f(x) = g(x)
log h(x) � syarat f(x) terdefinisi adalah g(x) > 0; g(x) �1 dan h(x) > 0
g(x)
f(x) = � syarat f(x) terdefinisi adalah h(x) �0
h(x)
Daerah hasil adalah harga y = f(x) yang mungkin
1. UMPTN 2001
x 2 + 5x - 6
Daerah asal fungsi f(x) = adalah ….
-x + 2
(A). {x/ x < 2} (D). {x/x - 6 atau 1 x 2}
(B). {x/ 1 x < 2} (E). {x/x - 6 atau 1 < x < 2}
(C). {x/ x - 6 atau 1 x < 2}
Pembahasan:
x 2 + 5x - 6
Agar f(x) terdefinisi maka �0
-x + 2
( x + 6 ) ( x - 1)
�0
-x + 2
2. UMPTN 1993
Halaman 85
x2 - 2x + 1
Fungsi f(x) = terdefinisi untuk ….
16 - x 2
(A). 1 < x < 4 (D). x < - 4 atau x > 4
(B). x < - 1 atau x > 1 (E). -4 < x < 4
(C). 1 x < 1
Pembahasan:
x2 - 2x + 1
Agar f(x) terdefinisi maka �0
16 - x 2
( x - 1) ( x - 1) �0
( 4 - x) ( 4 + x)
Pecahan = 0, jika x – 1 = 0 dan 4 – x �0 atau 4 + x �0
�x - 3 �
3. Daerah asal yang memenuhi untuk fungsi f(x) = log � �adalah ….
�x + 2 �
(A). x < – 3 atau x > 2 (D). –3 < x < 2
(B). x < - 2 atau x > 3 (E). x > 3
(C). –2 < x < 1
Pembahasan:
�x - 3 �
f(x) = log � �
�x + 2 �
x -3
Daerah asal, syarat: > 0 � Pecahan = 0, jika x – 3 = 0 dan x + 2 �0
x+2
Halaman 86
Jika f dan g adalah fungsi, sedemikian sehingga f : A → B dan g : B → C, maka fungsi
komposisi (g ○ f)(x) : A → C ditentukan oleh rumus:
(g ○ f)(x) = g(f(x)), x �R.
g ○ f dibaca “ g bundaran f” atau “g komposisi f”.
Rumus Praktis
px + q - b
Jika f(x) = ax + b dan (f ○ g)(x) = px + q � g(x) =
a
2 � px 2 + qx + r - b
Jika f(x) = ax + b dan (f ○ g)(x) = px + qx + r g(x) =
a
1. UMPTN 2001
Jika f(x) = 2 – x, g(x) = x2 + 1 dan h(x) = 3x maka (h ○ g ○ f)(3) = ….
(A). -80 (D). 80
(B). -6 (E). 81
(C). 6
Pembahasan:
f(x) = 2 – x, g(x) = x2 + 1 dan h(x) = 3x
(h ○ g ○ f)(3) = (h ○ g)(f(3)) � f(3) = 2 – 3 = -1
= (h ○ g)(-1)
= h(g(-1)) � g(-1) = (-1)2 + 1 = 2
= h(2) = 3(2) = 6
Jawab: (C)
2. UMPTN 2000
Jika f(x) = 2x – 3 dan (g ○ f)(x) = 2x + 1 maka g(x) = ….
(A). x + 4 (D). x + 7
(B). 2x + 3 (E). 3x + 2
(C). 2x + 5
Halaman 87
Pembahasan:
f(x) = 2x – 3 dan (g ○ f)(x) = 2x + 1
(g ○ f)(x) = 2x + 1
g(f(x)) = 2x + 1
y+3
g(2x – 3) = 2x + 1, misal y = 2x – 3 � x =
2
�y + 3 �
g(y) = 2 � �+ 1 = y + 3 + 1 = y + 4
�2 �
g(x) = x + 4
Jawab: (B)
3. UMPTN 2000
f : R → R dan g : R → R adalah dua buah fungsi. Jika f(x) = x – 3 dan (g ○ f)(x) = (x + 3) 2
maka g(x) = ….
(A). x2 + 12x + 36 (D). x2 – 36x + 36
(B). x2 + 12x – 36 (E). x2 – 24x – 36
(C). x2 + 36x + 12
Pembahasan:
(g ○ f)(x) = (x + 3)2.
g(f(x)) = x2 + 6x + 9
g(x – 3) = x2 + 6x + 9
g(x – 3 + 3) = (x + 3)2 + 6(x + 3) + 9
g(x) = x2 + 6x + 9 + 6x + 18 + 9 = x2 + 12x + 36
Jawab: (A)
4. UMPTN 2000
1 1
Jika f(x) = (2x – 1)3 – 4 dan g(x) = 3
x+4 + maka (g f)(2) = ….
2 2
(A). -2 (D). 1
(B). -1 (E). 2
(C). 0
Pembahasan:
1 1
f(x) = (2x – 1)3 – 4 dan g(x) = 3
x+4 +
2 2
(g f)(2) = g(f(2)) � f(2) = (2(2) – 1)3 – 4 =33 – 4 = 27 – 4 = 23
Halaman 88
1 1 1 1
= g(23) = 3
23 + 4 + = ( 3) + = 2
2 2 2 2
Jawab: (E)
C. Fungsi Invers
Secara umum:
i. Jika f adalah fungsi bijektif, maka f mempunyai fungsi invers f-1
ii. b = f(a) maka a = f-1(b)
Rumus Praktis
x -b
Bentuk linear : f(x) = ax + b � f-1(x) =
a
ax + b -dx + b
Bentuk pecahan: f(x) = � f-1(x) =
cx + d cx - a
xn - b
Bentuk akar pangkat: f(x) = n
ax + b � f-1(x) =
a
1� D � b
Bentuk fungsi kuadrat: f(x) = ax2 + bx + c � f-1(x) = � �x + �-
a � 4a � 2a
Soal dan Pembahasan
1. SMUP 2008
Apabila f(x) = 1 dan g(x) = 2 maka (f ○ g)-1(x) = ….
x +1 3- x
5x - 3 x-5
(A). (D).
1- x 3x - 1
5x - 3 3x - 5
(B). (E).
x -1 3x - 1
Halaman 89
3x - 5
(C).
x -1
Pembahasan:
1 2
f(x) = dan g(x) =
x +1 3- x
1 1 1
�2 � 3- x
(f ○ g)(x) = f(g(x)) = f � �= 2 = 2 3- x = 5- x =
�3 - x � +1 + 5- x
3- x 3- x 3- x 3- x
Rumus praktis:
3- x -5 x + 3 5 x - 3
(f ○ g)(x) = � (f ○ g)-1(x) = =
5- x -x +1 x -1
Jawab: (B)
2. UMPTN 2001
Jika f(x) = 3x – 1 maka f-1(81) = ….
(A). 1 (D). 4
(B). 2 (E). 5
(C). 3
Pembahasan:
f(x) = 3x – 1 dan f-1(81).
f(x) = 3x – 1
81 = 3x – 1
34 = 3x – 1 � x – 1 = 4 � x = 5
Jawab: (E)
3. UMPTN 2001
Jika (f ○ g)(x) = 4x2 + 8x – 3 dan g(x) = 2x + 4, maka f-1(x) = ….
(A). x + 9 (D). 2 + x + 1
(B). 2 + x (E). 2 + x + 7
2
(C). x – 4x – 3
Pembahasan:
(f ○ g)(x) = 4x2 + 8x – 3 dan g(x) = 2x + 4
(f ○ g)(x) = 4x2 + 8x – 3
f(g(x)) = 4x2 + 8x – 3
Halaman 90
y-4
f(2x + 4) = 4x2 + 8x – 3, misal y = 2x + 4 � x =
2
�y - 4 �
2
�y - 4 �
f(y) = 4 � �+ 8� �– 3
�2 � �2 �
f(y) = y2 – 8y + 16 + 4y – 16 – 3
f(y) = y2 – 4y – 3
f(x) = x2 – 4x – 3
Rumus praktis:
1� D � b
f(x) = ax2 + bx + c � f-1(x) = � �x + �-
a � 4a � 2a
� 16 + 12 � -4
f(x) = x2 – 4x – 3 � f-1(x) = � �x + �-
� 4 � 2
= � x + 7 + 2 = 2 + x + 7 atau 2 - x + 7
Jawab: (E)
4. UMPTN 2000
x
Diketahui f(x) = 3x – 1; g(x) = , x �1 ; (f-1 g-1)(x) = 2. Nilai x yang memenuhi
x -1
adalah ….
(A). 1 (D). 1,75
(B). 1,25 (E). 2
(C). 1,5
Pembahasan:
Rumus Praktis:
x +1 x x
f(x) = 3x – 1 � f-1(x) = dan g(x) = , x �1 � g-1(x) =
3 x -1 x -1
(f-1 g-1)(x) = 2 � f-1(g-1)(x) = 2
�x �
f-1 � �= 2
�x - 1 �
x
+1 2x -1
x -1 =2 � =6
x -1
3
2x – 1 = 6x – 6 � 4x = 5 � x = 1,25
Jawab: (B)
Halaman 91
D. Pendalaman Materi
1. UM UGM 2009 x +1
Diketahui f(x) = 2x – 1 dan (C).
x+2
5. SNMPTN 2008
5x 1
g(x) = . Jika h adalah fungsi Jika f(x) = dan g adalah invers
x +1 2x +1
sehingga (g ○ h)(x) = x – 2, maka dari fungsi f, maka g(5) = ….
(h ○ f)(x) = …. 12 15
(A). - (D). -
2x - 3 2x - 3 25 25
(A). (D).
2x + 8 -2 x + 8 13 16
(B). - (E). -
2x - 3 2x - 3 25 25
(B). (E).
-2 x + 6 -2 x - 6 14
(C). -
2x - 3 25
(C).
2x - 8
6. SPMB 2007
2. UM UGM 2004 1
Jika f(x) = f(x – 1) + dan f(1) = 4,
Jika f(x) = 4x + 2 dan g(x) = 4, maka 4
(g ○ f)(2) sama dengan …. maka f(201) = ….
(A). 4 (D). 12 (A). 50 (D). 53
(B). 8 (E). 18 (B). 51 (E). 54
(C). 10 (C). 52
7. SPMB 2007
1
3. UJIAN MASUK BERSAMA 2008 Jika f(x) = 3 – x2 dan g(x) = ,
x+5
x2 - x + 1
Jika f(x) = dan g(x) = x – 1, maka (g f)(2) = ….
x 1 1
maka solusi pertaksamaan (f ○ g)(x) < 1 (A). (D).
2 8
adalah …. 1 1
(B). (E).
(A). x < 1 4 12
(B). 1 < x < 3 1
(C). x > 1 (C).
6
(D). x �1
(E). x < 1 atai x �2
8. SPMB 2005
Jika f(x) = 22x + 2x + 1 – 3 dan
4. SNMPTN 2008
x -1
Jika f(x – 1) = dan f-1 adalah f ( x)
2- x g(x) = 2x + 3, maka = ….
g ( x)
invers dari fungsi f, maka f-1(x + 1) = (A). 2x + 3 (D). 2x – 1
…. (B). 2x + 1 (E). 2x – 3
1 x -1 (C). 2x
(A). - (D). 9. SPMB 2002
x +1 x-2
x 2x +1 f ( x + 3)
(B). (E). Jika f(x) = 2x, maka = ….
x +1 x+2 f ( x - 1)
Halaman 92
�x + 3 � 2
(A). f(2) (D). f � � (B). -3 dan 2
�x - 1 � 3
(B). f(4) (E). f(2x + 2) 3
(C). dan 2
(C). f(16) 11
2
(D). -3 dan -2
3
10. UMPTN 2001 3
Misalkan : (E). - dan -2
11
Halaman 93
Fungsi f : R R didefinisikan sebagai Diketahui fungsi f(x) = 6x – 3,
g(x) = 5x + 4, dan ( f o g )(a) = 81. Nilai
2x -1 3
f(x) = , x � . Invers dari fungsi a =….
3x + 4 4
(A). – 2 (D). 2
f adalah f –1(x)= …. (B). – 1 (E). 3
4x -1 2 (C). 1
(A). , x �-
3x + 2 3
4x +1 2
(B). , x� .
3x - 2 3
(C). 4 x + 1 , x �2 20. UJIAN NASIONAL 2000
2 - 3x 3 Diketahui fungsi f(x) = 2x + 1 dan
4x -1 2 (f o g)(x + 1) = –2x2 – 4x – 1. Nilai
(D). , x�
3x - 2 3 g(– 2) =….
4x +1 2 (A). – 5 (D). 1
(E). , x �-
3x + 2 3 (B). – 4 (E). 5
(C). – 1
Pembahasan
1. Penyelesaian
5x
f(x) = 2x – 1 dan g(x) =
x +1
(g ○ h)(x) = x – 2
Halaman 94
5h ( x )
=x–2
h ( x) +1
Jawab: (D)
2. Penyelesaian
f(x) = 4x + 2 � f(2) = 4(2) + 2 = 10 dan g(x) = 4
3. Penyelesaian
x2 - x + 1
f(x) = dan g(x) = x – 1
x
(f ○ g)(x) < 1
f(g(x)) < 1
f(x – 1) < 1
( x - 1) - ( x - 1) + 1
2
<1
( x - 1)
x2 - 3x + 3
<1
( x - 1)
x 2 - 3x + 3 - x + 1
<0
( x - 1)
( x - 2)
2
x2 - 4x + 4
<0 � < 0 �x < 1
( x - 1) ( x - 1)
Jawab: (A)
4. Penyelesaian
Halaman 95
x -1 ( x + 1) - 1
f(x – 1) = � f(x) =
2- x 2 - ( x + 1)
x -x
f(x) = =
1- x x -1
Rumus Praktis
-x x
f(x) = � f –1(x) =
x -1 x +1
x +1 x +1
f –1(x + 1) = =
( x + 1) + 1 x+2
Jawab : (C)
5. Penyelesaian
1 1
y= � y2 = � 2xy2 + y2 = 1
2x +1 2x +1
1- y2 1 - x2
x= � g(x) =
2 y2 2 x2
1 - 52 -24 12
g(5) = = =-
2 ( 5)
2
50 25
Rumus Praktis
1
f(x) = ; g(5) � f(x) = 5
2x +1
1 1 12
5= � 25 = � 50x + 25 = 1 � x = - = g(5)
2x +1 2x +1 25
Jawab: (A)
6. Penyelesaian
1 16
f(x) = f(x – 1) + dan f(1) = 4 =
4 4
1 1 17
x = 2 � f(2) = f(1) + =4+ =
4 4 4
1 17 1 18
x = 3 � f(3) = f(2) + = + =
4 4 4 4
Halaman 96
16
17 18 1
4 , , , … barisan aritmetika dengan a = 4 dan b =
4 4 4
�1 �
U201 = 4 + 200 � �= 4 + 50 = 54
�4 �
Jawab: (E)
7. Penyelesaian
1
f(x) = 3 – x2 dan g(x) =
x+5
1 1
(g f)(x) = g(f(x)) = =
3 - x + 5 8 - x2
2
1 1 1
(g f)(2) = 2 = =
8-2 8- 4 4
Rumus Praktis
f(x) = 3 – x2 � f(2) = 3 – 22 = -1
1 1 1
(g f)(2) = � (g f)(2) = =
f ( 2) + 5 -1 + 5 4
Jawab: (B)
8. Penyelesaian
f(x) = 22x + 2x + 1 – 3 dan g(x) = 2x + 3
f ( x) 2x x +1 x x x x
( )(
= 2 + 2 - 3 = ( 2 ) + 2.2 - 3 = 2 + 3 2 - 1 = 2 x - 1
2
)
g ( x) 2x + 3 2x + 3 2x + 3
Jawab: (D)
9. Penyelesaian
f ( x + 3) 2x + 3
f(x) = 2x, maka = = 24 = f(4)
f ( x - 1) 2 x -1
Jawab: (B)
10. Penyelesaian
�2x -1, untuk 0 < x < 1
f(x) = � 2
�x +1, untuk x yang lain
Halaman 97
�1 � �1 �
f(2) . f(-4) + f � �. f(3) = (22 + 1)((-4)2 + 1) + (2 � �– 1)(32 + 1)
�2 � �2 �
= (5)(17) + (0)(10) = 85
Jawab: (C)
11. Penyelesaian
x -1 a -1
g(x) = � g(a) =
x+4 a+4
(f ○ g)(a) = 5
2(g(a)) + 5 = 5
a -1
�a -1 �
2 �a + 4 �= 0 � a+4 = 0 � a = 1
� �
Jawab: (D)
12. Penyelesaian
f(x) = x2 + 2 dan g(x) = x – 4.
(f ○ g)(x) = f(g(x)) = f(x – 4) = (x – 4)2 + 2 = x2 – 8x + 16 + 2 = x2 – 8x + 18
Jawab: (E)
13. Penyelesaian
f(x) = 3x2 – 4x + 6 dan g(x) = 2x – 1. Jika nilai ( f o g )(x) = 101,
( f o g )(x) = f(g(x)) = f(2x – 1) = 3(2x – 1)2 – 4(2x – 1)x + 6 = 101
3(4x2 – 4x + 1) – 4(2x – 1) + 6 = 101
12x2 – 12x + 3 – 8x + 4 + 6 = 101
12x2 – 20x – 88 = 0
3x2 – 5x – 22 = 0
(3x – 11)(x + 2) = 0
2
x= 3 dan x = -2
3
Jawab: (A)
14. Penyelesaian
( f o g )(x) = 42 x +1
f(g(x)) = 42 x +1
Halaman 98
f(2x – 1) = 42 x +1
1+ y
misal y = 2x - 1 � x = maka:
2
1+ y �
�
+1
f(y) = 2� �
�2 � = 42 + y
4
f(x) = 42 + x
Jawab: (A)
15. Penyelesaian
f(x) = x + 1 dan (f o g )(x) = 2 x + 1
f(g(x)) = 2 x + 1
g ( x) +1 = 2 x +1
g(x) + 1 = 4(x + 1)
g(x) = 4x + 3
Jawab: D
16. Penyelesaian
f(x) = 2x + p dan g(x) = 3x + 120
g(f(x)) = f(g(x))
3(2x + p) + 120 = 2(3x + 120) + p
6x + 3p + 120 = 6x + 240 + p
2p = 120 � p = 60
Jawab: (B)
17. Penyelesaian
Rumus Praktis
2x -1 3 -4 x - 1 4 x + 1 2
f(x) = , x � � f –1(x) = = , x�
3x + 4 4 3x - 2 2 - 3x 3
Jawab: (C)
18. Penyelesaian
x -1 1
f(x – 1) = , x �-
2x -1 2
( x + 1) - 1 x
f(x – 1 + 1) = � f(x) =
2 ( x + 1) - 1 2x +1
Halaman 99
Rumus Praktis:
x -x
f(x) = � f –1(x) =
2x +1 2x -1
- ( 2 x - 1) -2 x + 1 3
f –1(2x – 1) = = , x�
2 ( 2 x - 1) - 1 4x - 3 4
Jawab: (B)
19. Penyelesaian
f(x) = 6x – 3, g(x) = 5x + 4
( f o g )(a) = 81
f(g(a)) = 81
f(5a + 4) = 81
6(5a + 4) – 3 = 81
30a + 24 = 84 � 30a = 60 � a = 2
Jawab: (D)
20. Penyelesaian
f(x) = 2x + 1 dan ( f o g )( x + 1 ) = –2x2 – 4x – 1.
(f o g)(x + 1) = –2x2 – 4x – 1
(f o g)(x + 1 – 1) = –2(x – 1)2 – 4(x – 1) – 1
(f o g)(x) = –2(x2 – 2x + 1) – 4x + 4 – 1
(f o g)(x) = –2x2 + 4x – 2 – 4x + 4 – 1
(f o g)(x) = –2x2 + 1
f(g(x)) = –2x2 + 1
2(g(x)) + 1 = –2x2 + 1
g(x) = –x2 � g(-2) = –(-2)2 = -4
Jawab: (B)
21. Penyelesaian
Rumus Praktis
2 - 3x 1 2- x
f(x) = , x �- � f –1(x) =
4x +1 4 4x + 3
2 - ( x - 2) 4- x 5
f –1( x – 2 ) = = , x�
4 ( x - 2) + 3 4x - 5 4
Jawab: (A)
Halaman 100
E. Sebaiknya Kalian Tahu
Selain untuk mencari penyelesaian pertidaksamaan. Maple dapat juga digunakan untuk
menyelesaikan permasalahan (soal) yang terkait dengan fungsi, komposisi fungsi, dan fungsi
invers. Untuk lebih memahaminya memperhatikan contoh berikut:
Komposisi Fungsi
Untuk mencari fungsi komposisi dari dua fungsi, dapat menggunakan program Maple. Dalam
program ini, komposisi dua fungsi menggunakan operator “@”. Misal, (f @ g)(x); berarti f(g(x)).
Misal, diketahui f(x) = 2x + 1 dan g(x) = x2 – 1, maka kita dapat menentukan (g ○ f)(x) dan (f ○
g)(x) serta (g ○ f)(3) dan (f ○ g)(-2).
Fungsi Invers
Halaman 101
Untuk menentukan fungsi invers dari suatu fungsi dapat menggunakan program maple dengan
x
menggunakan perintah solve. Untuk menentukan fungsi invers dari f(x) = , x �2 .
x-2
� x �
Berikan perintah solve �y = , x�
; dan tekan enter untuk melihat hasilnya.
� x-2 �
Halaman 102