAS
UNDA"

Di
su
sunk
u:
1
.AiRi
niRi
yan
ti
2.Au
li
yaFe
bri
yan
ti
3.En
iRa
mda
eni
4.Gi
naLi
sa
5.I
nda
hNu
rsy
aba
ni
6.Kh
aer
unn
is
aHa
nda
yan
iH
7
.Ri
kaAp
ri
li
ani
8.S
yip
aTr
iAg
ust
in
 KECAPPAMUKA

Puj
isi
narengsyu
kurkah a
dir
atGu st
iNuMa h
aS ucianuparan
tosma p
ari
n a
n
ru
pi-r
upini
’matk auran
gs aday
a,s an
gkankagi
atanhirupanud i
jal
anisal
amin
a
mawabarokah
,b o
hd i
nakahi
ru
pand idun
ya,ko
mod eu
idia k
herat
,sangkansagal
a
i
mpi
anjeungmu d
ah-mudaha
nnaona nuuran
gcit
a-ci
take
u njan
tenlang
kungg ampi
l
sar
engpinu
hk umangpaa
t.
Ngaha
tur
keunnuh
u ns
ateuac
anasare
ngs a
paran
tosna
,simk
uri
ng
s
aparak
ancangah
atur
keunnuhu
nk apar
aibuguruatana
pibapakgurusar
eng
r
erenc
angananupar
antosng
abantos
,bohmori
lbohmate
ri
lna
,d u
gikaie
uma k
ala
h
t
ias
ar en
gsedi
nawaktosan
up ar
antosdi
tan
gtukeu
n.
Di
napanyus
unanmakal
ahieuma s
ihtebi
htin
ak as
a mpu
rnaansarengseue
ur
p
is
ank ak
ir
angan
,boht i
nasegitatabasabohtin
as egikons
ol
idas
ipik
eundosén
s
arengrer
encan
gan,anukadang-kad
angnganu ku
rn u
t ur
keunkapri
badi
anpri
bad
i,
k
umargik
it
us i
mku
ri
ngs a
para
ka n
cag aduhageun
gh ar
ep anupamiayakri
ti
kn
a,
s
arengsara
na n
un gawan
gunk an
ggolangk
ungn i
ngk
atkeunmakala
hu ra
ng
s
ala
jengn
a.
Anupangh
arepnati
napanyia
panieumaka
lah,mug
iaanukusi
mku
ri
ngd i
s
usunieupi
nuhkumangpaat
,bo hkanggopr
i
bados,rer
enc
angan
,sar
engjal
mi-j
al
mi
a
nus an
esnaanuhoyongnyan
da katana
piny
ampurnak
eunsal
aj
engn
aa ta
napi
n
yandakpel
aj
arantin
aieujudul(Kas
eni
anSunda)sal
i
andi
nanambaha
nk an
a
r
éfé
rénsia
nua ya.

S
ume
dan
g,02S
ept
emb
er2023

Pa
nyu
sun
 DAFTAREUS
I

J
UDUL…………………………………………….…. i

PENDAHULUAN……………………….… i
i

DAFTAREU
SI…………………………………………………….i
i

BABIPENDAHU
LUAN

A. Ka
san
gTu
kan
g……………………….1

B. Ma
ksu
dje
ungTu
jua
n……………………………….1

BABI
IPEMBAHAS
AN

A. Wa
tes
an:S
eni
,Bu
day
aje
ungTr
adi
si
…….
. 2

B. Ka
bud
aya
anS
und
a…………… 3

C. Ka
sen
ianS
und
a………………………………….8

BABI
I
IPANU
TUP

A. Ka
cin
dek
an…………………………………. 1
1

B. S
ara
n…………………………………………. 1
1

DAFTARPU
STAKA………………………………… 1
2
 BABI
BUBUKA

A.Ka
san
gTu
kan
g

S
enimangr
upabagianin
tegr
alti
nab u
daya.Seniteupe rn
ahn a
ngtungkal
uartimasa
rakat
.
Kas
eni
ant éhayad i
naka h
ir
upanmanusalant
aranmibogaf ungs
ijeungperannut an
gtud i
na
mas
araka
tn un ga
rojon
g.K ukitu
na,kaseni
anb akaltet
epa yadih i
jimasa
raka
tl a
muné ta
mas
araka
tma si
hkénéhngabutu
hkeun
ana.Senitumuwuh,tumuwuh,at
awame ur
eunmegatkeu
n/
pu
nahn u
turk
eunkurs
uss aj
arah
.Paroba
hank abu
tuhanh i
r
up ,par
obahanajé
n-i
najé
na nudi
anut,
ge
usma ng
aruhankan
ap asangsur
utrupa-r
upac ab
a ngkas
e ni
an.

Kabuda
yaanS u
ndaa n
un ga
jung
jun
gn orma-n
ormaa nulumak
ud imasa
raka
tna,ni
mbul
keu
n
ka
ari
fanlok
ala n
ub eda-bed
at ihi
jiwewengko
nk a wewengk
ona nuséjén
na.Jawa Bara
t
mi
nan
gkas al
ahs a
hij
ipropi
nsian
up angl
oba
n apenduduknad iInd
onés
ia,mi
bogar u
pa-ru
pa
ka
seni
ananungahi
askah
iru
panmasar
aka
tna.Ampi
ru ngg
a lda
érahngagad
uhancir
isen
ianuuni
k
sa
rengja
ntenid
enti
tasdaér
ahna
.

B.Ma
ksu
dje
ungTu
jua
n

Lantar
anngaja
ga,ngaj
agajeungngal
esta
ri
keunkabuda
yaantéhkawaj
ibansa
tia
pindi
vi
du,
d
inaprak-pr
akan
anak ur
in
gn y
oban yusu
n ma k
ala
ha n
uj udul
naK a
b u
dayaanS und
aa n
u
n
gébr
éhkeunrupa-r
upakabuday
aant r
adi
si
onalJawaBa r
at/Su
nda.Tuj
uand i
sus
unnama k
ala
h
a
nud i
ju
dula
nk as
eni
anS u
ndan yaé
tas an
gkanp a
miar
saa pa
ly é
nu r
angS un
dat éhmangrup
a
s
ukua n
ub eung
hark ubudayas ar
tas a
dary énn ga
jagajeungngal
estar
i
keunk a
budayaa
n
d
aéra
ht éhmangr
upakawaj
iba
nu ra
ngsarere
a.
 BABI
I
S
AWALA

A. De
fin
isi
:Se
ni,Bu
day
a,j
eun
gTr
adi
si

I
st
il
ahs en
ia t
awa"seni
"(din
ab asaInggri
s)umumnan ga
np akai
tjeungbagiansenianu
bi
asan
ad i
c i
r
iankuisti
l
ah" p
las
ti
k"a t
awa" vi
sual
"(senirupa )
.Sanajanki
tu,di
nak anyat
aanana
ay
ac ir
iumu manub i
sad i
l
arapkeu
nk as ada
yac a
ban gse ni
,musik
,d r
amaj eu
ngs astr
a.Dina
i
sti
l
ahb asaj
an,senibi
sad i
har
tik
euns al
akuus a
hama n
usap i
keu
nn yi
eunbentukp i
kar
esepe
un.
Wuj
uds ap
e r
toski
tun yu
gemakeunkasad
aranur a
ngk anaka éndaha
ns ar
engp a
rasaanéndahieu
ka
eusiupamiuran
gt i
asamendakanpersat
uana tanapiharmoniti
nah ub
unganwu j
uda nuurang
ti
nga
li
.Seueurjal
man g
anggapyéns e
niatanapikas
eni
a nsa misar
engb u
daya.Anggapanie
ut eu
ak
uratsababs e
ninganhij
iunsu
ru ni
ver
saldi
nas i
stemb ud
a ya.

Kabudayaanmangrupasi
stema numibo
g akohér
énsi
.Wangunsimbol
i
sd i
nawa n
gunkecap,
obj
ék,prak-prak
a n
,mitos
,s as
tra,luk
is
an,lagu,musi
k,tar
i,jeu
ngk aperc
ayaanraketpatal
i
na
je
ungk onsépé pi
stemol
ogi
sj eungs i
stemp anga
weruh masa
rakat
.Is t
il
ahk abu
dayaanatawa
kabu
dayaand i
pakép i
keu
nmé rénga r
ansakel
ompokfénoménaatawaka j
adi
and idun
yaluar
,anu
ngaha
rti
keunh i
jih al
.Kabudayaand i
wangunk ujeungt i
naide-i
dea tawag agasan
-gagas
an
sal
akuh a
silti
nap ros
és-pros
ésp ami
ki
rana n
us ater
usnad i
ébr
éhkeund i
narupa-rup
at i
ndak
an
anub erp
olat i
naé t
ag agas
an.K abuda
yaans ala
kuh ij
is i
st
em mibogas ubs
ist
em( bu
daya
uni
ver
sal)
,s a
rtau ngga
lun s
urk a
bu d
ayaanmibogau n
suratawab ag
ianleuti
k(baran
gb ud
aya).
Di
nak abudayaa
nu ni
versalayatujuhsubsi
stem,nyaé t
as i
stempakakasjeungp a
kakashi
rup,
matapencahari
an,masar
akat,basa,kas
eni
an,jeungagama.

Seueu
ra hlikab
u d
ayaana nungedal
keunp a
madegananan geu
naanma kn
ak abudayaa
n.
Di
nak o
nsépa wa l
,a ntr
opol
ogn un garanna Edward Bennet Tylo
r( 1874) ngébr
éhkeun
pamadega
nanan geunaanrupa-r
upak abuda
yaana nuk aci
dag ed
é n
ap atal
i
naj eungsakabéh
as
p ékkahi
ru
panma nus
a.An j
eunn
an ét
élak
euny é
nk abu
dayaantéh" .
.
.sa
hij
isakab
ehk omp
lék
sn u
ngaweng
kup angaweru
h,k ape
rcaya
an,kaseni
an,moral
,low,costum,sart
ak amampuhansarta
ka
b i
asaanséjéna nuk aal
ak u manu
sas al
akua nggota masa
rakat.
"S eden
gkeund i
nab asa
I
ndonési
akecapb uday
aa sal
natin
ab asaSanseke
rta,buddhay
ah(b e
ntukjamaktin
ab uddh
i,nu
harti
naakalatawaa ka
l.Kabuda
yaanh ar
ti
nas agal
ah a
ln upatal
ijeungakal
.,d i
baren
gank u
sa
g al
ahasi
lhik
ma hjeu
ngk ar
yana.

Ti
nalob
anahartika
budayaananudi
é b
réhke
unk uparaahl
ia nuhen
teud i
ébr
éhke
unh i
j
i
-hi
ji
,b i
sad i
ci
nde
kkeuny énk a
budayaant éh mang
rupap anga
lamana n
ud i
pi
bogak uh i
j
i
mas
arakata n
ud i
jadi
keunp e
domanp i
keunk ah
ir
upana nggo
ta ma s
ara
katé ta.Kabuday
aan
di
ja
dike
u nacuanpi
keu
nn afsi
r
keunli
ngk
ungana nukarand
apan,sar
t api
keunngadoro
ngjeung
nga
hasi
lkeu
nngawuj
udkeunti
ndakananubermakn
ad i
nan gu
ngkul
anli
ngku
ngan.Kabud
ayaananu
te
rusd i
pi
araturdi
wari
skeu
nt ihi
jige
neras
ik agenera
sisater
usnad i
nali
ngku
ngansosi
albi
sa
j
adit
rad
isi
.

Di
sebuttra
dis
isaupamaayah i
j
iha ldimasar
akat,asal
natimasa
raka
tb aheu
la,ny
aé ta
geusdiwar
is
keunsacaraturun-t
umuru
nt ig ener
asikag ene
rasi
.Perwuj
udantradi
sibi
sadina
wangunbarang,j
asa,atawag abun
gant idua.Tradi
sid i
nawa n
gunb a
rangma n
grupaprod
uk,
seden
gkeunjasama n
grup
ak a
gia
tana nud i
l
a k
sanake
unk uma sar
aka
ta nug eu
sd i
tangt
ukeun
je
nisjeun
gmé tod
ena.Bar
a n
gs ar
engjasai e
un gandun
gn i
la
isarengnor
maa nuogéd i
war
i
skeun
babar
engan.

B. Ka
bud
aya
anS
und
a

KabudayaanSund amangr
u pakabuday
aana n
uh i
ru
p,tumuwuhsart
ame kardikal
anga
n
ur
a n
gS undaa nuu mumnah i
rupd iTanahS u
nda.Wewen
gkonmukimmasar
akata n
un gar
ojon
g
ka
b uda
yaanS u n
daa yad iP ro
p i
nsiJawa Bara
tj eu
ng Bante
n .Masar
akatS und
a,k awas
masar
akaté t
ni
ss éjén
n a,mangr
upaf or
masisaj
arahanumérésababar
ahanuansatangt
uk an
a
ci
ribudayan
a.Tij ama
nk ajaman,kabud
a y
aant e
tephi
rupluy
uje un
gk a
ayaanjeungkaayaa
n
ka
h i
rup
ans os
ialmasar
a k
a t
na.Kabudaya
anS undaanurup
a-rup
amibogakauni
kanjeun
gc i
rian
u
ngabédak
eunjeungk a
b udaya
ans éjé
nna.

Ura
ngS undamimit
in
amibogakabuday
aanmanus
ad i
namatap e
ncahari
ann
ya,tul
uysal
uyu
j
eungjamanp er
tambanganma t
ap enc
ahari
ann
ap i
ndahkat a
ni.Kuk i
tun
a,b é
ast éhpenti
ng
p
is
and i
nak ahi
rupanma sar
akat.Kuk i
tun
ar upa
-rup
au pacar
aa nup atal
ijeun
gk asubu
ran
t
aneuhmin
dengd i
ayakeunk umasar
akat.Hubu
ngankeker
abat
anb abar
ayaanngarak
etkeu
nk u
a
yanatradi
sipancak
aki.Sal
uyujeun
gk amaj
uanjaman,mat
ap enc
ahari
and iJa
waBa ra
tb euk
i
n
garon
jatjadimasar
akatindus
tri
.

Unsurb udayas éj
énn
aa nuk udud i
ti
tén
ann y
aétas i
st
emk aperc
ayaan.S i
st
em
k
aperca
yaanma ng
rupasis
temk a
agamaananud i
wang
unk us at
iapmanusadin
ah i
jietni
sa n
u
t
angtu,dih
ij
ik
eund i
nar un
tuy
anf ol
kways(adat
-adatrahayat)a n
us okd i
pat
ali
keu
nj eun
g
p
andanganmit
is
,kosmi
sjeungmi
tol
ogi
s.DiJa
waBa r
atd i
wangu
ns i
stemkaaga
maanp r
ibu
mijeun
g
k
aagamaanimig
ran.Dima
na-manau r
ang mend
akana ur
as i
nkreti
sme dimasar
akata nuogé
k
agambard i
nas en
i.Sanaj
ank i
tu,mar
anéhan
anao gét e
guhp ercayaagamama ran
éhanan
a
(
I
sla
m).

Dinakabuda
yaanSundaayatradi
sin
geu
naanli
ngk
unganhi
rup,up
amanaayakabi
asaa
n
n
ali
kap a
maji
kankeurreu
neuh,ayakabi
asaa
na n
uk ududij
aga,so
kme rh
ati
keu
nh al
-ha
la n
u
é
ndah,la
kulampahlu
yujeun
gn or
ma-no
rmaanutang
tu,je
ungsajab
ana.Ayal
arang
ananut e
u
k
edahd il
ang
g a
r.Ayao g
éa d
at-i
st
iad
ata nupatal
ijeu
ngd aurhir
up,nya
étalahi
r,kawi
n,
s
unatanjeungmaot
.

U
ran
gSu
ndao
geb
ogap
and
ang
anh
ir
up.U
ran
gSu
ndan
gan
gga
ppe
nti
ngn
ahi
j
ija
lman
u
d
igambarkeu
nk ut in
gkahlakuj eungbasana.Conto
na,"kudugogog,h a
det agog"(ku
duh ade
b
asaj eungp ar
i
p ol
ahna
);"nyaurkudud i
uk
ur,nyabdakudud i
aji
"(sa
lawasn
ak ada
li
keunomongan
a
njeun);“sac
angrenp age
uh,s agol
ekpangk
ek”(teguhdinadedegananateuingk
arj an
ji
);“Ul
ah
l
ahk ap urwadaksi
na”(inge
tk anaa s
almu as
aln
a,t et
epb asaj
an,u l
ahs ombo
ng )
.Og ed i
na
l
i
ngkungans os
ialupamana,babasanieud i
j
a di
keu
nf al
safahSunda."kudusil
i
ha si
h,sil
i
ha s
ah,
j
eungs il
i
ha suh"(kudusil
i
ha s
ih,si
l
ihasah,jeungsil
i
ha suhantarab a
tur)
;“Ula
hn gali
ar
keun
t
ale
u sa teu
l”(ula
hn yebark
eu nh a
l-h
alanuma takg or
eng)
;'l
ainpali
dk ur
in
gc i
ki
ih,l
ainkuri
ng
d
ata n
gc i
leu
ncan"( teuh ad i
rt anpat uj
uan);“taraj
en anggeuhd ula
ngt inand
e”( si
kep
n
galaks
a na
keunk awaj
ib
anu tamanapamaji
kankas a
lak
in
a),jeu
ngr é
a-réad eu
i.

Ma s
arakatSundao géng an
ggapAl l
ahminan
gkah i
ji
-hi
ji
naa n
ub ogakakawasaan
,ta qwa,
j
eun
gp a geu
hp ercayay énd i
nawa ktu
n ama r
anéhnab a
kalbal
ikd eu
ikaAn j
eunna.Jadia y
a
b
abasan"mul
ihkaj at
i,mul
angk aa s
al"(maot,data
ngt iAl
lahbal
ikdeuikaAll
ah);“di
hi
np i
nasti
a
nyarpi
n a
nggi
h”( s
ala
wa s
nay aki
nyéns agal
aa nukaja
diantéhkersan
ingAl
la
h);jeungsajabana.
U
pamaa yak amajua
nl ahi
ri
ah,u r
angS undak udut er
ust aatkanan or
ma-norman ut angtu,
s
aper
ti“ u
lahp a
gir
i-gi
rical
ik
,p agi
ran
g-g i
ran
gt ampi
an”(ula
hme rj
uangke
unk akawasaanjeu n
g
j
abata
n);"ul
ahn gu
kurb aj
us as
e r
eg"(ul
ahn empohalti
nak ap
enti
nganpri
badi
);"u
lahnyal
ik
sikka
b
uukleuti
k"(ul
ahme merasrahayatb i
asa);jeu
ngs aj
abana.UrangSundaogémi bandakontrol
s
osi
all
uyuj e
ungn or
ma- n
orman utangtu,conto
na"kudub i
samih
apekeunmaneh"(ku
dua manah);
"
ti
i
sc eu
lihera
ngma ta"(hi
ruptengtr
em).

Upama di
ti
tén
anr u
pa-r
upa weweng
konJa wa Bara
tt éhdi
bag
ijadil
ima we
weng
kon
ka
budaya
an,n y
aé t
a wewen
gkonk a
b u
dayaan Banten
,k ab
uday
aanP r
i
anga
n ,kab
uda
yaan
Ci
reb
on,kabu
dayaa
nK al
er
an,j
eungkabud
ayaanPakid
ula
n.

Ka
buda
yaanSun
da man
gru
pak a
buday
aana n
uj a
disumbe
rk abeu
nghar
anb an
gsa
I
ndo
nés
iaanukud
udi
l
est
ari
ke
undi
naka
mekar
anan
a.Bu
dayai
eub
akaldi
gamb
arkeu
nsape
rtiki
eu:

1
. S
ist
emKa
per
cay
aan

Ampi
rk a
béhu r
an gSundatéhIs
lam.Nga
ns a
euti
knuteuIsl
am,k
aasupura
ngBa du
yn u
ci
ci
ngd iBant
en,tapiayao g
en uKatol
ik
,Nasr
ani
,Hin
du,Budh
a.Si
nkr
eti
smesar
engp r
akték
mi
sti
sma si
hdil
aks
anakeun.Dasa
rna,s
akumnakahi
ru
panuran
gS un
daditu
juke
unp i
ke
unn g
ajaga
ka
sai
mb ang
ana l
amse mes
ta.

Ka
saimban
gan magi
sd i
jagangal
iwat a
nu pacar
aa da t
,s e
dengkeu
nk asaimban
gans osi
al
di
jaganga l
i
watangoton
gr oyong(goton groyong)
.Ha lanuma taknari
kd i
n ak ap
ercay
aan
masa
rakatS un
dan ya
étalakonpantu
nLu tungK as
arun
g ,sal
ahsahi
jibuday
a wanma ra
néhna,
anuper
cay akanaaya
naTu ha
nTu n
gga l(Guri
angTungg
al)anunii
sk
eunsabagi
anl e
uti
kDiri
naka
duny
ap i
ke unngaj
agakahir
upanmanus a( i
euinkar
nas
i)
.t iAl
lahd i
se
butDe wa t
a).Ieuti
asa
ja
ntenjembatanpi
keu
nn gi
npo
keunI
nji
lk aa r
anjeu
nna.
2. Ma
tap
enc
aha
ri
an

Uran
gS undau mu
mnahir
u pkutani
.Seuseue
urnahent
eures
eph ij
rahata
napihi
rupmi
sahti
b
ara
y a
.K ab
u t
uha nmasa
rak
atS und
au t
amanap i
keu
nn g
aron
jat
keunt ar
afhir
upna.Numu
tkeun
d
ataBa p
penas( Cl
i
ppi
ngDesember1
993 )diJawaBarataya75%k ampun
gmiski
n.Saca
raumum,
k
ami
ski
nand iJawaBa r
atdis
a ba
bkeunkuk akur
anganSDM.Kuk i
tunaa n
ud i
perl
uk
eunnyaét
a
p
angwang
unanS DMd i
nawangunati
kan,pemb
inaa
n,jrr
d.

3. Ka
sen
ian

Kir
aph e
lar
anatawaa nudi
sebu
tS i
si
nga
ann y
aét
aj en
iskas
eni
ant r
adi
si
onalata
was eni
p
int
onanrahaya
ta n
ud il
aks
ana
keunkal
awanpro
sesidi
nawang
unh el
ara
n.P ag
ela
ranb i
asan
a
d
il
aksa
nake
und in
au pacar
an yun
atana t
awa a
carah u
sussaper
ti
;n gaba
géakeuntatamu,
h
ibur
anp e
lan
ti
kan,kagi
ata
np i
keunmié
li
ngpoékamer
dékaa
nRIj eun
gk agi
atanli
buru t
ama
s
éjénn
a.

S
akumahaa nud i
i
lua
nk ura t
usanurangwa waki
ltis ak
umnak acamatans a
- Ci
mah
i,an
u
man
grupaarak-a
rakananud i
l
aks
a n
akeundi
namiel
i
ng6t a
unK otaCima
h i
.K i
r
apieub er
angk
atti
Al
un-al
unKotaCimahinuj
uk awewengk
onkanto
rP emkotCimah
i,Jl
n.Rd.Ha r
djak
usumahDeman
g
di
i
l
uank urombon
ga nmasar
akatanunampi
l
keunsenibudayaS u
nda,sapertipan
yengaan,go
ton
g
ga
gak,kend
a n
gr ampak
,calu
ng,engr
ang,r
eog,tar
isin
gaj eun
gk l
eubmo t
or.

4. Ka
ryaS
ast
ra

Dihand
a pieudap
tarkar
yasast
rabas
aJ a
waanuas
aln
atiwewen
gkonbud
ayaSun
da.I
eu
d
aptarteuleng
kep,sau
pamapama
cag e
uswawuhj
eungk
aryasa
straséj
énn
ad i
nab
asaJawa
t
apiasa
lnatiwewen
gkonSun
da,

o Ba
badCe
rbo
n

o Ca
ri
os
anPr
abuS
il
i
wan
gi

o Ca
ri
taRa
tuGa
luh

o Ca
ri
taP
urwa
kaCa
rub
anNa
gar
i

o Ca
ri
taWa
rug
aGu
ru

o Ki
tabWa
rug
aJa
gat

o S
yek
hGa
war
anFl
yov
er

o Pu
sta
kaRa
jaPu
rwa

o S
aja
rahBa
nte
n

o S
ulu
kWu
yun
gAy
a
 o Wa
hos
anTu
mpa
war
ang

o An
gli
ngDa
rmaWa
wac
an

o S
yek
hBa
gin
daMa
rda
nur
angWa
wac
an

o Ki
tabP
rama
yog
a/j
i
ptaS
ara

Suk
uS undamang
rupahi
jis
ukunukap
anggi
hd iPro
pin
siJ
awaBar
at.Suk
uS undamangr
upa
s
ukuanumibo
gar u
pa-ru
pakabuda
yaandaé
rah,diantar
anapak
éanadat
,kasen
iantra
dis
io
nal
,
b
asadaéra
h,jeun
gs aj
aban
a.Diant
aral
oban
ak a
b ud
ayaandaér
ahan
ud i
pi
mi
li
kkuu r
angSunda
n
yaét
ak i
eu:

5. Pa
kéa
nTr
adi
si
ona
l/Kh
asJ
awaBa
rat

U
rangSundamibog
ap akeantradi
si
ona
lanukakon
carapi
san
,n yaétakeba
ya.Keb
aya
man
grupapak
eantradi
si
onalJawaBara
ta nuka
soho
rp i
san
,kuki
tunakiwa
rike
bay
alai
nngan
uk
urpakeanhasSund
at ap
ig e
u sj
adipak
eanadatnas
io
nal
.Ét
ab ukt
iyénkab
uday
aandaér
ah
man
grupabag
ianti
nakabud
a y
aa nn
asi
onal
.

C. Ka
sen
ianS
und
a

Ka
sen
iana
nuh
ir
upd
iTa
tarS
und
até
hru
pa-r
upap
is
an.I
eun
udu
hke
uny
énk
réa
tiv
ita
sma
sar
aka
t
S
und
acu
kupl
uhu
rsa
rtak
réa
tip
it
asi
eul
uma
ngs
ungs
aba
nwa
ktu
.Kuk
it
unad
ina
mik
aka
hir
upa
nse
nid
i
Ta
tarS
und
aka
cid
adi
nami
sn
a.Ka
sen
ian Ta
tarS
und
aan
uay
aki
war
i
,sa
war
ehg
eusk
ol
otp
is
an,
n
emb
ong
keu
nku
mah
aku
atn
aak
arb
uda
yama
sar
aka
tSu
ndad
inak
ase
nia
n.

S
enih
ir
upd
ima
sar
aka
tla
nta
ranmi
bog
afu
ngs
i.Ki
tud
euij
eun
gka
sen
iana
nuh
ir
upd
ita
tarS
und
a.
Ay
aog
éfu
ngs
idi
nak
ahi
r
upa
nma
sar
aka
t,n
yaé
tas
ala
kur
i
tua
lka
sub
ura
n,mi
él
i
ngs
ik
lu
ska
hir
upa
nti
mi
mi
til
ahi
rne
pik
ama
otn
a,n
gus
irwa
bahp
any
aki
t,n
gaj
agaj
al
mat
in
aba
hay
a,s
ala
kuh
ibu
ranp
ri
bad
i,
s
ala
kup
res
ent
asié
sté
tis
,sa
lak
umé
diap
rop
aga
nda
,sa
lak
ung
aje
ngk
euns
ol
id
ari
tass
osi
al
,sa
lak
upe
mbi
na,
i
nt
egr
i
tass
osi
al
,js
b.Kua
yan
afu
ngs
iie
u,k
ase
nia
nba
kalt
ete
phi
r
upj
eun
gdi
pi
ar
akuma
sar
aka
tlu
yu
j
eun
gka
hir
upa
nje
ungk
ame
kar
anma
sar
aka
tnas
ora
nga
n.S
ana
janf
ung
sik
ase
nia
nté
hré
api
san
,mu
nni
l
i
k
k
anaf
ung
sik
ase
nia
ndiJ
awaBa
rat
,ba
kald
igu
nak
eunt
ior
iSo
eda
rso
no,n
uné
tél
ake
uny
énf
ung
sip
ri
mér
k
ase
nia
nté
hny
aét
a(1
)mi
nan
gkas
ara
nar
i
tua
l;(
2)mi
nan
gkah
ibu
ranp
ri
bad
i,j
eun
gmi
nan
gkap
eny
aji
an
é
sté
tis
.

Ka
sen
ianS
und
anu mi
mi
ti
na mi
bog
afu
ngs
iri
tua
ldi
ant
ara
na Ta
rawa
ngs
aat
awa J
ent
ren
g(d
i
S
ume
dan
gje
ungTa
sik
mal
aya
));Ro
ngg
engGu
nun
g,Ke
tukTi
l
u(d
iPr
i
ang
an)
,Ro
ngg
engBu
gis(
I
ndr
ama
yu)
,
Wa
yan
gku
li
t.J
eun
gba
tur
.Ka
sen
ianS
und
aan
udi
j
adi
keu
nhi
bur
anp
ri
bad
idi
ant
ara
naTa
yub
an,Ke
tukTi
l
u,
Ba
ji
dor
an,Ba
ngr
eng
,Do
ger
,je
ungs
aja
ban
a.S
ede
ngk
eunk
ase
nia
nan
ubo
gaf
ung
simi
nan
gkap
eny
aji
an
é
sté
tisn
yaé
tak
ary
ase
nia
nud
ipi
dan
gke
uns
ala
ku“
sen
imi
nan
gkas
eni
”,s
aca
rau
mumk
ary
a-k
ary
aie
u
s
if
atn
ako
nte
mpo
rer
.Ti
l
uru
paf
ung
sis
enii
eumi
bog
aka
tan
gtu
ann
geu
naa
nta
tac
arap
ala
ksa
naa
n,
t
emp
atj
eun
gwa
ktua
nud
igu
nak
eund
inaé
taa
car
a.

Ka
sen
ianS
und
aog
ébi
sad
iba
gi-b
agik
anag
olo
nga
nse
ni,u
pama
nat
ari
,ka
rawi
tan
,si
l
at,d
ebu
s,
j
eun
gte
ate
rtr
adi
si
ona
l.

1
. Ka
sen
ianTa
ri

o Ta
riTo
pen
g(Ci
r
ebo
n:Pa
nji
,Pa
min
do,Ru
mya
ng,Tu
men
ggu
ng,Kl
ana
)

o Ku
rsu
s/Ku
rsu
sTa
ri(
Len
yep
an,Ga
wil
,Ka
wit
an,K
ast
awa
,Gu
nun
gsa
ri
)

o Ta
riWa
yan
g(Ga
tot
kac
a,S
uba
dra
,Ka
rna
,Sr
i
kan
diMu
sta
kawe
ni,j
eun
gsa
jab
ana
).

o Ta
ri
anRa
kya
t(Ke
tukTi
l
u,Do
ger
,Ro
ngg
eng
,Ba
ngr
eng
,Ba
ji
dor
an,j
eun
gsa
jab
ana
)

o Ka
ryaa
nya
r(k
ary
aR.Tj
etj
eSo
man
tri
,sa
per
tiKa
nda
gan
,Me
rak
,Su
li
nt
ang
,je
ungs
aja
ban
a).

o J
ai
pon
gan(
Kar
yaGu
gumGu
mbi
r
a)

2. Ka
sen
ianKa
rawi
tan

oKu
lawa
rgaAn
gkl
ung
:Re
ngk
ong
,Ba
den
gAn
gkl
ung
,Ba
duyAn
gkl
ung
,Ka
can
gAn
gkl
ung
,Ar
umb
a,
Ca
lun
g.

o Ku
lawa
rgaGa
mel
an:Aj
eng
,De
gun
g,Ga
mel
anS
ale
ndr
o/Pe
log
,Go
ongRe
nte
ng,Ra
mpa
kKe
nda
ng.

o Gu
gus
anHe
lar
an:Ba
dawa
ng,Ba
ngb
aro
nga
n,Ku
daRe
ngg
ong
,Si
si
nga
an,Re
ak,S
ura
kIb
ra,
Ta
nji
dor
,To
pen
gBe
nja
ng.

o Ke
lua
rgaKa
cap
ian
:Ka
cap
iSu
li
ng(
l
aguS
und
a Ci
anj
ura
n),Bo
bod
ora
nSu
nda
,Ka
cap
ibi
ol
a,
Ta
rawa
ngs
a.

o Ay
eun
a:Ci
awi
an,Ci
gawi
r
an,K
awi
h,Bu
hun
,Pa
ntu
n.

o Ru
mpu
nNg
ala
yan
g:Ge
njr
i
ng,Ba
ngr
eng
,Ru
dat
,Ta
gon
i,j
eun
gsa
jab
ana
.

o Ku
lawa
rgaWa
yan
g:Ci
r
ebo
nCe
pak
,Ku
li
t(I
ndr
ama
yu,Be
kas
i)
,Go
lek
,

3. Ka
sen
ianTe
ate
rTr
adi
si
ona
l:Ca
dor
,To
pen
gBe
tawi
,To
pen
gBl
ant
ek,To
pen
gCi
r
ebo
n,Ta
rl
in
g,
U
bru
g,U
yeg
,Dr
ama
,Ma
sre
s,Lo
ngs
er,To
pen
gBa
nje
t.
4.S
il
at:Pe
ncaS
il
at,Be
nja
ng,U
jun
gan

5.S
eniDe
bus
:De
bus
,Eb
eg,Ku
daLu
mpi
ng,La
is,S
int
ren
.

S
ali
ant
ing
aba
gik
elo
mpo
kse
nis
ape
rtid
ilu
hur
,ka
sen
iano
géb
isad
iti
nga
lit
in
ast
atu
sso
si
al
na.
Ka
sen
iana
nun
gawa
rna
ank
ahi
r
upa
nma
sar
aka
tSu
ndad
inaa
badk
a-1
9ay
adi
nad
uawe
wen
gko
n
k
abu
day
aana
nub
éda
,ny
aét
aka
bud
aya
anr
aha
yata
nume
kard
ika
lan
ganma
sar
aka
tbi
asaj
eun
g
k
abu
day
aanmé
naka
nume
kard
ika
lan
ganmé
nak
.Dia
nta
rak
ase
nia
nan
uhi
r
upd
ika
lan
ganmé
nakn
yaé
ta
S
eri
mpi
,Ma
mao
sat
awaTe
mba
ng,Ta
yub
anj
eun
gIb
ingKe
urs
eus
.Ka
sen
ian
-ka
sen
iani
eud
il
aks
ana
keu
ndi
na
wa
ktu
-wa
ktun
uta
ngt
u,s
ape
rtik
awi
nan
,kh
ita
nan
,ng
aba
géa
keu
nta
muk
aho
rma
tan
,je
ungp
iha
ksé
jén
na.

Di
ant
aral
al
akia
numi
kar
ese
pka
nak
ase
nia
n,é
tas
ané
sng
anu
kurp
ik
eunr
ekr
eas
i,t
apia
ya
h
ubu
nga
nan
asa
ren
gpo
li
ti
kba
ngs
awa
n.Kuj
adip
atr
onss
eni
,ar
i
sto
cra
tsb
isan
gan
teb
keu
nst
atu
s
ma
ran
éha
nan
aje
ungg
ayah
ir
upn
unu
nju
kke
uns
pl
end
or.

Ka
sen
ianS
und
aumu
mnama
ngr
upak
ase
nia
nra
hay
at,k
ahi
r
upa
nka
bud
aya
anr
aha
yatl
euwi
hme
non
jol
l
amu
ndi
ban
din
gke
unj
eun
gka
hir
upa
nka
bud
aya
anMé
nak
.Mé
man
gsa
car
aumu
mbi
sad
ise
but
keu
nyé
nci
r
i
u
tamak
abu
day
aanS
und
any
aét
asi
pat
nas
ala
kuk
abu
day
aanr
aha
yat
.Kuc
arak
it
u,k
ase
nia
nra
hay
at
b
euk
ilo
baj
eun
gva
ri
ati
f.Ru
pa-r
upak
ase
nia
nra
hay
atb
isak
ati
ténd
inag
olo
nga
nka
sen
iand
ilu
hur
.
 BABI
I
I

PANUTUP

A.Ka
cin
dek
an

Senin
ga nuk
urhi
jiuns
urkabuda
yaan.Kase
nia
nS u
ndasal
akuu n
surkab
uday
aanSund
ab i
sa
j
adijat
id i
rimas
arak
ats an
gkankaseni
ana nuhir
upd iwe
we n
gkoné t
ab i
sangaga
mbark
eun
k
ahi
rup
anma sar
akat
.K a
budayaa
nn gaweng
kuu nsurkas
eni
an,sal
akutradi
sin
gan
dunga j
én-
i
naj
énjeun
gn or
ma-no
rmanud i
war
is
keuntihi
jigene
ras
ikageneras
iséj
énna
.

Hi
rupjeung ma
otnah ij
ik as
eni
ane st
ug u
mantungk ana masa
rakatn un gar
ojo
ngna.
Ka
mekar
anbudayajeun
gp arob
ahandin
a ma s
arakatbi
s angar
obahwa ng
unj eun
gp un
gsise
ni.
Ka
waskaseni
ananutadin
af ungsi
napi
keunkaper
luanu p
acara
,laun-l
aunfungsi
narobahjadi
s
enihi
bur
an.Sal
ahsahi
jipanyab
abnanyaétaparobah
and in
ak ahi
ru
pans os
ialmasa
rak
at.Ki
tu
d
euisa
watar
ak as
eni
anhibu
rang e
usrobahfung
sin
aj adise
nitont
onan.

B. S
ara
n

Kabu
d ay
aandaéra
hma ngru
paf ak
torutamadin
an gade
gnakabud
ayaanna
sio
nal
,kukit
una
s
agal
ah alanul
umangs
un gkanakabuday
aand a
érahb a
kalgedépan
garuh
nakanakabuda
yaan
n
asi
ona
l.Atasdasaréta,ura
ngs a
réréami
bogakawaji
banpi
keunn
gajaga
,ngal
est
ari
keu
njeung
n
gal
est
a r
i
k e
unk a
budayaan,bohk ab
udayaa
nl ok
alb o
hk abud
aya
and aéra
hb ohkabuda
yaan
n
asi
ona
l,sababkabu
dayaantéhma n
grupabagi
anti
nak ap
ri
badi
anban
gsa.
BI
OGRAFI

At
ikS
op a
ndije
ungEn
ochAt
mad
ibr
ata
,197
7.Kh
aza
nahKa
sen
ianDa
era
hJa
waBa
rat
.Ba
ndu
ng;La
mpu
Wakt
os

Aj
i
pRo
s i
di
,1989/
1990.Nga
bin
ajeun
gNg e
mbang
keunKabu
dayaa
nDa éra
h(S
und
a)d
inaKa
aya
anj
eun
g
Masa
lahKabuday
aanSund
aKiwa
ri
.Ban
dung:J
ara
hni
traDepd
ikb
ud.

Ar
thu
rS.Na
lan
,2006.Ag
ali
tar
i
anTh
eat
re.Ba
ndu
ng:S
una
nAmb
uPe
ncé
t.

Br
and
on,Jame
sR.
,1967
.Te
ate
rdiAs
iaTe
ngg
ara
.Ca
mbr
i
dge
,Ma
ssa
chu
set
ts:U
niv
ers
it
asHa
rva
rd
Pe
ncét
.

En
dan
gCa tu
rwa
ti(
ed)
,2008.Tr
adi
sis
ala
kuLa
nda
sanKr
eat
ivi
tasAr
ti
st
ik
.Ba
ndu
ng:S
una
nAmb
u
Pe
ncé
t

En
och Atmadi
brat
a,d kk
.2006:Ka
sen
ianPe
nta
sJa
wa Ba
rat Ba
ndu
ng:Di
nasKe
bud
aya
and
an
P a
riwi
sat
aJ awaBar
at.

J
udi
st
ir
aK .Ga
rna
,2008.Kabu
day
aanSu
nda:Meu
ntasWak
tosjeu
ngNa
ngt
angMa
saDe
pan
,Ba
ndu
ng:
Le
mbagaPen
eli
ti
anU
npadj
eun
gYaya
s a
nJudi
sti
r
aGarna
.

Ko
ent
jar
ani
ngr
at,1
974.K
abu
day
aan
,Mé
nta
li
tasj
eun
gPa
ngwa
ngu
nan
,Ja
kar
ta:Gr
ame
dia
.

Ku
nto
wij
oyo
,2006.Ka
bud
aya
anj
eun
gMa
sar
aka
t,Cé
t.Ka
-2,Yo
gya
kar
ta:Wa
can
aTi
ar
a.

Ni
naH.Lu
bis
,1998.Ka
hir
upa
nMé
nakd
iPr
i
ang
an1
800-1
942.Ba
ndu
ng:Pu
satI
nfo
rma
siKa
bud
aya
an
Sun
da.

S
oed
ars
ono,R.
M.1985.“Pe
ranKase
nia
nj eun
gK a
buday
aandi
naSaj
ara
hK ah
ir
upan
,Kesi
namb
ungan
jeu
ngP a
robaha
nMa nu
sa”
,din
aBi a
ntaraPen
guku
hanJ
aba
tanGu r
uBesarFak
ul
tasS as
tra
Uni
ver
si
tasGadj
ahMadaYogy
akart
a.

R.
M.S
oeda
rson
o.2002.Ka
sen
ianPe
nta
sIn
don
ési
adi
naEr
aGl
oba
li
sas
i.Yo
gya
kar
ta:Ga
dja
hMa
da
Un
ive
rsi
tyPr
ess
.