Anda di halaman 1dari 26

KOMPOSISI FUNGSI DAN FUNGSI

INVERS
SOAL LATIHAN W1401a
A. Operasi Aljabar Fungsi
01. Jika f dan g didefinisikan sebagai f(x) = x2+ 3x dan g(x) =
A. 2x
D.

2
x

x
B.
2

E.

f
, maka ( x) = .
x3
g
2

C.

x (x 3)2
2

2
x (x 3) 2

02. Fungsi f dan g didefinisikan sebagai berikut : f = {(3, 2), (4, 3), (2, 1), (1, 2)} dan
g = {(1,3), (2,4), (3,5), (4,2)} maka hasil dari f + g adalah
A. {(1, 6), (2, 3), (3, 1), (4, 2)}
B. {(2, 8), (4, 8), (6, 7), (8, 5)}
C. {(1, 8), (2, 8), (3, 7), (4, 5)}
D. {(1, 5), (2, 5), (3, 7), (4, 5)}
E. {(2, 1), (4, 3), (6, 5), (8, 5)}
03. Diketahui f(x) = x2 3x + 1 dan g(x) = 2x + 4, maka f(x) . g(x) =
A. 2x3 2x2 10x + 4
B. 2x3 + 3x2 4x + 5
3
2
C. x + 3x 5x + 7
D. x3 4x2 + 2x 4
E. 2x3 + 5x2 3x + 2
04. Jika diketahui fungsi f(x) = 3 x, maka hasil dari f(x2 ) + f 2 (x) 2 f(x) = .
A. 3 4x
B. 4x 2
C. 6 4x
D. 2x + 3
E. 4x 3
3x
x < 1
05. Diketahui fungsi f(x) =
x+1
1 x 1
2
2x
x>1
Nilai dari f(2) + f(0) + f(1) + f(2) = ..
A. 6
B. 8
D. 13
E. 17

C. 11

f
06. Diketahui fungsi f(x) = 2x 4 dan g(x) = x + 3, maka daerah asal dari ( x) adalah
g
A. {x x R }
B. {x x R, x 3 }
C. {x x R, x 2 }
D. {x x R, x 2, x 3 }
E. {x x R, 3 x 2}

Komposisi Fungsi dan Fungsi Invers

07. Jika f(x) = 2x 5 dan g(x) = x2 + 5x 24 maka daerah asal dari


A. {x x R }
C. {x x R, x 8, x 3 }
E. {x x R, 8 x 3}
08. Jika f(x) =

3
dan g(x) =
x4

A. {x x R, x 4 }
C. {x x R, x 2, x 4 }
E. {x x R, x 4}

f
adalah
g

B. {x x R, x 5/2 }
D. {x x R, x 8, x 3, x 5/2 }

3x 6 maka daerah asal dari f g adalah

B. {x x R, 2 x < 4}
D. {x x R, x 4 }

09. Jika f(x) = x2 7x + 10 dan g(x) = x2 6x + 8 maka daerah asal dari


A. {x x R, x 2}
C. {x x R, x 2, x 4 }
E. {x x R, x 2, x 5}
10. Jika f(x) = x 5 dan g(x) =
A. {x x R, 5 x 2}
C {x x R, 5 x 2}
E. {x x R, 0 x 2}

f
adalah
g

B. {x x R, x 4 }
D. {x x R, x 2, x 4, x 5 }

4 2x maka daerah asal dari f(x) + g(x) adalah

B. {x x R, 2 x 5}
D. {x x R, 2 x 5}

11. Jika fungsi f(x) = x 2 x 12 dan fungsi g(x) = x 2 4x 12 maka daerah asal dari
f(x) + g(x) adalah
A. {x x R, 3 x 6}
B. {x x R, 2 x 4}
C. {x x R, 3 x 2}
D. {x x R, 2 x 3}
E. {x x R, 6 x 4}
12. Jika f(x) = x 3 dan g(x) =
A. {x x R, x 3}
C. {x x R, 0 x 3}
E. {x x R}

4x 12 maka daerah asal dari f(x) + g(x) adalah

B. {x x R, x 4}
D {x x R, x 3}

13. Diketahui f(x) = x + 1 dan g(x) = x + 5. maka daerah hasil dari ( f . g ) (x) adalah
A. {y y 4, y R }
B. {y y 4, y R }
C. {y y 4, y R }
D. {y y 4, y R }
E. {y y R }

Komposisi Fungsi dan Fungsi Invers

B. Komposisi Fungsi
Kompoisi dari f dan g didefinisikan : (f o g)(x) = f [ g(x) ] dan (g o f)(x) = g [ f(x) ]
Jika digambarkan dalam diagram panah menjadi
Gambar disamping adalah sketsa
komposisi dari f o g
Daerah hasil dari fungsi g adalah
daerah asal dari fungsi f

Dg

Rg = Df

Rf

Adapun penjelasan tentang tata cara menentukan hasil akhir dari komposisi fungsi
akan diuraikan pada contoh soal berikut ini
01. Misalkan f = {(1, 4), (2, 3), (3, 1), (4, 2)} dan g = {(1, 2), (2, 4), (3, 1), (4, 3)}, maka
tentukanlah :
(a) f o g
(b) g o f
Jawab
(a) f o g = f [ g ]
= f [ (1, 2), (2, 4), (3, 1), (4, 3) ]
= {(1, 2)(2, 3), (2, 4)(4, 2), (3, 1)(1, 4), (4, 3)(3, 1)}
= {(1, 3), (2, 2), (3, 4), (4, 1)}
(b) g o f = g [ f ]
= g [(1, 4), (2, 3), (3, 1), (4, 2) ]
= {(1, 4)(4, 3), (2, 3)(3, 1), (3, 1)(1, 2), (4, 2)(2, 4)}
= {(1, 3), (2, 1), (3, 2), (4, 4)}
02. Diketahui dua fungsi f(x) = 2x 1 dan g(x) = x2 3x + 5. Tentukanlah hasil dari :
(a) (f o g)(x)
(b) (g o f)(x)
Jawab
(a) (f o g)(x) = f [ g(x) ]
= f [x2 3x + 5]
= 2(x2 3x + 5) 1
= 2x2 6x + 10 1
= 2x2 6x + 9
(b) (g o f)(x) = g [ f(x) ]
= g [2x 1]
= (2x 1)2 3(2x 1) + 5
Komposisi Fungsi dan Fungsi Invers

= 4x2 4x + 1 6x + 3 + 5
= 4x2 10x + 9

03. Diketahui dua fungsi f(x) =


(a) (f o g)(x)
Jawab
(a) (f o g)(x) = f [ g(x) ]

2x 3
dan g(x) = 4x + 2. Tentukanlah hasil dari :
7 3x
(b) (g o f)(x)

= f [4x + 2]
=

2(4x 2) 3
7 3(4x 2)

8x 1
1 12x

(b) (g o f)(x) = g [ f(x) ]


2x 3
= g

7 3x
2x 3
= 4
+2
7 3x
7 3x
2x 3
= 4

+ 2
7 3x
7 3x
8x 12 14 6x
=

+
7 3x 7 3x

8x 12 14 6x
7 3x
2x 2
=
7 3x
=

04. Diketahui fungsi f(x) = 2x + 3. Tentukanlah hasil dari (f o f o f)(x)


Jawab
(f o f o f)(x) = f { f [ f(x) ] }
= f { f [ 2x + 3 ] }
= f { 2(2x + 3) + 3] }
= f { 4x + 6 + 3 }
= f { 4x + 9 }
= 2(4x + 9) + 3
= 8x + 18 + 3
= 8x + 21

Komposisi Fungsi dan Fungsi Invers

05. Diketahui dua fungsi f(x) = x2 5x + 4 dan g(x) = x2 + 3x 6. Tentukanlah nilai


(a) (f o g)(2)

(b) (g o f)(3)

Jawab
(a) (f o g)(2) = f [ g(2) ]
= f [(2)2 + 3(2) 6]
= f [4 + 6 6]
= f [4]
= (4)2 5(4) + 4
= 16 20 + 4
= 0
(b) (g o f)(3) = g [ f(3) ]
= g [(3)2 5(3) + 4]
= g [9 15 + 4]
= g [2]
= (2)2 + 3(2) 6
= 466
= 8

Dari uraian di atas dapat ditentukan beberapa sifat komposisi fungsi, yakni
(1) Komposisi fungsi tidak komutatif, artinya : g o f f o g
(2) Komposisi fungsi bersifat asosiatif, artinya : f o [ g o h ] = [ f o g ] o h
Selanjutnya, kita dapat menentukan komponen fungsi komposisi jika hasil akhir
komposisinya diketahui. Untuk penjelasan selengkapnya akan diuraikan pada contoh
soal berikut ini :

06. Diketahui f(x) = 2x2 4x + 5 maka tentukanlah f(x + 3)


Jawab
f(x) = 2x2 4x + 5
maka f(x + 3) = 2(x + 3)2 4(x + 3) + 5
f(x + 3) = 2(x2 + 6x + 9) 4x 12 + 5

Komposisi Fungsi dan Fungsi Invers

f(x + 3) = 2x2 + 12x + 18 4x 12 + 5


f(x + 3) = 2x2 + 8x + 11
07. Diketahui f(x 2) = x2 + 5x 3 maka tentukanlah f(x)
Jawab
f(x 2) = x2 + 5x 3
Misalkan x 2 = m

maka

x=m+2

sehingga f(m) = (m + 2)2 + 5(m + 2) 3


f(m) = m2 + 4m + 4 + 5m + 10 3
f(m) = m2 + 9m + 11
Jadi f(x) = x2 + 9x + 11
08. Diketahui f(2x + 3) = 4x2 8x + 5 maka tentukanlah f(x)
Jawab
f(2x + 3) = 4x2 8x + 5
m3
Misalkan 2x + 3 = m maka x =
2

m 3
m 3
sehingga f(m) = 4
+ 5
8
2
2
2

m 2 6m 9
8 m 3 + 5
f(m) = 4

4
2

f(m) = m2 6m + 9 4m + 12 + 5
f(m) = m2 10m + 26
Jadi f(x) = x2 10x + 26
09. Diketahui (f o h)(x) = 2x2 4x 3 dan h(x) = x + 3 maka tentukanlah f(x)
Jawab
(f o h)(x) = 2x2 4x 3
f [ h(x) ] = 2x2 4x 3
f [x + 3] = 2x2 4x 3
Karena x + 3 = h

maka

x=h3

sehingga f(h) = 2(h 3)2 4(h 3) 3


f(h) = 2(h2 6h + 9) 4(h 3) 3
f(h) = 2h2 12h + 18 4h + 12 3
f(h) = 2h2 16h + 27

Komposisi Fungsi dan Fungsi Invers

Jadi f(x) = 2x2 16x + 27


10. Diketahui (f o h)(x) = 4x2 + 6x 5 dan f(x) = 2x 1 maka tentukanlah h(x)
Jawab
(f o h)(x) = 4x2 + 6x 5
f [ h(x) ] = 4x2 + 6x 5
2.h(x) 1 = 2x2 4x 3
2.h(x) = 2x2 4x 3 + 1
2.h(x) = 2x2 4x 2
h(x) = x2 2x 1
11. Diketahui (g o f)(x) =

x4
dan g(x) = 3x 2 maka tentukanlah f(x)
x3

Jawab
x4
x3
x4
g [ f(x) ] =
x3
x4
3.g(x) 2 =
x3
x4
3.g(x) =
+ 2
x3

(g o f)(x) =

3.g(x) =

x4
x 3
+ 2

x3
x 3

(x 4) 2(x 3)
x3
x 4 2x 6
3.g(x) =
x3
3x 2
3.g(x) =
x3
3x 2
g(x) =
3(x 3)
3.g(x) =

3x 2
3x 9
12. Diketahui (f o g)(x) = 2x2 6x + 7 dan g(x) = x2 3x + 4 maka tentukanlah f(x)
Jawab
g(x) =

(f o g)(x) = 2x2 6x + 7
f [ g(x) ] = 2x2 6x + 7
f (x2 3x + 4) = 2x2 6x + 7

Komposisi Fungsi dan Fungsi Invers

Misalkan m = x2 3x + 4

maka

2m = 2x2 6x + 8
2m 1 = 2x2 6x + 8 1
2m 1 = 2x2 6x + 7

sehingga f(m) = 2m 1
Jadi f(x) = 2x 1
13. Diketahui (f o g)(x) = 4x2 12x + 18 dan g(x) = x2 + 3x + 5, maka tentukanlah fungsi
f(x)
Jawab
(f o g)(x) = 4x2 12x + 18
f [ g(x) ] = 4x2 12x + 18
f (x2 + 3x + 5) = 4x2 12x + 18
Misalkan m = x2 + 3x + 5

maka

4m = 4x2 + 12x + 20
4m 2 = 2x2 6x + 20 2
4m 2 = 2x2 6x + 18

sehingga f(m) = 4m 2
Jadi f(x) = 4x 2

Soal Latihan 2
01. Jika diketahui A = {1, 2, 3, 4, 5} serta f:A A dan g:A A yang didefinisikan oleh :
f = {(1, 4) , (2, 1) , (3, 5) , (4, 5) , (5, 1)}
g = {(2, 5) , (4, 1) , (1, 3) , (3, 1) , (5, 2)}
maka f o g = .
A. {(1, 5) , (2, 1) , (3, 4) , (4, 4) , (5, 1)}
B. {(1, 1) , (2, 5) , (3, 2) , (4, 2) , (5, 3)}
C. {(1, 3) , (2, 5) , (3, 1) , (4, 1) , (5, 4)}
D. {(1, 5) , (2, 3) , (3, 1) , (4, 2) , (5, 3)}
E. {(1, 1) , (2, 4) , (3, 4) , (4, 3) , (5, 2)}
02. Diketahui f(x) = 2x2 5x dan g(x) = 4x 3 . Maka (f o g)(x) = .
A. 32x2 68x + 33
B. 8x2 20x 3
2
C. 16x 28x + 32
D. 12x2 8x + 4
2
E. 8x 32x + 16
03. Diketahui f(x) = x2 4 dan g(x) = x2 3x . Maka (g o f)(x) = .
A. x4 6x3 + 9x2 4
B. x4 11x2 + 28
C. x4 5x3 6x2 + 3
D. x4 + 3x3 + 4x 1
E. x4 + 3x3 5
04. Diketahui f(x) =

4x 2

3 2x

dan g(x) = 2x 1 , maka (f o g)(x) = ..

Komposisi Fungsi dan Fungsi Invers

A.
D.

2x 8

4 3x
10x 7

D.

E.

3 2x

05. Diketahui fungsi f(x) =


A.

B.

2x 3

x2

3x 5

2x 1
2x 1

3x 4

4x 8

C.

6x 5

8x 6

5 4x

3x 10

7 2x

, x 2 maka hasil dari (f o f)(x) = ..


C. 2x 3

B. x
E.

2x 1

06. Diketahui fungsi f(x) = 2x2 3x + 1 dan fungsi g(x) = x2 4x + 2 maka nilai dari
(f o g)(1) = ..
A. 4
B. 3
C. 2
D. 5
E. 6
07. Jika diketahui tiga buah fungsi f(x) = 2x + 4, g(x) = 4x2 2 dan h(x) = 2x, maka
(f o g o h)(x) adalah
A. 23x 2
B. 3. 22x + 1
C. 23x + 3
D. 24x + 3
E. 23 + 2x
08. Pemetaan g : R R dan h : R R ditentukan oleh g(x) = 3 2x dan h(x) = x2 + 1.
Jika hasil (h o g)(x) = 2 maka nilai x yang memenuhi adalah
A. 3
B. 2
C. 1
D. 1
E. 3
09. Jika diketahui tiga buah fungsi f(x) = 2x 1 , g(x) = x + 1 dan h(x) = 10x 5 .
Apabila (f o g)(x) = (h o g)(x) maka nilai x =
A. 2
B. 1/2
C. 1/2
D. 2
E. 3
x2 + 2 untuk x 1
10. Diketahui f : R R ditentukan dengan rumus f(x) =
4x
maka nilai dari (f o f o f)(0) = ..
A. 20
B. 16
D. 16
E. 66
11. Jika f(x) = 2x2 4x maka f(3x+1) = ..
A. 18x2 2
B. 2x2 4x + 1
D. 12x2 3x
E. 4x2 + 3x + 10
2
12. Jika f(2x+1) = 4x 8x + 5, maka f(x) = .
A. x2 + 10x 6
B. x2 6x + 10
2
D. x + 2x 3
E. x2 + 4x + 4

untuk x > 1
C. 12

C. 3x2 16
C. x2 3x + 4

13. Jika diketahui (f o g)(x) = 4x2 6x + 5 dan fungsi g(x) = 2x 3 maka f(x) = .
A. x2 + 3x + 5
B. x2 3x + 6
C. x2 + 3x 4
D. x2 2x + 5
E. x2 5x + 6
Komposisi Fungsi dan Fungsi Invers

14. Diketahui (f o g)(x) = 4x + 2 dan f(x) = 2x + 8, maka g(x) = ..


A. 2x + 6
B. 2x 6
C. 2x 3
D. 2x + 3
E. 2x 4
15. Diketahui (g o h)(x) =
2x 3
2x 8
2x 4
D.
x 3

A.

x2
dan f(x) = 2x 3 maka fungsi f(x) adalah
x4
4x 6
2x 4
B.
C.
2x 8
x4
2x 4
E.
x 3

16. Diketahui (f o g)(x) = 2x2 + 8x 5 dan fungsi g(x) = x2 + 4x 3, maka fungsi f(x) = ...
A. 2x + 1
B. 2x 1
C. 3x + 1
D. 3x 1
E. 2x 3
17. Diketahui (f o g)(x) = 2x2 4x + 1 dan fungsi f(x) = 2x 5, maka fungsi f(x) adalah
A. x2 2x + 3
B. x2 6x + 3
C. x2 6x + 5
2
2
D. x + 4x 3
E. x + 7x + 2
18. Jika diketahui (f o g)(3x + 2) = 9x2 8 dan fungsi g(x) = 2x + 6, maka f(x) = .
A.
D.

4
1

x2 5x + 17

B. 2x2 4x + 17

x2 5x + 17

E. x2 + 3x 2

C. 2x2 + 5x 3

19. Diketahui f(x) = 2x dan g(x) = x 1. Jika komposisi (f o g o h)(x) = 2x2 + 4x + 10, maka
h(x) =
A. x2 3x + 4
B. x2 + 2x + 6
C. x2 + 5x 2
D. x2 4
E. x2 + 2x 4
20. Diketahui g(x) = 2 + x, h(x) = x + 4 dan (f o g o h)(x) = x2 + 10x 2, maka f(x) =
A. x2 + 5x 20
B. x2 + 3x 6
C. x2 + 12x 4
D. x2 12x + 16
E. x2 2x 26
21. Fungsi f : R R dan g : R R dirumuskan sebagai f(x) = ax 1 dan g(x) = 2x + 1.
Jika berlaku (f o g)(3) = 13, maka nilai a = .
A. 3
B. 0
C. 1
D. 2
E. 3
2

22. Fungsi f didefinisikan sebagai f(x) = 2x , maka hasil dari


A. 32
D. 256

B. 64
E. 612

f(x 2)

= .
f(x 1)

C. 128

23. Diketahui fungsi f(x) = x + 1. Jika (f o g)(1) = 16 dan (g o f)(1) = 24 serta g(x) adalah
fungsi linier maka g(x) =
A. 6x 6
B. 6x + 9
C. 9x + 6

Komposisi Fungsi dan Fungsi Invers

10

D. 9x 6

E. 3x 6

24. Jika diketahui fungsi g(x) =


A.

3x 1

dan fungsi (g o f)(x) =

x6

B. 2x 3

x+2

, maka f(x) = .
C.

x5

D. 2x 5

E.

1
6

x+

2
3

C. Fungsi Invers
Dalam aturan komposisi fungsi. terdapat fungsi identitas, yakni I(x) = x, sehingga
berlaku : f o I = I o f = f . Selanjutnya fungsi identitas ini akan berperan banyak dalam
menentukan invers suatu fungsi.
Jika f adalah suatu fungsi satu-satu, maka f 1 dinamakan fungsi invers dari f jika
dan hanya jika [ f 1 o f ](x) = [ f o f 1 ](x) = I, untuk setiap x anggota Df .
Df
Rf
Dengan kata lain invers suatu fungsi f
adalah proses membalik fungsi tersebut,
sehingga daerah asalnya menjadi daerah
hasil dan daerah hasilnya menjadi daerah
asal

f-1

Untuk lebih jelasnya ikutilah contoh soal


berikut ini
Rf-1

01. Tentukanlah invers dari fungsi :


(a) f(x) = 3x 5

(b) g(x) =

Df-1

1
3
x+
3
4

Jawab
(a) f(x) = 3x 5
Misalkan y = 3x 5
Maka y + 5 = 3x
y5
x =
3
x5
Jadi : f 1 (x) =
3
1
3
x+
3
4
1
3
Misalkan y = x +
3
4
4
9

(b) g(x) =

Maka y =

12

x+

12

12y = 4x + 9

Komposisi Fungsi dan Fungsi Invers

11

4x = 12y 9
12y 9
x =
4
12x 9
Jadi : f 1 (x) =
4
02. Tentukanlah invers dari fungsi :
(a) f(x) =

2x 3
x 1

(b) g(x) =

2 3x
2x 4

Jawab
(a) f(x) =

2x 3
x 1

Misalkan y =

2x 3
x 1

Maka y(x 1) = 2x 3
xy y = 2x 3
xy 2x = y 3
(y 2)x = y 3
y3
x =
y2
Jadi : f 1 (x) =

(b) g(x) =

x 3
x2

2 3x
2x 4

2 3x
2x 4
Maka y(2x 4) = 2 3x
2xy 4y = 2 3x
2xy + 3x = 4y + 2
(2y + 3)x = 4y + 2
4y 2
x =
2y 3
Misalkan y =

Jadi : g 1 (x) =

4x 2
2x 3

Kita dapat menentukan rumus umum invers fungsi pecahan linier dengan langkahlangkah sebagai berikut :
ax b
Misalkan y =
cx d
Maka :

Komposisi Fungsi dan Fungsi Invers

12

y(cx + d)
cxy + dy
cxy ax
(cy a)x

=
=
=
=

ax + b
ax + b
dx + b
dx + b
dx b
x =
cx a
dx b
x =
cx a
ax b
Jadi Jika f(x) =
cx d

maka f 1 (x) =

dx b
cx a

03. Tentukanlah invers dari fungsi :


(a) f(x) = x2 6x + 5

(b) f(x) = x2 + 10x + 8

(c) f(x) = 2x2 8x + 4


Jawab
(a) f(x) = x2 6x + 5
Misalkan y = x2 6x + 5
Maka y 5 = x2 6x
y 5 + 9 = x2 6x + 9
y + 4 = (x 3)2
(x 3) = y 4
x =3 y4
Jadi : f 1 (x) = 3 x 4
(b) f(x) = x2 + 10x + 8
Misalkan y = x2 + 10x + 8
Maka y 8 = x2 + 10x
y 8 + 25 = x2 + 10x + 25
y + 17 = (x + 5)2
(x + 5) = y 17
x = 5 y 17
Jadi : f 1 (x) = 5 x 17
(c) f(x) = 2x2 8x + 4
Misalkan y = 2x2 8x + 4
Komposisi Fungsi dan Fungsi Invers

13

Maka y = 2(x2 4x + 2)

y
= x2 4x + 2
2
y
2 = x2 4x
2

y
2 + 4 = x2 4x + 4
2
y
+ 2 = (x 2)2
2
2y
8
+
= (x 2)2
4
4
2y 8
= (x 2)2
4
2y 8
4

(x 2) =

2y 8

x2=

2y 8

x =2

x =

4 2y 8

Jadi : f 1 (x) =

4 2x 8
2

Seperti halnya fungsi pecahan linier, maka invers fungsi kuadrat juga dapat ditentukan
dengan rumus tertentu, yakni :
Misalkan y = ax2 + bx + c

Maka

y
b
c
= x2 + x +
a
a
a
y
c
b
= x2 + x
a
a
a
2
2
y
c
b
b
b
+ = x2 + x +
a
a
a
2a
2a

b2

+
= x
2
2a

4a
4a 2
4a 2

4ay

4ac

Komposisi Fungsi dan Fungsi Invers

14

b 2 4a(c y)
4a 2
x

b
=
2a

b
=
2a

x =
x =

2a

= x
2a

b 2 4a(c y)
4a 2

b 2 4a(c y)
2a
b 2 4a(c y)
2a

b 2 4a(c y)
2a

Jadi : Jika f(x) = ax2 + bx + c maka f 1 (x) =

b 2 4a(c x)
2a

04. Tentukanlah invers dari fungsi : f(x) = ( x 5)1 / 3 4

Jawab
Misalkan y = ( x 5)1 / 3 4

Maka

y = ( x 5)1 / 3 4
y + 4 = ( x 5)1 / 3

y 4

= x+5

y 43 5
3
(x) = x 4 5

x =
Jadi f 1

05. Jika f(x) = x2 7x + 12, tentukan nilai f 1(2)


Jawab
Misalkan y = x2 7x + 12, maka mencari nilai f 1(2) dapat dilakukan dengan
mensubstitusikan nilai y = 2, sehingga :
2 = x2 7x + 12
0 = x2 7x + 10
0 = (x 2)(x 5)
x1 = 2 dan x2 = 5
sehingga : f 1(2) = 2 dan f 1(2) = 5

Komposisi Fungsi dan Fungsi Invers

15

06. Jika f(x) =

2x 5
dan f 1(a) = 2, tentukanlah nilai a
x 1

Jawab
Misalkan y =

2x 5
, hal ini berarti jika nilai x = 2 maka nilai y = a, sehingga :
x 1

2(2) 5
2 1
a=9
a=

Selanjutnya akan diuraikan sifat-sifat komposisi fungsi dalam hubungannya dengan


invers fungsi, yakni:
Jika f dan g adalah fungsi satu-satu, maka berlaku :
(1) Jika f o g = h maka f = h o g -1
(2) Jika f o g = h maka g = f -1 o h
(3) [f -1 ]-1 = f
Bukti sifat (1) : Jika f o g = h
Maka f o g o g -1 = h o g -1
f o I = h o g -1
f = h o g -1
Dengan cara yang sama sifat (2) juga dapat kita buktikan. Untuk pemantapan materi
lebih jauh, akan diuraikan berberapa contoh soal berikut ini
07. Diketahui fungsi f(x) = 2x 5 dan h(x) = 6x + 3. Jika f o g = h, maka tentukanlah
fungsi g(x)
Jawab
y5
Misalkan y = 2x 5 maka x =
2
x5
Sehingga : f 1 (x) =
2
Akibatnya f o g = h
g = f -1 o h
g(x) = f -1 [ h(x) ]
g(x) = f -1 [ 6x + 3 ]
(6x 3) 5
g(x) =
2
6x 8
g(x) =
2
g(x) = 3x + 4
08. Diketahui fungsi g(x) = 2x + 1 dan fungsi h(x) = 4x2 2x + 3. Jika f o g = h maka
tentukanlah fungsi f(x)

Komposisi Fungsi dan Fungsi Invers

16

Jawab
Misalkan y = 2x + 1 maka x =
Sehingga : g 1 (x) =

y 1
2

x 1
2

Akibatnya f o g = h
f = h o g -1
f(x) = h [ g -1(x) ]
x 1
f(x) = h

2
2

x 1
x 1
f(x) = 4
2
+3
2
2
x 2 2x 1
2 x 1 + 3
f(x) = 4

4
2

g(x) = x2 2x + 1 x + 1 + 3
g(x) = x2 3x + 5
Selanjutnya dari sifat komposisi di atas dapat dihasilkan sifat baru yakni :
Jika

fog = h

Maka f -1 o f o g = f -1 o h
I o g = f -1 o h
g = f -1 o h
g-1 o g = g-1 o f -1 o h
I = g-1 o f -1 o h
I o h-1 = g-1 o f -1 o h o h-1
h-1 = g-1 o f -1 o I
h-1 = g-1 o f -1
Jadi (f o g)-1 = g -1 o f -1

Selengkapnya sifat tersebut berbunyi :


Jika f dan g adalah fungsi satu-satu maka berlaku :
(a) (f o g)-1 = g -1 o f -1
(b) (g o f)-1 = f -1 o g -1
Untuk pemahaman lebih lanjut, akan diuraikan dalam contoh soal berikut ini :
09. Diketahui g(x) = 3x +2 dan f(x) = 2x 5. Tentukanlah :
(a) (f o g)-1
(b) g -1 o f -1
Komposisi Fungsi dan Fungsi Invers

17

Jawab
(a) (f o g)(x) = f [ g(x) ]
= f [3x +2]
= 2(3x +2) 5
= 6x + 4 5
= 6x 1
Misalkan y = 6x 1 maka x =
Jadi : (f o g)-1 =

y 1
6

x 1
6

x2
3
x5
Jika f(x) = 2x 5 maka f -1(x) =
2
-1
-1
-1
-1
Sehingga : (g o f )(x) = g [ f (x) ]
x 5
= g -1

(b) Jika g(x) = 3x + 2 maka g -1(x) =

x 5

2
2

=
3
x5 4

2
2
=
3
x 1
=
6
10. Diketahui f(x) =

3x 5
dan g(x) = 2x 1. Tentukanlah :
4x 2

(a) (g o f)-1
Jawab
(a) (g o f)(x) = g [ f(x) ]
3x 5
= g

4x 2

(b) f -1 o g

-1

3x 5
= 2
1
4x 2
6x 10
4x 2
=

4x 2
4x 2
(6x 10) (4x 2)
=
4x 2
6x 10 4x 2
=
4x 2

Komposisi Fungsi dan Fungsi Invers

18

2x 12
4x 2
x6
=
2x 1
=

Jadi : (g o f)-1(x) =

2x 12
4x 2

2x 5
4x 3
2x 5
f -1(x) =
4x 3
x 1
Jika g(x) = 2x 1 maka g -1(x) =
2
-1
-1
-1
-1
Sehingga : (f o g )(x) = f [ g (x) ]
x 1
= f -1

(b) Jika f(x) =

3x 5
4x 2

maka f -1(x) =

x 1
2
5
2
=
x 1
4
3
2
( x 1) 5
=
2(x 1) 3
x6
2x 1

Soal Latihan 3
01. Invers dari f;ungsi f(x) = 2x 3 adalah f 1 =
A.
D.

x2

3
x2

Komposisi Fungsi dan Fungsi Invers

B.

x 3

C.

x3

E. 3x + 2

19

02. Invers fungsi y =


A.
D.

6x 2

3
3x 6

E.

3x 4

2x 4

3x 5

E.

04. Invers fungsi f(x) =

D.

5 3x

6x 2

6x 3

C.

6x 5

2x 3

2x 4

C.

5 3x

5x 4

3x 2

3x 5

2x 4

2x 5

C.

6x 3
2x 3
E.
5x 6

2x 3

3x 2

adalah f 1 = ..
B.

2x 5

6x 3

adalah f 1 = ..
B.

5x 2
5x 4
D.
3x 2

A.

adalah y1 = .
B.

03. Invers fungsi f(x) =


A.

05. Invers fungsi f(x) = x2 + 8x 2 adalah f 1 =


A. 4 x 18
B. 4 x 12
D. 2 x 8
E. 3 x 5

2x 6

5x 3

C. 2

x 8

06. Invers fungsi f(x) = 2x2 12x + 10 adalah f 1 adalah


A. 3
D. 2

x 8

B. 3

2
x 5

E. 3

x2

C. 2

x6

x 5

07. Jika f(x) = [ (1 x)3 + 5 ]1/5 + 2 maka f 1 (4) sama dengan .


A. 3
B. 2
C. 1
D. 2
E. 3
08. Diketahui f(x) =
A.
D.

2x 3
4x 1

, Nilai f 1 (2) =

2
3
2
5

B.
E.

3
4

C.

1
2

1
10

09. Diketahui f(x) = x2 6x + 10. Nilai dari f 1(2) sama dengan

Komposisi Fungsi dan Fungsi Invers

20

A. 4
D. 3

B. 2
E. 5

10. Diketahui f(x) =

3x 2

x4

C. 2

, x 4. Jika nilai f 1(a) = 10 maka a =

A. 5
D. 6

B. 16/3
E. 5/2

11. Diketahui f(x) = 2x 1 dan g(x) =

1
4

x + 3, maka (f o g)1 (x) = .

B. 3x 6
E. 2x 10

A. 2x + 4
D. 5x + 3

C. 9/2

C. 2x 5

12. Diketahui fungsi g(x) = 3x 2 dan f : R R sehingga (f o g)(x) = 9x2 6x + 10, maka
f(x) adalah
A. x2 3x + 5
B. x2 + 5x + 10
C. 2x + 3
2
D. x + 2x + 10
E. 2x 5
13. Jika diketahui fungsi f(x) = 4x + 5 dan fungsi (f o g)(x) = 8x2 12x 11 maka g(x) =
A. x2 6x 4
B. 2x2 3x + 10
C. 2x2 3x 4
D. x2 8x + 3
E. 2x2 x + 6
14. Diketahui g(x) = 3x + 2 dan (f o g)(x) = 6x, maka (g o f) 1 (x) = .
x 10
3x 2
A.
B. 6x 2
C.
6

D.

10

x 3

E.

15. Diketahui f (x+2) =


A.
D.

x3
x 1

x 1
2x 4

E.

2x 1
3x 4
ax 1

3x 1
x 1
2x 3

C.

x2
x 1

x 1

dan f 1 (2) = 6, maka nilai a adalah ...

A. 4
D. 1
17. Diketahui f(x) =

10

, x 1, maka f 1 (x) adalah

2x 1

16. Jika f(x) =

2x 6

B. 3
E. 2
x
x2 9

C. 2

, maka f 1 (x) = .

Komposisi Fungsi dan Fungsi Invers

21

x2
x2 1

A.

D.

2x

2x 3
1 x

3x

C.

x2 1

3x
2x 1

E.

x 1

18. Diketahui f(x) =

2x
x2 1

B.

dan g(x) = x 2 , maka fungsi (f o g)1 (x) =

3x 1
x2
x2
D.
3x 1

2x 1
3x 1
2x 3
E.
x 1

A.

B.

C.

x3
2x 1

19. Diketahui fungsi f(x) = 2 + x, g(x) = 5x dan h(x) = 3x + 2, maka (f o g o h) 1 (x) =


A. 2x 12

B.

D. 4x 6

E.

+6

C.

3
x 12

D.

21. Diketahui f 1 (x) =

(g1 o f 1 )( 5) =

B. 2

3
2

E.
x 1
2

C.

2
3

5
2

dan g1 (x) =

A. 5 3x
D. 2x 4

15

20. Diketahui f(x) = 2x 1 dan g(x) = 3 2x, maka


A. 3

x2

2x
3

, maka (f o g)(x) =
C. 3x 5

B. 3x + 5
E. 3 6x

22. Jika (f o g)1 (x) = x 4 dan g1 (x) = 3x 2 , maka f(x) =


A. 2x + 3
B. 3x + 2
D. 3x 2
E. 2x + 2

23. Jika f o g = {(2, 1), (4, 2), (3, 4), (1, 3)}
g = {(2, 4), (4, 3), (1, 2), (3, 1)}
maka f = .
A. {(1, 2), (2, 4), (3, 3), (4, 1)}
C. {(1,4), (2, 3), (3, 2), (4, 1)}
E. {(1, 1), (2, 2), (3, 3), (4, 4)}

C. 2x 3

B. {(1, 4), (2, 3), (3, 1), (4, 2)}


D. {(1, 3), (2, 4), (3, 1), (4, 2)}

24. Jika f o g = {(1, 3), (2, 4), (3, 1), (4, 2)}
Komposisi Fungsi dan Fungsi Invers

22

f = {(3, 4), (2, 1), (4, 3), (1, 2)}


maka g = ..
A. {(1, 4), (2, 3), (3, 2), (4, 1)}
C. {(1, 3), (3, 1), (4, 2), (2, 4)}
E. {(3, 4), (1, 3), (4, 2), (2, 1)}
25. Diketahui f o (g o f)1 (x) =
A. 7/2
D. 1/2

4x
3 x

B. {(3, 2), 4, 1), (2, 4), (1, 3)}


D. {(2, 3), (4, 4), (3, 1), (1, 2)}

dan fungsi f(x) terdefinisi di real, maka nilai g(1) =.

B. 2
E. 1/2

C. 7/2

26. Diketahui fungsi f(x) = x 4 dan g(x) = 2x 5. Jika (f o g o h)(x) = 2x2 maka h(x) =
2

A. 2x + 20

B.

2x 2 8

C.

D. 3x2 + 6

E. x2 +

x 2 21
4

9
2

27. Invers fungsi f(x) = (4x 2)2 + 5 adalah f 1 =


A.
D.

x2

B.

x2

E.

x 5
4

C.

x 5
2

x 3
4

28. Invers dari fungsi f(x) = (2x2 + 3)2 adalah f 1 =


A.

x2 3
2

B.

x 2
3

D.

x 2
3

E.

x 3
2

29. Diketahui f(x) =

ax 1
2x

B. 9/2
E. 11/2

1
2

B. 2
E. 1
x
x 1

C. 2

x dan g(x) = 2x 4. Jika (g o f)1 (x) = 1, maka nilai x =

A. 3
D. 0
31. Diketahui f(x) =

x3
2

. Jika f 1 (3) = 1, maka nilai f(3) =

A. 7
D. 7/2

30. Diketahui f(x) = 1

C.

dan g(x) =

A. 2x
Komposisi Fungsi dan Fungsi Invers

2x
x 1

B. 2x

C. 1

. Nilai dari (g o f)1 (x) adalah


C. x
23

D. x

E. 3x

32. Jika diketahui (f o g)(x) = x4 10x2 + 19. dan g(x) = x2 3. Maka fungsi f(x) =
A. x2 4x 2
B. x2 + 2x 4
C. x2 2x + 4
D. x2 + 5x + 6
E. x2 4x + 3
33. Diketahui fungsi f(x) = x2 x dan komposisi fungsi (g o f)(x) = 2x4 4x3 x2 + 3x + 3 ,
maka fungsi g(x) adalah
A. 3x2 2x + 3
B. 2x2 3x + 3
C. 3x2 + 3x 2
D. 2x2 + 2x 3
E. 2x2 3x + 2
34. Diketahui fungsi (g o f)(x) = 2x2 6x + 4 dan f(x) = x2 3x + 5, maka fungsi g(x) =
A. 2x 5
B. 3x + 2
C. 2x 6
D. 3x 5
E. x + 2
35. Diketahui fungsi (g o f)(x) = 4x2 + 4x 9 dan g(x) = x2 4x 6, maka fungsi f(x) =
A. 2x 3
B. 3x 2
C. 3x + 2
D. 2x + 3
E. 2x 3
36. Fungsi f ditentukan oleh f(x) =
A.
D.

x2

4x 3

2x 1
3x 2

B.

2 2x
2x 3

E.

4 7x

, maka fungsi f 1 (x 1) =

4x 7

38. Diketahui fungsi f(x) =

2x 3
4 7x

x 1
2x 4

37. Jika f(x) = 4log (x2 x + 4) maka nilai f 1 (2) adalah


A. 3 dan 2
B. 2 dan 4
D. 4 dan 2
E. 3 dan 2
x

C.

C. 3 dan 4

log 2 1
, maka nilai f 1 (3) = .
log 2 1

A. 1
D. 4

B. 2
E. 5

C. 3

Soal Pendalaman Materi


01. Suatu fungsi f(x) dengan daerah asal bilangan bulat didefinisikan sebagai :
x + 3 untuk x ganjil
f(x) =

x
2

untuk x genap

Komposisi Fungsi dan Fungsi Invers

24

Jika k ganjil dan memenuhi f[ f[ f(k)]]] = 2005 maka tentukanlah nilai k


Jawab
Karena 2005 ganjil maka f[ f(k)] harus genap
Sehingga f[ f[ f(k)]]] =

f [f ( k )]
2

= 2005

jadi f[ f(k)] = 4010

Jika f(k) ganjil maka f[ f(k)] = f(k) + 3 = 4010

jadi f(k) = 4007

Karena f(k) ganjil maka k tidak mungkin ganjil


Jika f(k) ganjil maka f[ f(k)] =

f (k )
2

= 4010 jadi f(k) = 8020

Karena k ganjil maka f(k) = k + 3 = 8020.

Jadi k = 8017

1
1
02. Jika F + F(x) = 2x dan x 0 maka tentukanlah nilai F(2)
x
x

Jawab
1
1
Jika x = 1/2 maka F
+
F(1/2) = 2(1/2)

1
/2
1
/
2

F(2) + 2.F(1/2) = 1 .. (1)


Jika x = 2 maka

F(1/2) +

1
F(2) = 2(2)
2
1
.F(2) = 4 .. (2)
2

F(1/2)

1
2

Dari (1) dan (2) didapat F(2) + 2[ .F(2) 4 ] = 1


F(2) + F(2) 8 = 1

jadi F(2) = 9/2

03. Jika F(x + x 1 ) = x 3 + x 3 maka tentukanlah fungsi F(x)


Jawab
Tinjau : (x +

1
x

)3 = x 3 + 3 x 2

Komposisi Fungsi dan Fungsi Invers

1
x

+ 3x

1
x

1
x3

25

(x +

(x +

(x +

1
x

1
x
1
x

F(x +

)3 = x 3 + 3x +

)3 = x 3 +

)3 3(x +

1
x

1
x3
1
x

3
x

1
x3

+ 3(x +

1
x

x3 +

) =

) = x3 + x 3 = x3 +

Dari (1) dan (2) didapat F(x +

atau

1
x

(1)

x3
1
x3

. (2)

) = (x +

F(m) = m 3m

Komposisi Fungsi dan Fungsi Invers

1
x

Jadi

)3 3(x +

1
x

F(x) = x 3 3x

MODUL MATEMATIKA

26

Anda mungkin juga menyukai