ANTI TURUNAN
1.1 Antiturunan
Antiturunan merupakan balikan dari turunan, sehingga untuk
mempelajarinya harus dikaitkan dengan turunan fungsi.
Menurut definisi turunan, jika y =
x maka
dy
1
.
dx 2 x
x +3 maka
dy
1
.
dx 2 x
2. Jika y =
x - 3 maka
dy
1
.
dx 2 x
3. Jika y =
x - 100 maka
4. Jika y =
x +
dy
1
dx 2 x
1
dy
1
maka
, dan seterusnya.
7
dx 2 x
x + C, C R maka
dy
1
.
dx 2 x
x C.
x C , dengan C R mempunyai
dy
1
.
dx 2 x
1
adalah F(x) =
2 x
x + C, C R .
dx =
2 x
1
=
2 x
A x
x C.
x C.
Bentuk
1
dx = ln x C
x
Bukti
Untuk mengembangkan suatu hasil yang berbentuk
Dx
C
(n 1) x r x r
r 1
r 1
Teorema 2
Misal f(x) dan g(x) fungsi-fungsi yang integrable dan C sebarang
konstanta maka:
1.
Cf ( x)dx
=C
f ( x)dx ,
Kalkulus Integral
2.
3.
Bukti
Untuk
membuktikan
teorema
di
atas,
cukup
dengan
f ( x)dx } = C D { f ( x)dx }
x
= Cf(x)
2. D x { f ( x)dx g ( x)dx } = D x
f ( x)dx D g ( x)dx
x
= f(x) + g(x)
3. D x { f ( x)dx g ( x)dx } = D x
f ( x)dx D g ( x)dx
x
= f(x) - g(x)
Contoh
Tentukan integral berikut berdasarkan sifat integral di atas.
1.
x dx
Jawab
x dx =
dx xdx
1 3
1
x C1 x 2 C 2
3
2
1 3 1 2
x x C
3
2
2.
x2 1
x dx
Jawab
2
x2 1
x dx =
x 4 2x 2 1
dx
Kalkulus Integral
3.
x( x 1) 2
3
x4
dx
7/2
2x 2
x
dx
1
x
dx
dx 2 x 3 / 2 dx x 1 / 2 dx
dx
Jawab
x( x 1) 2
3
dx =
x( x 2 2 x 1)
3
x3
x2
dx 2 3
8/3
dx
dx 3
x
x
dx
dx 2 x 5 / 3 dx x 2 / 3 dx
3 11 / 3 3 8 / 3 3 5 / 3
x
x x C
11
4
5
Teorema 3
Bukti
Untuk membuktikan teorema di atas cukup dengan menunjukkan
bahwa
D x ( cos x) sin x dan D x (sin x) cos x.
Teorema 4
Andaikan f(x) fungsi yang differensiable dan n bilangan Rasional yang
bukan -1, maka:
r 1
f ( x )
C , C Real.
f ( x) f ' ( x)dx
r
r 1
Contoh
1. 3x 4 x 2 11dx
Jawab
Kalkulus Integral
3x
2.
1
4 x 2 11 d(8x)
4 x 2 11dx =
3y
2y2 5
1 (4 x 2 11) 3 / 2
C
2
3/ 2
1
(4 x 2 11) 3 / 2 + C.
3
dy
Jawab
Karena D x (2y 2 5) = 4y dy, maka
3y
2y 5
2
dy =
(2 y
5) 1 / 2 3 ydy
3
4
= (2 y 2 5) 1 / 2 4 ydy
3
(2 y 2 5) 1 / 2 .4 ydy
3 (2 y 2 5)1 / 2
= .
C
4
1/ 2
3
2y2 5 C
2
=
3. 3 sin(6 x 2)dx
Jawab
Misal U = 6x + 2 dU = 6 dx atau 3 dx =
3sin(6 x 2)dx
= sin U
=
dU
, sehingga
2
dU
2
1
( cosU ) C
2
1
2
= cos(6 x 2) C
4.
Kalkulus Integral
Jawab
Misal A = 1 cos x A 2 1 cos x
2A dA = (-sin x) dx, sehingga:
A.(2 A)dA
= -2 A2 dA
2
3
= A3 C
=
2
(1 cos A)3 C
3
dx = x + C, C Real
2.
1.
xr dx =
2.
(u+v) dx =
3.
a u du = a u du
4.
1
dx = ln | x | + C =
x
5.
au du =
6.
eu du = eu + C, C Real
7.
8.
9.
1 r+1
x + C, C Real, r -1
r 1
u dx +
v dx
log x+ C, C Real
a
+ C, C Real
ln a
Kalkulus Integral
n
n
15.
16. sinm x dx =
sin n 1 x cos x n 1
n
n
17. u dv = uv -
v du
cos m-2 x dx
sin m-2 x dx
18.
dx
1
xa
=
ln
+ C, C Real
2
2a
xa
x a
19.
dx
1
xa
=
ln
+ C, C Real
2
2a
xa
a x
dx
20.
a x
2
= arc sin
x
+ C
a
dx
1
x
= arc tgn + C
2
a
a
x a
21.
dx
22.
x x2 a2
1
x
arc sec + C
a
a
23.
x 2 a 2 dx =
1
1
u x 2 a 2 + a2 Ln ( u +
2
2
x2 u2 ) + C
24.
x 2 a 2 dx =
1
1
u x 2 a 2 - a2 Ln ( u +
2
2
x2 u2 ) + C
25.
x 2 a 2 dx =
1
1
u x 2 a 2 + a2 Ln ( u +
2
2
x2 u2 ) + C
30.
31.
dx
x a
2
dx
x a
2
= arc sinh
x
+C
a
= arc cosh
x
+C
a
32. u m e au du =
1 m au m m 1 au
u e u e du
a
a
Soal-soal
Kalkulus Integral
(x
(x
(5 x
(5 x
x3
3x 2
(2 x 5) 3 / 2 2 x 5 dx
2 3)3 2dx
3
1) 4 3x 2 dx
1)(5 x 3 3 x 8) 6 dx
1) 5 x 3 3 x 8dx
x2
2 x 1
2 x x 1) dx
x4 1
cos
sin
[( x 2 1) 4 ] cos[( x 2 1) 4 ( x 2 1) 3 xdx
x4 1
3x
dx
dx
10 Andaikan u = sin{(x 2 1) 4 }
11 Tentukan sin 2 xdx
12 6 sin[3( x 2)]dx
x
6
13 sin 3 dx
14 ( x 2 cos 2 x x sin 2 x)dx
Kalkulus Integral
P 0 i 1
Selanjutnya
P 0 i 1
a
b
1.
2.
f ( x)dx = 0
a
b
Kalkulus Integral
maka
r
x dx
b r 1 a r 1
r 1 r 1
Jawab :
Karena F(x) =
x r 1
suatu anti turunan dari f(x) = xr, maka menurut
r 1
b
r
x dx F (b) F (a)
b r 1 a r 1
r 1 r 1
1. kf ( x)dx k
2.
f ( x)dx
Kalkulus Integral
10
Contoh :
2
Hitung
2
(4 x 6 x )dx
Jawab :
2
x2
x3
(4 x 6 x )dx 4 xdx 6 x dx = 4 2 6 3
1
1
1
1
1
2
4 1 8 1
6 = 12
2 2 3 3
= 4
Contoh :
2
1.
x dx x dx x dx
0
2
3.
0
2
2.
2
x dx x dx x dx
2
x dx x dx x dx
2. Sifat Simetri
Jika f(x) fungsi genap, yaitu suatu fungsi yang memenuhi sifat
f(-x) = f(x) , maka:
a
Kalkulus Integral
11
Jika f(x) fungsi ganjil, yaitu suatu fungsi yang memenuhi sifat
f(-x) = - f(x), maka
a
f ( x)dx = 0.
Contoh :
x
x
x 1
1. cos dx 2 cos dx 8 cos . dx 4 2
4
4 4
4
0
0
5
2.
x5
2
5 x 4
dx = 0
kf ( x)dx k f ( x)dx
a
4.
f ( x)dx 0
a
5.
6.
7.
f ( x) 0,
a
a
8.
f ( x)dx = 2
Kalkulus Integral
12
9. Jika F(u) =
f ( x)dx , maka
a
d
F (u ) f (u )
du
11. f ( x)dx g ( x)dx jika dan hanya jika f(x) g(x) untuk setiap x
[a,b].
12. D f (t )dt f ( x)
x a
Contoh
Tentukan hasil integral
2
1.
(2 x)dx
0
Jawab
2
x2
(
2
x
)
dx
2
x
0
2 0
= 2.2
22
02
2
.
0
2
2
= (4+2) (0+0) = 6
2
2.
( x 3 1)dx
Jawab
Misalnya u = (x 3 1 )
du = 3x 2 dx
du
x 2 dx
3
2
3
x ( x 1)dx =
0
u
1
du
3
Kalkulus Integral
13
u 2
=
6 1
91
=
6 6
90
6
=
4
3.
(1 u )
u du
Jawab
Misal p =
u p2 = u
2p dp = du
Untuk u = 1 maka p = 1
Untuk u = 4 maka p = 2, sehingga:
4.
(1 u )
1
u du =
(1 p
) p.2 pdp
(2 p
2 p 3 )dp
= p3 p4
4 1
3
2
16
= 8
3
3 4
=
14 30
3
4
31
4
Kalkulus Integral
14
5.
xdx
x 2 15
Jawab
x 2 15 A 2 x 2 15
Misal A =
2A dA = 2x dx
Untuk x = 4 maka A = 1
Untuk x = 8 maka A = 7, sehingga
8
xdx
x 2 15
AdA
A
dA
1
= [A]
7
1
=71
=6
dx
6 25 x 2
1
x5
ln
2.5 x 5 6
10
10
6.
=
=
1 10 5 1 6 5
ln
ln
10 10 5 10 6 5
1
1
ln 3 ln 11
10
10
7. Tentukan
f ( x)dx
a
2 x, untuk 0 x 1
Kalkulus Integral
15
sehingga:
b
= x 2
1
0
2 x
x
1
2
2
5
2
= (1-0) +(4-2) + 5 / 2 1 1
=
9
2
8.
dx
x dx =
x dx +
0
dx.
x2
x2
=
2 0 2 3
= (8/3 0) (0 8/3)
=
16
3
1.
1 3 x dx
2.
x(1
x ) 2 dx
= x 1 2 x x dx
= ( x 2 x x x 2 )dx , dengan sifat integral diperoleh
=
xdx - 2 x
1 2
2
1
x C1 2( x 2 ) C2 x 3 C3
2
5
3
x dx +
x dx
2
Kalkulus Integral
16
1
2
1
= x 2 2( x 2 ) x 3 C1 C2 C3
2
5
3
5
1 2
2
1
x 2( x 2 ) x 3 C
2
5
3
Latihan di rumah
2.
( z 2 1) 2
z dz
3.
s ( s 1) 2
3 s ds
4. ( x 2 x)3dx
3.
4 x 2 dx
=2
x 2 4 x 2 dx
4 x2 = u
Misal
4-x 2 = u 2 atau x 2 = 4 - u 2
u
x
-2x dx = 2 u du atau dx = du
2
4.
4 x 2 dx
dx
5.
6.
27
7.
1 x
16 x 2
dx
x
dx
xx
1/ 3
Kalkulus Integral
17
8.
sin 2 dx
0
9.
/3
sin 3 xdx
10.
/2
dx
3 cos 2 x
11
11. 2 x 3dx
3
1 x
12.
1 x
dx
13. x 3 e x dx
2
14.
/4
dx
sin 2 x
/6
15.
dx
x 2 2x 2
( x 1)
dx
2
1 x ( x 1)
16.
( x 2)dx
2
1 x ( x 2)
17.
2
19.
/4
20.
2
4
21.
dx
2 sin x
( x 1)
x 4x 3
2
dx
x 2 x 1 dx
22.
1
x2 1
x3 3x
dx
Kalkulus Integral
18
BAB II
TEKNIK INTEGRAL
Beberapa macam teknik pengintergralan digunakan untuk
menentukan antiturunan suatu fungsi. Hal ini bertujuan untuk
memudahkan dalam menentukan selesaian
tersebut
adalah:
Teknik
Substitusi,
Integral
Fungsi
Teknik Substitusi
Istilah lain untuk teknik substitusi adalah pemisalan. Teknik
x n 1
+ C, asalkan n -1 atau
n 1
n
f ( x) f ' ( x)dx
f ( x)n1 + C, asalkan n
n 1
-1
selesaiannya dapat
Kalkulus Integral
19
1 x dx
Misal
u = 1 x
u2 1 x
d (u 2 ) d (1 x)
2udu dx
1 x dx, diperoleh
u (2u )du = -2 u du
2
1 x dx
= -2 u 2 du
u3
C
3
= -2
=-
2
(1 x)3 C
3
2. (3x 12)11 dx
Misal
d(A)
= 3x + 12
= d(3x+12)
dA
= 3 dx
dx
dA
3
= A11
=
dA
3
1 11
A dA
3
1 A12
= ( )C
3 12
1 12
A C
36
(3 x 12)12
C
36
Kalkulus Integral
20
3. Cos 2 2 x dx
Misal
A = 2x
d(A) = d(2x)
dA = 2 dx
dx =
Cos
dA
2
2 x dx = cos 2 A
4.
Cos
dA
2
A
1
dA
2
1
cos 2 AdA
1 1 cos 2 A
dA
2
2
1
1
dA cos 2 AdA
4
4
A sin 2 A
C
4
8
2 x sin 4 x
C
4
8
x sin 4 x
C
2
8
4 x 2 4 x (4x+2) dx
Jawab
Misal A =
4x 2 4x
A 2 = 4x 2 4x
2A dA = (8x+4) dx
2A dA = 2(4x+2) dx
A dA = (4x+2) dx
Sehingga
Kalkulus Integral
21
5.
4 x 2 4 x (4x+2) dx =
A .A dA
A dA
1 3
A C
3
13 2
4x 4x + C
3
tdt
3t 4
Jawab
3t 4
Misal P =
P 2 = 3t + 4 t =
P2 4
3
d(P 2 ) = d(3t+4)
2P dp = 3 dt dt =
P2 4 2
(
)( p )dp
tdt
3
3
=
p
3t 4
6.
2
Pdp , sehingga
3
1
(2 P 2 8)dp
x 2 dx
16 x 2
Jawab
Misal U = 16 x 2
U2
= 16 - x 2 x 2 = 16 - U 2
d(U 2 ) = d(16 - x 2 )
2U du
dx =
= (-2x)dx
U
du
x
Kalkulus Integral
22
u
(16 u 2 )
x dx
x du
=
u
16 x 2
2
=
=-
16 u 2
du
x
1
(16 u 2 )du
16u
u3
C1 C2
x
3x
16 x 2
16 x 2
2
(16 x )
C
= 16
x
3x
C
x
3x
Soal-soal
Tentukan hasil pengintegralan di bawah ini:
1.
t (t 2)
3/ 2
dt
Jawab
3
Misal M = (t+2) 2
M 2 = (t+2) 3
2M dM = 3(t+2) 2 dt
t (t 2)
3/ 2
dt =
2 MdM
M .t. 3(t 2)
2t
M 2 dM
2
3(t 2)
2t
1 3
M +C
2
3(t 2) 3
9
2t
=
(t 2) 2 + C
9(t 2) 2
5
2t
= (t 2) 2 C
9
Kalkulus Integral
23
2.
sin x
3.
3dt
4.
1 cos 2 x
dx
sin 2 2 x
5.
(6t 1) sin 3t 2 t 1
6.
7.
x(3x 2)
8.
x 16
9.
sin x
dx
3
10.
dx
2t 1
3t 2 t 1
dt
dx
x2 9
3/ 2
x
2
dx
dx
sin xdx
16 cos 2 x
x 2 2x 3
dx
x 1
Kalkulus Integral
24
2.2
sin x dx
2.
cos x
3.
tan x dx
= -cos x + C
dx = sin x + C
= ln sec x C
= -ln cos x C
4.
cot
x dx = - ln csc x C
= ln sin x C
5.
sec x
6.
csc x dx
dx = ln sec x tan x C
= ln csc x cot x C
Kalkulus Integral
25
Jawab
sin
xdx
sin
xsin x dx
1
cos3 x C
3
2. cos5 xdx
Jawab
cos
xdx =
cos
( 5 1) 1
x dx
1d (sin x) 2 sin
= sin x -
2 3
1
sin x sin 5 x C
3
5
3. sin 5 (2 x)dx
Jawab:
Misal u = 2x, du = 2dx atau dx =
Sehingga sin 5 (2 x)dx sin 5 u
du
2
du
2
1
sin 5 udu
1
sin 4 u sin udu
2
1
(1 cos 2 u ) 2 d ( cos u )
Kalkulus Integral
26
1
(1 2 cos 2 u cos 4 u )d ( cos u )
2
1
2
1
3
= cos u sin 3 u
1
2
1
3
1
sin 5 u C
10
= cos 2 x sin 3 2 x
cos
Bentuk
selesaiannya
xdx ,
dapat
sin
1
sin 5 2 x C
10
dilakukan
dengan
menggunakan
substitusi
1 cos 2 x
1 cos 2 x
dan cos 2 x
2
2
Contoh:
1. sin 2 xdx
Karena pangkatnya genap, digunakan kesamaan setengah sudut,
maka
sin
xdx
1 cos 2 x
dx
2
2 dx 2 cos 2 xdx
x cos 2 x
C
2
4
2. cos 4 xdx
Jawab
cos
xdx = (cos 2 x) 2 dx
1 cos 2 x
=
dx
2
1
4
= (
=
2
cos 2 x 1
cos 2 x)dx
2
4
4 dx
cos 2 x
1
dx cos 2 2 xdx
2
4
x sin 2 x 1 (1 cos 4 x)
+
dx
4
4
4
2
Kalkulus Integral
27
3.
sin
x sin 2 x x sin 4 x
C
4
4
8
32
3 x sin 2 x sin 4 x
C
8
4
32
2 xdx
sin
2 xdx = sin u
4
du
, sehingga
2
du
2
1 1 cos 2u
=
du
2
2
1 1
(1 2 cos 2u cos 2 2u )du
24
8 du 4 cos 2udu 8
1
1
1
1
u sin 2u u sin 4u C
8
8
16
64
1 1 cos 4u
du
2
2udu
sin
2 xdx =
1
1
1
1
(2 x) sin 2(2 x) (2 x) sin 4(2 x) C
8
8
16
64
Kalkulus Integral
28
1 cos 2 x
dan
2
1 cos 2 x
sehingga diperoleh hasil pengintegralannya.
2
cos 2 x
Contoh
sin
sin
x sin x cos 2 dx
cos
1
3
1
5
= cos3 x cos5 x C
1
5
1
3
= cos 3 x( cos 2 x ) C
2.
sin
x cos3 xdx
sin
x cos3 xdx
3.
sin
sin
1 3
1
sin x sin 5 x C
3
5
x cos 3 xdx
sin
Kalkulus Integral
29
Atau
sin
x cos 3 xdx
(cos
1
4
1
6
= cos 4 x cos 6 x C
4.
cos
x sin 2 xdx
cos
x sin 2 xdx
1 cos 2 x 1 cos 2 x
dx
2
2
=
=
1
(1 cos 2 2 x)dx
4
1 1 cos 4 x
1
dx
4
2
1 1 cos 4 x
dx
4 2
2
1 x cos 4 x
C
42
8
x cos 4 x
C
8
64
Kalkulus Integral
30
sin
1 cos 2 x
dan
2
1 cos 2 x
, sehingga:
2
1 cos 2 x 1 cos 2 x
=
dx
2
2
1
(1 2 cos 2 x cos 2 2 x)(1 2 cos 2 x cos 2 2 x)dx
16
1
(1 2 cos 2 2 x cos 4 2 x)dx
16
1
1
1
dx cos 2 2 xdx cos 4 2 xdx
16
8
16
1
1 1 cos 4 x 1 1 cos 4 x
= dx
dx
16
8
2
16
2
1
1 1 cos 4 x 1
dx
(1 2 cos 4 x cos 2 4 x) 2 dx
16
8
2
64
1
1 1 cos 4 x 1
1
1 1 cos 8 x
dx
dx cos 4 xdx
dx
16
8
2
64
32
64
2
1
1 1 cos 4 x 1
1
1
1
dx
dx cos 4 xdx
dx
cos 8 xdx
16
8
2
64
32
128
128
1
1
1
1
1
1
1
dx dx cos 4 xdx dx cos 4 xdx
dx
cos 8 xdx
16
16
16
64
32
128
128
3
1
1
dx cos 4 xdx
cos 8 xdx
128
32
128
3x
1
1
sin 4 x
sin 8 x C
128 128
1024
Kalkulus Integral
31
1
[sin(m n) x sin( m n) x]
2
1
2
1
[cos(m n) x cos(m n) x]
2
Contoh y
1. sin 3x cos 4x dx =
=
2 [sin(3 4) x sin(3 4) x] dx
1
sin 7 x + sin (-x) dx
2
=
2.
sin 3x sin 2 x dx
1
1
cos 7 x - cos x + C
14
2
1
2
= [cos(3 2) x cos(3 2) x] dx
=
1
(cos 5x cos x) dx
2
3.
cos y cos 4y dy
1
1
sin 5x + sin x + C
10
2
2 [cos(1 4) y +cos(1-4)y] dy
1
[cos 5 x cos(3 y )] dy
2
1
1
sin 5 y sin 3 y C
10
6
Kalkulus Integral
32
Soal-soal
Tentukan hasil integral berikut ini.
1.
sin
2.
cos
3.
sin
4.
sin 5 cos 5 dx
(4 x)dx
x
( )dx
3
(2 x) cos 4 (2 x)dx
1
2
5.
sin
6.
(sin
7.
tan
8.
cot
9.
cot x csc
3 x cos 3 xdx
2t ) cos 2t dt
xdx
(3 x)dx
4
xdx
Teknik
substitusi
fungsi
trigonometri
digunakan
untuk
a 2 x 2 , a > 0, a Real
b.
x2 a2 =
c.
x 2 a 2 , a > 0, a Real
a 2 x 2 , a > 0, a Real
atau bentuk lain yang dapat diubah menjadi bentuk di atas, misalnya
2
a b x =
2
2 2
a
2
x
b
Kalkulus Integral
33
a 2 b2 x =
a
2
x
b
2
a 2 x2 b2 =
b
x 2 atau
a
Integrannya memuat
x = a sin t atau sin t =
x
a
x = a sin t dx = a cos t dt
dengan - t sehingga,
2
2
a2 x2 =
a 2 (a sin t ) 2
a 2 (1 sin 2 t )
x
t
a x
2
= a cos t
Catatan
Gambar segitiga siku-siku di atas yang masing-masing sisinya
diketahui berguna untuk menentukan nilai fungsi trigonometri yang
lain, yaitu cos t, tan t, cot t, sec t, dan csc t. Hal ini dikarenakan sangat
mungkin hasil dari pengintegralan adalah fungsi-fungsi tersebut.
Kalkulus Integral
34
Contoh:
Tentukan hasil pengintegralan berikut ini:
1.
4 x 2 dx
Jawab
Substitusi x = 2 sin t
sin t =
x
2
t
4 x
dx = 2 cos t dt
4 x2 =
4 4 sin 2 t 2 cos t
Sehingga
4 x 2 dx =
(1 cos 2t )
dt
2
= 2 dt + 2 cos 2t dt
= 2t + sin 2t + C
= 2t + 2 sin t cos t
x
2
= 2 arc sin
x 4 x2
+C
2
2
Kalkulus Integral
35
2.
dx
4x x 2
Jawab
dx
4x x 2
dx
4 ( x 2) 2
dx = 2 cos t dt
4x x
4 ( x 2) 2 2 cos t , sehingga
dx
4 ( x 2)
2 cos tdt
2 cos t
= dt
=t+C
x 2
+C
2
= arc sin
3.
dx
16 6 x x 2
Jawab
dx
16 6 x x 2
dx
25 ( x 3) 2
5
x3
dx = 5 cos t dt
25 ( x 3) = 5 cos t, sehingga
2
dx
16 6 x x 2
t
16 6 x x 2
5 cos tdt
5 cos t
Kalkulus Integral
36
= dt
= t+C
= arc sin
4.
x3
+C
5
x 2 3 x 2 dx
3
Jawab
Substitusi x =
3 sin A`
dx = 3 cos AdA
3 x2
3 x 2 3 ( 3 sin A) 2
= 3 cos A , sehingga
dA
2
2
= 9
=
9
(1 cos 2 2 A)dA
4
9
1 cos 4 A
1 (
)dA
4
2
9
9
A cos 4 AdA
8
8
9
x 9
arcsin
sin 4 A C
8
3 8.4
9
x 9
arcsin
(4 sin A cos A)(cos 2 A sin 2 A) C
8
3
32
Kalkulus Integral
37
9
x
arcsin
(sin A cos A)(cos 2 A sin 2
8
3
9
x x 3 x2
arcsin
8
3 3
3
5.
A + C
(3 x 2 ) x 2
C
3
3
25 x 2
dx
x
Jawab:
Substitusi x = 5 sin A atau sin A =
x
dan dx = 5 cos A dA
5
Sehingga
25 x
25 x
dx
x
2
5 cos A
= 5
1 sin 2 A
dA
sin A
5
25 x 2
25 x 2
5
C
x
x
5
Kalkulus Integral
38
dx
(1 x 2 )
2.
3.
4.
5.
dx
25 x 2
dx
x2 9 x2
dx
3
(4 x x 2 ) 2
3 x2
dx
x2
a 2 x 2 atau bentuk
t sehingga,
2
2
x
a
a2 x2 =
a 2 a 2 tan 2 t
a 2 (1 tan 2 t )
= a sec t
Karena x = a tan t maka dx = a sec 2 t dt.
Kalkulus Integral
39
Contoh:
Tentukan hasil pengintegralan di bawah ini.
1.
dx
9 x2
9 x2
Jawab
Substitusi x = 3 tan t
dx = 3 sec 2 t dt
9 x2
9 (3 tan t ) 2
= 3 sec t, sehingga
dx
9 x2
3 sec 2 tdt
3 sec t
sec tdt
= ln sec t tan t C
9 x2 x
+C
3
3
= ln
= ln
2.
9 x2 x C
(2 x 1)dx
x 2 4x 5
Jawab
(2 x 1)dx
x 2 4x 5
= (
=
2x
x 2 4x 5
2 xdx
( x 2) 2 1
1
x 2 4x 5
)dx
dx
( x 2) 2 1
Kalkulus Integral
40
x = (tan t) - 2
x2
dx = sec 2 t dan
1
( x 2) 1 = sec t, sehingga
2
(2 x 1)dx
x 2 4x 5
2 xdx
sec t
sec t
( x 2) 2 1
dx
( x 2) 2 1
x 2 4 x 5 5 ln x 2 4 x 5 ( x 2) C
dx
dx
(9 x 2 ) 2
2.
3 x 2 dx
3.
x2 1
dx
x
4.
dx
5.
x 2 4 x 13
3 xdx
x 2x 5
2
Integral
yang
integrannya
memuat
bentuk
x 2 a 2 atau
Kalkulus Integral
41
x = a sec t, -
t .
2
2
a 2 sec 2 t a 2
= a tan t
Selanjutnya perhatikan segitiga siku-siku di bawah ini
a
x2 a2
Contoh:
x2 9
dx
x
Jawab
x
Substitusi x = 3 sec t
x 9
2
dx = 3 sec t tan t dt
x 2 9 = 3 tan t, sehingga
x2 9
dx
x
3 tan t
= 3 tan 2 tdt
= 3 (sec 2 t 1)dt
= 3 tan t 3 t + C
=3
x2 9
x
3arc sec C
3
3
Kalkulus Integral
42
2.
dx
x 2 2x 8
Jawab
dx
x 2 2x 8
dx
( x 1) 2 9
x1
( x 1) 2 9 = 3 tgn t, sehingga
dx
( x 1) 9
2
sec tdt
x2 2x 8
= ln sec t tan t C
= ln
x 1
x 2 2x 8
C
3
x 2 1 dx
x 2 dx
3.
4.
x 2 25
t2 4
dt
t3
dx
16 16 x x 2
Kalkulus Integral
43
5.
dx
x2 6
udv
tersebut.
Perhatikan beberapa contoh berikut ini.
Tentukan integral persial berikut ini
1. x cos xdx
Jawab
Bentuk x cos xdx diubah menjadi
udv,
Misal u = x , dv = 1 dx
dv = cos x dx , v = cos x dx = sin x
Kalkulus Integral
44
x d(sin x).
1 x dx
Pilih u = x , du = dx
dv = 1 x , v =
1 x dx =
Sehingga x 1 x dx = xd (
23
1 x
3
23
1 x)
3
3.
1 x dx =
sin x e
23
xd ( 3
1 x)
2x 3
11 3
23
1 x d ( x)
2x 3
11 3
23
1 x dx
2
2x 3
1 1 - 3 (1 x) 4 C
3
4
dx
sin x e
dx =
sin x d( e x )
Kalkulus Integral
45
= e x sin x e x d (sin x)
= e x sin x e x cos xdx
Diperoleh bentuk e x cos xdx yang juga diselesaikan dengan metode
parsial
Pilih u = cos x , dv = d(cos x) = sin x dx
dv = e x dx , v = e x dx = e x , sehingga:
cos x
e x dx =
cos x d( e x )
= e x cos x
d (cos x )
sin x e
sin x e
dx =
1 x
1
e sin x e x cos x C
2
2
x sec
2.
sin
xdx
xdx
Jawab:
sin
sin
Kalkulus Integral
46
sin
xdx
3 sin 3 xdx
sin 3 xdx
cos x sin 2 x 2
sin xdx
3
3
cos x sin 2 x 2
(cos x) C
3
3
3.
x tan x dx
4.
arc tan x dx
5.
6.
7.
arc cos 2x dx
8.
9.
x ln x dx
3
2x 7 dx
e 2 x dx
xdx
dx
1 2x
Kalkulus Integral
47
BAB IV
RUMUS-RUMUS DASAR INTEGRAL
Misal u adalah suatu fungsi yang terintegralkan dan C sebuah
konstanta, dengan memperhatikan sifat-sifat operasi Aljabar fungsi
(penjumlahan,
pengurangan,
perkalian
dan
pembagian)
dapat
n
u du =
u n 1
+ C, jika n -1
n 1
n 1
u ( x )
C , jika n
u ( x) u ' ( x)dx
n
n 1
du
= ln u + C atau
u
f ' ( x)
dx ln f ( x) C
f ( x)
3.
4.
eu du = eu + C
5.
au du =
6.
u dv = uv -
7.
sin du = - cos u + C
8.
cos u du = sin u + C
9.
sec2 u du = tan u + C
-1
au
+C
ln u
v du
Kalkulus Integral
48
du
a2 u2
= arc sin
u
+C
a
18.
du
1
u
=
arc tan + C
2
a
a
a u
19.
du
1
ua
ln
+C
2
2a
ua
a u
20.
du
1 ln u a + C
2
2
u a
2a
ua
21.
22.
23.
24.
du
u a
2
du
u a
2
= ln (u + u 2 a 2 ) + C
= ln (u + u 2 a 2 ) + C
a 2 u 2 du = u
du
u u2 a2
u2 a2
1 2
u
a arcsin C
2
a
1
u
arc sec + C
a
a
25. u 2 a 2 du = u u 2 a 2
1 2
a ln u u 2 a 2 + C
2
26. u 2 a 2 du = u u 2 a 2
1 2
a ln u u 2 a 2 + C
2
27. sin2 u du =
1
1
u sin 2u + C
2
4
28. cos2 u du =
1
u + sin 2u + C
2
1
( 2 + sin2 u ) cos u + C
3
32. cos3 u du =
1
( 2 + cos2 u ) sin u + C
3
33. tan3 u du =
1
tgn2 u + ln cos u + C
2
Kalkulus Integral
49
34. cot3 u du = -
1
cot2 u - ln sin u + C
2
35. sec3 u du =
1
1
sec u tan u + ln sec u tan u + C
2
2
36. csc3 u du = -
1
1
csc u cot u + ln c sec u cot u + C
2
2
sin( a b)u
sin( a b)u
+
+ C, jika a2 b2
2(a b)
2(a b)
sin n 1 u cos u
+
n
n 1
n
sin n-2 u du
41. cosn u du =
cos n 1 u sin u
n 1
+
n
n
cos n-2 u du
42. tann u du =
1
tan n-1 u n 1
40. sinnu du = -
tan
n 2
u du jika n 1
43. cot n u du = -
1
cot n-1 u - cot gn n 2 u du jika n 1
n 1
44. sec n u du =
1
n2
sec n-2 u tgn u +
n 1
n 1
1
n2
csc n-2 u cot u +
n 1
n 1
sin n 1 u cos m 1 u
n 1
+
nm
nm
n -m
47. u sin u du = sin u u cos u + C
48. u cos u du = cos u + u sin u + C
49. un sin u du = -un cos u + n
u n-1 cos u du
u n-1 sin u du
Kalkulus Integral
50
1
sin 2 u + C
2
1
cos 2 u + C
2
1
tan 2 u + C
2
u
u a du =
2
58.
u2 a2
du =
u
du
59.
u a
2
61. u
62.
63.
64.
65.
66.
67.
u a
2
u2 a2 - a
u2
u
du =
2
2
2
u a
du
u2 u2 a2
a u
2
du
(u a )
2
udu
a u
2
+C
+C
3
2
=-
arc sec
u
+C
a
u2) a 2 u 2 2
a4
ln u a 2 u 2
8
a2
ln u a 2 u 2
+C
+C
u2 a2
+C
a 2u
u2 a2
du = u2
a2
ln u u 2 a 2
2
a u2 u2
- a ln
u
a u du = (2a2
8
= ln u u 2 a 2 + C
u2 a2
du =
u
60.
u a
u2 a2
- ln u a 2 u 2 + C
u
u
=
a
u2 a2
+C
a2 u2 + C
( u 2 a 2 )3/2 du =
u
(2u2 5a2)
8
u2 a2 +
3a 4
ln u u 2 a 2 + C
8
Kalkulus Integral
51
68.
u2
69.
70.
a
2
a 2 u 2 du =
a
du = 2
a2 u2
a2 u2
du =
u
a2
u
arc sin -1 + C
u
a
a2 u2 +
a u
2
u
(2u2- a2)
8
du
a2 u2
+C
a 2u
73.
74.
u2 a2 u2
= -
u2 a2
du = u2
du
u a2 u2
du
= -
1 1 x
76.
u
du = 2 u - 2 arc tan
1 u
78.
du
u (1 u )
(a u )
2
+C
1 1 x
u + Cl
= 2 ln (1+ u )
du
2
a4
u
arc sin -1 + C
8
a
a a2 u2
+C
u
1
ln
a
u 1 u
77.
a2 u2 +
u2 a2
u
- arc sin -1 + C
u
a
75.
= ln
a a2 u2
+C
u
a 2 u 2 - a ln
71. u2 a 2 u 2 du =
72.
a2
u
+
arc sin -1 + C
u
a
3
2
=
a
+C
a2 u2
79. ( a 2 u 2 )3/2 du =
u
(5a2- 2u2)
8
a2 u2 +
3a 4
u
arc sin -1 + C
8
a
un-1 eu du
82. ln u du = u ln u u + C
83. un ln u du =
u n 1
u n 1
ln u +C
n 1
(n 1) 2
Kalkulus Integral
52
au
e au
(a sin bu b cos bu) + C
a2 b2
e au
cos bu du = 2
(a cos bu + b sin bu) + C
a b2
1
ln 1 u 2 + C
2
u2
u arc sec u du =
arc sec u
2
92.
u n 1
1
u arc sin u du =
arc sin u n 1
n 1
1 u2 + C
u
+C
2
u2 1 + C
u n 1
1 u2
du + C, jika n -1
u n 1
u n 1
1
arc tan u du + C, jika n -1
n 1
n 1 1 u2
u n 1
1
arc sec u n 1
n 1
u n 1
u2 1
du + C, jika n -1
100.
csch u du = ln tanh
101.
sinh 2 u du = sinh u -
u
+C
2
Kalkulus Integral
53
u
+C
2
102.
cosh 2 u du = sinh u +
103.
tanh 2 u du = u - tanh u + C
104.
coth 2 u du = u coth u + C
105.
sech 2 u du = tanh u + C
106.
csch 2 u du = -coth u + C
107.
108.
109.
u(au+b)-1 du =
110.
u(au + b)-2 du =
111.
(au b) n1 au b
b
u(au+b) du =
+ C, jika n -1, -2
a
n 2 n 1
112.
1
u
du
du
(2n 1) 2
=
+ C, n 1
2
2
2 n 1
2 n 1
2 n
2a (n 1) (a u )
(a u )
(a u )
113.
114.
115.
u b
ln au b + C
a a2
ln au b au b + C
1
a2
2
au b du =
(3au 2b)(au b) 2 C
15a 2
u
u
3
n
2
n 1
2
+C
au b du =
u
(
au
b
)
nb
u
au
a (2n 3)
udu
au b
116.
u n du
117.
du
118.
119.
au b
u au b
au b
u n 1
2
du
u n au b -nb
a (2n 1)
au b
du
n
2
(au 2b) au b + C
3a 2
= -
2au u 2 =
ln
au b b
au b b
+C
au b
(2n 3)a
du
+ C, jika n 1
n 1
n 1
(2n 2)b u
b(n 1)u
au b
ua
a2
ua
2au u 2
arc sin
+C
2
n
a
Kalkulus Integral
54
120.
du
= arc sin
2au u 2
ua
+C
a
3
121.
un 2au u 2 =
u n du
122.
= -
2au u 2
2au u 2
=
u
2au u 2
=
un
125.
du
126.
123.
u n 1 2au u 2 du
n2
n2
u n 1
(2n 1)a
2au u 2 +
n
n
u n 1 du
2au u 2
+C
ua
+C
a
124.
127.
(2au u 2 ) 2
n3
2au u 2
du
(3 2n)au n (2n 3)a
u n 1
u n ( 2au u 2 )
na 2
( 2au u 2 ) n 1 du
n 1
2au u 2 )2 =
du
( 2au u )
2
2au u 2
n 1
du
1
(2n 1)a u
a (1 2n)u
2u u 2
ua
( n 2) 2
du
2au u
2
2 n
n3
( n 2) a 2
128.
129.
130.
u
32 2
sin udu
1
2
+C
1 sin 2 u du = 4 2 ln 2 u
tan
3 2 2
2
131.
132.
sin
133.
3
du
1 2 sin u = 3 ln
du
du
( 2au u )
2
3
2
du
+C
+C
tan 2
u du = - 2 u cos
u + 2 sin
u+C
u
2 3
2
+C
u
tan 2 3
2
tan
Kalkulus Integral
55
du
2tgn
134.
2 sin u
135.
1
du
3 5 sin u = 4 ln
136.
du
5 3 sin u
arctgn
u
1
2
+C
3
u
1
2
+C
u
tan 3
2
3 tan
1
arctan
2
u
3
2
+C
4
5 tan
du
= ln
1 sin u cos u
tan
u
2
137.
138.
2 cos u
139.
du
2
5 4 sin u 3 arctan
140.
2 cos u
141.
142.
sin udu
1 cos 2 u
ln
C
cos u (1 cos 2 u )
cos u
143.
1 tan u
3
3
144.
du
du
u
1 tan
2
+C
u
arctan( 3 tan ) + C
2
3
u
4
2
C
3
5 tan
3
2 3
u
arctan
tan C
3
2
3
du
2 5
u
arctan( 5 tan ) C
3 2u
5
2
dx
1 sin
dx
x
2
2(tan
145.
1 cos 3x
146.
sin
x
x
sec ) C
2
2
1 cos 3 x
C
3 sin 3 x
cos 2 xdx
2
sin 2 x
arctan
C
2
8
2x 8
2 2
Kalkulus Integral
56
sec 2 xdx
1
arc sin(2 tan x) + C
2
147.
148.
sin 8 xdx
1
sin 2 4 x
9 sin 2 4 x 12 arctan 3 C
149.
1 sec ax
150.
sec
1 4 tan x
2
dx
=x+
1
(cot ax-csc ax) + C
a
x
x
1
x
tan dx a tan 2 C
a
a
2
a
Kalkulus Integral
57
DAFTAR PUSTAKA
Kalkulus Integral
58