BAB I

PENDAHULUAN
1.1. LATAR BELAKANG
Diabetes Melitus (DM) merupaa! suatu pe!"ait r#!is "a!$ memerlua! terapi
me%is se&ara berela!'uta!. Pe!"ait i!i semai! beremba!$ %alam 'umla( asus be$itu
pula %alam (al %ia$!#sis %a! terapi. Diala!$a! mas"araat luas) pe!"ait i!i lebi( %ie!al
seba$ai pe!"ait $ula atau e!&i!$ ma!is. Dari berba$ai pe!elitia!) ter'a%i e&e!%eru!$a!
pe!i!$ata! pre*ale!si DM bai %i %u!ia maupu! %i I!%#!esia.
+
DM %apat me!$aibata! berba$ai ma&am #mpliasi "a!$ serius pa%a #r$a! tubu(
seperti mata) $i!'al) 'a!tu!$) %a! pembulu( %ara(. U!tu me!&e$a( #mpliasi "a!$ lebi(
serius a%ala( %e!$a! %ia$!#sis %i!i DM a$ar %apat %iberia! i!ter*e!si lebi( a,al.
1.-. RUMU.AN MA.ALAH
Ba$aima!a %ia$!#sis %a! pe!atalasa!aa! %ari %iabetes mellitus tipe -/
1.0. TU1UAN
U!tu me!$eta(ui %ia$!#sis %a! pe!atalasa!aa! %ari %iabetes mellitus tipe -
1.0. MAN2AAT
Me!amba( ilmu pe!$eta(ua! me!$e!ai %ia$!#sis %a! pe!atalasa!aa! %ari %iabetes mellitus
tipe -
1
BAB II
TIN1AUAN PU.TAKA
-.1. DE2INI.I
Diabetes Melitus a%ala( pe!"ait elai!a! metab#li "a!$ %iarateristia! %e!$a!
(iper$liemia r#!is serta elai!a! metab#lisme arb#(i%rat) lema %a! pr#tei! %iaibata!
#le( elai!a! seresi i!suli!) er'a i!suli! maupu! e%ua!"a
1-

Hiper$liemia r#!is pa%a
%iabetes melitus aa! %isertai %e!$a! erusaa!) $a!$$ua! 3u!$si beberapa #r$a! tubu(
(usus!"a mata) $i!'al) sara3) 'a!tu!$) %a! pembulu( %ara(. 4alaupu! pa%a %iabetes melitus
%itemua! $a!$$ua! metab#lisme semua sumber maa!a! tubu( ita) elai!a! metab#lisme
"a!$ pali!$ utama iala( elai!a! metab#lisme arb#(i%arat. 5le( are!a itu %ia$!#sis
%iabetes melitus selalu ber%asara! ti!$$i!"a a%ar $lu#sa %alam plasma %ara(
1
-.-. EPIDEMI5L5GI
Pre*ale!si DM sulit %ite!tua! are!a sta!%ar pe!etapa! %ia$!#sis!"a berbe%a6be%a.
Ber%asara! riteria Ameri&a! Diabetes Ass#&iati#! ta(u! -71- (ADA -71-)) seitar 17)-
'uta #ra!$ %i Ameria .eriat me!%erita DM. .eme!tara itu) %i I!%#!esia pre*ale!si DM
sebesar 1)+6-)08 pe!%u%u usia 91+ ta(u!) ba(a! %i %aera( Ma!a%# pre*ale!si DM sebesar
:)18
11
Pemerisaa! lab#rat#rium ba$i pe!%erita DM %iperlua! u!tu me!e$aa!
%ia$!#sis serta mem#!it#r terapi %a! timbul!"a #mpliasi. De!$a! %emiia!)
peremba!$a! pe!"ait bisa %im#!it#r %a! %apat me!&e$a( #mpliasi
11
2
-.0. KLA.I2IKA.I
DM a%ala( elai!a! e!%#ri! "a!$ %ita!%ai %e!$a! ti!$$i!"a a%ar $lu#sa %ara(.
.e&ara eti#l#$i DM %apat %iba$i me!'a%i DM tipe 1) DM tipe -) DM %alam e(amila!) %a!
%iabetes tipe lai!
1);)11)1-
DM tipe 1 atau "a!$ %ulu %ie!al %e!$a! !ama I!suli! Depe!%e!t Diabetes Mellitus
(IDDM)) ter'a%i are!a erusaa! sel < pa!reas (reasi aut#imu!). .el < pa!reas
merupaa! satu6satu!"a sel tubu( "a!$ me!$(asila! i!suli! "a!$ ber3u!$si u!tu me!$atur
a%ar $lu#sa %alam tubu(. Bila erusaa! sel < pa!reas tela( me!&apai =76>78 maa
$e'ala DM mulai mu!&ul. Perusaa! sel i!i lebi( &epat ter'a%i pa%a a!a6a!a %aripa%a
%e,asa. .eba$ia! besar pe!%erita DM tipe 1 seba$ia! besar #le( are!a pr#ses aut#imu! %a!
seba$ia! e&il !#! aut#imu!. DM tipe 1 "a!$ ti%a %ieta(ui pe!"ebab!"a 'u$a %isebut
seba$ai t"pe 1 i%i#pat(i&) pa%a merea i!i %itemua! i!suli!#pe!ia ta!pa a%a!"a peta!%a
imu! %a! mu%a( seali me!$alami et#asi%#sis. DM tipe 1 seba$ia! besar (?+8 asus)
ter'a%i sebelum usia 07 ta(u! %a! DM Tipe i!i %iperiraa! ter'a%i seitar +617 8 %ari
seluru( asus DM "a!$ a%a.
1);)11
DM tipe - merupaa! >78 %ari asus DM "a!$ %ulu %ie!al seba$ai !#! i!suli!
%epe!%e!t Diabetes Mellitus (NIDDM). Be!tu DM i!i ber*ariasi mulai "a!$ %#mi!a!
resiste!si i!suli!) %e3isie!si i!suli! relati3 sampai %e3e seresi i!suli!.
1)11

Pa%a %iabetes i!i
ter'a%i pe!uru!a! emampua! i!suli! beer'a %i 'ari!$a! peri3er (i!suli! resista!&e) %a!
%is3u!$si sel <. Aibat!"a) pa!reas ti%a mampu mempr#%usi i!suli! "a!$ &uup u!tu
me!$#mpe!sasi i!suli! resista!&e. Ke%ua (al i!i me!"ebaba! ter'a%i!"a %e3isie!si i!suli!
relati3. Ke$emua! seri!$ ber(ubu!$a! %e!$a! #!%isi i!i. DM tipe - umum!"a ter'a%i pa%a
usia 9 ;7 ta(u!. Pa%a DM tipe - ter'a%i $a!$$ua! pe!$iata! $lu#sa #le( resept#r!"a tetapi
pr#%usi i!suli! masi( %alam batas !#rmal se(i!$$a pe!%erita ti%a ter$a!tu!$ pa%a
3
pemberia! i!suli!.
11
4alaupu! %emiia! pa%a el#mp# %iabetes melitus tipe6- seri!$
%itemua! #mpliasi mir#*asuler %a! mar#*asuler.
1
DM %alam e(amila! (Gestati#!al Diabetes Mellitus 6 GDM) a%ala( e(amila! "a!$
%isertai %e!$a! pe!i!$ata! i!suli! resista!&e (ibu (amil $a$al memperta(a!a!
eu$l"&emia).
11
Pa%a umum!"a mulai %itemua! pa%a e(amila! trimester e%ua atau eti$a.
1

2at#r risi# GDM "a!i ri,a"at eluar$a DM) e$emua! %a! $li#suria.
GDM me!i!$ata! m#rbi%itas !e#!atus) misal!"a (ip#$liemia) iterus) p#lisitemia
%a! mar#s#mia. Hal i!i ter'a%i are!a ba"i %ari ibu GDM me!seresi i!suli! lebi( besar
se(i!$$a mera!$sa!$ pertumbu(a! ba"i %a! mar#s#mia.
-.;. 2AKT5R RE.IK5
Pemerisaa! pe!"ari!$ atau sri!i!$ %ilaua! pa%a el#mp# %e!$a! 3at#r risi#
%iabetes mellitus seperti @
usia A ;+ ta(u!
5besitas (I!%es Massa Tubu( 9 -0 $Bm-)
Ri,a"at eluar$a %iabetes mellitus
Ri,a"at mela(ira! ba"i %e!$a! berat ba%a! 9 ;777 $ram (;$)) atauri,a"at
%iabetes $estasi#!al)
Ri,a"at (iperte!si (A 1;7B>7 mmH$)) #lester#l (HDL C 0+ m$B%L %a! atau
tri$liseri%a A -+7 m$B%L)
Ri,a"at pe!"ait 'a!tu!$) #ra!$ sebelum!"a %i!"ataa! seba$ai TDT
(T#lera!si Glu#sa Ter$a!$$u) atau GDPT (Glu#sa Dara( Puasa Ter$a!$$u).
-.+. ETI5L5GI DAN PAT5GENE.I.
4
Diabetes melitus %apat ter'a%i seba$ai aibat %ari $a!$$ua! $e!eti) pe!"ait
iatr#$e!i aibat ster#i%) #!%isi e!%#ri! seperti (iperpituitarisma atau (ipertir#i%isma serta
erusaa! sel6sel pulau6pulau La!$er(a!s aibat i!3lamasi) a!er) atau pas&a be%a(. Pa%a
DM tipe - ter'a%i pe!uru!a! 'umla( resept#r i!suli! pa%a permuaa! sel tar$et %a!
pe!uru!a! ati*itas p#st resept#r ,alaupu! pr#%usi i!suli! tetap ber'ala!. Aibat!"a
emampua! sel u!tu me!$$u!aa! i!suli! berura!$ se(i!$$a $lu#sa "a!$ masu e sel
aa! berura!$ %a! $lu#sa %i %alam pembulu( %ara( me!i!$at. Kea%aa! i!i %isebut
resiste!si i!suli!.

Pe!"ebab resiste!si i!suli! pa%a DM tipe - sebe!ar!"a ti%a be$itu 'elas)
tetapi beberapa 3at#r ba!"a berpera!) seperti #besitas terutama "a!$ bersi3at se!tral)
ura!$ $era ba%a!) %iet ti!$$i lema %a! re!%a( arb#(i%rat serta 3at#r eturu!a!
((ere%iter).
H#me#stasis $lu#sa %iatur #le( ti$a pr#ses "a!$ ber(ubu!$a! "aitu pr#%usi $lu#sa
%i (ati) pe!$$u!aa! $lu#sa #le( 'ari!$a! peri3eral (#t#t)) %a! seresi i!suli!.

Ka%ar $lu#sa
%ara( "a!$ me!i!$at aa! memi&u seresi i!suli!. I!suli! aa! beri!terasi %e!$a! sel
tar$et %a! beriata! %e!$a! resept#r i!suli! %i permuaa! sel tar$et. I!suli! %ibutu(a! #t#t)
lema) %a! (ati a$ar 'ari!$a!6'ari!$a! tersebut me!%apat asupa! $lu#sa %ari %ara(.
Keura!$a! i!suli! atau er'a i!suli! aa! me!i!$ata! aumulasi $lu#sa %alam &aira!
'ari!$a! %a! %ara(.
I!suli! ti%a %ibutu(a! %i sistem sara3 pusat maa pe!"a!%a!$ DM ti%a ter#!tr#l
"a!$ me!$alami eura!$a! i!suli! atau pe!uru!a! ati*itas i!suli! tetap %apat
me!$$u!aa! arb#(i%rat %alam a%ar !#rmal %i #ta %a! sistem sara3. Namu!) 'ari!$a! lai!
ti%a me!%apat asupa! $lu#sa "a!$ &uup. Pe!i!$ata! pr#%usi $lu#sa %apat ter'a%i %ari
$li#$e! %a! pr#tei!. Maa) pe!i!$ata! a%ar $lu#sa %ara( pa%a pe!"a!%a!$ DM
merupaa! #mbi!asi %ari ura!$!"a pe!$$u!aa! $lu#sa %a! pr#%usi berlebi(a!
$li#$e!esis %a! metab#lisme lema.
5
Pa%a %iabetes tipe - ter%apat %ua masala( utama "a!$ ber(ubu!$a! %e!$a! i!suli!)
"aitu@ resistes!i i!suli! %a! $a!$$ua! seresi i!suli!. N#rmal!"a i!suli! aa! teriat %e!$a!
resept#r (usus pa%a permuaa! sel. .eba$ai aibat teriat!"a i!suli! %e!$a! resept#r
tersebut) ter'a%i suatu ra!$aia! reasi %alam metab#lisme $lu#sa %alam sel. Resiste!si
i!suli! pa%a %iabetes tipe - %isertai %e!$a! pe!uru!a! reasi i!trasel i!i. De!$a! %emiia!
i!suli! me!'a%i ti%a e3eti3 u!tu me!stimulasi pe!$ambila! $lu#sa #le( 'ari!$a!.
U!tu me!$atasi resiste!si i!suli! %a! me!&e$a( terbe!tu!"a $lu#sa %alam %ara()
(arus ter%apat pe!i!$ata! 'umla( i!suli! "a!$ %iseresia!. Pa%a pe!%erita t#lera!si
$lu#sa ter$a!$$u) ea%aa! i!i ter'a%i aibat seresi i!suli! "a!$ berlebi(a!) %a! a%ar
$lu#sa aa! %iperta(a!a! pa%a ti!$at "a!$ !#rmal atau se%iit me!i!$at. Namu!
%emiia!) 'ia sel6sel beta ti%a mampu me!$imba!$i pe!i!$ata! ebutu(a! aa! i!suli!)
maa a%ar $lu#sa aa! me!i!$at %a! ter'a%i %iabetes tipe -.
Pa%a %iabetes melitus tipe1) %ie!al - be!tu %e!$a! pat#3isi#l#$i "a!$ berbe%a
a) Tipe 1A) %i%u$a pe!$ru( $e!eti %a! li!$u!$a! meme$a!$ pera! utama u!tu
ter'a%i!"a erusaa! pa!&reas. HLA6DR; %itemua! mempu!"ai (ubu!$a! "a!$
sa!$at erat.
b) Tipe1B ber(ubu!$a! %e!$a! ea%aa! aut#imu! primer pa%a seel#mp# pe!%erita
"a!$ 'u$a seri!$ me!u!'ua! ma!i3estasi aut#imu! lai!!"a) seperti Hasbim#t#
%isease) per!isi#us a!emia) %a! m"ast(e!ia $ra*is. ea%aa! i!i ber(ubu!$a! %e!$a!
a!ti$e! HLA6DR0 %a! mu!&ul pa%a usia seitar 076+7 ta(u!. Pa%a %iabetes tipe 1
&e!%eru!$ ter'a%i et#asi%#sis %iabeti&.
-.:. MANI2E.TA.I KLINI.
Pa%a a,al!"a) pasie! seri!$ ali ti%a me!"a%ari ba(,a %iri!"a me!$i%ap %iabetes
melitus) ba(a! sampai berta(u!6ta(u! emu%ia!. Namu!) (arus %i&uri$ai a%a!"a DM 'ia
sese#ra!$ me!$alami elu(a! lasi DM berupa@
6
6 p#liuria (ba!"a beremi()
6 p#li%ipsia (rasa (aus se(i!$$a 'a%i ba!"a mi!um)
6 p#li3a$ia (ba!"a maa! are!a perasaa! lapar terus6me!erus)
6 pe!uru!a! berat ba%a! "a!$ ti%a %apat %i'elasa! sebab!"a
1ia elu(a! %i atas %ialami #le( sese#ra!$) u!tu memperuat %ia$!#sis %apat
%iperisa elu(a! tamba(a! DM berupa@
6 lemas) mu%a( lela() esemuta!) $atal
6 pe!$li(ata! abur
6 pe!"embu(a! lua "a!$ buru
6 %is3u!$si eresi pa%a pasie! pria
6 $atal pa%a elami! pasie! ,a!ita
-.?. ANAMNE.I.) PEMERIK.AAN 2I.IK DAN LAB5RATURIUM
Diabetes mellitus tipe - seri!$ ti%a ter%ia$!#sis (i!$$a mu!&ul!"a #mpliasi. Pa%a
#ra!$ "a!$ memilii 3at#r resi# u!tu me!$alami %iabetes mellitus atau me!$elu(a!
$e'ala lasi %iabetes mellitus (arus se$era %ilaua! pemerisaa!.
Me!urut $ui%eli!e "a!$ %irilis #le( American Diabetes Association ta(u! -717)
a%apu! a!am!esis %a! pemerisaa! "a!$ %apat %ilaua! ter(a%ap pasie! %e!$a! 3at#r
resi# DM a%ala( @
A!am!esis
6 A%a!"a $e'ala lasi %ari DM "aitu p#liuri) p#li3a$i %a! p#li%ipsi
6 P#la %iet se(ari6(ari) ri,a"at berat ba%a! berlebi() ati3itas 3isi "a!$ ura!$
6 Ri,a"at i!3esi berula!$ (usus!"a pa%a ulit) ai) $i$i %a! ur#$e!ital
6 Ri,a"at eluar$a me!$alami %iabetes mellitus
Pemerisaa! 3isi
6 Pemerisaa! ti!$$i %a! berat ba%a! serta per(itu!$a! Body mass index (BMI)
6 Pemerisaa! tea!a! %ara( %a! elai!a! ar%i#*asular
6 Pemerisaa! 3u!$si sara3 m#t#ri %a! se!s#ri
7
6 Pemerisaa! mata) elai!a! ulit) $i!'al %a! #r$a! lai! "a!$ biasa!"a
me!$alami #mpliasi %ari DM
Pemerisaa! lab#raturium
6
Glu#sa %ara( puasa) $lu#sa %ara( se,atu
6
A1&
Pemerisaa! A1& A : 8 pa%a - ali pemerisaa!
6
Pr#3il lipi% @ t#tal #lester#l) Hi$(6%e!sit" lip#pr#tei! (HDL)) l#,6%e!sit"
lip#pr#tei! (LDL) %a! tri$liseri%a
6
Kreati!i! %a! ureum
6
Uri!alisa @ et#!) $lu#sa) pr#tei!
:
-.=. DIAGN5.I.
Berba$ai elu(a! %apat %itemua! pa%a pe!"a!%a!$ %iabetes. Ke&uri$aa! a%a!"a
DM perlu %ipiira! apabila ter%apat elu(a! lasi DM seperti %i ba,a( i!i@
6 Kelu(a! lasi DM berupa@ p#liuria) p#li%ipsia) p#li3a$ia) %a! pe!uru!a! berat ba%a! "a!$
ti%a %apat %i'elasa! sebab!"a
6 Kelu(a! lai! %apat berupa@ lema( ba%a!) esemuta!) $atal) mata abur) %a! %is3u!$si eresi
pa%a pria) serta pruritus *ul*ae pa%a ,a!ita
0
Dia$!#sis DM %apat %ite$aa! melalui ti$a &ara@
8
Gambar -.1. Kriteria Dia$!#sis Diabetes Mellitus me!urut K#!se!sus Pe!$e!%alia! %a!
Pe!&e$a(a! Diabetes Mellitus Tipe- %i I!%#!esia -711
0
Pa%a (iper$liemia "a!$ 'elas ) ab!#rmal A1&) test $lu#sa puasa %a! test t#lera!si
$lu#sa #ral "a!$ sesuai %e!$a! riteria DM %i#!3irmasi %e!$a! pemerisaa! ula!$
sebelum %i %ia$!#sis %e!$a! DM tipe -
:
1ia ter%apat perbe%aa! pa%a (asil test #!3irmasi !amu! masi( bera%a %i amba!$
batas %ia$!#sis maa %apat %ilaua! pemerisaa! ula!$ pa%a !ilai "a!$ me!%eati amba!$.
Apabila (asil pemerisaa! ti%a meme!u(i riteria !#rmal atau DM) ber$a!tu!$ pa%a (asil
"a!$ %iper#le() maa %apat %i$#l#!$a! e %alam el#mp# t#lera!si $lu#sa ter$a!$$u
(TGT) atau $lu#sa %ara( puasa ter$a!$$u (GDPT).
:
1. TGT@ Dia$!#sis TGT %ite$aa! bila setela( pemerisaa! TTG5 %i%apata! $lu#sa
plasma - 'am setela( beba! a!tara 1;7 D 1>> m$B%L (?)=611)7 mm#lBL).
-. GDPT@Dia$!#sis GDPT %ite$aa! bila setela( pemerisaa! $lu#sa plasma puasa
%i%apata! a!tara 177 D 1-+ m$B%L (+): D :)> mm#lBL) %a! pemerisaa! TTG5 $ula %ara( -
'am E 1;7 m$B%L.
Fara pelasa!aa! TTG5 @
G Ti$a (ari sebelum pemerisaa!) pasie! tetap maa! seperti ebiasaa! se(ari6(ari (%e!$a!
arb#(i%rat "a!$ &uup) %a! tetap melaua! e$iata! 'asma!i seperti biasa
G Berpuasa pali!$ se%iit = 'am (mulai malam (ari) sebelum pemerisaa!) mi!um air puti(
ta!pa $ula tetap %iperb#le(a!
G Diperisa a%ar $lu#sa %ara( puasa
9
G Diberia! $lu#sa ?+ $ram (#ra!$ %e,asa)) atau 1)?+ $ramB $BB (a!a6a!a)) %ilaruta!
%alam air -+7 mL %a! %imi!um %alam ,atu + me!it
G Berpuasa embali sampai pe!$ambila! sampel %ara( u!tu pemerisaa! - 'am setela(
mi!um laruta! $lu#sa selesai
G Diperisa a%ar $lu#sa %ara( - (%ua) 'am sesu%a( beba! $lu#sa
G .elama pr#ses pemerisaa!) sub'e "a!$ %iperisa tetap istira(at %a! ti%a mer##
0
SCREENING
6
Screening %ilaua! pa%a merea "a!$ mempu!"ai risi# DM !amu! ti%a
me!u!'ua! a%a!"a $e'ala DM. (al i!i bertu'ua! u!tu me!emua! pasie! %e!$a! DM)
TGT) maupu! GDPT) se(i!$$a %apat %ita!$a!i lebi( %i!i se&ara tepat. Pasie! %e!$a! TGT
%a! GDPT 'u$a %isebut seba$ai i!t#lera!si $lu#sa) merupaa! ta(apa! seme!tara me!u'u
DM. Ke%ua ea%aa! tersebut 'u$a merupaa! 3at#r risi# u!tu ter'a%i!"a DM %a! pe!"ait
ar%i#*asular %iemu%ia! (ari. Screening %apat %ilaua! melalui pemerisaa! a%ar
$lu#sa %ara( se,atu atau a%ar $lu#sa %ara( puasa..
Ka%ar $lu#sa %ara( se,atu %a! $lu#sa %ara( puasa seba$ai pat#a! pe!"ari!$ %apat
%ili(at pa%a $ambar beriut @
10
Gambar -.-. Ka%ar $lu#sa %ara( se,atu %a! puasa seba$ai pat#a! pe!"ari!$ %a!
%ia$!#sis DM (m$B%L)
0
U!tu el#mp# risi# ti!$$i "a!$ ti%a me!u!'ua! elai!a! (asil) %ilaua!
ula!$a! tiap ta(u!. Ba$i merea "a!$ berusia 9;+ ta(u! ta!pa 3at#r risi# lai!) pemerisaa!
pe!"ari!$ %apat %ilaua! setiap 0 ta(u!.
-.>. PENATALAK.ANAAN
Tu'ua! pe!atalasa!aa! se&ara umum a%ala( me!i!$ata! ualitas (i%up
pe!"a!%a!$ %iabetes.Tu'ua! pe!atalasa!aa!@
0)10
1a!$a pe!%e@ me!$(ila!$a! elu(a! %a! ta!%a DM) memperta(a!a! rasa
!"ama!) %a! me!&apai tar$et pe!$e!%alia! $lu#sa %ara(.
1a!$a pa!'a!$@ me!&e$a( %a! me!$(ambat pr#$resi*itas pe!"ulit mir#a!$i#pati)
mar#a!$i#pati) %a! !eur#pati.
Tu'ua! a(ir pe!$el#laa! a%ala( turu!!"a m#rbi%itas %a! m#rtalitas DM.
U!tu me!&apai tu'ua! tersebut perlu %ilaua! pe!$e!%alia! $lu#sa %ara() tea!a!
%ara() berat ba%a!) %a! pr#3il lipi%) melalui pe!$el#laa! pasie! se&ara (#listi %e!$a!
me!$a'ara! pera,ata! ma!%iri %a! peruba(a! perilau.M#%alitas pe!atalasa!aa! %iabetes
mellitus a%ala( terapi se&ara !#! 3arma#l#$is %a! terapi 3arma#l#$is.Terapi !#!
3arma#l#$is meliputi peruba(a! perilau %e!$a! me!$#!tr#l p#la maa! %a! ati*itas 3isi.
De!$a! me!$i!ter*e!si perilau se&ara i!te!si3 terutama pa%a pasie! %e!$a! berat ba%a!
lebi( aa! %i%apata! (asil 'a!$a pa!'a!$ "a!$ lebi( bai %a! me!i!$ata! ualitas (i%up
pe!"a!%a!$ %iabetes. Kemu%ia! terapi 3arma#l#$is i!i meliputi pemberia! #bat
(ip#$liemi #ral %a! terapi i!suli!. Terapi 3arma#l#$is i!i pa%a pri!sip!"a %iberia!
apabila terapi !#!3arma#l#$is ti%a mampu me!$e!%alia! a%ar $lu#sa %ara(
11
seba$aima!a "a!$ %i(arapa!) !amu! pemberia! terapi i!i tetap ti%a me!i!$$ala! terapi
!#! 3arma#l#$is "a!$ tela( %itetapa! sebelum!"a.
-)0)10
La!$a(6la!$a( pe!atalasa!aa! pe!"a!%a!$ %iabetes
0)10
1. E*aluasi me%is "a!$ le!$ap pa%a pertemua! pertama@
-. E*aluasi me%is se&ara berala
o Dilaua! pemerisaa! a%ar $lu#sa %ara( puasa %a! - 'am sesu%a( maa!) atau
pa%a ,atu6,atu terte!tu lai!!"a sesuai %e!$a! ebutu(a!
o Pemerisaa! A1F %ilaua! setiap (06:) bula!
o .e&ara berala %ilaua! pemerisaa!@
1asma!i le!$ap
Mir#albumi!uria
Kreati!i!
Albumi! B $l#buli! %a! ALT
K#lester#l t#tal) #lester#l LDL) #lester#l HDL) %a! tri$li6 seri%a
EKG
2#t# si!ar6H %a%a
2u!%us#pi
0. Pilar pe!atalasa!aa! DM
o E%uasi
o Terapi $iIi me%is
o Lati(a! 'asma!i
o I!ter*e!si 3arma#l#$is
Pe!$el#laa! DM %imulai %e!$a! pe!$atura! maa! %a! lati(a! 'asma!i selama
beberapa ,atu (-6; mi!$$u). Apabila a%ar $lu#sa %ara( belum me!&apai sasara!)
%ilaua! i!ter*e!si 3arma#l#$is %e!$a! #bat (ip#$liemi #ral (5H5) %a! atau su!tia!
i!suli!. Pa%a ea%aa! terte!tu) 5H5 %apat se$era %iberia! se&ara tu!$$al atau la!$su!$
#mbi!asi) sesuai i!%iasi.Dalam ea%aa! %e#mpe!sasi metab#li berat) misal!"a
et#asi%#sis) stres berat) berat ba%a! "a!$ me!uru! %e!$a! &epat) %a! a%a!"a et#!uria)
i!suli! %apat se$era %iberia!.
0)10
EDUKA.I
12
Diabetes tipe - umum!"a ter'a%i pa%a saat p#la $a"a (i%up %a! perilau tela(
terbe!tu %e!$a! mapa!. Pember%a"aa! pe!"a!%a!$ %iabetes memerlua! partisipasi ati3
pasie!) eluar$a %a! mas"araat.Tim ese(ata! me!%ampi!$i pasie! %alam me!u'u
peruba(a! perilau se(at.U!tu me!&apai eber(asila! peruba(a! perilau) %ibutu(a!
e%uasi "a!$ #mpre(e!si3 %a! upa"a pe!i!$ata! m#ti*asi.De!$a! %emiia!) e%uasi
merupaa! u!&i u!tu me!i!$ata! ualitas (i%up pasie! %iabetes.
0)17)10
Pe!$eta(ua! te!ta!$ pema!taua! $lu#sa %ara( ma!%iri) ta!%a %a! $e'ala
(ip#$liemia serta &ara me!$atasi!"a (arus %iberia! epa%a pasie!. Pema!taua! a%ar
$lu#sa %ara( %apat %ilaua! se&ara ma!%iri) setela( me!%apat pelati(a! (usus.K#!te!
"a!$ %iberia! epa%a pasie!) 'u$a (arus %i!amis %a! sesuai %e!$a! ea%aa! pasie! seara!$
%a! emu!$i!a! e%epa!. Pe!$eta(ua! "a!$ mesti %iberia! epa%a pasie! meliputi J
pe!$eta(ua! %asar te!ta!$ %iabetes) pri!sip terapi !utrisi) ati*itas 3isi) pe!&e$a(a!
#mpliasi %a! m#%i3iasi %ari 3at#r resi#. Kemu%ia! e%uasi 'u$a berla!'ut epa%a sil6
sil "a!$ bersi3at spesi3i seperti J &ara pe!"u!tia! i!suli! subuta!) pe!$uura! $lu#sa
%ara( ma!%iri. Keber(asila! %ari e%uasi pasie! %iabetes ti%a (a!"a %ari eaurata!
pe!$eta(ua! pasie! te!ta!$ pe!"ait!"a pa%a saat itu) tetapi mesti selalu %ie*aluasi %a!
%iree%uasi se(i!$$a %i(arapa! ter&apai peruba(a! perilau %a! pe!i!$ata! ualitas (i%up
pasie!.
0)?)10
TERAPI IN.ULIN MEDI.
Terapi Nutrisi Me%is (TNM) merupaa! ba$ia! %ari pe!atalasa!aa! %iabetes se&ara
t#tal. Ku!&i eber(asila! TNM a%ala( eterlibata! se&ara me!"eluru( %ari a!$$#ta tim
(%#ter) a(li $iIi) petu$as ese(ata! "a!$ lai! serta pasie! %a! eluar$a!"a).Pri!sip!"a
a%ala( me!$atur p#la maa! sesuai %e!$a! status $iIi pe!"a!%a!$ %iabetes.Dalam (al i!i)
pa%a pe!"a!%a!$ %iabetes %e!$a! berat ba%a! lebi( atau $emu) pr#$ram pe!uru!a! berat
13
ba%a! bai %e!$a! pe!$atura! maa! %a! ati*itas 3isi) memberia! (asil "a!$ lebi( bai
%alam me!$#!tr#l $ula %ara( si pe!"a!%a!$ %iabetes. Beberapa ma!3aat "a!$ tela( terbuti
%ari terapi !utrisi me%is i!i a%ala( J me!uru!a! berat ba%a!) me!uru!a! tea!a! %ara(
sist#li %a! %iast#li&) me!uru!a! a%ar $lu#sa %ara() memperbaii pr#3il lipi%)
me!i!$ata! se!siti*itas resept#r i!suli!) memperbaii sistem #a$ulasi %ara(. Tu'ua!
terapi !utrisi me%is i!i a%ala( @
0)10
Ka%ar $lu#sa %ara( me!%eati !#rmal J GPD >76107 m$B%l) GD-PP E1=7 m$B%l)
A1& E?8
Tea!a! %ara( E107B=7 mmH$
Pr#3il lipi% J LDL E177 m$B%l) HDL 9;7 m$B%l) Tri$liseri%a E1+7 m$B%l
Berat ba%a! se!#rmal mu!$i!
K#mp#sisi maa!a! "a!$ %ia!'ura! ter%iri %ari@
0)10
o Karb#(i%rat
Karb#(i%rat "a!$ %ia!'ura! sebesar ;+6:+8 t#tal asupa! e!er$i) atau ti%a b#le(
lebi( %ari ?78 'ia %i#bi!asia! %e!$a! pemberia! asam lema ti%a 'e!u(
ra!tai tu!$$al
Pembatasa! arb#(i%rat t#tal E107 $B(ari ti%a %ia!'ura!
Maa!a! (arus me!$a!%u!$ arb#(i%rat terutama "a!$ berserat ti!$$i.
Gula %alam bumbu %iperb#le(a! se(i!$$a pe!"a!%a!$ %iabetes %apat maa!
sama %e!$a! maa!a! eluar$a "a!$ lai!
.ur#sa ti%a b#le( lebi( %ari +8 t#tal asupa! e!er$". 2rut#sa E:7 $ram se(ari
Pema!is alter!ati3 %apat %i$u!aa! seba$ai pe!$$a!ti $ula) asal ti%a melebi(i
batas ama! #!sumsi (aria! (A&&epte% Dail" I!tae) J saari!) aspartame)
a&esul3am) sural#sa
Maa! ti$a ali se(ari u!tu me!%istribusia! asupa! arb#(i%rat %alam se(ari.
Kalau %iperlua! %apat %iberia! maa!a! seli!$a! bua( atau maa!a!lai!
seba$ai ba$ia! %ari ebutu(a! al#ri se(ari.
o Lema
14
Asupa! lema %ia!'ura! seitar -76-+8 ebutu(a! al#ri. Ti%a %ipere!a!a!
melebi(i 078 t#tal asupa! e!er$i.
Lema 'e!u( E ? 8 ebutu(a! al#ri
Lema ti%a 'e!u( $a!%a E 17 8) selebi(!"a %ari lema ti%a 'e!u( tu!$$al.
Ba(a! maa!a! "a!$ perlu %ibatasi a%ala( "a!$ ba!"a me!$a!%u!$ lema 'e!u(
%a! lema tra!s a!tara lai!@ %a$i!$ berlema %a! susu pe!u( (,(#le mil).
A!'ura! #!sumsi #lester#l E-77 m$B(ari) masimal E077 m$B(ari
K#!sumsi ia! -60 ali semi!$$u u!tu me!&uupi ebutu(a! asam lema ti%a
'e!u( ra!tai pa!'a!$. Asam lema ti%a 'e!u( ra!tai pa!'a!$ masimal 178 %ari
t#tal al#ri.
o Pr#tei!
Dibutu(a! sebesar 17 6 -78 t#tal asupa! e!er$i.
.umber pr#tei! "a!$ bai a%ala( sea3##% (ia!) u%a!$)&umi)%ll)) %a$i!$ ta!pa
lema) a"am ta!pa ulit) pr#%u susu re!%a( lema) a&a!$6a&a!$a!) ta(u) %a!
tempe.
Pa%a pasie! %e!$a! !e3r#pati perlu pe!uru!a! asupa! pr#tei! me!'a%i 7)=+
$BK$BB per(ari atau 178 %ari ebutu(a! e!er$i %a! :+8 (e!%a!"a ber!ilai
bi#l#$i ti!$$i) %a! ti%a ura!$ %ari ;7 $ .
1ia ter%apat #mpliasi ar%#*asular) sumber pr#tei! !abati lebi( %ia!'ura!
%isba!%i!$ !abati.
o Natrium
A!'ura! asupa! !atrium u!tu pe!"a!%a!$ %iabetes sama %e!$a! a!'ura! u!tu
mas"araat umum "aitu ti%a lebi( %ari 0777 m$ atau sama %e!$a! :6? $ram (1
se!%# te() $aram %apur.
Merea "a!$ (iperte!si) pembatasa! !atrium sampai -;77 m$.
.umber !atrium a!tara lai! a%ala( $aram %apur) *etsi!) s#%a) %a! ba(a! pe!$a,et
seperti !atrium be!I#at %a! !atrium !itrit.
o .erat
.eperti (al!"a mas"araat umum pe!"a!%a!$ %iabetes %ia!'ura! me!$#!sumsi
&uup serat %ari a&a!$6a&a!$a!) bua() %a! sa"ura! serta sumber arb#(i%rat
"a!$ ti!$$i serat) are!a me!$a!%u!$ *itami!) mi!eral) serat) %a! ba(a! lai! "a!$
bai u!tu ese(ata!.
A!'ura! #!sumsi serat a%ala( -+6+7 $B(ari.
15
o Pema!is alter!ati3
Pema!is %iel#mp#a! me!'a%i pema!is beral#ri %a! pema!is ta beral#ri.
Termasu pema!is beral#ri a%ala( $ula al#(#l %a! 3rut#sa.
Gula al#(#l a!tara lai! is#malt) la&tit#l) maltit#l) ma!!it#l) s#rbit#l %a! K"lit#l.
Dalam pe!$$u!aa!!"a) pema!is beral#ri perlu %iper(itu!$a! a!%u!$a!
al#ri!"a seba$ai ba$ia! %ari ebutu(a! al#ri se(ari.
2rut#sa ti%a %ia!'ura! %i$u!aa! pa%a pe!"a!%a!$ %iabetes are!a e3e
sampi!$ pa%a lema %ara(.
Pema!is ta beral#ri"a!$ masi( %apat %i$u!aa! a!tara lai! aspartam) saari!)
a&esul3ame p#tassium) sural#se) %a! !e#tame.
Pema!is ama! %i$u!aa! sepa!'a!$ ti%a melebi(i batas ama! (A&&epte% Dail"
I!tae B ADI)
KEBUTUHAN KAL5RI
A%a beberapa &ara u!tu me!e!tua! 'umla( al#ri "a!$ %ibutu(a! pe!"a!%a!$
%iabetes. Di a!tara!"a a%ala( %e!$a! memper(itu!$a! ebutu(a! al#ri basal "a!$
besar!"a -+607 al#riB$BB i%eal) %itamba( atau %iura!$i ber$a!tu!$ pa%a beberapa 3at#r
seperti@ 'e!is elami!) umur) ati*itas) berat ba%a!) %a! lai!6lai!.
0)10
Per(itu!$a! berat ba%a! I%eal (BBI) %e!$a! rumus Br#&&a "a!$ %im#%i3iasi a%ala( sbb@
0)10
o Berat ba%a! i%eal L >78 K (TB %alam &m 6 177) K 1 $.
o Ba$i pria %e!$a! ti!$$i ba%a! %i ba,a( 1:7 &m %a! ,a!ita %i ba,a( 1+7 &m) rumus
%im#%i3iasi me!'a%i @
Berat ba%a! i%eal (BBI) L (TB %alam &m 6 177) K 1 $.
BB N#rmal @ BB i%eal M 17 8
Kurus @ E BBI 6 17 8
Gemu @ 9 BBI N 17 8
Per(itu!$a! berat ba%a! i%eal me!urut I!%es Massa Tubu( (IMT).I!%es massa tubu( %apat
%i(itu!$ %e!$a! rumus@
0)10
IMT L BB($)B TB(m-)
16
Klasi3iasi IMT @O
BB Kura!$ E 1=)+
BB N#rmal 1=)+6--)>
BB Lebi( 9 -0)7
De!$a! risi# -0)76-;)>
5bes I -+)76->)>
5bes II9 07
OWHO WPRIASOIO!" da#am !$e Asia%Paci&ic Pers'ecti(e)Rede&ining Obesity and its
!reatment.
2at#r63at#r "a!$ me!e!tua! ebutu(a! al#ri a!tara lai! @
0)10
o 1e!is Kelami!
Kebutu(a! al#ri pa%a ,a!ita lebi( e&il %aripa%a pria.Kebutu(a! al#ri ,a!ita
sebesar -+ alB$ BB %a! u!tu pria sebesar 07 alB $ BB.
o Umur
U!tu pasie! usia %i atas ;7 ta(u!) ebutu(a! al#ri %iura!$i +8 u!tu %ea%e
a!tara ;7 %a! +> ta(u!) %iura!$i 178 u!tu %ea%e a!tara :7 %a! :> ta(u! %a!
%iura!$i -78) %i atas usia ?7 ta(u!.
o Ati*itas 2isi atau Peer'aa!
Kebutu(a! al#ri %apat %itamba( sesuai %e!$a! i!te!sitas ati*itas 3isi.Pe!amba(a!
se'umla( 178 %ari ebutu(a! basal %iberia! pa%a e%aaa! istira(at) -78 pa%a
pasie! %e!$a! ati*itas ri!$a!) 078 %e!$a! ati*itas se%a!$) %a! +78 %e!$a!
ati*itas sa!$at berat.
o Berat Ba%a!
Bila e$emua! %iura!$i seitar -76078 ter$a!tu!$ epa%a ti!$at
e$emua!
Berat ba%a! lebi( %iura!$i seitar 178
Bila urus %itamba( seitar -76078 sesuai %e!$a! ebutu(a! u!tu
me!i!$ata! BB.
.tress metab#li %itamba( 176078
17
U!tu tu'ua! pe!uru!a! berat ba%a! 'umla( al#ri "a!$ %iberia!
pali!$ se%iit 177761-77 al per(ari u!tu ,a!ita %a! 1-7761:77
al per(ari u!tu pria.
Maa!a! se'umla( al#ri ter(itu!$ %e!$a! #mp#sisi tersebut %i atas %iba$i %alam 0
p#rsi besar u!tu maa! pa$i (-78)) sia!$ (078)) %a! s#re (-+8)) serta -60 p#rsi maa!a!
ri!$a!(1761+8) %i a!tara!"a.U!tu me!i!$ata! epatu(a! pasie!) se'au( mu!$i!
peruba(a! %ilaua! sesuai %e!$a! ebiasaa!. U!tu pe!"a!%a!$ %iabetes "a!$ me!$i%ap
pe!"ait lai!) p#la pe!$atura! maa! %isesuaia! %e!$a! pe!"ait pe!"erta!"a.
0)10
6
Pili(a! Maa!a! 1
Pili(a! maa!a! u!tu pe!"a!%a!$ %iabetes %apat %i'elasa! melalui pirami%a
maa!a! u!tu pe!"a!%a!$ %iabetes
I. .umber arb#(i%rat %i#!sumsi 06? p#rsiBpe!uar setiap (ari (ter$a!tu!$ status $iIi)
II. .umber *itami! %a! mi!eral J sa"ur -60 p#rsi Bpe!uar) bua( -6; p#rsiBpe!uar se(ari.
III. .umber pr#tei! @lau (e,a!i 0 p#rsiBpe!uar) lau !abati-60 p#rsiBpe!uar se(ari.
IP. Batasi #!sumsi $ula) mi!"aB lema %a! $aram
LATIHAN 1A.MANI
18
Ke$iata! 'asma!i se(ari6(ari %a! lati(a! 'asma!i se&ara teratur (06; ali semi!$$u
selama ura!$ lebi( 07 me!it)) merupaa! sala( satu pilar %alam pe!$el#laa! DM tipe
-.Ke$iata! se(ari6(ari seperti ber'ala! ai e pasar) me!$$u!aa! ta!$$a) berebu! (arus
tetap %ilaua!. Lati(a! 'asma!i selai! u!tu me!'a$a ebu$ara! 'u$a %apat me!uru!a!
berat ba%a! %a! memperbaii se!siti*itas i!suli!) se(i!$$a aa! memperbaii e!%ali
$lu#sa %ara(. Lati(a! 'asma!i "a!$ %ia!'ura! berupa lati(a! 'asma!i "a!$ bersi3at aer#bi
seperti 'ala! ai) bersepe%a sa!tai) '#$$i!$) %a! bere!a!$.Lati(a! 'asma!i sebai!"a
%isesuaia! %e!$a! umur %a! status ese$ara! 'asma!i.U!tu merea "a!$ relati3 se(at)
i!te!sitas lati(a! 'asma!i bisa %iti!$ata!) seme!tara "a!$ su%a( me!%apat #mpliasi DM
%apat %iura!$i.Hi!%ara! ebiasaa! (i%up "a!$ ura!$ $era atau bermalas6malasa!.
0)10
U!tu se#ra!$ pe!"a!%a!$ %iabetes) bila i!$i! melaua! ati*itas 3isi seperti #la(
ra$a) (arus memilii a%ar $lu#sa ti%a lebi( %ari -+7 m$B%l. Kare!a pa%a pasie! %e!$a!
$ula %ara( "a! ti%a ter#!tr#l) maa bila melaua! ati3itas 3isi) aa! me!"ebaba!
pe!i!$ata! a%ar $ula %ara( %a! be!%a et#!.
10
Pri!sip lati(a! 'asma!i @
10
o 2reue!si J teratur 06+ ali semi!$$u
o I!te!sitas J ri!$a!6se%a!$ ( :76?78 MaKimum Heart Rate ) . MaKimum Heart Rate @
--76umur
o Durasi J 076:7 me!it
o 1e!is J lati(a! 'asma!i e!%ura!s (aer#bi) u!tu me!i!$ata! emampua!
ar%i#respirasi seperti 'ala!) '#$$i!$) bere!a!$) bersepe%a.
o Ter%iri %ari @ pema!asa! +617 me!it) lati(a! i!ti ( me!&apai tar$et (eart rate))
pe!%i!$i!a! +617 me!it) pere$a!$a! ( stret&(i!$ ).
TERAPI 2ARMAK5L5GI.
19
Terapi 3arma#l#$is %iberia! bersama %e!$a! pe!$atura! maa! %a! lati(a! 'asma!i
($a"a (i%up se(at). Terapi3arma#l#$is ter%iri%ari #bat#ral%a! be!tu su!tia!.
0)=
1. 5bat Hip#$liemi 5ral
Ber%asara! &ara er'a!"a) 5H5 %iba$i me!'a%i + $#l#!$a!@
0)=
A. Pemi&u seresi i!suli!(i!suli! se&reta$#$ue)@ sul3#!ilurea %a! $li!i%
B. Pe!i!$at se!siti*itas ter(a%ap i!suli!@ met3#rmi! %a! tiaI#li%i!%i#!
F. Pe!$(ambat $lu#!e#$e!esis (met3#rmi!)
D. Pe!$(ambat abs#rpsi $lu#sa J pe!$(ambat $lu#si%ase al3a.
E. DPP6IP i!(ibit#r
A. Pemi&u .eresi I!suli!
1. .ul3#!ilurea
5bat $#l#!$a! i!i mempu!"ai e3e utama me!i!$ata! seresi i!suli! #le( sel beta
pa!reas) %a! merupaa! pili(a! utama u!tu pasie! %e!$a! berat ba%a! !#rmal %a!
ura!$.Namu! masi( b#le( %iberia! epa%a pasie! %e!$a! berat ba%a! lebi(.
0)=
U!tu me!$(i!%ari (ip#$liemia berepa!'a!$a! pa%a berba$ai ea%aaa! seperti
#ra!$ tua) $a!$$ua! 3aal $i!'al %a! (ati) ura!$ !utrisi serta pe!"ait ar%i#*asular) ti%a
%ia!'ura! pe!$$u!aa! sul3#!ilurea er'a pa!'a!$.
0)=
-. Gli!i%
Gli!i% merupaa! #bat "a!$ &ara er'a!"a sama %e!$a! sul3#!ilurea) %e!$a!
pe!ea!a! pa%a pe!i!$ata! seresi i!suli! 3ase pertama. G#l#!$a! i!i ter%iri %ari - ma&am
#bat "aitu Repa$li!i% (%eri*at asam be!I#at) %a! Nate$li!i% (%eri*at 3e!ilala!i!).5bat i!i
20
%iabs#rpsi %e!$a! &epat setela( pemberia! se&ara #ral %a! %iesresi se&ara &epat melalui
(ati. 5bat i!i %apat me!$atasi (iper$liemia p#st pra!%ial.
0)=
B. Pe!i!$at se!siti*itas ter(a%ap i!suli!
o TiaI#li%i!%i#!
TiaI#li%i!%i#! (pi#$litaI#!) beriata! pa%a Per#Kis#me Pr#li3erat#r A&ti*ate% Re&ept#r
Gamma (PPAR6$)) suatu resept#r i!ti %i sel #t#t %a! sel lema.
0)=
G#l#!$a! i!i mempu!"ai e3e me!uru!a! resiste!si i!suli! %e!$a! me!i!$ata!
'umla( pr#tei! pe!$a!$ut $lu#sa) se(i!$$a me!i!$ata! ambila! $lu#sa %i
peri3er.TiaI#li%i!%i#! %i#!trai!%iasia! pa%a pasie! %e!$a! $a$al 'a!tu!$ elas I6IP
are!a %apat memperberat e%emaBre6 te!si &aira! %a! 'u$a pa%a $a!$$ua! 3aal (ati.Pa%a
pasie! "a!$ me!$$u!aa! tiaI#li%i!%i#! perlu %ilaua! pema!taua! 3aal (ati se&ara
berala.
0)=
Ogo#ongan rosig#ita*on s+da$ ditari, dari 'eredaran ,arena e&e, sam'ingnya.
F. Pe!$(ambat $lu#!e#$e!esis
o Met3#rmi!
5bat i!i mempu!"ai e3e utama me!$ura!$i pr#%usi $lu#sa (ati ($lu#!e#$e!esis))
%i sampi!$ 'u$a memperbaii ambila! $lu#sa peri3er.Terutama %ipaai pa%a pe!"a!%a!$
%iabetes $emu. Met3#rmi! %i#!trai!%iasia! pa%a pasie! %e!$a! $a!$$ua! 3u!$si $i!'al
(serum reati!i! 91)+ m$B%L) %a! (ati) serta pasie!6pasie! %e!$a! e&e!%eru!$a!
(ip#semia (misal!"a pe!"ait serebr#*asular) sepsis) re!'ata!) $a$al 'a!tu!$). Met3#rmi!
%apat memberia! e3e sampi!$ mual.U!tu me!$ura!$i elu(a! tersebut %apat %iberia!
pa%a saat atau sesu%a( maa!. .elai! itu (arus %iper(atia! ba(,a pemberia! met3#rmi!
21
se&ara titrasi pa%a a,al pe!$$u!aa! aa! memu%a(a! %#ter u!tu mema!tau e3e sampi!$
#bat tersebut.
0)=
D. Pe!$(ambat Glu#si%ase Al3a (A&arb#se)
5bat i!i beer'a %e!$a! me!$ura!$i abs#rpsi $lu#sa %i usus (alus) se(i!$$a
mempu!"ai e3e me!uru!a! a%ar $lu#sa %ara( sesu%a( maa!. A&arb#seti%a
me!imbula! e3e sampi!$ (ip#$liemia.E3e sampi!$ "a!$ pali!$ seri!$ %itemua! iala(
embu!$ %a! 3latule!s.
0)=
E. DPP6IP i!(ibit#r
Glu&a$#!6lie pepti%e61 (GLP61) merupaa! suatu (#rm#! pepti%a "a!$ %i(asila!
#le( sel L %i mu#sa usus.Pepti%a i!i %iseresi #le( sel mu#sa usus bila a%a maa!a! "a!$
masu e %alam salura! pe!&er!aa!.GLP61 merupaa! pera!$sa!$ uat pe!$lepasa! i!suli!
%a! seali$us seba$ai pe!$(ambat seresi $lua$#!. Namu! %emiia!) se&ara &epat GLP61
%iuba( #le( e!Iim %ipepti%"l pepti%ase6; (DPP6;)) me!'a%i metab#lit GLP616(>)0:)6ami%e
"a!$ ti%a ati3.
0)=
.eresi GLP61 me!uru! pa%a DM tipe -) se(i!$$a upa"a "a!$ %itu'ua! u!tu
me!i!$ata! GLP61 be!tu ati3 merupaa! (al rasi#!al %alam pe!$#bata! DM tipe -.
Pe!i!$ata! #!se!trasi GLP61 %apat %i&apai %e!$a! pemberia! #bat "a!$ me!$(ambat
i!er'a e!Iim DPP6; (pe!$(ambat DPP6;)) atau memberia! (#rm#! asli atau a!al#$!"a
(a!al#$ i!&reti!LGLP61 a$#!is).
0)=
Berba$ai #bat "a!$ masu $#l#!$a! DPP6; i!(ibit#r) mampu me!$(ambat er'a
DPP6; se(i!$$a GLP61 tetap %alam #!se!trasi "a!$ ti!$$i %alam be!tu ati3 %a! mampu
mera!$sa!$ pe!$lepasa! i!suli! serta me!$(ambat pe!$lepasa! $lua$#!.
0)=
22
Tabel 'e!is6'e!is 5H5 1
23
Tabel eu!tu!$a! %a! eru$ia! masi!$6masi!$ 'e!is 5H5 1
24
25
Tabel perba!%i!$a! $#l#!$a! 5H5 1
Fara Pemberia! 5H5) ter%iri %ari@
0)=
5H5 %imulai %e!$a! %#sis e&il %a! %iti!$ata! se&ara berta(ap sesuai resp#! a%ar
$lu#sa %ara() %apat %iberia! sampai %#sis #ptimal
.ul3#!ilurea@ 1+ 607 me!it sebelum maa!
Repa$li!i%) Nate$li!i%@ sesaat sebelum maa!
Met3#rmi! @ sebelum Bpa%a saat B sesu%a( maa!
Pe!$(ambat $lu#si%ase (A&arb#se)@ bersama maa! sua6 pa! pertama
TiaI#li%i!%i#!@ ti%a ber$a!tu!$ pa%a 'a%,al maa!.
DPP6IP i!(ibit#r %apat %iberia! bersama maa! %a! atau sebelum maa!.
-. .u!tia!
0)=)>
1. I!suli!
-. A$#!is GLP61Bi!&reti! mimeti&
1. I!suli!
I!suli! %iperlua! pa%a ea%aa!@
0)>
o Pe!uru!a! berat ba%a! "a!$ &epat
o Hiper$liemia berat "a!$ %isertai et#sis
o Ket#asi%#sis %iabeti
o Hiper$liemia (iper#sm#lar !#! et#ti
o Hiper$liemia %e!$a! asi%#sis latat
o Ga$al %e!$a! #mbi!asi 5H5 %#sis #ptimal
o .tres berat (i!3esi sistemi) #perasi besar) IMA) str#e)
o Ke(amila! %e!$a! DMB%iabetes melitus $estasi#!al"a!$ ti%a tere!%ali %e!$a!
pere!&a!aa! maa!
26
o Ga!$$ua! 3u!$si $i!'al atau (ati "a!$ berat
o K#!trai!%iasi %a! atau aler$i ter(a%ap 5H5
1e!is %a! lama er'a i!suli!
Ber%asar lama er'a) i!suli! terba$i me!'a%i empat 'e!is) "a!i@
0)>
I!suli! er'a &epat (rapi% a&ti!$ i!suli!)
I!suli! er'a pe!%e (s(#rt a&ti!$ i!suli!)
I!suli! er'a me!e!$a( (i!terme%iate a&ti!$i!suli!)
I!suli! er'a pa!'a!$ (l#!$ a&ti!$ i!suli!)
I!suli! &ampura! tetap) er'a pe!%e %a! me!e!$a( (premiKe% i!suli!).
27
Tabel 1e!is %a! lama er'a i!suli! 1
E3e sampi!$ terapi i!suli!
0)>
E3e sampi!$ utama terapi i!suli! a%ala( ter'a%i!"a (ip#$liemia.
Pe!atalasa!aa! (ip#$liemia %apat %ili(at %alam bab #mpliasi aut DM.
E3e sampi!$ "a!$ lai! berupa reasi imu!#l#$i ter(a%ap i!suli! "a!$ %apat
me!imbula! aler$i i!suli! atau resiste!si i!suli!.
28
Dasar pemiira! terapi i!suli!@
0)>
o .eresi i!suli! 3isi#l#$is ter%iri %ari seresi basal %a! seresi pra!%ial. Terapi i!suli!
%iupa"aa! mampu me!iru p#la seresi i!suli! "a!$ 3isi#l#$is.
o De3isie!si i!suli! mu!$i! berupa %e3isie!si i!suli! basal) i!suli! pra!%ial atau
e%ua!"a. De3isie!si i!suli! basal me!"ebaba! timbul!"a (iper$liemia pa%a
ea%aa! puasa) se%a!$a! %e3isie!si i!suli! pra!%ial aa! me!imbula!
(iper$liemia setela( maa!.
o Terapi i!suli! u!tu substitusi %itu'ua! u!tu melaua! #resi ter(a%ap %e3isie!si
"a!$ ter'a%i.
o .asara! pertama terapi (iper$liemia a%ala( me!$e!%alia! $lu#sa %ara( basal
(puasa) sebelum maa!). Hal i!i %apat %i&apai %e!$a! terapi #ral maupu! i!suli!.
I!suli! "a!$ %iper$u!aa! u!tu me!&apai sasara! $lu#sa %ara( basal a%ala( i!suli!
basal (i!suli! er'a se%a!$ atau pa!'a!$).
o Pe!"esuaia! %#sis i!suli! basal u!tu pasie! ra,at 'ala! %apat %ilaua! %e!$a!
me!amba( -6; u!it setiap 06; (ari bila sasara! terapi belum ter&apai.
o Apabila sasara! $lu#sa %ara( basal (puasa) tela( ter&apai) se%a!$a! A1F belum
me!&apai tar$et) maa %ilaua! pe!$e!%alia! $lu#sa %ara( pra!%ial (meal6relate%).
I!suli! "a!$ %iper$u!aa! u!tu me!&apai sasara! $lu#sa %ara( pra!%ial a%ala(
i!suli! er'a &epat (rapi% a&ti!$) atau i!suli! er'a pe!%e (s(#rt a&ti!$). K#mbi!asi
i!suli! basal %e!$a! i!suli! pra!%ial %apat %iberia! subuta! %alam be!tu 1 ali
i!suli! basal N 1 ali i!suli! pra!%ial (basal plus)) atauali basal N - ali pra!%ial
(basal - plus)) atau 1 ali basal N 0 ali pra!%ial (basal b#lus).
o I!suli! basal 'u$a %apat %i#mbi!asia! %e!$a! 5H5 u!tu me!uru!a! $lu#sa
%ara( pra!%ial
seperti $#l#!$a! #bat pe!i!$at seresi i!suli! er'a pe!%e ($#l#!$a! $li!i%)) atau
pe!$(ambat pe!"erapa! arb#(i%rat %ari lume! usus (a&arb#se).
o Terapi i!suli! tu!$$al atau #mbi!asi %isesuaia! %e!$a! ebutu(a! pasie! %a!
resp#!s i!%i*i%u) "a!$ %i!ilai %ari (asil pemerisaa! a%ar $lu#sa %ara( (aria!.
29
Fara Pe!"u!tia! I!suli!
0)>
o I!suli! umum!"a %iberia! %e!$a! su!tia! %i ba,a( ulit (subuta!)) %e!$a! ara(
alat su!ti te$a lurus ter(a%ap &ubita! permuaa! ulit.
o Pa%a ea%aa! (usus %iberia! i!tramusular atau i!tra*e!a se&ara b#lus atau %rip.
o Ter%apat se%iaa! i!suli! &ampura! (miKe% i!suli!) a!tara i!suli! er'a pe!%e %a!
er'a me!e!$a() %e!$a! perba!%i!$a! %#sis "a!$ terte!tu. Apabila ti%a ter%apat
se%iaa! i!suli! &ampura! tersebut atau %iperlua! perba!%i!$a! %#sis "a!$ lai!)
%apat %ilaua! pe!&ampura! se!%iri a!tara e%ua 'e!is i!suli! tersebut. Te!i
pe!&ampura! %apat %ili(at %alam buu pa!%ua! te!ta!$ i!suli!.
o L#asi pe!"u!tia!) &ara pe!"u!tia! maupu! &ara i!suli! (arus %ilaua! %e!$a!
be!ar) %emiia! pula me!$e!ai r#tasi tempat su!ti.
o Apabila %iperlua!) se'au( sterilitas pe!"impa!a! ter'ami!) semprit i!suli! %a!
'arum!"a %apat %ipaai lebi( %ari satu ali #le( pe!"a!%a!$ %iabetes "a!$ sama.
o Harus %iper(atia! esesuaia! #!se!trasi i!suli! %alam emasa! ('umla( u!itBmL)
%e!$a! semprit "a!$ %ipaai ('umla( u!itBmL %ari semprit). Dia!'ura! memaai
#!se!trasi "a!$ tetap. .aat i!i "a!$ terse%ia (a!"a U177 (arti!"a 177 u!itBmL).
-. A$#!is GLP61
Pe!$#bata! %e!$a! %asar pe!i!$ata! GLP61 merupaa! pe!%eata! baru u!tu
pe!$#bata! DM. A$#!is GLP61 %apat beer'a seba$ai pera!$sa!$ pe!$lepasa! i!suli! "a!$
ti%a me!imbula! (ip#$liemia ataupu! pe!i!$ata! berat ba%a! "a!$ biasa!"a ter'a%i pa%a
pe!$#bata! %e!$a! i!suli! ataupu! sul3#!ilurea.A$#!is GLP61 ba(a! mu!$i! me!uru!a!
berat ba%a!. E3e a$#!is GLP61 "a!$ lai! a%ala( me!$(ambat pe!$lepasa! $lua$#! "a!$
%ieta(ui berpera! pa%a pr#ses $lu#!e#$e!esis. Pa%a per&#baa! bi!ata!$) #bat i!i terbuti
memperbaii &a%a!$a! sel beta pa!reas. E3e sampi!$ "a!$ timbul pa%a pemberia! #bat i!i
a!tara lai! rasa seba( %a! mu!ta(.
0)=
0. Terapi K#mbi!asi
30
Pemberia! 5H5 maupu! i!suli! selalu %imulai %e!$a! %#sis re!%a() u!tu emu%ia!
%i!aia! se&ara berta(ap sesuai %e!$a! resp#!s a%ar $lu#sa %ara(.
0)>
Bersamaa! %e!$a! pe!$atura! %iet %a! e$iata! 'asma!i) bila %iperlua! %apat
%ilaua! pemberia! 5H5 tu!$$al atau #mbi!asi 5H5 se'a %i!i.Terapi %e!$a! 5H5
#mbi!asi (se&ara terpisa( ataupu! 3iKe%6&#mbi!ati#! %alam be!tu tablet tu!$$al)) (arus
%ipili( %ua ma&am #bat %ari el#mp# "a!$ mempu!"ai mea!isme er'a berbe%a. Bila
sasara! a%ar $lu#sa %ara( belum ter&apai) %apat pula %iberia! #mbi!asi ti$a 5H5 %ari
el#mp# "a!$ berbe%a atau #mbi!asi 5H5 %e!$a! i!suli!. Pa%a pasie! "a!$ %isertai
%e!$a! alasa! li!is %i ma!a i!suli! ti%a memu!$i!a! u!tu %ipaai) terapi %e!$a!
#mbi!asi ti$a 5H5 %apat me!'a%i pili(a!.
0)=)>
U!tu #mbi!asi 5H5 %a! i!suli!) "a!$ ba!"a %iper$u!aa! a%ala( #mbi!asi
5H5 %a! i!suli! basal (i!suli! er'a me!e!$a( atau i!suli! er'a pa!'a!$) "a!$ %iberia!
pa%a malam (ari me!'ela!$ ti%ur.De!$a! pe!%eata! terapi tersebut pa%a umum!"a %apat
%iper#le( e!%ali $lu#sa %ara( "a!$ bai %e!$a! %#sis i!suli! "a!$ &uup e&il. D#sis a,al
i!suli! er'a me!e!$a( a%ala( :617 u!it "a!$ %iberia! seitar 'am --.77) emu%ia!
%ilaua! e*aluasi %#sis tersebut %e!$a! me!ilai a%ar $lu#sa %ara( puasa ees#a!
(ari!"a. Bila %e!$a! &ara seperti %i atas a%ar $lu#sa %ara( sepa!'a!$ (ari masi( ti%a
tere!%ali) maa 5H5 %i(e!tia! %a! %iberia! terapi #mbi!asi i!suli!.
0)=)>
31
;. Pe!ilaia! (asil terapi
Dalam prate se(ari6(ari) (asil pe!$#bata! DM tipe - (arus %ipa!tau se&ara
tere!&a!a %e!$a! melaua! a!am!esis) pemerisaa! 'asma!i) %a! pemerisaa! pe!u!'a!$.
Pemerisaa! "a!$ %apat %ilaua! a%ala(@
0)=)>
32
o Pemerisaa! a%ar $lu#sa %ara(
Tu'ua! pemerisaa! $lu#sa %ara(@

U!tu me!$eta(ui apaa( sasara! terapi tela( ter&apai

U!tu melaua! pe!"esuaia! %#sis #bat) bila belum ter&apai sasara! terapi.
Gu!a me!&apai tu'ua! tersebut perlu %ilaua! pemerisaa! a%ar $lu#sa %ara(
puasa) $lu#sa- 'am p#st pra!%ial) atau $lu#sa %ara( pa%a ,atu "a!$ lai! se&ara
berala sesuai %e!$a! ebutu(a!.
0)=)>
o Pemerisaa! A1F
Tes (em#$l#bi! ter$li#silasi) "a!$ %isebut 'u$a seba$ai $li#(em#$l#bi!) atau
(em#$l#bi! $li#silasi (%isi!$at seba$ai A1F)) merupaa! &ara "a!$ %i$u!aa!
u!tu me!ilai e3e peruba(a! terapi =61- mi!$$u sebelum!"a. Tes i!i ti%a %apat
%i$u!aa! u!tu me!ilai (asil pe!$#bata! 'a!$a pe!%e.Pemerisaa! A1F
%ia!'ura! %ilaua! setiap 0 bula!) mi!imal - ali %alam seta(u!.
0)=)>
o Pema!taua! Glu#sa Dara( Ma!%iri (PGDM)
U!tu mema!tau a%ar $lu#sa %ara( %apat %ipaai %ara( apiler. .aat i!i ba!"a
%ipasara! alat pe!$uur a%ar $lu#sa %ara( &ara rea$e! eri!$ "a!$ umum!"a
se%er(a!a %a! mu%a( %ipaai. Hasil pemerisaa! a%ar $lu#sa %ara( memaai alat6
alat tersebut %apat %iper&a"a se'au( aliberasi %ilaua! %e!$a! bai %a! &ara
pemerisaa! %ilaua! sesuai %e!$a! &ara sta!%ar "a!$ %ia!'ura!. .e&ara berala)
(asil pema!taua! %e!$a! &ara rea$e! eri!$ perlu %iba!%i!$a! %e!$a! &ara
#!*e!si#!al.PGDM %ia!'ura! ba$i pasie! %e!$a! pe!$#bata! i!suli! atau pemi&u
seresi i!suli!. 4atu pemerisaa! PGDM ber*ariasi) ter$a!tu!$ pa%a tu'ua!
pemerisaa! "a!$ pa%a umum!"a terait %e!$a! terapi "a!$ %iberia!. 4atu "a!$
%ia!'ura! a%ala( pa%a saat sebelum maa!) - 'am setela( maa! (me!ilai esursi
masimal $lu#sa)) me!'ela!$ ,atu ti%ur (u!tu me!ilai risi# (ip#$liemia)) %a! %i
a!tara silus ti%ur(u!tu me!ilai a%a!"a (ip#$liemia !#tur!al "a!$ a%a!$ ta!pa
$e'ala))atau etia me!$alami $e'ala seperti ("p#$l"&emi& spells. PDGM se!%iri bisa
33
me!'a%i pemi&u ter(a%ap pe!"a!%a!$ %iabetes u!tu bisa me!&apai tar$et $ula %ara(
"a!$ %ii!$i!a! %a! memeli(ara a%ar $ula %ara( tersebut.
0)?
PDGM terutama %ia!'ura! pa%a@
0)?
Pe!"a!%a!$ DM "a!$ %ire!&a!aa! me!%apat terapi i!suli!
Pe!"a!%a!$ DM %e!$a! terapi i!suli! beriut
Pasie! %e!$a! A1F "a!$ ti%a me!&apai tar$et setela( terapi
4a!ita "a!$ mere!&a!aa! (amil
4a!ita (amil %e!$a! (iper$liemia
Ke'a%ia! (ip#$liemia berula!$
Tabel pr#se%ur PDGM 1
o Pemerisaa! Glu#sa Uri!
Pe!$uura! $lu#sa uri! memberia! pe!ilaia! "a!$ ti%a la!$su!$. Ha!"a
%i$u!aa! pa%a pasie! "a!$ ti%a %apat atau ti%a mau memerisa a%ar $lu#sa
%ara(. Batas esresi $lu#sa re!al rata6rata seitar 1=7 m$B%L) %apat ber*ariasi pa%a
beberapa pasie!) ba(a! pa%a pasie! "a!$ sama %alam 'a!$a ,atu lama. Hasil
pemerisaa! sa!$at ber$a!tu!$ pa%a 3u!$si $i!'al %a! ti%a %apat %iper$u!aa! u!tu
me!ilai eber(asila! terapi.
0
o Pema!taua! Be!%a Ket#!
Pema!taua! be!%a et#! %alam %ara( maupu! %alam uri! &uup pe!ti!$ terutama
pa%a pe!"a!%a!$ DM tipe - "a!$ tere!%ali buru (a%ar $lu#sa %ara( 9077
m$B%L). PemeQrisaa! be!%a et#! 'u$a %iperlua! pa%a pe!"a!%a!$ %iabetes "a!$
se%a!$ (amil. Tes be!%a et#! uri! me!$uur a%ar aset#asetat) seme!tara be!%a
34
et#! "a!$ pe!ti!$ a%ala( asam beta (i%r#sibutirat. .aat i!i tela( %apat %ilaua!
pemerisaa! a%ar asam beta (i%r#sibutirat %alam %ara( se&ara la!$su!$ %e!$a!
me!$$u!aa! strip (usus. Ka%ar asam beta (i%r#sibutirat %ara( E7): mm#lBL
%ia!$$ap !#rmal) %i atas 1)7mm#lBL %isebut et#sis %a! melebi(i 0)7 mm#lBL i!%iasi
a%a!"a KAD. Pe!$uura! a%ar $lu#sa %ara( %a! be!%a et#! se&ara ma!%iri) %apat
me!&e$a( ter'a%i!"a pe!"ulit aut %iabetes) (usus!"a KAD.
0
+. Kriteria pe!$e!%alia! DM
U!tu %apat me!&e$a( ter'a%i!"a #mpliasi r#!i) %iperlua! pe!$e!%alia! DM
"a!$ bai "a!$ merupaa! sasara! terapi. Diabetes tere!%ali bai) apabila a%ar $lu#sa
%ara( me!&apai a%ar "a!$ %i(arapa! serta a%ar lipi% %a! A1F 'u$a me!&apai a%ar "a!$
%i(arapa!. Demiia! pula status $iIi %a! tea!a! %ara(.
0)=)>
U!tu pasie! berumur lebi( %ari :7 ta(u! %e!$a! #mpliasi) sasara! e!%ali a%ar
$lu#sa %ara( %apat lebi( ti!$$i %ari biasa (puasa 17761-+ m$B%L) %a! sesu%a( maa! 1;+6
1=7 m$B%L). Demiia! pula a%ar lipi%) tea!a! %ara() %a! lai!6lai!) me!$a&u pa%a batasa!
riteria pe!$e!%alia! se%a!$. Hal i!i %ilaua! me!$i!$at si3at6si3at (usus pasie! usia
la!'ut %a! 'u$a u!tu me!&e$a( emu!$i!a! timbul!"a e3e sampi!$ (ip#$liemia %a!
i!terasi #bat.
0)=)>
35
Tabel riteria pe!$e!%alia! DM
0
:. Pr#m#si Perilau .e(at
Pr#m#si perilau se(at merupaa! 3at#r pe!ti!$ pa%a e$iata! pela"a!a!
ese(ata!.U!tu me!%apata! (asil pe!$el#laa! %iabetes "a!$ #ptimal %ibutu(a!
peruba(a! perilau.Perlu %ilaua! e%uasi ba$i pasie! %a! eluar$a u!tu pe!$eta(ua! %a!
pe!i!$ata! m#ti*asi. Hal tersebut %apat terlasa!a %e!$a! bai melalui %uu!$a! tim
pe!"ulu( "a!$ ter%iri %ari %#ter) a(li $iIi) pera,at) %a! te!a$a ese(ata! lai!. .etiap ali
u!'u!$a! %ii!$ata! embali u!tu selalu melaua! perilau se(at.
0)10
Perilaku sehat bagi penyandang diabetes
36
Tu'ua! peruba(a! perilau a%ala( a$ar pe!"a!%a!$ %iabetes %apat me!'ala!i p#la
(i%up se(at. Perilau "a!$ %i(arapa! a%ala(@
-)0)10
o Me!$iuti p#la maa! se(at.
o Me!i!$ata! e$iata! 'asma!i.
o Me!$$u!aa! #bat %iabetes %a! #bat6#bat pa%a ea%aa! (usus se&ara ama! %a!
teratur.
o Melaua! Pema!taua! Glu#sa Dara( Ma!%iri (PGDM) %a! mema!3aata! %ata
"a!$ a%a.
o Perilau se(at "a!$ me!uru!a! resi# u!tu #mpliasi %iabetes
o Memilii emampua! u!tu me!$e!al %a! me!$(a%api ea%aa! sait aut %e!$a!
tepat
o Mempu!"ai eterampila! me!$atasi masala( "a!$ se%er(a!a) %a! mau ber$abu!$
%e!$a! el#mp# pe!"a!%a!$ %iabetes serta me!$a'a eluar$a u!tu me!$erti
pe!$el#laa! pe!"a!6 %a!$ %iabetes
o Mampu mema!3aata! 3asilitas pela"a!a! ese(ata! "a!$ a%a.
Edukasiperubahan perilaku (oleh Tim Edukator Diabetes)
Dalam me!'ala!a! tu$as!"a) te!a$a ese(ata! memerlua! la!%asa! empati) "aitu
emampua! mema(ami apa "a!$ %irasaa! #le( #ra!$ lai!. Pri!sip "a!$ perlu %iper(atia!
pa%a pr#ses e%uasi %iabetes a%ala(@
-)0)17)10
o Memberia! %uu!$a! %a! !ase(at "a!$ p#siti3 serta (i!%ari ter'a%i!"a e&emasa!
o Memberia! i!3#rmasi se&ara berta(ap) %imulai %e!$a! (al6 (al "a!$ se%er(a!a
o Laua! pe!%eata! u!tu me!$atasi masala( %e!$a! melaua! simulasi
o Disusia! pr#$ram pe!$#bata! se&ara terbua) per(atia! ei!$i!a! pasie!. Beria!
pe!'elasa! se&ara se%er(a!a %a! le!$ap te!ta!$ pr#$ram pe!$#bata! "a!$
%iperlua! #le( pasie! %a! %isusia! (asil pemerisaa! lab#rat#rium
o Laua! #mpr#mi %a! !e$#siasi a$ar tu'ua! pe!$#bata! %apat %iterima
o Beria! m#ti*asi %e!$a! memberia! pe!$(ar$aa!
o Libata! eluar$aBpe!%ampi!$ %alam pr#ses e%uasi
o Per(atia! #!%isi 'asma!i %a! psi#l#$is serta ti!$at pe!%i%ia! pasie! %a!
eluar$a!"a
o Gu!aa! alat ba!tu au%i# *isual
37
E%uasi %e!$a! tu'ua! pr#m#si (i%up se(at) perlu selalu %ilaua! seba$ai ba$ia!
%ari upa"a pe!&e$a(a! %a! merupaa! ba$ia! "a!$ sa!$at pe!ti!$ %ari pe!$el#laa! DM
se&ara (#listi.4H5 'u$a me!"a%ari ba(,a e%uasi pa%a pe!"a!%a!$ %iabetes sa!$at
pe!ti!$ terutama seali a$ar si pe!"a!%a!$ %iabetes bisa mema(ami pe!"ait!"a %e!$a!
bai.Materi e%uasi ter%iri %ari materi e%uasi ti!$at a,al %a! materi e%uasi ti!$at
la!'uta!.
-)0)17)10
Materi e%uasi pa%a ti!$at a,al a%ala(@
-)0)17)10
o Materi te!ta!$ per'ala!a! pe!"ait DM
o Ma!a %a! perlu!"a pe!$e!%alia! %a! pema!taua! DM se&ara berela!'uta!
o Pe!"ulit DM %a! risi#!"a
o I!ter*e!si 3arma#l#$is %a! !#!63arma#l#$is serta tar$et pe!$#bata!
o I!terasi a!tara asupa! maa!a!) ati*itas 3isi) %a! #bat (ip#$liemi #ral atau
i!suli! serta #bat6#bata! lai!
o Fara pema!taua! $lu#sa %ara( %a! pema(ama! (asil $lu#sa %ara( atau uri!
ma!%iri ((a!"a 'ia pema!taua! $lu#sa %ara( ma!%iri ti%a terse%ia)
o Me!$atasi seme!tara ea%aa! $a,at %arurat seperti rasa sait) atau (ip#$liemia
o Pe!ti!$!"a lati(a! 'asma!i "a!$ teratur
o Masala( (usus "a!$ %i(a%api (&#!t#(@ (iper$liemia pa%a e(amila!)
o Pe!ti!$!"a pera,ata! ai
o Fara memper$u!aa! 3asilitas pera,ata! ese(ata!.
Materi e%uasi pa%a ti!$at la!'ut a%ala( @
-)0)17)10
o Me!$e!al %a! me!&e$a( pe!"ulit aut DM
o Pe!$eta(ua! me!$e!ai pe!"ulit me!a(u! DM
o Pe!atalasa!aa! DM selama me!%erita pe!"ait lai!
o Maa! %i luar ruma(
o Re!&a!a u!tu e$iata! (usus
o Hasil pe!elitia! %a! pe!$eta(ua! masa i!i %a! te!#l#$i muta(ir te!ta!$ DM
o Pemeli(araa!Bpera,ata! ai
E%uasi %apat %ilaua! se&ara i!%i*i%ual %e!$a! pe!%eata! ber%asara!
pe!"elesaia! masala(. .eperti (al!"a %e!$a! pr#ses e%uasi) peruba(a! perilau
memerlua! pere!&a!aa! "a!$ bai) impleme!tasi) e*aluasi) %a! %#ume!tasi
0
38
?. Pe!&e$a(a! Diabetes Melitus Tipe -
Pencegahan Primer
o
.asara! pe!&e$a(a! primer@
0)10
Pe!&e$a(a! primer a%ala( upa"a "a!$ %itu'ua! pa%a el#mp# "a!$ memilii 3at#r
risi#) "a!i merea "a!$ belum tere!a) tetapi berp#te!si u!tu me!%apat DM %a!
el#mp# i!t#lera!si $lu#sa
o
2at#r risi# %iabetes
0

2at#r risi# "a!$ ti%a bisa %im#%i3iasi @

Ras %a! et!i
Ri,a"at eluar$a %e!$a! %iabetes (a!a pe!"a!%a!$ %iabetes)
Umur. Risi# u!tu me!%erita i!t#lera!si $lu#sa me!i!$at seiri!$ %e!$a!
me!i!$at!"a usia. Usia9 ;+ ta(u! (arus %ilaua! pemerisaa! DM.
Ri,a"at mela(ira! ba"i %e!$a! BB la(ir ba"i9;777 $ram atau ri,a"at
per!a( me!%erita DM $estasi#!al (DMG).
Ri,a"at la(ir %e!$a! berat ba%a! re!%a() ura!$ %ari -)+ $. Ba"i "a!$ la(ir
%e!$a! BB re!%a( mempu!"ai risi# "a!$ lebi( ti!$$i %iba!%i!$ %e!$a! ba"i
la(ir %e!$a! BB !#rmal.

2at#r risi# "a!$ bisa %im#%i3iasi @

0
Berat ba%a! lebi( (IMT 9 -0 $Bm-).
Kura!$!"a ati*itas 3isi.
Hiperte!si (9 1;7B>7 mmH$).
Dislipi%emia (HDL E 0+ m$B%L %a! atau tri$liseri%a 9 -+7 m$B%L)
Diet ta se(at (u!(ealt(" %iet). Diet %e!$a! ti!$$i $ula %a! re!%a( serat aa!
me!i!$ata! risi# me!%erita pre%iabetesBi!t#lera!si $lu#sa %a! DM tipe -.

2at#r lai! "a!$ terait %e!$a! risi# %iabetes @

0
Pe!%erita P#l"&"sti& 5*ar" ."!%r#me (PF5.) atau ea%aa! li!is lai! "a!$
terait %e!$a! resiste!si i!suli!
Pe!%erita si!%r#m metab#li memilii ri,a"at t#lera!si $lu#sa ter$a!$$u
(TGT) atau $lu#sa %ara( puasa ter$a!$$u (GDPT) sebelum!"a. Memilii
39
ri,a"at pe!"ait ar%i#*asular) seperti str#e) P1K) atau PAD (Perip(eral
Arterial Diseases).
o
I!t#lera!si Glu#sa
0
I!t#lera!si $lu#sa merupaa! suatu ea%aa! "a!$ me!%a6 (ului timbul!"a
%iabetes. A!$a e'a%ia! i!t#lera!si $lu#sa %ilap#ra! terus me!$alami
pe!i!$ata!.
Istila( i!i %ipere!ala! pertama ali pa%a ta(u! -77- #le( Departme!t #3 Healt(
a!% Huma! .er*i&es (DHH.) %a! T(e Ameri&a! Diabetes Ass#&iati#! (ADA).
.ebelum!"a istila( u!tu me!$$ambara! ea%aa! i!t#lera!si $lu#sa a%ala(
TGT %a! GDPT. .etiap ta(u! ;6>8 #ra!$ %e!$a! i!t#lera!si $lu#sa aa!
me!'a%i %iabetes.
I!t#lera!si $lu#sa mempu!"ai risi# timbul!"a $a!$$ua! ar%i#*asular sebesar
satu sete!$a( ali lebi( ti!$$i %iba!%i!$a! #ra!$ !#rmal.
Dia$!#sis i!t#lera!si $lu#sa %ite$aa! %e!$a! pemerisaa! TTG5 setela(
puasa = 'am. Dia$!#sis i!t#lera!si $lu#sa %ite$aa! apabila (asil tes $lu#sa
%ara( me!u!'ua! sala( satu %ari tersebut %i ba,a( i!i @
Glu#sa %ara( puasa a!tara 17761-+ m$B%L
Glu#sa %ara( - 'am setela( muata! $lu#sa (TTG5) a!tara 1;761>> m$B%L.
Pa%a pasie! %e!$a! i!t#lera!si $lu#sa a!am!esis %a! pemerisaa! 3isi "a!$
%ilaua! %itu'ua! u!tu me!&ari 3at#r risi# "a!$ %apat %im#%i3iasi.
o
Materi pe!&e$a(a! primer
0)17
Kel#mp# mas"araat "a!$ mempu!"ai risi# ti!$$i %a! i!t#lera!si $lu#sa
o Materi pe!"ulu(a! meliputi a!tara lai!@
Pr#$ram pe!uru!a! berat ba%a!.
Diet se(at..
Lati(a! 'asma!i..
Me!$(e!tia! mer##..
Pere!&a!aa! ebi'aa! ese(ata! a$ar mema(ami %ampa s#si#e#!#mi pe!"ait
i!i %a! pe!ti!$!"a pe!"e%iaa! 3asilitas "a!$ mema%ai %alam upa"a pe!&e$a(a!
primer.
o
Pe!$el#laa! "a!$ %itu'ua! u!tu@
0)17
Kel#mp# i!t#lera!si $lu#sa
Kel#mp# %e!$a! risi# (#besitas) (iperte!si) %islipi%emia) %ll.)
40
Pencegahan Sekunder
Pe!&e$a(a! seu!%er a%ala( upa"a me!&e$a( atau me!$(ambat timbul!"a pe!"ulit
pa%a pasie! "a!$ tela( me!%erita DM. Dilaua! %e!$a! pemberia! pe!$#bata! "a!$ &uup
%a! ti!%aa! %etesi %i!i pe!"ulit se'a a,al pe!$el#laa! pe!"ait DM. Dalam upa"a
pe!&e$a(a! seu!%er pr#$ram pe!"ulu(a! meme$a!$ pera! pe!ti!$ u!tu me!i!$ata!
epatu(a! pasie! %alam me!'ala!i pr#$ram pe!$#bata! %a! %alam me!u'u perilau se(at.
-)0)17
U!tu pe!&e$a(a! seu!%er %itu'ua! terutama pa%a pasie! baru.Pe!"ulu(a!
%ilaua! se'a pertemua! pertama %a! perlu selalu %iula!$ pa%a setiap esempata!
pertemua! beriut!"a..ala( satu pe!"ulit DM "a!$ seri!$ ter'a%i a%ala( pe!"ait
ar%i#*asular) "a!$ merupaa! pe!"ebab utama ematia! pa%a pe!"a!%a!$ %iabetes. .elai!
pe!$#bata! ter(a%ap ti!$$i!"a a%ar $lu#sa %ara() pe!$e!%alia! berat ba%a!) tea!a!
%ara() pr#3il lipi% %alam %ara( serta pemberia! a!tiplatelet %apat me!uru!a! risi#
timbul!"a elai!a! ar%i#*asular pa%a pe!"a!%a!$ %iabetes.
0
41
Pencegahan Tersier
Pe!&e$a(a! tersier %itu'ua! pa%a el#mp# pe!"a!%a!$ %iabetes "a!$ tela(
me!$alami pe!"ulit %alam upa"a me!&e$a( ter'a%i!"a e&a&ata! lebi( la!'ut.Upa"a
re(abilitasi pa%a pasie! %ilaua! se%i!i mu!$i!) sebelum e&a&ata! me!etap..eba$ai
&#!t#( aspiri! %#sis re!%a( (=760-+ m$B(ari) %apat %iberia! se&ara ruti! ba$i pe!"a!%a!$
%iabetes "a!$ su%a( mempu!"ai pe!"ulit mar#a!$i#pati.Pa%a upa"a pe!&e$a(a! tersier
tetap %ilaua! pe!"ulu(a! pa%a pasie! %a! eluar$a.Materi pe!"ulu(a! termasuupa"a
re(abilitasi "a!$ %apat %ilaua! u!tu me!&apai ualitas (i%up "a!$ #ptimal.Pe!&e$a(a!
tersier memerlua! pela"a!a! ese(ata! (#listi %a! teri!te$rasi a!tar %isipli! "a!$ terait)
terutama %i ruma( sait ru'ua!.K#lab#rasi "a!$ bai a!tar para a(li %i berba$ai %isipli!
('a!tu!$ %a! $i!'al) mata) be%a( #rt#pe%i) be%a( *asular) ra%i#l#$i) re(abilitasi me%is) $iIi)
p#%iatris) %ll.) sa!$at %iperlua! %alam me!u!'a!$ eber(asila! pe!&e$a(a! tersier.
0
-.17. K5MPLIKA.I
Diabetes mellitus merupaa! pe!"ait r#!is "a!$ membutu(a! pe!$#bata! "a!$
ter#!tr#l. Ta!pa %i%uu!$ #le( pe!$el#laa! "a!$ tepat) %iabetes %apat me!"ebaba!
beberapa #mpliasi. K#mpliasi "a!$ %isebaba!%apat berupa@
1) K#mpliasiAut
a) Hip#$liemi
Hip#$liemi %ita!%ai %e!$a! me!uru!!"a a%ar $lu#sa %ara( (i!$$a me!&apai E:7
m$B%L. Ge'ala (ip#$liemia ter%iri %ari $e'ala a%re!er$i (ber%ebar) ba!"a eri!$at)
$emetar) rasa lapar) %a! $e'ala !eur#6$li#pe!i (pusi!$) $elisa() esa%ara! me!uru! sampai
#ma).
b)Ket#asi%#sis %iabeti
42
Kea%aa! i!i ber(ubu!$a! %e!$a! %e3isie!si i!suli!) 'umla( i!suli! "a!$terbatas
%alam tubu( me!"ebaba! $lu#sa ti%a %apat %i$u!aa! seba$aisumber e!er$i) se(i!$$a
tubu( melaua! pe!"eimba!$a! %e!$a!J. memetab#lisme lema. Hasil %ari metab#lisme i!i
a%ala( asam lema bebas%a! se!"a,a et#!. Aumulasi et#! %alam tubu( i!ila( "a!$
me!"ebaba!ter'a%i!"a asi%#sis atau et#asi%#sis. Ge'ala li!is!"a %apat berupa esa%ara!
me!uru!) !a3as &epat %a! %alam(ussmaul) serta ta!%a6ta!%a %e(i%rasi. .elai! itu) ses#ra!$
%iataa! me!$alami et#asi%#sis %iabeti 'ia (asil pemerisaa! lab#rat#rium!"a@
1)Hiper$liemia($lu#sa%ara(9-+7m$B%L)
-)NaserumE1;7meRBL
0) Asi%#sis metab#li(pHE?)0Jbiarb#!atE1+meRBL)
;) Ket#sis (et#!emia %a! atau et#!uria
&) Hiper#sm#lar !#! et#ti
Ri,a"at pe!"ait!"a sama %e!$a! et#asi%#sis %iabeti) biasa!"a berusia 9 ;7 ta(u!.
Ter%apat (iper$liemia %isertai #sm#laritas %ara( "a!$ ti!$$i 90-7.
-) K#mpliasi Kr#!is(Me!a(u!)
1. Mar#a!$i#pati@ pembulu( %ara( 'a!tu!$) pembulu( %ara(
tepi) pembulu( %ara( #ta
-. Mir#a!$i#pati@ pembulu( %ara( apiler reti!a mata
(reti!#pati %iabeti) %a! Pembulu( %ara( apiler $i!'al
(!e3r#pati %iabeti)
0. Neur#pati% @ suatu #!%isi "a!$ mempe!$aru(i sistem sara3) %i
ma!a serat6serat sara3 me!'a%i rusa seba$ai aibat %ari &e%era
atau pe!"ait
;. K#mpliasi %e!$a! mea!isme $abu!$a!@ re!ta! i!3esi)
43
&#!t#(!"a tuber#lusis paru) i!3esi salura! emi()i!3esi ulit %a! i!3esi ai. %a!
%is3u!$si eresi.
-.11. PR5GN5.I.
Pasie! DM tipe II) 'ia pasie! &epat %i%ia$!#sa %a! %i#bati maa aa! memperlambat
ter'a%i!"a #mpliasi pa%a pasie! se(i!$$a m#rbi%itas %a! m#rtalitas!"a me!uru!. Namu!)
'ia telat %i%ia$!#sa %a! %i#bati) maa ti!$at m#rtalitas %a! m#rbi%itas!"a aa! me!i!$at
are!a #mpliasi mu%a( ter'a%i.
DA2TAR PU.TAKA.
44
1. 1#(!. M.2. -77:. Klasi3iasi %a! Kriteria Dia$!#sis Diabetes Melitus "a!$ Baru.
Fermi! Du!ia Ke%#tera!. -77:J 1-?@0?6;7.
-. K#sti) Maria )Ka!ari) Maria. -71-. E%u&ati#! a!% Diabetes mellitus. Healt( .&ie!&e
1#ur!al -71- *#l : . (al :+;6:-
0. Perumpula! E!%#ri!#l#$i I!%#!esia. -711. K#!se!sus Pe!$e!%alia! %a!
Pe!&e$a(a! Diabetes Mellitus Tipe- %i I!%#!esia.
;. P+b##ication and Prod+ct Nationa# Diabetes &acts S$eet. -77=. A*ailable @
(ttp@BB,,,.&%&.$#*B%iabetesBpubsB$e!eral7+.(tmS,(at.
+. Ra&(ma,ati) A.M.) Ba(ru!) U.) Rusli) B.) Har%'#e!#. -77?. Tes Diabetes Melitus.
Dalam Har%'#!# %. I!terpretasi Hasil Dia$!#sti Tes Lab#rat#rium Dia$!#sti.
Fetaa! 0. Lemba$a Pe!%i%ia! U!i*ersitas Hasa!u%i!. Maasar. p. 1:?6=-.
:. Riet(#3) M et a#- -71-- Hea#t$ Care G+ide#ine- Diagnosis and .anagement o& ty'e /
Diabetes .e##it+s in Ad+#ts- I!stitute 3#r Fli!i&al Impr#*eme!t.
?. .(ri*asta*a) .R) .(ri*asta*a) P.) Ramasam") 1. -710. R#le #3 .el3 Fare i!
Ma!a$eme!t #3 Diabetes Mellitus. 1#ur!al #3 Diabeti& a!% Metab#li& Dis#r%er -710.
=. .#e$#!%#) .. -77>. 2arma#terapi Pa%a Pe!$e!%alia! Gliemia %iabetes Melitus tipe
-. Buu A'ar Ilmu Pe!"ait Dalam 1ili% III E%isi P . I!ter!a Publis(i!$ J 1aarta. Hal
1==-6=+
>. .uastia) K. %. -711. Petu!'u Pratis Terapi I!suli! Pa%a Pasie! Diabetes Melitus.
Pere!i.
17. 4a%%e!) T.A. -71;. Impa&t #3 I!te!si*e Li3est"le I!ter*e!ti#! 5! Depressi#! A!%
Healt(6Relate% Tualit" #3 Li3e I! T"pe - Diabetes J T(e L## A Hea% Trial. Diabetes
Fare -71; J 0?J 1+;;6+0
11. 4i%'a"a!ti) A.) Ratula!$i) B.T. -77=. Pemerisaa! Lab#rat#rium Pe!%erita Diabetes.
A*ailable 3r#m@ (ttp@BB,,,.temp#.&#.i%Bme%iaB#!li!eBtmp.#!li!e.#l%Bpus61.(tm.
1-. 4#rl% Healt( 5r$a!isati#!. -77:. Diabetes me##it+s ) Re'ort o& a WHO St+dy Gro+'-
Wor#d Hea#t$ Organisation. Ge!e*a6.,itIerla!%. .+60:. U
45
10. Vu!ir) Em) %. -77>. Terapi N#! 2arma#l#$i pa%a Diabetes Melitus. Buu A'ar
Ilmu Pe!"ait Dalam 1ili% III E%isi P. I!ter!a Publis(i!$ @ 1aarta. (al 1==:6=>
46