Anda di halaman 1dari 231

PENGANTA$T BAB I

P t
! b.e r ke.rrt b urtg scnljil, p e$ at ee.i,.i,\ i: f i i,;., i.ir -
ng in d
er a" n. l r
? perkemb*,rEriny-,,:i
dosor-r.,or,;c terakhir ini.
wahuno tttau kendaroan pemac.rr,l -r"r,ror, jenis
*-tii-r'_ri,ri *,1,,.,r,,
citr* $srlfl jri;,,,iii.i
dan l,:ei.,:.rsediaonriyc, alat da, unuiisls aon,' ain
se r ts b i,-i,.t n c' p e n gg u n a a ri n y o. il i rj
iu'r"toi i*,-,iur,,ru
til,rn p e r ke rrtb angrrn uarr g''l,ri_ :;., i
ini rnosil: :;<t.jt; teriengor pert/Jrivcct]-i)eii{i/.ii)can sei)erli (int,Jt.Li
(1) upc.ti.tiit Stengirtclersan ;\-tii.
lauit itu, iZ) apa pula ctira dan rrt:er.
Dr(lt;st : ti.t. ,3.' ,rurkoh pengtnC,.-tLfir: i,;, rh sama
a"ng",l ,, .
r-lretosi c:rra, (4) crp,l,ch prr,{inderrcn merupakanil-*u .',,.,,
teknik, ria* (5) rrtenqat)t nenginaeratan ictth
digunr-r,{, rl. ;auh semakin bcrii.,oi<.
,r.,lcl,r mer,pelctjari
i) . S bttb ! i,t cr"icir; cupat mentahctryti :
ArLi :;,,;iqiriclerc;rtn l,;ruii. .-irrt
F.,ii{j indercgn lai:!t yanit.q€1r,,_. ria-
i',irx ,.i.5;,!11r crirr;. dcn iit:cr1_,re Ill.:t c.trrri
;,;icrlu ltr',i4i?idt.,i,...r r rriuf : ii.jrt
:,1 1:.,J' i11iL.rL,r.L,,..-St
JJ i',!ttr ti:!!rJart;,ruir serbl3;;i ii*t,-r i.lii.tt.{pi;It se}crgr:icilr,.{
tek;ttk.
4) ,'\!osr,tt r'or1g ,iielar,,,1cli:,: senir,j.rl,"; '.r,lny6;riu- '-y:;1:r,onr.,r,,r,r,
.
pL' nq t, i Lleruot.t iu ct rt
Ba<11 pemulo ,iari,g i:crr nruioi
bei,Jiar pen,ginr!crdqii
p,ittl'tiii)Grrian bab 1 ir;i r;cngct itptri*,k.;n .;,:ilrlr,
rrt e rn, l c nt i ys tt r b n c a n g, ) t ] p
di do;,;;" "' ,]o,,,.,,,
t t r rtdc ii u b'- b gb o.lior;uirrr,,i'
BAts I

PENGINDERAAN JAUI-{
DAN INTE:RFF{ETASI CITRA
tl

i:'.-irl.,:i,.li, r.)l-l]:a:,JI-r: :l:i rlil;r,'1,;ir.ln 1'q'C-rrrt li ' 'l,,L'rl(.itlari


i;tiritnl_l il?trl-jili:,i1-ri.ra:r ,,rrtlr ,]tt: intrtrr,.ritt,'::'! ''ia. IJai l'li
,i;;;-:i.rk-suol<;rlt ii:ttr..ii., ni+:,,i,r,ia:s: 1;t.:iirincarrrl.rn saierr:i ili',r. i)l:-.hilr.
r'trfl,j,:lqn!ra il!eli'i)1..il fiii;:: ;.iii: ,"',r;lii (1) balasan ri ii ij!ti'r,.rer tial).
;i:i) ;;i:i':!ittrltria.::, t.:: r l;r.ri-rilr;,r iirrrr,i , ii,tl-, '3) :itltit(ratitai
l ;.'a)ilrl t(.1€iatail jai i: t tc irr, .:' t [;:r i-r u, ji ]r.1ii11, 11.;11
r :-1

i.; BATASAI\ DAN PEIqGERTIAN

i.X.1 Pengindr:rrian i;rr-ri.t

Rerncte sensiilg is the scr,.'ncc: and art rrf rrl,t.,lrtg infr>rnraticrt


trb<:ut an oblact, area. or pl:<,norreni,,rr thrrtugl"r ti'rr -rualysis of da.a
acquirecl by a device ihat is i-rot in corriact with tiri,,ririect, eirea. {)r
phenomenon under investicatjons il.-lllesancl dar l',iafr:r. \9791
Penginderai:jr tauh ialah ilmu dan seni untLr]< rr-.sri.,cerolel', inicrr-
masi tentarig obyek, claeralr. rtau geiala dengair iai;.ln rilerlgarralisis
rJaia yan.; Jiperaieh denLlan iirengl,lunakan ai.-ii tanpa k,rnl-;rk
iangsunu ierl::rciap ob',r+l<, rl;ler:tn, alali ';e]al;'r ';,;rli ciikaii.
::r

Him. Baris Darl


.J
etcer,:,. iic;r,;:;l
qj 11 etas leorlilir i:,rretik
viii 14 bawah Sistern Wahana i:t j:;rietn r,.rail anr:
10 1'7
atas m€toda i ri{rtOde
7 atas Fenclideraan i;.,;'.rl*,.i r-: rn
6 atas laltihan latli.iair
1' atas sesuai keiengarr r:riiiai O{iilgaii
IJ 14 bawah mencetrnlnkar"r r lnctan Iirijitc.ii;Itifi i;in itr:; -: r, :.
1E'
4 bawah meto(ia
q
atas rnetoda ' .:
i7 atas tanaga
28 bawah railasl j . r.il.]:
(Liilesand cian
Kiefer, l9?91
'lal
i& la'i,rh potik lpt:i<
34 'l
atari dar hingga 14;;;i': i:i p:r-i irinrliia i4 6::r
a7t
6 d iall terjadai ler;iriii
38 l: at.15 fe l? lCri r rt ! ' It::':.,c,lr'.!,r)t
i?
4CI atas ;r:)c r*lnar-. ii:'li ri'il.l,"r,:c
49 14 aias absc uli :. :.:: '-l i i.: t
-t,lY, ata: te mp€ratur :Lriili
27
5"1 irl pereka,:-i^rrr nya
ilerrkeinfiyii
8b .i 31,:i{ sirrgakl;tir
i;: ali:: dlkerr:Langkanya riikernbangkannya
,{r * Pe ;-ry'.lrUgrianya if (ili-1r U !UnanflyA
.j\i i ::: !r r:: ni;*:r I j'.,-,,..r riire. Urgensi
lir- :i ai. , :i
1.. . "-- ..
i.,,:;a:i,
I Ir:: 1 t_] i;ii".;.:,r: p€tl'y'rij;3il :ap{)ran
: ):art ;renyajian lap,.rr=i:
i'.: t 4 3 i ri:: [iar-ret *ni Cunls Banet ri*n Curtis
i.ii: 7 OJ1'"'.; i:ii'i warilai \,ua:'tla
r li:, 15 n-rernai{iln :'ri{:rupek&n
:,:l IJ br,.,v;ilr di-sriJutkan oisebui
-1
: .:.i '1
bi'".v,rlr i*;:rprr:ta;i ini€rpretasi
yasn l/ang
2

'1'erce
i'iim. Baris Dari tak Kcreksl

;. |t\ 1 atas garnbaranngna girmbar.rnnya


11 atos men - me-
l2 atas ingkatkan nirrgkirtkan
Ltt! ! 3 bawah unatuk untu k
7 ilta$ 'r;ang dibentuk berdasar- yang .ji,cntuk i.reriasar -

kan tiga warna kan ti,lf, lvarna


atas irairg Cii:entuh berdasar-
'3
kar, tlga warna
77 bawah blrir r-lan tletah biru,hiiau, dan merah
1{r8 6 atas steroskop stereoskop
1 r.O 9 Stas secaara secar&
170 li barvah film maupun {ilm n€:t.rtif maupun
I ata$ Penyinarannya ini Penyirrrrar ini
i?9 1( hawah ltcronya stereon!,a
I bar,vah :tr:;osko;: stereoskop
i!r4 {t ata,s rirq;:t'r deniiar'
1 k"7 li i:awah perglesera perses,rian
,- t1.
hawatr a'a''
L\.jJ 7 atas in ii ri
A
atas tr-a, + :(,i'"d' w,-L
"r
!',
'a d

205 13 aias in ini


3$s TU bawah arurbaran .qanrbarln
?tn i:3 ata$ sekala -i,^i-

i6 atas slimbuil s,.rtnl,i:


1 bawalr'iRANSFtillSCOi)l- i1iAi'lLIrF.ii SC()Pt
:ll i 10 atas rnr:mperieh nl€in'lD.jri.l€h
I /)r\ 4 ntils dir.rlungi:,,,a c1i ujui,'.1;'rr,'a

22r '1
atas sterplolter star{] {)it :o(tFt r
,)')1 ),+ bawah 1'j85 1981i
i:3i a ilta\s Ai{ri:Iarilrna {ail.g.iiitir'::r) l\igr.r:'ir r;l ialg,-:riti' rn)
't )Q t4 rias ' :-iigitzcr ,
tilgr.: ':

?:46 at{',s llatciitP.ei:ioteSensingt $arellita F{e mr:t* Sensi'rg


A.,r ,variti-l di,*nai.,r.lt
l il .,.,r11-1 i.;lti:tljin iiti i,:i;lr .:r

iJ:,:.i;:1.. L,r iiiclU 5JIl:i)i. :'.:il.lr: i.tL -rt-lil!r:l 5{tilt:t.)i Jl;ti:t-:;trl3 , i.:
r.rarha:.ia i:t]aiirrl"nt) Vailq bar!-rilt(r llirjcl!vat tcrbiirtrl. satelrl. i.ie:::11.. :ti
i:t.Ill, rri, .. ;1i;tr.l \r.';iitaina irtitlitti;: (jl,rrr;i.. yal';u lliti:tL:rA arii.tii \r:1it,, I
grL.lrkei .irrii ber,.rpa obyeii di 1-rerrr:r:kaan ilumi. dj (lirgirri.l);:).,ri rLl
Llj r'irrr,lr'ri.-,r. i.'er:qtrrd€rrli;tii-)yrr ,iiirrl-;ulill-r dali jarali j<:uh :,ci:ir.,,1 ., ,..

!( r trlit Srrirt.)r rit;;.i:].rni, ;t:r-li": i_iar: ol:,yek !,,an! (,jiil.,.,,


ciiper iuk;rrt lerraqa vanq ritllilltcilrk.)lt .liai.r rjipairtLilkan l-,itit l;i,. :1.
I.l ,'l I' \nlrr).1 ir,t)O,1,r L: ,'.rl r . :.'riat1: !-11(,fak i '': r:
nlirnlirLrrr .,:i sil,ap atau i.lararr,tci ititi,.: ii:it.sdr-r,..liii iii ijalart iriter:,,i,,:. , ,,,
1r:-itirr-iai., tinaga. rnisainya aii iitii!!!.,er?rp sinair ltartlial< cian ir;-,t, ,,,
lr-reir-)in1ilil,,an sinar sectikrt Scirali,:rig.:, iti:Ir-lair kapLrr i:lii:r! :,.,.,
iiir;rIi!ril)-,', rSinar Seiitlrit iarn Itr,tiir,-ri,:,:r:i;rti ii'r]iir: L.riinyak.
il r:,il irrierahsi ;nt.rr,i tL,ri,:,,,, :l,lit1,-;i,,..:g|a, iliri:ka:-i, r_;i.ri-,, ,

srir. Ii'er:r.rritanriy.r rJii;rr<iikarr (li?n,r.iri li:ciiil,;l_i:-:aI{an kalnr:l';.i ,,i lr


i:r1ri !.:'?l i 'r,irlr ]aiitIiiJa, lllsii iiti.ail-rr',. iir; Cli.!ail,.ii,1aia per,oi:t,.r ,r,,.1
j;riiii i/ar, , ,1i rlal;,nr )aial.,.ii!., ici:,?ilr, r-iisinl,;i.i" ,rJrt,l,_lIl rri,j.--r .r: I l
. l.:t.i ll. . iil,.,'rq. ir,;i:1.i, ;l i:. : , ii,j.. ..: : . lri.r:.
,lr,rpiirit,. .-ru i:lelaia yaii,:j ciiinii..l,r:,:. ?i:;:;s i),..i-ileijtirrLl.r:lr.i,, :,,
:rii:nj.icii ;t,iotrrarSi disLtbul airt..:ri:,t:; .,t,r i:llar-t)rat-si {-lal,,:, i.i.,i,..,1
c,:rrrtr,ir, ,iata antara iain claJ;a,; li€lr:r';;i i]arii0ariin 1_ri'yel. 1:;c1., :.;..
(y,.iii.l farr-ir.).ik gelap, berbanrui< €lirp,ri persegi
ijanjang, tlair, t.:iit,,,,,
i,di Lien!r,in Lll(itran jruir.rr l" ij|n seriai.;anjanA,i Cr-n p.rcia fr)i1 ,11,.,,..,
i;r.,rsi<lla i : ]0.00Lt :i,i,,:i r ,r-,r,)r.rr .:i Ci;iz: r.:crrunjLlkk;ri l.,,rri, ,,,.,
(j.lrirlrarari i€rsebul l-rciir;-ra l.;Oiar:i rl-.::,; sgiu.ri; iua hel<iei;".
I-tr.':ir1re;l (i:,)ir.,) .r:aillirlrri.!.i..rir .iir:;ir,i:., 1)en,.,,'l ..dt::._, r r, .rl
sebagai i.,,'ilirt:
llr .r,,,ltt ssr,);;.,) i. Ir .,, ,! ,.., ..; : ;,: :r:u ,i,,,,
, .
']i..tl,tl-re,-i IL)i i:r;-r.;i L-riir., ;,,, .::r"tir,rt- r:,:,i...,it1;iiiiJ!;.ri.;,,, , .

e,,, 1, jniS ir'ti,rrrit,.:ii./:t ,: ,..,ir1-. .Lr It tirr ;:rt.;.tt ; ::liait{.1r. ,l.il : l

:. :,; .l i :

: L. ,.: _,'

i i .. rllrii,l.rr.r : . .t r; ,ijir::;t:i ri
.-r .r,i-,,ieil t, .: i i . :,-.;r. ir:t : tlr _
J

.'\ ':t Vanli (jirni]kr.,|,.1 i: ,. ..r,::llt i .,rt.,:, ,:r iilt r.;1,:1. .: I

iJ-;-,:!jiirl i,i cltctLl 5t1t:,,t ... i.t _.,)Itui ,,t!ji jt;i_;: iitytri-;;I)(] . ],:.
\l';ihalr-ri\ ;i,'i,,itit;l'nr) vane ir?l.r:i'r, r i)rr,.r\iJdl rvlrllal[.] .i.ltelil I.)i:1r.:r,.. :I
L:i.tit(t at], iir:!..1 \,,,iiilainri iail 111,,,..1 (,il ,r,,.r.ir. yail, I ._,1;,t,<t .. a:i:l .i rl 1rt.r I
Srrr rlikr:: .iirrt l-rerupit obyeii dr ;terr1.ui<aen bumi. dj cjircti::i.:liriit. iri,*l
(ii .iri1.l:i;.r.: i'ti-,etr';iiera.:[;tiri .lij(lk!.j!".;Ii ,:1a:.i ;aral<
1z:uh :iulliii.ir). ,.,,
r]ll,l'rir,tt , iallj riiei.r rl i .i.:rir i

l\ .,-l j:,. rr r,.... .. .l . ,.,: r,li!,rjk g,;11,, ,;;.: .

r,liireiir_ik;rlr lena.la yanq dilriincirl.ki:r,r r,lrlii ,iiraltulkan :ri;_,h i;r.;....


l''t -.'f,ll i \nl,r) I ir'r)c,,,r ) .:. ..j . ..:i. ., i.llCral(.i. j'r r:,
iilrrnri)r.I ',ri -.jkap ataLr f,i;rrri,lr,rr r:rtj,.; iijr-:,i,rirc,r'i iir ialan: jrrieri:ir:.,, ..i

ttl-hi,rr,iar1 t?ltalga, rnisainVa air nir,i,;r,,i:iiip:.il:rri flanuaf,- cian i,.:,t,,,,


r,--rrilt;:rnt,tikcrn sinar sl€tiiKit. Sr:iralil::-;U,_,, Lt,iii.rrr: kallul aiarl-i:.,rtii
IiiJi)Viiir't,rsirjalr se,.]ikit ii_il-t iirei.lrri;tr,li,.;.ir.i:!:-;;.:: !anUak.
li.i:.r] intercri.:si arrt;ti.i) tarnJ!ji: . j ,;i,j,:iii r.,irr.,:;;1 ilii.ttkar.i: lti.:it r i

5,:r::. li'€ri, .,,,tntannyal dijriiiiir.ati it?n,,i_,:l l-I-jU Ii,jr_tLiir.-riran k,trrti.tt-;t .:r:


,ti
(:ilr:i lrci,. r.,-,;r; i;iliitrya, il;rsi1 tgirarr:;,:, iiri ciri-r:rt:ri,i ,i.rtil peii-.in,.r.ri,,
.;:
j;ririr './ztr', I ,1i ilalcni bltia:.;,ii-. ti.:i:,ei'lr.'jisint,.1,'. ,.?.te,ln
rritj..r. :.,, ):1
.;.rtr i:. , j;lf,(:i'r,,::,.;i i. : i :r,j,..,,., ti)..r,.
,-lleit,h. ..:.ril cJelair:1 ydiiij ,,ii1nt].':.,: -,:. PIr;srj.: j).rrri€i-j€rr;.fi1;1r, ,, 1,
artenj:1di ,t,forrrasi disL:bi;1 .:it.: jt;:: t;.ri, i:iii:r l]rataiSi <i.rl,:. l:,.,,i,., ,.,,
col-rir_rh, Liata antara iain Car,;ai liuil.r;r,r ilarilbaran oL,y,.:h t_-r"ir:ia, i.i,l
!/'.:ii-jq ranrljak gelap, beroer:ruii en'ipci ijers€gi lianjarjg, ijiir-r t;.riir:,,,.,
i:ii dafli:,in Lil(iiran iezl.rar L ijrn sefia }-janjanq.,i cm peda fl.t,:,,.iri,,:i,
bc;sk^la i. I0.000 riar;il rirrcrp;:eiiisi riat.r r-,ren,.injuki{i:i' i;;:.i, ,.,>
qaliit:ara,i i€rsebut briirpal i.;i>iar:t:i.,:r:r seii,.ir, tiu;i itCl<i.ai.
L:,,,iqrcl (l jb:,1 :,.r{:ilrjrtd}dl.."rlr i.iriii;ilr: per.!(-rjnaerr,ri.i:.r i, r,r
se bagai i.., iiir-rt:

[l',,ltl rgt;);j.,, Ir ., i]r, -. .i (... ., ...irltii];el ir


i.]r ,:-:lrL:,,i Ir)! ;:\t.:..r i.l:,1.. i, ir,.r :s1i;ir,,: ,i I,ii..,iit;iii(Jrt itili!,: I

tlrr: rr Illi:, itti,,,t;t,rli,| , t.,t1)li.:,V ir: tI:, ir)i;:.; i ,,]ti.11,.,.,t.,,,,, r,


I :, . .l'. ,.: .

It,. : , .!r

lr l.il..tt .. , .,.::. .,
4

tr:r'seirrit l<hr,rsus irerbentirk lirdl:,rsl elektromagneirk,-anrl rlipart,


Iuikarn ai.ll rlipancerkait cl,r'r t.;enn:.rkaan burru.

Berbedti (lEngan I-iilesrni.i d,rn Ii,ieler \!rarii j ir)enranri.-.ng


t)eriaiilderaan jauh seba,lai ilrlu ci;ln teknik, Linr,,;ren ntenta[i-
<langny'a sebagai teknik, Vaitu tekrrik untui< peroleh;,n rlan nnalisrs
iriformasi tentang bumi. Sasaran yarig terietak cli ;;c;rnuiraan it'.rr,ri
teniu sala meliput sasa!'an hingga ketrialarnan tertenti:. iicjal< hanva
!ia)tg 1:arnltal< langsiirr.g ,1i ati;sn;,a. l)erlrikian pulir i''.r)n,.,,a llenq.in
silsar'.ln.9,ang berupra trtmosfer. Bular: r.ian planit iain 1.run telcrl'r nlert-
.1irr,.ii :,a,saran pengincieraan jar-rh ssjak clasavrarsa i ?L',i )-ar n .

Ada beberapa istilah tialani i-.ahasa (rsirre V,rng scrinq


riiilrrlrakair Lrntuk penqirrrieraiir l;r,.rh. ,qceves (1975) 'iiengutarakan
':;1ji 'rsniote sensii'r,. iIp,1,_;ri: . te,ledcctecri,;: ([)er,incis
'i.
',cr l':,:rkundun.{' (Jerrnan) . 'rr.:rtanrjart(:nlo rrtilr, rt:r' (Prtrtr-r.qis .

'ili5iantSionaya'(Rr:sia) . ci*i'r 'l-;erceplior'\ rer.notil (S,..:rr,.tnyo1) Lri ir,-


cionr-sja pe :-nah rliqunakail rlua tsiii.ri'r graitr.i pru n!:in,-;i'..rzilt jauh dan
leiecjetekst" iieunggul;rn i-uliiah teJeciete ksi terJet..l"r i;i,,1;r :.itrirl.asnya
dari ia serupa ciengan islil;.i; iain r,,.rrio lelah cin!,:ii-l ,.ir,.,.lri;rkan or.rrig
seiltrti misalnya leiegiaii.i. tei1el.lQn. clar.l lulevisj . i'r.clemahctirn!a
terietak pada arti kata r-ieteksi yang serinq diqLirak;:rr ciengan
iinci<rip 1el-tih sernnit bila iiiL,enrjiir,tk;rn ii;:ngan iirLi 1,, 1i,11i;-i6leraan.
Deleksi dapat diar:tii{an s€bai;ai sr:atLi kesa.icti'.r: ,)ridt.i aci.ltVa
pcla atau obyek pada foto udara atau pada citra lrinnya {1.-igh,,
i980) Sal-.agai contoh deteksi . mi:alnya rlikei r;-rr-rinya a.iau
disadarinva bahwa di ienqah danau aCa obyek \,,.lng u.Jurlnya
bizrlr:inan denqan ujird air' Mesklpr-rn masih beium ciik rtai:ui rierrgan
pasti ienis obyeknya, tetapi pasti ada obyek lain vrrnq huk;in air'.
Urnali (19e3) mengutaraki:n bahn,a rletektor iaiah aint atau bahan
Vanq mampu menerims, -ff1enr-lubah, danz'atarj rnc.ekam s€cara
larigsung tenaga yang dipantulkan atau dipr:ncai'kri: oleh og,yek.
l-lari arli cieteksi dan arti oetr:liti;r tcrsebut iei,,r bahrua arti
p*nginderaan jauh tidak sama dengan arti teiedeii.iisi Di daiarn
1-:'er:giadere,an .rauh. penqcnalan,:bvek dirnulai di..irgan deir:ksr.
tJrut;rn i;ekerjairri seielzrir derel.isi rrrasiir cukup paniarrg. Arti cie,,:ks,
mungk;,: hanya capai rils;amekan Cangan arti pengincleraan apabiirr
pettrieir,riitrt adaritl,/d i.,l,trek t;epeiti dicontohl<an tersebur trt (.ri,
han'/a .€ruI-.ra ileirgeriaian .ri,'al. rrielainkan pengenalarr hingJ;a iu!.:,
tas M,:t,iiipLin rlerniki;rrr. :nasih ada satu hai lagi gaire hi:riis
cliperii.riiir.nrt graitu ba1rr.i,;t lrti rjetektOr trciak sama dengan arrtj ;rt-]-
:;rJr l-i':itsi,;r yaiiLr;ilat pen.iinrier.i seperti antara lain karr:itra,
perryiarrr lscanner). il;;rr r;rijiorrrelei VanSJ masinq-rnasinit iiiet-,rt::olrr
dengair-r,iet€ktcr rji cialarr:r,-vr,
t'erit;lnrl lstiiaii ri j.rni'i 1r;iri.i akan ktra guliakai.r c.ii j _,
pengin,-leraan jauh atau telude',elisi, semrjanya tergantunrl l-:iidri
per;an;r.:ri kita serrdir; fiit.; r,ioi:at r;.i€nggunakan r:,i,iar
perrgincieraian iaLrh yang di Calarir bahasa inggris cjisel:ut r-?jir,.ris
scnsing maupun menggurraktrr-r isiiiah ieiecieteksi yang dipsriu.:._ arii
teiecieteksinya. Meskipuri denikiarr, cengan dua aiasan 5langr ir,:iah
ini ditamtiah iengan ker:yataan bahwri b;igi iiiia r,ri:li,
cliseci.rii.an
banyak yanq menguasai bah;r.:;a irrgris iriia dibandingkein .ici'jiii-l
ileng nrurlguasa; Liahasa Peraircls. rrraka periulis ouku. ini ril.. ;,1;
gun;ikal istilah penginoeI aan iriL:l'

l.i.lJ '.;ii,:
, .ir.r liill.! ilriilSUitic., iltricr::. il rc, iltenliaU: i-iOi"l.ri,g i ,1,.
tr,qa cli , ririar.'rnyd idlait:
. L-ikeness ojt ccpy of .urt.,,,-,,- ,-)i !{)rni?thlng. qtil1it,.-..i(,i i., .ii:l
rrrade in ivco.l , stoili' e iil
Ke.,,lr'r,, ,,rn ai 'ru :, , .tr. ..._, .ri.t,j .r..,i._ :::
lerLltama,i yanrl d!l;Llat ,.16Ji ;11.,.-,,1 , t,;it,-l. dstt

. i,:,lri : :L:'.j., .: '11.j .. ,1,, r.: i;,r. ihti:1: (): :.1! ::,.
(,.t..nh:t,rn Iltntll ,_:i;it; :r,rileirl:l llii:Sep teitiai.,; i,i:: ; ;i ,

a.11 d;'l'.1 i1i:rrr ::iiilii:'r)i i, i.,

iivilecir.r :!,r;: ,, ri: . :iii.,.:...,,i ,, 1.,.1.,i;..,:


.:,-t-rb.:i.,, .,'.. :...:i,:.. :.. t. ,r..:.:.. :rt rll f:-;i:..:
1. : ,,-,
i)

'- :: -,, ;-;r.li,.1ti-riley4;1l', jaul.: i,.1,i,, Sf iatllutltya


:rr;ii;-rt l1e.,Jr.
'"" i'lrras!-ik li;ria:n ,'i-ti.iri rictir":a manirrLlicill, ,,i.r:b11
:r':r: ui-r.iiai'r garnbara;r (,;tr,r
i . iiitr a
tcririr;]r:r .,jeh k:;;; . . ,, ,,,,, beir-(or
I fl,.ri1.
Simonett et al (I !l; ) llti:l-t:t ji itiairan
jt:'a r,,aitu:
I
cl u.r pr: r jr,,jrti.lit ir.:i.r i,r r. c
c

=, ne counterJlJl r ol an obrect produ ced cy llr.,


_. TL
I
r,:f lecrir,rr trr
refractjor: o{ iight ,,,_,hen fccrissed
by a t"ro-,], ,, ,;;;;;.
Gamhraran .-:bvei, yans rrihuahkan
oreh parrtL:iar) .rrau D€nr-
biasan sinar yang ciifokr-rskan oleh
sebuah lerra ata,.r ;"lr:;
cermin.

= Tlie recorded repres€nlati(._,r.i (ccmrritr.iiy


oblect produced l-.r..optiral. electro-o;.-tical.
as .. 1_,irot, .f irnaqeJ
orrrir rl ini:clraric,t,.
c,r r:lectrical [fl€i]ir:. Il i:,,rcr'r.rili,
llSr:ri i1,].1,.;, ,, ,i:lvlll cilrile,l
or reflected from .: ,.or,ui ,, nr,t ciirectlv
recordc,i cn iilrr,
Gambar-;in rekan.ti:, ru,rlir ,.i:,,,r:1. {b:e.,a.l;a
1-,.- rla ,l,r..il,*. I
pa<Ja {oir.;) yanq rliitrral,!:::ir
ricr_-,,ian 13;; i-r;_rtrl :lr.Ilr.,r..r;tik.
optik mei.:ani]"r. ai,,,r elcl<tr.niji. pacl;, rrn,i,urnV,
r;t clir,rn;rl<arr
biia radjasi elektri-liragnetik
van-q.:ip_,,,-"rt ,,,,,,.l, ,.,'.,,;-r.,,,,if,",,,
ciaii sr-raiu obyek lir.iak lnngrrng
clirekarn p.acia irjm

ir.:ggris ada dua istilah.


,,,,..r;n,,',u61l1*rll,1"t" vans m'*sing-rnasinr;
.".. ,,_,,y?t-l citra. yaitu ,image' dan ,irn;,qerV,.
.--.., , , ,.
riirlrrrrredakannva berii<ut . l-l1tuk
ini rriken-.r,kal<alr i;rtasor,, ,.,.,'menirruL
-,.c it97c)l .,.;rri;;
=" Irnage is i'epresenrarion or .:rr
c,bi;:ci or sae,il; air iirr;rge is usLlai.
iv a rl.rp. ;_;r.t.u:e ., Di ,.r, . :1,:,
'lmr:ge raiair garr.ri:ai.a,r :ji:"rir.r ,;Lrue-l_l ;rtarr sLi(., Li p.lrLlJrilait
suatu 'ir:'t;;i"ie' t:i.r..:la ijmi_!rnt"rvi betrripa seL,uelt lteta.
camhar
aiau fr:t,-r.

Im aqg11, i,{ visu al rr:Ij ie!s ri tir i ir_.:r^i c f entrYgy relo''iled i;y rerlcte
sensin5i insirLi$rt:irr
'lrnagerry' ialah g:nibar-an iri:-;ual
te nagcr yarig ritiekanr
menqqun a kan pir;r n ti perqiir
,lrn(tan
ci<,ra:.rn ja u h .
i-Lria I<iia [:erpegang pacl:, balasan iiit ir-ii.i<.i J]en:lgLinaei'r ,, . ,,ir
ir': cjtra lri-rnqilliir-zl arall !altir iirjirk sl!rii. al<,itr i€ii.r',-l 1rr,: 'r:
i,'ri1,, i,.,.1:
rraarn ist i,,i.i ir"nacii-rr-ti ltrbrh belrar. l-'i rlal:,r-r: pustaka.l yar^,g i,-rt,trli: : . ,

,;. t: i. ,il- r.t:l,i' ittr,,,, ilr rJi,..l, ii,. i-r'ir. ;d;i).t.,-::l:,


ti,i]i;,i.,1 ,!

1.2.3 interpretasi Citra


lmage interpretaticn is ilefined as the act ol eue r:,rrrrng
pl-rotographs and or images'for the purpose of iderrtifyi;r;i uLr-
.!
jects arrd .ludging their significance (Estes dan $i6onnit. ?75)
interpretasi citra merupakarr perbr.ratan mengkaji irtto ur'iar.r
dar-r atau citra derigarr rrraksud untuk rriengidentifikasi ui-',rek
clarr menilai arii peirtingr;ya obyek tersebut

i .iai.tn-r iirlurp,ili,.,;i i,:tl. ,.-rirr,ririi .-iilri illCii$1,...1; tirt,, .,,,


l': l,:l.iiiClZl<Sj . lllr.l':itr.. jt
l.ri.rjr:l)i:i,..1 iilelcij!.li i)fOStl:i ij.Jlr,:l.rirr,tl ,-it1il..ii,
,tliir,;..:i. lrL il'tt-rrt;l,ti itii i,r.:'tll.riiri ,,,', ,,i;,,'1. '{-.ll', :tr'c.- ilt, ; ,1,,
. r' : ' ' ,'t..tr ]i.,t;, I ;rj.ri... '- rra[-: ',i r i p, t:: ,r,.i.
:,:,1t.,lft .'r ,1lrV(,r. -.1i) ::.1r;.rr..i':r. a"rt.',._1...1 ililll nrqOlitiCt-.,r,. .

ilVcl i{e t,nirirn ciisrpiin ilrnri lertertrr:i,;p(rli geoiDgt, geagrafi , :ri{:,', 'i
tlirrr tlir;,;iir, ritt-tu i,'iir.rl-r',:;,
i, tlaiarn penrJe)ralc';ri IbV€ir ,./.:r11!i i.li.garrnbar pada cltii,. . ,:
ii,la rirti.,,-iiiarrt li(rrliaitari 9rri-'q,.itpeiiuiii-ilt, r-;,:li ,.-i;ietetksi, ici8,'ii,l:
l.rtr ,ll: .:, I)et.,l.ti lal..;. I,t,t)a{(),,.::,11', .i:i::. ,rrr,rllr,ru iUcll.
i::l:., ],,. :; a ,r.::fli . ....r:. ' ,li ,' ' .' ,:. ,a,:S i,.-',, i

irJzrttii,i ,:,.r !aiah up.lVi:1 ,lrirrrclnli.i,li.t ,:li,,,i:i*, ,;ar1q teiirl: i1111,.,.i.,,i


cir:t-itlat ia)eltgguni\K.irl }.,irler,)r-iLt.r;;i y.i:l(l (ltkilll . lt,,;tit,-; .,-:r.,-rr:i:
i1r-:n11.tt,.tur'I1oh iei-S,:[)Li: ir)arli.r u.]iLl.jSatiia]n beltlr-li{, iii:iil.:i:t. i,:i,
ir ;ak:t ubycl< t/;lng tainLi,r.r Dd, ,, .u{:,.i{l: ':ur-rj -Ltl :,sr.:,.
r;"i-ri,q,rt irerahu dayLiitg. i:'acie, t,;ira1; analisis clikurri:,;,...1 :

|...11,'.;11
"'1 lehilt lanjUi i-nrsain,,ir., cie,ngan i-neilgarriali li,. ,1,
ijr:rilillil;:r:i)!lrt;ja. Silitij-rg(.tat clc:pcii <iislnrpulkan ball-ruraj ,,. ,..
Tirlll"L)i.i , t,rrUpa irrriiir,..l , ial,Jr-tr-tg 1,r.::;{j beri:;i lilla Orai.lg (Lini;: ,i;
-r., . l:':',,.
8

Ileteksi berarti penentua, arla atau ticiak ailanya s€sua u


obyek pada citra. 1a nreiu;;akan tahap awal rialarn i;iierpretasi citra
Keterangan yang dipercleh Jracla tahap detel<si bersifat qlobe,l.
Keterangan yang diperols:h oacl;, tahap inlerpr€ta:,i selarrlutnv,i,
vaitii pada tahap identi{ikasi . bersifat seisnq6h rinci. Kru terangan rirr-
ci diperoleh dari rahap akhrr inrerpretasi , yaitu tahap analisis [-irrtz
dan Simonert. 19:i 6)
Lo (1976l {,, .1 ii{i nrl:rvirtrpuli<an pr.: :rriapal \iirk
mengemukai<arr irahrv.r tr;ada (r.rsiinrva kegiatarr ir.ri,-rpl-et;rsi citr.a
ieidiri dari ,l,,rn tirrql<iii. yaitu iinrjital pertiirn;t .,,rirj be rupa
l:,e nrleilalltt"i c.,bi.,ek mel"i,ri p!-rr:.eS jr,-leks: darr i :, .tliitl<;r,,i. ljarr
,

iirigi,,al l<erjira v;-ilg bei--,r 1te ;,:i r:.)ii ,-iiaS pa:ntiiigiil., : lbvr,li r;.irtg
telah clikerrali ter.sebui.';a1li-r irrii lrentinqnyr:r iiaf: oir,,,k Llait x,:itarr
irntilr obyel( itu Tingkal ileitainil berartj pcrrolcf itr;, ilaria. se rl..rlr_l
t!il!ll(at kedua berupa inierpreta:jr atar.i anali.lis clala. i), claiiirr, uDai,-a
r;1i;rnasi, han,./a tingk;rt pr-'r'ralr,al.rl-r L.,aiig clapat diiionrpi.iterl<arr.
iingl<at kedua harus ciilr:kukair oieh orar-rg yarq t-,erbekar ilrnu
pengeiahuan cukr:p niernaclai 1;arJa disiplin tertentu.

i.2 i,ErI\IGINDEIIAAN JALit{ SEBASAI II-MU

il,li;,ts,:i.i)rrilltir ,iii},'r,i:t trlitit i,,;til(i 1l];,,t,1r1 ,i1,11i,;,1r1


i--,U,,1
I1,11]-1
;tr; lIr:i1 r;111.i i;ii;11: i)::.1'r/,il lr:itijiltiii,:
,,1".;,ii i:.1t, |:€-ii,':1T1,: .iIt taliil . li-.,ri
l';tilrrijantj seb..:i;i:i iiriru ::,,.'itl--'ii,: ::r,f,li,t,ti teiinil{. ijntii ii;:rus L,.er-,ilci
,:i;::; i<.rraiiti:';1gljlr1,r.;'; ii;,,ri nr:liririr,li-rlrirn :,irih. i.'i,, , :tt-:rjr;iii.: !,.rtr,;
,.r;il:; ilrttara lal;t iiii(laij,ati l:.,,,i,t i:tr,.ikti;l stLrciirt,,r;r. kot,,;,,:rsi <i;rsai.i:r,,;1
,

:r;iioiiOioqiny;:. ii;,i, f i1,.rr:,rf ir!... l_,lr:fli<irf ili; cliut;,rii:k. , (_riIr,,ii


l.rgri-
,rlpat lr,,rkar i,,cl.im.rralr l,tiit iii sirn:prnii i._jlietsand ci.1 , iiieii.,r y,.tl,1
ilrililr;,"i',arakan t,,,1t,.,,,.r iti,r'l.1iIl(l,ri;ri,,:i-: leu[t inerui-.ritkl1 i1inu. i,,;.ritu :

t i) ,ilrseii ;rl li., i-, ti...,ii-1 I i{,,rrcl,rno ll,t


ci t"..1 ,-l.r(: urri!rijit,_,.
l.l) i i;r:der, ciat-, i,ii l-,,;r71;-1ti ii.tit,.",irrir,neti
fi

2. 1 .,i;:ll5.ri:i ii;;gi i-.lu,i:lr:rti'ri

.'ai)aillai r.l?Dgi..il:\.,.,ai l. ,_lr,l:r,-rn daii D;.h]be Lq il ,1,.,


.. r'l,qe:,,,.lr..rkan,J.l;i.\,, i,':rt,.r,itrlL,,,art. lailil C,Jli kdl.i()gl ..tl l,':.,,
-:,il-,rii,;r ,lalarn ur.)g1atii i'.'i,,,:l,lirrili Li:rit)ilila:), r-jiia
teknii< ji;j i3r; ,,1,,
1:efl l.:{. J,: :,];1,1 ,,, .. ..,.:,.'l; r:j..ytAfj ;-?l.ihahafjfi!,,1 ,.t,
...,f;'iil, : , .:,,,, :..,, i, ;l: . . ,fld , -..,ril _U{Li1: j;1, ,

:,ahwa ,:,riitiant7,, iiilr;;i;;lri :i;iti,...li:,iltgl ii.t,,,iiiX, iia;l ,.,.t,:. , r r,


::-rlell1U, I rii:f;g lr;JiiicmL,iilr:i.i-:,rr.',i j :i-jliiliiiiri: r.itr!,iti ti{tt:kr..i;ii-;.;,,. ,,
mU Sep,irti tercerirrin l.),jda ,r.1i'r|ili,i': .l i .

o
c !

, ,{
E
J

a-

Tahap 1 Tahap 2 T;traF : Tahap l,

\{a k t u

Carnbar i.1 TAHAI. PERIr,t:: MEtANGAIi DiSIPI_iN iL.i4Ll me:rurr.rr .jer;:,,.;, ,i:r::
[.tahlL.erg berdasarkarr penr.iap.rr Price (19L.3i . Crane il!.]?ll) , i.',,,,,,,,:,
(1975) dan Rob;nscii et al (1977) .
I t)

: ; u::,i' : I :i ... : , ,: .' ;

,.11.1 r;,i-'r'- I iil,,,.ir ,.trl;l ',,1 q. ':i.'ri.,,:iti], r,:,, ,, ,)-, .:..,..i;ri


, .-,'.i,,r.,ri.;nr)). i'.,.i:rr, l],.1i, t',i.i .i ,lrr r.tii i:qr]iirtih,.rltllr. , ir .,i.:rr,rt,rtlr
:.,rt .r(j an\]a Jg[;111;,rrr !,j ii] r.,iil tr -tr,*,,ill i.],-,iplrit11.l ,:ij f-,rri: iUlt
i:ri:ti, ,.lsb. Tah.ipl 3 jit;ind.:; '.r,?1,tr,t,', i-'o.1;1'1[.1i, ],irrtV.:kniJa
,

'il]trsi,:riisaSj dan kc-rttttr,,'..'t, ' - .rtt' icli-rc:l-r


tll r'iii, rt.ji'i ,1,:i-r,-;a,t
.,.r;:).1i.:in berkuran,lnl,,;1 ilg lrr.;ci,i,t,rl hiriabc.,ralor nr,r,r. rirrr r akaller,,
iierdasark.ir) ga)r{:1. ir I i rnallia ,jensr,rri , rl i),:itii,er.l
! :r]ll ;l'. rn i,,,rl,.'.;. Iit :, r::: I r l:, ' r':|-, ".,rii,),' :, I l'",J
,i,t)iiri.ilttultafii)uri ii'lcrlt in;r:,.-aiiili iai'rap 2 clan ie]ah nr i.ri mcni;,ir;rh
',:' ir.;1.r: ,r:lir-iini-.,-riti'rr tli,,ri, -:l i:".,ikr.lrnLra-rngc'iI) tal',,r,' ii niti,l il l.rin
p ,,,:1. : r,trl-i' ;. ',1 ;i:.t, .,. .i,t ri - I,i
;rj,.,: i)p:),..
; ;::le:i. i.iirn pLrbiii,"a5i ir,:t r.rt,-;-,r r:rr -.iLl]t. Seii:.ti,:ri', ilrtkalir',r;r ke
:r.,ri.l,alaS.rri i.ri:.ri-,. ,rl ditar,l.ri 0j,ri-i jirir'raiiir-i i-..rtr\r.l]-lrrr. r :,j)i.tsialii ,,ri.l,
,..'iir,l irirtara lairr nruneiililir in,.iir.iir-l rril u;lnc irrterrsii (r,rn k€ir? rrrn
l,-,n,,i-l]q.rrqi sec;lrii l<husu.. ;ep€,r'ii l.rcrr-narrLrair li)arj.l ', rtei-n t{tn5ot-.
lri,rio,:id anaiisis t,ptikai. (-i.rn analisis rliqitai
,.ii:nsen daii Dahiberg s+,rldnruilria rrenvi'rt.:I: 'r 'l.,alri',i .rr,1a
,,rr.r i,eija ptatni.] ilolcrt-i: lfi ,:];rp :iri,(ri, l..,rr l.luh
i"li',ri,,r'.tr
,,rIi'rtifrLrt'r,l;,lrt rJenr;an ked,-r,lr.rk,rlrrl yl i.li iiaian-r pr-ritrl ,, iir) (,,r.1.,ir';,rii.
i1,,,:,-j,, i-.e i't.tnia jaiah h2[,,:.,;: (;1i:i:rgi',rfr ielah 1ar-ih iei:ii, ]ir.ri rllar;tr k rn
rlr dairim lrendi(likan !lec{.i.rati []errla kedua yaitL-r bair,",',a kartr.;,-lre fi
;,,i-r:ir r;reruf-;akan bagiarn.ie{,\qr:afi Pernciirlii<;rn penrt'rrr-lrrrar;rrr tar-, h
lrriai< hanya dilak:.inakari oit-h !lc.lqrafir,,vnr- rno1air!an olr:lt ber-
lr;:q3i biclanrr keahiiar' Me,:skipirh cicmikian. Dendiclik.rn
l:Jlrrrriir-r cierai:rn iauh di l\n-;rl:iki: .':rlril{i:it iehiii banr,,air ,irlaiiiikatr ,rlett
l,:rf)r-t;afi!v.:ili ii]r: r.]iixLncil,:1i;,1;i i,.l'fradtp -var^rq clti,rl:rir u',,tteh i,,.rk;rr
i,rr::nya. [iari I l';9]. ircnLli(iii.'.]lt il jirnlj[icl{]ii::.eli! iar-i}i y,',,,,. ' iii-.rk:;;,)rr.il<,,rtt
,jl s,.riuruh Arner-il<;:5eiri,,i,rt ,ltr','t iiilail.,anai<;ilt clr '-1.,11;,;l t--en,jiclikan
,,,:ro!I.itJi. i5t/i, iir ,.1,r1i,,r, , ;:i,.lartij (tcilioili. 5+,'.iar:<1 .!,,1 1i,"-11.r1; ,"!('{;
.iial<s,,inal...an olcir iij irilj 'r'iq 1,,,,r,rlrli'rn <ir,:n.-r;,u': jurri.rl i;'rf;r-rat.r .1 16
i.ii riii ri iii-ilr biciair..l
1i

1.2.2 Karrdono DarmoyLrwono

1lsern kepada per:ulis nuku ..


l)i ,ialam oenjelasa:-i secara
Kardc,nc., Dar:moyuwonc, (1982) mengutarakan bair.,.',',
'rengiricieia;in iauh rnerupaikatr teknik yang oerkembiing rnen;adi I

nr.r. l)r ii,rlam perkembangannya yeilrg terakltir lin'gkuyi sl\r{.1ii, ,i


:eriali.r iu,,: ur-rtuk ritca)<up c;ieii SI.iaru reknil;. Lingki.ipny" iii..:,il i

iirrii b.rgi,:l 'cesai yartir ba',rilrll an.-lHai;a clarl tiagiz:rt fl,tt.,ii -. ,


riiriiiirr br ,,.,':r ii',i ciir-rtci ietiir t;.tLtl-i r'tli": il.lluh aai,iji:l.t y;li-iq 1cl.,il: ,'.,
1;,1'-1iri,) , . r1'lii'l:ii] itl Llilr i-1.tt-l :,tsteq: rietlsol. !i!ie :n \'"'all.:11., l

.::ri.,tit lt r :.-.ili '.iitlr,lli it::-r':li,;., a-lr::.: 1:.. SictSlir,, i.tr!-iillilll:i ,.:, 1 , ,.


l-Jir,llir;l i, iri:l ief:]i:': i],'.ll :.151t;iili J:ell';ilfrldili ':..tii,: fil'i.:illl.r, r. ,

,.. ;;t;, .:r.rrt-. 1 ; .':.'i1-.f ,. :.,r: i.'tr .i'',lllt- tlr, ,.1,


sisii-:tr, J)'.' ,)tr'lslian s'.:rta De ir;;k'tiari iiata S;llitLitl sisttt- tn lill Il r''''" ':
:ii,:!;iri-r i-: 'rlrUIiui(;ir plkar -!rillrl'-)ii.l ril! i{.e.liliiiiiilarya leislriidi:.i.
,rr)(r!-li-;'liir.. l:, bersaina-samil cj,:nqi:li t;rkar 11;,rianr nician5 P(:ij;'rr'. r

:je()1o:.1r. , r,'iiulerilan, e1<o)og;i, i<eupr.irilakai;,;,rl': ciatl S,:barrtaitlr,i:r


. . ,r,,. r .:1.:l:l ,j.,-'llr :: ; :.r::':...1 ,.:ri i : :''r'!r1 .)L'11.1i.:. :

,'iii,:,,, , ,:riLil. i.';r, i;, .;i,l ,,i;'lrt:rrn :l'i. 3la!ii1 11.ll-ld.llrlr ill'r,i1,:,,
:ligki,iri,, ri l-,r,ria ir,rr:i-lit1-t:iitirlt )ell:,.i:1,-i+:iriratl ili.it.

L,rcder
r I i ]i;i. t', :ri- 1i'i.': iillitir.,ll-r [ri:rii'.'.:' ],t iir.lir'l!r:i,1.:
- , I r.rtr.1j rirr]l ,-jet: irtl..l,ii !',,;-e;la lixAr'.ltix;ri..ai-r si'. I

. ri, ,:. ,:,r i5ilii:.;. ;),-:ri,.ll,irl ii,i.:. ,'JU l,:l ,:ii."i'ir iiir..t j.:l r

..],.ii,,]:1..]ie:,]lirIlj-]i-i.ll1l,i..l:!II!;cIii,,,,...iiiiii

" ,:i, .:'' li., lrlrj,r' .:: -. :.;l'.ir:. i,; :'.'t) tl.i'-r' :t,''
,:ri.:l .,,r1'rlil-'r.rii, kri:'rr?i:.: irrelilj',-,i: i)iiiir,lrliir i-.idail,l it.,.:, ,

'r;,,-l . ., :;r 1;:Uii jr-l(.; .1,,,1,:i :iii-,d:rai.liin :;aIaL]ai ri-''[''1j1: fr11-11


.',. .r:,ritr pel'rjili:!,.:. ,.,i - ;lt, ,,lPl:q.:i)li-)i] r)tuiirl>,i;:i] ';r-. l,l
'-:..:. :..i.j,,i. Co)iegr;t:., i tri-j,.,,..1.-1r,., t,aiittl: i l.) nelnclr:t.lllil:::t
:
,, lt-'11-;61i:,irrllr'.ri,i..iriiliiaiii l-:.1) Slr.,, .l-,i.i 1 ij. 'il , ,::
.:''ili .1 r :, .,1.r.: i. .r'.ilil' ;,.: [(.11r.:1,1i;r i i'
' ,r'il... :-.. .:i1., : :':-:ill i
r.ialnq diiaxrrk.rn L.ienrr;-,,r laJarr (]bservasi clal i.,,rs,fif<;rsj fal<ta
l,jil-tlatn;r deng;rn rnttrrl it-..iakirr iruk,-r rn rler,,iitri i,rr rlt jltlrri..,r ,l
iri;tolesl:;. (5) hirnpuniln Den(t€riahrlan sjstem.)tik \,,,n!j rlj!iusLin L..r

iui< i'nenernukiir-r ketlerntjriln S"(rill.l Lirnr-irr] dt(r,l ir,, frriir': iltfrtt


s?cnia ut.r)rirn c].,,n ((r) p('i)ilgt;liludn tentanq cl uli:a l'..j1-,,,'ar,!l r,i:;r,'n
lirnu arlam
Peitdiiliei.aain ralril llrrrl-,.ji)nkan iimu kirrt:rri, llr rlil;,r fli.r
at3u diperoleh dengan;aian belalar dai'r laltih,:,r seperti pa
l,atai:;,rri I . (2ll rnerur-.,:ir;r;l r;.-rno,,:lahrra-, , sistil,i:,: ,i.l t,.l1tr:r'tt
1-r

batasan 2, (3) dilakukan dengan r:bservasi dan klasifikasi ftr


karena foto udara dan citra lainnya menyajikan garrbaran tentan
l<enyataan yang ada di permukaan bumi, sesuai kdengan batasan
dan (4) dapat digunakan untuk rnenemukan kebenaran ser:ar
r.rr-l1um sc,'perti rr.:isaini;.t sefri:,irii rncdei rneclair sesiiaj rleng
il:,li,.r'i;ln i;

I.?".4 Everett dan $:i::onr:11


F.r,rcreil illn Srnoltett liL)'i 6i menqui,lrirkai'r i.alt
penginderaan jauh merupakan ilmu, antara lain kar
';: -,r:r.l<i?r j,(lrk!-,!':r !,l!-1, r l,r.r:-l.lr-:,: : I 1) kr;irsel:st fi651;1r,r;: j
i^l; illosllirrva
.1 ) Iior-rsepsj r.i.rsar

Ada cn-rr:.:i 1<,;r;r:;epsi ,.i,r.;.ri v.r:tr-t riiencirrjr.' r penqrn, iera


jauh sebagai ilmu, yaitu; (a) diskriminasi, (b) resolusi, (c) str
jan'iak, dan (d) peranannya sehubungan dengtin pengelol
)r-'bitq;li ilmu L-,aru, il' r:-- U;lllq rrleilCi-]iil!ni<an j., ;rf;r;tr'jil] :lerl
umum masih berupa konsepsi tersebut, Dengan rneiaiui anaiisis c
mat dalam waktu lama, konsepsi terseb,ut akan berkembang
jadi asas.

a) Diskrimlnasi

f,riskriminasi ata:: lr:mbecja;,rn otri;ek dilai. , .an m..:lalrti


ir,,:itrr-;1on \,,ilnarj-lcnCr::'iitink;rri iin,l|<;i ii,,t:it-rCt.li', VatiU,-ie1
't,.,r.
ii

' i1, lr ,rlrt; r,-: .'i...,. L-i;t:it..:.. p ;r,. i;1 ,1,,t


ita ,

,, il
lat-. ,

Jn-
,lm
-.- .rl I l:it ;: ti..,:tl. Lit'.ili,.:.: ,illrtilt,;irlir ,,,itfi, ,t:.trrl,lrlitl-liti.r 1r.,1
br r:
Lli),i,)ili ,-.,.,.1i,i,,i ; r ,r, I i, ,t,L l ,:,1';il ,r:rr:,,11(jlt,.1,tri t,:itt 1i..,:
- ..tiiri i.ri l,:ri iiit ]i]t,,irllii;,1.,r:.i ,i;it,rirLr, ,r itrli..: trrit,.rn i_r.i(.i i :a1,._.:tt,
'- rii:.r]iri.,.'r llit,)ri ,':ii;rslir ,:ii,:i.l'r,; ;.r r,,iir,rlis:r riirenir,ti-rt:rr riiilr,
(a T. r

rcli: r':ilrli,'ri, ii-iir:;irlii\'.r 1.1 ;)r:ii';rr ir,ii) i.'l i,rr ]..1i,,ri1,t,,,.1i;,itr i.i r.irrr r r

' ,r:.: i. :.,)..,,;,.1,;. .. j ..,r.;.,


rda ..,,[.-,, .

'r1,. it.,,1i' j,ir.riir(,lr rl. ,r,ir, ,,1,1 .r: .r t,ti.. Jt:ti:ll,li.t


kta ilriii i]rrir ;;r ],.,
lrr g i'r,r-i.'1,r' ,ri ,'ii i )r,i,'rl,rIIr il rlt,,r iiririr:l!irii..rr iii.rilt:i ii,-:11,,i.r.,,,,., r,
rtf ;.'1,jtl i:tr: ii j 1, i,r1,11i,;.;,r:,, 'i;,,.--r.,1. itr,,1;..t1 ii. ,11.:t]i:,j:, l.-,: .

ara .r.,ri rll ,,l,,ltii1ti ,-,tiii1 rrt,.r, ,,: .,ll ,-..f1 ti,,r.:tt:..t .lr.i i .l
.1Cl i
_r:,..]I ,.ii, t,il.,r..t l, il.l., tii\r,iil ltr,1r I i.,,:ll i.l,,tl :r:S,,il:.,1 ,
,

',, ,

-, t'.:. ti I ,,l ,,l:i i tlL i,, i,t ',

twa
?na
1an

aan
tegi
idi-] .

:ara
_
-<t
ren-

tiga
eksr
t,1

l,,rir itr |r,,ii-r. r.j:.1;lL.i:ii -rp,;sr,rJri,",l rarclail y3jig Fi() nr. i-,,r , irrl;ir.,r
v.[j!]
|t lrrii)[rii t"i]et-r!;.1lil.i,itl il{-ltTtirrlt,l; ,,b\;eli':Cb€S;ir i:) tIt :tt,l; l,,,irifl
Ii,6il
r,,
r li,.'reii(iiIrili i-ll 1n,.1|-tv.: ,1i(,iLt l'1,,Sc]i.i:.i lellt].t,,t,.tll.i ,,,,, ,,; j: ir .r-,f)r,,i;rr.
,i I , ;t.riLt lril-rt r

.lr:.1'it .1,:I:l,t;.

ll'eriiembarr!iailr '.pliit.1i 2(, rcrillrr, teri:klrir r)ri ir)€irurrlLilii.,il!r


.i,i.rnria -cf)'aiegi air.1u k.(.)rj!{ll,)si iailra;i iir dairirr lsri!lr,i,.,i,rar}r
iauil
lit.,lr.rg:-r:;r ialinark it;.i ilirlal..i ia;n l_.eriri.ia L.r,rfr.rps, rr.r r;llititrc;iiai.
:iluliil.ml.rara). rnr.lliipenaJafitan. nrLrltrsltektral. nrLiltrp,,l;rlisasi ,.lan
r;-ill!.ri,,ti (liirrlLr:t+-:it et ai I9S.j)
i:'erigii'r<-ier,:a. ta!_:l: h*:r.silai .n,ltitrpr;li,-rf i<n.cn.:
iri:'1i(jtitlltilacti'l 1i,r.] clap;tt d:i,ri<ilkarr rlarj kettinegial yai.rq l_.r:rber_ia-
i,:r.i;,1 . rjr,ijtu <1ari ;--ss.1i{,.rt lerrlrririq.;1g11r1.-rn ketingqian arrlar.a
s€l<itilt. I
t<in irin3ga 24 knr rii aras ircrrnukd.rn humi dan riarj srtelir r.icn,1an
i'ir:;i11r;r.lic'rn anlara l.1{) i(* hlnqcjzr 40 ()00 km baqt satelit y;:r:q
rnen'.r,.r:Dit i;urnr ii; drsei.r,.ii il-lu111t€riip()rai kareila perr,_irirr-iei.eairnVa
ii,rI.;url .,j rl,rl.iuiia;r pad;r s;lat L,anq berbr:cla -i,r:,ia lji:,tein
i)?irgin(jirra.rrr rlullispektrarj :alalr p{jngjncjetaan artar r;tiLi tlaeiah
acngan t-n{:nggunakan lebih dari satu sensor fitau rir:reklor:,,anrJ
i"lrasinrr-ilzrsir-r'J mentigunakan spektruni eiektrcmaqnetil<
!r,1nfl
nerbeci;,r-beija. Multipolaris;isi ialah pclarisasi iebjh d.rri satu bicl.rri!l
i e:-raga elektromagnetik yarrq n-.errgen;rr ol-.yek dar:.ri cl:;:anriang
:r'rrrnjalar rnelaiur -si:g.rla birlang'l'enaga yal-rg ciip.rirtr":li<an oiizl.r
-,byek c1.r;;;it ciipoierrisasi. g"ritu r-libuar hanr;;: rneielr-;i t;atLr b,riiing.
(..irntoh nlultipoiarisasi yaitLr nrjsalr-rva poiarisasi untrri.r rrhil*l-;9,3y1q
l-,ci'iipa air ciibuat beriainan clerrgcin poJarisasi bagr r:bygiq y.1lr,,
bet"ipa vegetasi. FIujtjari:h tr.liiu ar,rir sensfirnv.j lr,.rbedii berl.r.
ri:i-taliiv;r te'gak lurus ke bar,,.ah. rnirrrig ke kanan, ati]u ,-irrrinq f<e kiri
ir'eii,.rr;ji-nari crtrzr iaiah pemrcsesarn ciira altar ia tanrpal.l l*ll;ih reitenr,
;rliir-.i i-x,tcla antar.l gamhalirn !.i).j salrj denqair lr-r:llVa inell.irli
lr:i-,ih rEiias i)enaj;,rr:-.tan cjrrii 5irrl.lrr ,,iiqital ri;.rpat .:ri.:l ;rl-1,.;rr arrllra
l;:rr r.ierrqarr mereiltang koniras {c.ntrast stralch). ;;.,:r e1;irrian tcpi
ii.'ltqi: ei-rhancen":ent) , dal.t iter,',ii;:*iit :;itinf u i...rj,-ril.:t,r,r: {i,)nilcipai
,-'oil ri-rilncril iln*lysis) N1uliipena ji-linnn i;ri.,rh peil51gLjr^rar1r.l
iebil,] darr
15

ii
!:1:-l pr'ilrr]aiflafi :,eCara bel:raifia.
,r()rrnasi Valrg ,i:i-,,-'r,rltii 'Jengar: Cdra mullii;' ,.u:
, rnultipoiarisasi , multiarai: . .-r,:,r
::rultrsl.r,.Jktral. multiternp:oi"al
:nulrrpi,nllarnan pada iimurnny.i iebih banyak 'oila di'L;ll l'r.*.
dengati iitformasi yanq d1;:r:roieh ,:er"igan satu tingkat. sati-i i;.' ,ii[l ,

satrr s;r;:iitrum. satu poiarisasi , satu Denajarnan, dan satu ::t'lrl.

d) Pei ,i-,tin Pe:rrgiricieraati ,.liruh


:ierDe:da cieugan illitu tatni:ya iTlai{a ptranan l.)t:lrgii'iu, .:.,::.
Jauii s,rrtgat besar di d"latii sl)ieni ir:forniasi clata dar, pi:tli:;rji ,'1.'.i';-
nya Pi,ranainnya antat.a iatn unt,-ri. mendeteksi perubtrirar'i. l'.::l ', .,.i
bagian lain pad;,i sistern yaltg sama. substitusi ,,lata jain ,,;:r .

rijial<Lrl,.,,rr kalibrasi , dan pengefiii-'{ritqan nrodel baru riaiarri ',,iir


disilrlir: ilrnu.
'2) irilc,.r>li
,r",bler. Adarns, dalr Gc,uld t,1972) menEutarakan bal'ri"'.., ...,
ltenger,rii,-ian at.ru:arrrs rlikernLanqkari iat"i ciilaksa.nai:;ii :ir':i-r
f,elr,ri,,, -,i.t ]..r:lorrir;ol'. p.ri',;r ii:ri,.len 1ti,:iLS 5;irni-l beii;r-r,ji., .t...
lra,-':rt, i,,?-q{jjl-lrunan. iJc,1\ rilt.i \.. tellr-iju ite;,:rah p€:,i-if:: lrir.r-r
:ili.ls,'tli lr Masal.rit r,lilil.ti '.lirutni,lii(nn 1...:l)crGlr, (i) :i;j::llrri ,,::
iiii ii. .,,::-tS ticiaii Diri5ir, iiCilli. pirii:r Ienill.:i;iYi;; ,.'; :o::,1 ., r.ril;:i
i..Liirt'rr ,.:ia:, cian (-j) ,esLi,:lll:,i:,rrt{ Inenli:lL:lr1]i.:li 1llri,-i:-l'.-},::i:
jr-rviiwr ;r,r. I982) Di dalair-r rrtemircairkan n.rasaiaii, ke;oniltr.;;. .., 1:,,
1;rr,r;sLi r,,: berhaclarran dengan mrrs..itrh iisebut lr;rkt[;i. it'ir " ,r r

rn;il:1,^, ;.ln peiierjaan uljiijl" iri?mecal)kan m.r:aiciL,,iri--rri


lrri:r:ril. rlr,',r-r Caia-caia barir ttnti-:l ,irelaksartakaltnUa. I-,i.r., ,1.:,
''i, . ., :.1 jit.,l.'l:... .. ,. ..., \' , .., .,,i.-lt. Cip:'i,:t.f: Ol ?,,.,i,..
:icL,.-r:,1, ,,:r,i,lt)ll . ,'j(;iiI,-:: rr',ltrri i"i-leii.i,ir,i',ilio;lerasi uSUS LrLli'lIt,
r'. rrr,r,r
Ilc:iLl,.:,rakitn c;rr'il ,.r,:r '.r; ',triai: iriliiiaj;ll"i 1.,. Ilakuit;rs I{;:.;,.-,,'l ,,,;,
iit,,iti ,iL l)..iiir l:.;itt. , .irili',,:' ii ..,i:,-jr'ai:v/..., -.,dtrq !',lr:r,,,,' :r,i":-
,r.j:,ir , :,i:'rr..,.'i:,.r ..r,, .. ,r,jil L;:.i;lil ;.',f-i ,t, :ir.
r,-,llil '.1-:llir
Ji.-. ' ..
' i' r
16

Di atac praktisi ada kelcmpok rnetodologiwan. Ivlereka itu


L;ertugas uil "lk mempelajarl dan mengembangkan matoda baru [)i
atasnya lag{ ada ter:riwan yang. bertugas memikirkan tentang carir-
cel:a {-)rang berpikir atm apa yang rlilakukan daiarn ilrnu, Mereka ltr-r
i:ertugas untuk menyusun teori baru, mengembangkan teori yang
ada, atau menyanggah teori yang telah acia bila teori tersebut tet-
nyata lemah, Di atas segala kelompok ini ada kelompok kecil yang
disebut filosofiwan. Mereka itu bertugas untuk memecahkan
rnasatah abstrak yang sifatnya mendasar bagi ilmu pengetahuan.
Fiereke itulah yang meletakkan iandasan bagi kerangka konsepsual
ilmu pengetahuan.

R Ef'l UNGAN
OA LAM
KETE R 5E NDIRIAN

0,4Qis nIPA.N

i',1A5ALAlj
il,,ri:rliar l.: Sl'Ri,jl,, ll.jli ir 'i.. rAi;i,ri. :i.i,:rirri, ,jrrr {,lc,irirl , t.lr
I - riralitisi ,ii --' :r-ieti-:,.1oiri,.t j\.trar, :j .= leori,\. ..r ,i ,. ril( q,)i.rrarl
i:,reiett rj an iiimci, r:t r ( 1 :;'7i_.) ;;:en yatalc an i_r;-, ;,,,21 ir.) i it ii!c il
1
_

:.,tiij i;t::i:elan iriili"Ile l-:aiir lrr:ira {1]i--5,.1i1i,.r2;1 cr:larr r.)!:'rir ,:taj,li.;.r3;-1 ,;rr.ih
,ri'rliu.:niara ialr-r : ill iiilrtiqrr i{.nSrclr;rqi irrfii-rnlsj :i t:.i atir?ta.i{it.
17

tu
r/l - !enr,Llbahan ulud alarniait lTlerii.rLll ulud birdaya (artefactir.,,.
(l_ ii:iir:.rli-pastian. (4) tirjak tep;ririya eiistrapolasi ar)iar;1 L, :,1
t r.t - -'-,_q sk..:lani,,a beroeda. (5) nrasaiah iniormasi yang trei'gar:,i. ,,-
1g .-.ia ski.,la, oar, (6) keanekaan pararneter iingkungan sti,- i.i
,t- :.t .r-irai .1,:rr se(j;ira le i0Dr)t r1i uiituk cllubah menjacii :..
r_Q -crginor,,:an jauh (ei-,t,ironrnentiir mocitrlation transier iunct,
tn :'.]airVa ;:r.lsii't terialu irrL!'cii urrtLlk m;tir-lbincangkan kesemuan!u . ,:
rI ,
,rizh kar ,rtcr itu pada kr.rser!ip.rlar-r ;ni hanrTa clibincangkan tii,
-: tnsiste, ,,.i i:rfcrrmiisi ytir,g; di;rer-oieil
Lal
Sr riiig Cika.ttrkai, Dahw-a tlrit., dan iniorrrri:si qat'rg rida:}i :'' ::-
:.siei-i rfli.arlirol<ar; r:iasaiah b;lgi i-;gll.r1ii7akan sur-nD€r da,ttl ,Icr;n,., ,,\
rlta datL, l.rrisil stu nsus Data pengir-,,:ieraan tauhpu:-, iidal,- iu:i.i ' . , ,

:rasaiair,r:i. Nlesl<ipilt; derrrillian. iiilta pettgirrc-ela.ln :ul-, :r.:, :r':r


:elatri ie,i,iir konsrsten biia ciib.ritdirrr;kan cien'1an sumbel .1dtii , ..
\N :.ya l1;.' ,ii perielitiaitl JrPi;ggLrnaar-;
-[-ibault
iei',an '-iar: t'ilalitas iir';r1l':l;,, ,:;
iang dri,ikukan oleh et at rnei-rr.rnlukkai-i bahi,a :. i: :i
';g11i1rnci,;r,iari jauh dap.ral nteningk,.,li<.rn i<r-rnsistens rlat.i li:,:l;,- ','
ian rnr; :,gk.-rtkan kerini'iannya.
i ...,1i ;.ri:rj da',,r, :.,t'!t:t:gir i.;:li :r:'n:i.1erSi da"a i:,
r:lqLrtr,.rk, U;tlL,k lefno .1ilr'n:u. ,.ri,ISISIr>il5: i.,.,1i, pef:gi,..,,
'a.uhrrva .,:ndiri memanS ry1;.rsih irerilt r.iipertrili,,akar,. FIr-rt;uril;'::-r , i,-
rara ko;,-"istensi Cata, r-esolusi sii:Lclii pen5linCeraarr iaul:, ,:::li
xerurniii',,r hngkungan iapat riisirjii<arr ,-1ai;rm bentr-rk^ ior r, j . .

cerikui:
li ' , 1H is, i;, r. rl I {s, i-'. q tr ,.}) , )

:.t, = lr r,tt..:rl koiisisinunl;r


i. =, rt.r-)iirsi sistei-n penlSiiideLratt', ,iLirr y-i1ili.j ueri<aitan (1:.ii:(iLlll , ..
, . rl :'J:rjii.): 'Pc l,r: : :, ". "' .'r.:i r',. :''l:l: :

1 r.l (t)
t1 ii, i.riilit;in lingkunrqi:r ',.rr'tE i,,arl.rttatt iii:rigarl .gtihart f i,::'. . I

:' .i .lrri ii) . i(ilirr3oi lr'. l,l] . r'. j,.r;'i1.ildt:i ral l. ii;rrr i?iJli'r r, '

rl-
lt . :'1,,3il:,::r'tiii.i ti,ielai, i)]
ln
ir i\ ,r:;ir,lili,.., i.',.'lr:.,:i,iitlLj ''lrt',-;:iiil l:,1it)adap ktlli-ir:r; .'

..:',:lr{.'.jIll, :rr c] '.ti;-il1i I Llat):; airrit lrriiiii. }grta iuti-c i;aeiait 5rcll i '. -
1B

cian konsistensi berL,anding lurus terhadap resolusi sisterrl


pengin,..!eraan jauh. Dari uraian ini mudah dimengerti bahrva kon-
tistensi yarlq tinggi untuk daerah iuas hanya dapat iiiperoleh bagi
i.l;:teqori yang lrersifat umurn, tidak rinci. Semakin tinggi kerinr:iarr
nya, semakin rendah konsistensinya.
Berdasarkan pendapat empat orang pakar kenama
iersebut maka penulis berpendapat bahr"va penginderaan jaur
rnerupakan ilmu. Bila digunakan oleh pakar lain untuk menopang
penelitian atau pekerjaannya, maka penginderaan jauh merupakan
teknik bagi mereka itu.

1.3 TvTENGAPA PENGINDERAAN JAUH SEMAKI


EANYAK DIGUNAKAI*.J

Baik diukur darijumlah bidang penggunaannya maupun da


frekuensi penggunaannya pada tiap bidang. penggunaa
pengincieraan jauh memarlg meningkat pesat pada empat dasawar
:,,-) teraxhir ini. Pgntriti.atar) p€nggunilann_L,a irriai-rcitrr;i,lir:
i'. r:ia1r i.kit alasarr .

Sekurang-kurangnya'ada enam alasan yang melandasi p


rngkatan penggunaan penginderaan jauh, yaitu:
1) Citra rnenggdmbarkan obyek, daerah, dan gejala di permuka
bumi dengan: (a) ujud dan letak obyek yang nrrrip ujud d
ir:taknrra <ii I:erinul{ir;ri: .brrn-ii, ibl ::i.r iii lr.::ri,l. l,:) ir-;..rlilri11
riaerah I'las, da:-: (ri) trr:rrnar,r:n
Karena ujud dan letak obyek yang tergamDar pada ci
tr:iir ujui dal 1c.11;1r,','.;;.1 i itgrfi-lul.,aat1 1,,.,,: i:tai,i ':itia
rncrupakan alat yang baik sekail untirx pambuai;rn peta, bar
tjaia il-idiiiJun :,ritilii,r; l<ei,-ln,ii, r ictai.r
sei:)agai sr:mirer
j : ti,ii. r,irt: : i: .] r, , ,. i rttr.,, ;: r. j:t:lt ],.., ,,. ,,. ,,,i ,:',.
suListitusi neta. Ia ;ug;l
rupaltan model
me m*:, iair . Berbed
dengan peta yang merupakan nroc{el simbolik dan formul
i"natematik yang mizrlrt-1ai<an rnocei ana1o3, citra ,ierutarr-la
i:dara) merupakan model ikonik karena ,"rjud qnr.rtlarnya m
a,tt
ujr:d obyek sebenarn,,,.:.
)lt-
Tiap obyek yan13 ridak terlalu kecil ukurannya cian ticiak
agl
terlindung oleh obyek lainnya, tergambar pada citra. Itulah
sebabnya sering dikatakan bahwa citra menyaiikan ganrbaran
ran secara lengkap, Gambaran yang lengkap ini memungkinkan
r-rh
penggunaannya untuk pelbagai bidang, baik secara senCiri-
rng sendiri rnaupun secara bersama. Hal ini menguntungkan sekaii
ian bagi pendekatan terpadu yang pada saat akhir-akhir ini Lrarryak
dilakukan orang, karena banyak masalah yang pemecahannya
memang memerlukan pendekatan terpadu. Bila citra digunakan
oleh pelbagai bidang keahlian untuk satu tujuan, dengan suatu
I t\
koordinasi, maka ia digunakan secara interdisipliner. Bila lanpa
koordinasi, pendekatannya disebut multidisipliner. Kita tenr!l $a-
ja lebih menghendaki pendekatan interdisipliner. i\'lrt"ttLrit
lari derriikian, pada pustaka penginderaan jauh lebih banyak disebut
Ian
istilah nrultidisipliner. Hal ini mungkin dimaksudkan untuk
rar- mernudahkan mengingatnya, karena ia mirip Cengan konsep
leh multi yang telah diutarakan di depan yaitu multitlngkat,
multispektral, multitemporal, multisensor, dan .muitipolaLisasi.
et)-
Kejelasan tentang konsepsi multidisiplin dan interdisiplin disa-
jikan pada gambar 1".3. Bila dikaitkan dengan konsepsi muiti,
tan mungkin akan lebih tepat bila dikatakan bahwa citra merupakat-r
larr surnber data multitematik.
prrt Karena satu citra dapat digunakan unttrk pelbagai bidarrg
sepertigeologi, hidrillogi, geografi, biologi, kehutanan, cian pe r'
itr a tanian, maka harga tiap citra secara relatif menjadi lebih murah.
lud Satu lembar citra meliput daerah luas. Bagi fr-rii: l,dara
ra,k berskala 1:50.000 dan berukuran standar yaitu 23 cm x Zi.j cm,
i;rr3i tia;r foto nreliput daerah seluas 132 krn2. Satu lernbar fc,io irciar.:
rg,il berqliala 1:100.000 rneliput daerah seluas 529 kn?..i.':ri ltirr'
:.r)a
bar citra satelit Landsat IV yang dibuat dari ketinggiarr 7{Jil iim di
rLt ia atas permukaan bumi meliput diierah seluas 34.00..1 kmtr ,ail
oto angka-angka ierscbut rlapat dibayangkan betapa luas : ,,.ri'ai;
irip yang dapat diamati secara sinoptik, hal ini memunglrinkair
di.lakukann5,a ar,alisis spasial dengan lebih nyata. Biia kita ci,rtang
-1\ J

Disipliner:
Pongkhususan secBra tersendiri

tvlultidisiplinor:
i:: m Tanpa kerja sama

f,{+---*t:l+---f
---**
Pluridisiplinor:
Kerja sama tanpa koordinasi
_-int-'

K i'crdisinliner:
Pclarrsasi se.;eri: i.lkL,; :-ane
rnonE;arah kt rr:,rorl nronoCisi-
r:liner

lnte rd is ipline r:
i(crrsep kooriir.., oieh itn;ikat
..,r.^a /UU,
"i rru lni-iI. ri. --
r ;!r..

1-ransd isipliner:
Koordinasi rnultitiirskat terhadap
seluruh sistem ilrvasi pendidik-

rr:;:la" 1.3 i./\NCi(A"fi I(!rr.t.rrli:A. ,11 i_r,,'.,1t K{la_)Rl-tli tilj, :.,:i r.riL.1 iii :,i: I
(Mlicireii, i97lr:

k,.: medan, ,nemanfl ri;ia rlai:,ii1 iilclihat oLr'.;g:1 .rta.u ilartr;.rit


r:ittitrJan irbiit ;-i:rlj. ::1,, -t i€talJi it,.rngaullataln tii,,, ,::rh,.:i,,r., f.t:rcj,:l
1;:i'il,t pal,r.r ':n1 itlalti !..:nq saIt..r;ti ierbatas:;llrr-lr,-.ttilt-:va. i(itil
i.irlarit cli.tp:i; i[r:irr]i:trt?i.,:linedari si.:c.iral si:r.::,tir.: ir:,1 ii)li.in i:ary;t
5€)illliOn ..ifiiii :t:?ga(;i:.rti }i,1.1:i.,;,tijiii4,.: iii.i-l .',jr:ttt;:tit -,e(.i:,,rii
21

iri

sinoptik in! merupakan salah saru keunggulan citra b:ia ,;itrui-


dingkan derrgan alat lainnya. Di samping citra, hanya rler6 vang
mampu menyajikan gambaran sinoptik. Meskipun den-,rxian,
gambaran sinoptik pada citra lebih jeias karena gambaranrirTa mi-
rip obyek sebenarnya, sedang gambaran pada peto iranla

2i Dari jenis citra tert€ntu dapat ditimbulkan gambaran tiga ciirr.ien-


sional apabiia pengarnatannya diial<ukan dengan alat yang
disebut stereoskop.
Gambaran tiga dimensional ini sangat mengunir.rrrgkan
dalam pelbagai hal, yaitu antara lain: (1) menyajikan modei
mecian yang jelas, (2) relief lebih jelas karena adanya
lis i-
pembesaran vertikal, (3) memungkinkan pengukuran beda
tinggi yang dapat dimanfaatkan untuk mernbuat peta kontur,
p€rencanaan lintasan jalan, dan saluran irigasi, (4) me-
mungkinkan pengukuran volume seperti volume kayi: darl
y,at yolume tanah yang harus digali atau diisikan pada perencanaan
pembuatan jalan, dan (5) rnemungkinkan pen$ukuran lereng
untuk menentukan kelas lahan, konservasilahan, dan keperluan
lainnya.
3) Karakteristik obyek yang tak tampak dapat diuiudkan dalam
bentuk citra sehingga dimungkinkan pengenalan obyeknva.
lap
Obyek dapat dikenali antara lain berdasarkan teda
lit:
suhunya, yaitu yang direkam pada citra inframerah termai Kota
yang tak tampak pada malarn hari, dengan spektrum lnframerah
terrnal dapat diujudkan dalarn bentuk cirra yanE cukup jeias.
Kebocoran pipa gas bawah tanah atau kebakaran tar*banLl liaru-
E'i
bara bawah tanah mudah dikenali pada citra inframei.ai: tsr:nal.
Obyek tersebut tidak tampak oleh rnata karena terletak clr l-.:w*h
ah permukaan tanah. Meskipun terlihat langsung oleh rn*ia, ;rii pa-
i.r nas yang keluar dari industri tidak,dapat dibedakan terhaaay.: .i:r
it,r lainnya kareha tampak denganulud yang sama. Air pan&s,jarldi
lil dikenali dengan baik pada c{tra ir,lframerah termal, termasuk
r;1 jaraknya dari industri asalnya. Fengetahuan semacarn r:-:i prn-
ting dalarn rangka rnenjaga keiestarian kehidupan pada ekni,:gi
')r)

i,'i;t1;r iil,,rrir,t:;ia ,,::i.tli . .il ',:lr. i.tlrlli:1 ,, ',1't-,-'i ,,..rrti iriulnt


,-it::ll'ran,.j ir:.rli.;.,ri;j1 ,11ili-:.t,i;'iqi.tirrrti ilii)at:ialit,:tlait r,i,l,, I,,;,t:-[i ,lil,tii
beirluk Siil:iiii:)i.,. 1{ari,i:,r t'l}artar irirni.isiat i]nn\-,a;':r,.rnJ)Lt inen!l
{junakan leiit:r1i,.: t:rjcltirlrna(!l(-titk iJaldai :je iurtrll :,1 11{it-l1rit i,:,itt.
Dak. [,)engan lltet-rq!'rlrtal<ar] :jalur.)n sempit ti.,)-teiltu p,tcl;r
,rpelr.irurn titnrnaii, t;in:: :rr;ln !alri.j mr-ll;li clis€ranq l),:tl,',rl{il .!iril;ti
iiit,i;u<i1tan ciaiarr ciirr-r :' i-riirqqa I;: rJ.r;iai t,liker,.ril .r,'i,rrtLini ;.ira1ar
,i.:l,t;,ri nlenittii.riiitliii. ,-:e,,'ru,, irenggi-inak,it1 ;rti.;it'uiii il
ii-anrei'ah iiek.it, b;:nrrrlr l).rn.luniln ;:sii :,ian!l ,:,ircri i,ritn'iul.
rirlfi-riiril-i cian tak tamprir iriia dilrirat ciarr pesar|at l', ,;ri ,j ' ]lILi
ciari t.ir-:pat cliuirrdkan , ialant citrar cian dapat dti<i.naii cienrlarr
h.,ir. .

':i I Ciirl dapai clil;u;,lt sqr:;r;ri cr:pr;rl rreskipLrn untr-r1.1 1:rerah v,,rrrr.t
sr l i ii ( I ije {,i ir. i st:i:ari; I r;: +: str al
i aJ
j

Ulii,.tj"i i-,r:ill{-rt.latl ,liar,t ;ieiiaiiliilr.i il;;,a:al-i i-crr.ii, irilid!r,.iau,


i)eQt.lllUflaail di(Ail :;rili, ,,t1 ,;iir i':,i1,., 1:t:iir,.:',,1; ll;l\rri, ,-l;
ntqr'rerlui,,an iiar;i.l tjjl.jqi i-.ta1,ti-r-r i<r:ada,i;r 'Lril.r:r i.rrir.,
m{.t!rllln!li-iintiiir;. r,iaerlii-,.iai:llrii ters?b,-rt c.iapai ,1 r',-ri;r'l ;lq''1i,.-.,,-
tt:liidt. iler?liarr,.,rn q;irrr ii;;r1b;11-f,ri,) llaiara \iatril:i, 'i::,rri 1,, ,

'!{r.lj r,l:. t',1:'1 1,,,r-',r '-]1i;,i1r:,,. :: .1,,1;1;, ,.';tlqlr: i.'trr;,'-.,' " I ,i tlr,r 1 . l.
iiicianrl perekarnar) ii!r.r L".irtiis:li Vaitg ineiipLii ,,: ,rr.rTrrir slj rc.:,
34 il(i0 i<rii;2 cliia.itirhar ri,riani v,-,zri{r,., 2t-r <ir:ti},,. ili ,;,-r; ri-,i,r,j .i,,. r,
iell:rieteisi cilicr, li.r;:;:i r::i,lksairakan .laian) rLlaitq i;,,i;oi-;rio;ir,: rn)
Jlir,l,,i. s,i.lnil ilrfriipttr-i :-naiai-r i'l;:li. i'i;rl.rm k;r;,i;'r;,lr hu;.r1.
sokaiipun . Inilah yan!l rnilnycbabkan bahv,.,a penqE n aan tel<n ilr, t-r

pr,i"lqincieraan jauh l:i-ril,ik i-rciirr,riil;in rjan cer., rtia:t i-..t:rrrt


pe t:r;llemalii:'l i!,,alitu
'-i;rtt i;iauo r:;:ngan itetr:iitt;r,, ii.rsii y;rn!
r"iri,:ir'i,:1dilj ilaine (j'-;i1 l ) ;;ti:i'lct,i.jrtk1,-' ,,;,.,"ii,: .r l;...Il.tiLy:rair
iriir:I;3til: uaiiu; ""ir.;lakli.,ri: ,.llilt iitirri: rr,lnr-thctl.,' ' : ',i:, c1;ina ,tr
iia?; Dalia:rcl;;-:::,:l ituia,lr ,.,1i:-tr, r-ii;-:;1111;1i r,;iqi-,;l:,1-,:,r.rir rIi iititl.tili-rya
.ka,fena pfliij€.i:i.aiitfll.r.i 'iri;,1:,-,ir;r,i ihi'!i. tIl,-'1l,-- . .tt-ill, fntc
'-,.d^i;;".
:, illerupaknit silir-1.:'.ltu:r' a,rt'i1 ut,l'.'i i)4trlfiAan ili,,:' ,]l .,*rrcaita.
J'icia!,. aria,a.li';J i,-l:i vAne nr.ini)i.r iiiemetei-l.rr,,.iaiurtrt ben-
1li:rl"iii $eC;1Ii:i Cei:'iE-l li.r:,ilij p.latit :,fr;:i ief;arlr i--.srr:,',:l-t;t, :;r:perti
t-iii:lclin111 iJ€mtlda.: ij,':,,:''i:ir i-,;,t.tJt: ,i,,:',' ..rt .,)ciil,:* ,- r': r:: r.r:rllrFt
ZJ

ria:
rgr: srnii darn terkena angin ribi.rt. Demikian pr.rla hainyi: l;agi
rg ;;-.rnr-inqapi yang sed.arig meielir; seperti letusari gunr-liii..lpi
m 'lialir:':qgr-rng pada rah,rn lg82 yang terekarn antara lair, p ,rr,-,
dt, citra satelit cuaca CMS dan NOAA
la. Citra sering ciibuat ciengan periode ulang yang perlciei{, Vairu
Ittr i'riis.rir,ya i6 lrari bagi ci:r. Landsat lV Can dua kali tiap lrdr: :,jgi
irr
citra NCAA, Dengan demikian maka citra merupakan alat yang
ul, baik sekali untuk mernantau (monitoring) perubahan crlrtjr
r Ll.
seperii pernbukaan ciaererh hutan, pemekaran kota, perlrbi:iian
ari
kuaiir;:s iingkungan riaii perluasan lahan qarapan

n!i

dIi
af
n!1
a1r
-l
JI

r,
L

a:,
n-
n)
1r;
Iti
rt;
r!
lrl
n-
la
lo

e.
t-
:ti
ra
PENGANTAR BAB II

Perekqman obyek di dalam penginderaan iauh dilak U


Cengan n'tenggunakan tenage. Gambaran obyek moupun
spektrai yang dibuahrcor-l ,:le h perekaman tersebul i,,rrqorilun.q
besarnya tenaga yang depai ,'nencapoi sensor, t)leh karena
vnr:i:a pengetahuan teriiong tenogo ycng digun'tkan di d
pi:ngindoeroan jauh sangctt ,liperlu\.an, rneskiptn hanya terbt
isaaa tenag7 yong melr:ndasr perbtncangan pengindi.rroon jouh s
Uraian pada bab !i ini beriujLran untuk menillsftsn.
1) Tenaga yang digunakon di dslam pengindaeraan jauh, b
bagtannya, don sr/or-sr.to t pentinqnva.
2) Ferjalanan tenaga dan interaksingr: dengan aintoster.
,13) Beberapa teari dan hukum fisikc yong mendesrtri pemah
penginderaon jnr.rh,
rilr' r. l.i fir.ii'iii i_i i t.]u?.\x.t:i ;:L r.r i.i;! i!;E j.l rtt *t'j i.'
I
i' iir
)i :) i"t"x,]ii 1ij fr{B 1r,
ij1.ii$i Ir !'i
1l i1,'

ii i)r-;
r.1 !l 8i) l: ii.fri il il f.iii r.1iir.l I I, ).1.i".1
i. 1., t- i-) i i uirj Li..i i..)l ili) 1ri il i-ri:.: rj ') i
!.1
1,
r:.:
ilil* j 1I]
il ! i.:il:1{ {r ii^ q-l
{"tL*;'j.t p Sr;j i i t. i.i ;ii it l1-l:i{j it).
!1., iii?il l: r:u; 1l )r il
l) tjii:::'lia; ii)
.
t.i ? ii !;i
J"J -: i' .1;) iill ,'i.i
i.r iir.iq I J illr)Ii
.-)..t. !.1, /Y1Lri.l ilj Ll"l i) :,j
1 "9'l .::)
i.i i:' t-i ii{ i lr
lri iJ
.1 BT,', li l1 ti' rl
u:i
L
i.1 i1 'a1.;
ir lir;r-, ri Uri (it) niile r,l s;;.]p ).1 ;?dil 1l .il ts:.) ,.it )ii:
i) iili
lil r--;Li"i irx"{ ai nLi Ed il llr $ i:-j rl i) :tl ') 1::, ri |.-:\
t' ) I'i
;nr I i1 r.lll:l I t.i ir!, yfil(:$1.{F ;1
lii r i.r i: {.11;
l"

rt l"il,J i.:?tii.t*pli{8rt3-d
ii lt l"iI"lPI iiitir:1r r]l?i:l f.ii?iftfllt:.r)iji.i.}.-i

i'{i} Vi' jU VV.HV{T N n t } ll,i,trt :,{ f i.i" f.{fi 'p,S.";,


t.r l;T.i. .r il I.Li

i.l ':} i.:.1.i.1ll .ilil {.i r,.


i) u orI
1.1: ,il;l f.i rqljaufi{r tt( r)"I li{i) :a 1.i,1 il)i0i.iiri ri llari '..i..1 ,.ll,ri
:,ll , ii t.l il ill i ri;:i{...i rt
i.) i 11 ,i ;-i 1
1i ?lir? i.i il 'I )fi is
'tii i(r ,: ll {;}{..1 I tra) t.i r:LiU:"t;ii ii :Cli)L
1".1
"r i)(-J i',, I.J l.i ij I,i
r'r.i.:)1-ti,iii:rt.i<rr,i il.ti?il{i{ij.Jil-J:)iri}tiit i.llijrrr..l::iiiii; r,ri .Llr_i?i I.i.:,r,:11 l
tl,l.,
11:; -iifi,: il,..l
, :,ti ..irj]i::i'lrr 1j'il)llj1it/liilitlij.t . ,.,1,: 1! r.
i.r :
i r,r, ritr,r') !jltyi iitti-t;irr!)1_itf;Ui.)(i lii-ll?rr:..r: !:a:.ii:ii.,It-!t.iir;i1, i.1;,1:.; ,,,.
Dl)a
)uu
.D-YN

I iri t f,l' ;y,"i!;'\;r ,1,{:,ii{"il*i I::lf*,i,:irl l;,r ril}rii..,$ ll ri..i .i{. !

I i lii-ir;r1:i
,l;,-riri:.il.ill;. W.,il;rlt1rt."ti, ;.)?li!lr.lrril)ni:.:it .j;il,'t ,.i.:.-iii;lr iiii'i-r')L,J:I

- ,. 'r .. ti.tt
;i.: ,'Lr
'1..f.i.,',r ! .l ir i;, i',. i:1.; i,.ri . ri,,

i:"rii.rr i>r.ti:; irri 'iiit,,ti,:l.lrili r.it..t,: i.;;.rt ili:tr.i' i.r I ,:.,1il:_ir.:it ir,l:,:r{.i,:
. .,,r:-,.t,;;;5.,,i1. :... . .i:; ..: : ii .:,r.r ..,..,.
_...

, ,: I ii;1,1,,,1.,;tr.,

r.1,,;11..':-i;:rlti.:t . .':,t,,i1" tt: , ,l:t,.tii.r1t, ,i t,,r,",,.1,, .i r,.1.,,,,..,;.,-,1


:ii.r,; 'lifl jiC-r.r'rr l:!:r.. 1.t:::rl':'., i::,.t,i t:..:i-:' : ir,li.;: .l l-a!1 r.:
' .'. ' l'rl,L .,lilr :;. 1l,tl
. ,:,., ..i r. .

,:'' r:,'r:ril3(.j i f-igl


'iS?ii)il-i :..1r-1 1;r:;:.'-).ll :r:!i.j.-tf iiil-,,f,i -.!1rl;r,l j
rti,liliir{ii,.Ilt},.1 i:,;,,._.. 1;;i',,1r,_..11, irl.,r:..i ,tr.,1r-,1:
.;r,6,i_-
' ,'i ,.,1 Liqi]i1r:.) !:i1g1;11;,;1;,:fi t:,f -.,'',;r. i :r1":i,y1; :r;rr,11. f_frt!-,{ ,1..Ii_rnqn -
.:i riii )iii:1,-iiiitii;r..,.:1:411t,,; :;l .",- r ,,:,1ii1,.1 iir?ii Ep!t,:i l-li, ,Utf.lut:,.
irl L6 ,l es)
s ta ,r|_!lr upp 6r-rp IJIP
I ,t
Ipp Illilad dJ up P L] LL,ir_':
r,(,,
p nlpral EduSupq uroIas il a'Jo
3S .I l-.1 iirol- ll 3UO ciu"ro ],I ual p:1 I UO
ti UE :lPleillp pduDup q L,i ola Pl".I HI tio LU rpq il ii e6 Li Pq i-i-; (.) iA fi
l. il it .'

UEfi uap ,r'l,) cie1a1 upip claJa)l UPSUA p 6u ns6 tl D! aoI trl auEe i ortl ala
i.r,

U 5 ll il a p \, € 6 1I u t) (t il d
I Q
P a) p ll aq
P+Ua il e i: q
n IPI aul i{ i.r}sl s nil? u€up[ P"{l i.ladas IS !LUSU Eii ple:) u eELra P rit i CJ

u3i{ i't q It)n


f 'l ed
p puaQ ?_ prl d ?c up !.1 r.l te f,rad Il.Ia rJas ISX n P Ii OI p 1:.,.
! !.t \.
U? i_) Lt ap UIiljn q ri Ill ID llp ePpd st) !i p CI u 2p- irr [-t i: ,-t tllad AS Iii ,1 lla'rj
L'it i,
e lr) LIBfiUA D 6 LI nsEuplraq elinq lper a SI I-1€ ]uP E tl D n ed LU t. Li a) LI rril l
': :ll .iiii.i(-)ililt. lirli:r:-1ir; 1r,.1.-.; i:,r ,::riiir:. ,,if::-. ,itli-;lt;,i. .iil:lrli:.
.i ,t:,1,.. - : :, ,r lr : . :: .

' ,,: )lllr:1ii:j;.]1.1:,.--,ilii,::ti:: :tl;l ,:i I r.: :J rlir,Lua:irt iri:.r). ;rili


.liti
LU ]T alI Li il €l n LUla
I il iii'i''
il Ci n P tu a"l5 0rule uleI PLraq
!, .i tu li i thtt'
l-l ud u eLi Li IS rp C LI u
t; ' l,
rl,4 ll il Pl \? LU ilalo {pdruP} IPPI}
l-. t:',.1t

.,l,tt. i.;:(-.
ri',,..: ilt.t,tlli'r iii litil,-. i.lrrlt ., i..t:l :.iin:l Ijrllrr.
', i.:-: rli:rl iiir?.iaDutijt,i;il i-ljt.Ir.tf .il,l,ji:l.iiti)tr.liL,ll-1-1!llj r?al!rr.i .,rlr
I .r,.1{tjt._ :, 'rr
' : ,, :',jr' 131 liirlitrrr..i t-.iitciil{ti.ll ijptLL]uirt liil:Lial lac]LLins :t Litq t.l : '
i

slit'ira.l JaqLLrils epp EDnf lleqeipui Surdr-ups lcl 'lul >lllau6euuo


i-i.iLrrai riLllpln laquns uslpclnlauJ ueqe],?W
Iiiau6pulo
r:iii.:uai ue)ipun6rp qnpI uppJaDUl6uacl uielp(i
'nlualratr e6euai qe[Lunlas ue6uap :n,,,r*rr, 6uequrolar)
li
6r-ipirred uop rsuanlat] eped rEUis ir1?Jpda)a)i ireEuap .

lpla6raq 6up,4
auisLi::ru6pul uep spliiulxala la.Ied qeler iitl?uDPLuarl)lala p6pua.l. ' ; t., ,.1.

;'l
i

Gtor
l.tri icLi.)) ,{6.raua }o IunoLup aiarf,slp {rurri.r;er pue ql6uala^ P^'l

/7
28

Bidonq eiektrik
- i .-.-1
LzuJols !':tombcng
A !l
1
L
\
Eidong mgnetik .t

l.ae{)(ltrn:t:no,

Garnbar2.t GELOMBANC ELEKTROMAGNETIK (Liilesancj tian Kiefer. 19il


Kompcinennva terdiri dari gelomhang elektrik {F_r dan 3cl,,rnbal
magnetik (M) yang saling tegak lurus^ Jan masing-nrising inlluk trl
terhadap radiasi {l-iliesand Can Kiefer. 1979).
I
l974) Karena cara konveksi ini pengaruhnya kecil. rr poJn urrrrrl
nya diabaikan. Di samping dalam bentuk panas, tenal
elektromagnetik juga terjadi dalam bentuk sinar. t
Tenaqa elektromagnetik dapat dibedakan berdasarkan pal
jang gelombang maupun berdasarkan {rekuensii-iya Panlal
gelombang ialah jarak lurus dari puncak gelombang yang satu
puncak gelombang lain yang terdekat, yaknijarak AB pada gambl
{
2.1. Frekuensiialah jumlah siklus gelombang yang melaluistau ti{
cialam satu detik, dinyatakan dalam hertz yang sering ciisingld
dengan Hz. Bila titik A bergerak hingga titik B, clikatakan gerakal
nya memenuhi satu siklus atau satu putaran. Apabila pada titikl
pada satu detik terjadi gerakan 50 siklus, maka dikatakan bahvl
frekuensi pada titik A sebesar 50 Hz. I
Pembedaan yang paling umum digunakan untuk tenal
elektrornagnetik dalam penginderaan jauh ialah ciengan pan;ad
gelombang (l). Karena paniang gelombang ini sangat beranekl
pada tabel 2.1 disajikan ukuran panjang yang sering digunakan bal
tenaga elektromagnetik. Istilah-istilah'untuk ukuran frekuensi cjisl
jikan pada tabel2.2. Untuk ukuran panjang geiombang ciiperluk{
mikrometer, nanometer, Angstrom, dan pikorneter kriena panlarl
celombang pada spektrum elektromagnetik ini ciimulai dari panlarl
f jup
Iiup
LteI
I_ 1t1ap snl>its 310i ZHT
,- )lBapsnl{is arO i zHg - Esl
yllaD sntyls ZHN .1. riiec
I- I r. ^nr
YrJt
,-j
'eI;
T,- lttap snllls g0I zHy
[]up
l- '.illaP Snitlls I ZH
P6pL

rsu a n'{ ar-t oq Lrriq ilu{-l


€mLl

lsuaniiarJ uelnln Inlurr qellls!,rlplrlsl z'z IaqEl \/ I!


-uP\
(gZ5I 'ueur{rag) orpPr rFolo 1i116

i.ij?''tr', f.i!?}lpun6tp {a5u"q qlq"l Isuany?1l 6Lippas 'qnpr (.ie?.rilt-rLl i1 llll


uipru[) ueleun6tD IeALeq t r.itqrl 6r.requ:o1a6 6ue(ue,1 r?qu
ralaiu uesnipr p68ulr{ urul 0 rlp{apuaul 6ue^ 8ur:q arn
6uei
9lf)r 'llauculli uep rf zlul'l :BL6I ' lf sulq'q :laqulnq -rJed

?DE U
ru 71.*07 tuc! tala
ru 01-*0I -tlInl
V
'v .iPrirs 16eq unuun
fiued ue;n161 ul 5*0I u-lr.1 lal jnrnl )

(ri) uor:1 i r?Qu


-1Lu lnqaflp nlnc (U ( !-6t
e-QI = ur i000(10'0 u-rrl JA

ressp uern{r") u: :
p_.()I ut 100'0 LUtu r0Ql!
rESep uelnln u z-0I * tu I0'0 LLI f,

rEs€p uernlfi urt0l = LUT LU

lp$€p uprnln ur0l: rr000I rul

ueEueralay ualP^!I3 ioqLuls ]tun

6iru[.rerj rir]r,r'{l J-Z ra(ir?j

6Z
2.2.2 Spektrum Elektromagnetik
Fenaga eiektromagnetik terdiri dari berkas atau ,p"ktrul
yang sangat luas, yakni rneliputi spektra l<osmik. Gamma, )d
ultraviolet, tampak, infrarnerah, gelombang mikro (micro*uoul
dan radio. Jumlah total seruruh spektr"um ini dis,:bur .pokrrul
elektromagnetik. Untuk selan;utnya maka istiiah sp"kt.rl
digunakan untuk menunjukkan bagian tertentu spektrum eieil
I
tro m agneti k SE pe rt 5 pe ktr ill11
a m ll i:l li sp e. ktru n fr a m er h
i
Lr -.
I ci il sp a IILi um ultr i1 o ! Sa u .li a ta ll p ta h an n el
(.1
b ,rnri)
t1 g n a k an 'bagi
Ll tuk a lt v a it s leb h l( ccl m SA ln v a SA u n bir
u an n .-i u d ;iIl 5a iur i i-l er fl h iJada sp ekt u m t;r rn pa k M sk p U
.i
mlx- sti l.r ir 5a
i:il"l l<a Gar) o -ka dan u E a di g u l-l .') l(an r,t n u K e b:
(l an SA tu sp el<tru m gu na ilt
e n ri nJ r.i kka n lsa il lii teri sti k rL ent u d al al
I t5 em pengl n .l e n i.t h Ser t) a CC) n to h rn a ka !li-re ktrur
ultra r,i ol Ql spektru IN tilmp l1 i{ d n speittr'1r:l
u rn ri fra nl €t' a n VA n!l bi
,1g u n a kai'r da pe II d ir a) an ja u h S ist em
'l.ii ol o gr j fik/ opti k O
Ro C k rna n a9a5
1 .)
d 5e D i.t sal U dil p C ri r G NIT) L irl e n v aj k an
pa i( tr t1 fil elei<tr,-r rn .l!ln eti ltl bes ert a il a r-1 a
bog ia r] -tl a g n ya t_l a
ja tI !l o lo r lt bang yan g rflcm tiata rl
da ..ql
ba !l ia t! -b a gia n v an aJ
d
d igunakan dal am pe ngt n de aarl ja uh Ag ar
e b) h amp a k KEII n C ia ri
n Ila S erta k"g t_l n ilan li ya rna KA pe k tr LI tl! ol .l
ektrom aql-irl JK yang tela ll
d saJ ikar-r Ila d o a b 2_ 2 {} al d saji lia l-r d i-i I a m
f-,
be n L] k ta b e-l v ak ri
to bei 2
P (: aimb 2 2 at' kan l.ah il ii I't C AK I

i) ir .rEcl rT i: ;) n.i'!
v afi al beru p D ant i.i aril EI el ak l''' da pa n a n g{r o m i,. i-l o t)
s 1
5
5q {ia lt () p Li IIC ak te n aga b t1 m
a n Q berup a
v i) a NC n ie eta k p a rlr
anl] QE 1o m b ani.i 9 i,) I
i..t,a
Fm t? II kare nil tu i) e n gl d e a ar n la u
d , ,:J St e m tt() tograf rk .,J l.i g
s u Il k a il il illl ja it g !l? l<: Ill | )d n s SE hi
-d

C u rn ata u ge lo nt b (J a il1 k
il;r r.1 n p a SA ft l-i v ngl n d I cl ai'l
a u h sistru TT} ter til a meng!I urt i:kai
i ir al n .la n g ge lo !-,rl ba n g k!ta Ll lt ni
Ba n d i)e n s n d {a ra an l-_
Ja u h Ifi Q n oo u n a i\d n qip e ktr :i itl u tr a vi .f l

h n g (]a -.pr:ktru tll ge icr mba ll kro in


:,i

* *
"
*:"1* "$il-f y f ff;: oo T:[ T j :l?_: "]: ilil,,?: " [' ll
)ls]
tun_t

1a[ol
(8/6 t IT SUIqES) HNVT NV.,*UECNI'JN]d i'\.IV'iVC NVYV\.ITI9IC urrl
,NVA NVHf'l-1VS NV{l yl.l3N$VNOU,i.y:ll3 l'^,lflu1)il.,iS i i {ucltu
t1?pj
rpllli
{tsYtnvou8 ) ur 00e rlnei
u, of, E pE(
'uJ#
rri e
i":. L.ir:

L!I 0€
1 ,ONY8, rrIIel
X ,ONYS, uJf, €
X ,ONVEI Llelal
osI$..1 uJ3 [t0 -uet:)
UYOV U cNv8l^roll!
urrv 00t 6upd
:!.Yii'':: i' i'\.: -r).r I -rrpd
ud0E q;y a ,,
"l'.'i^{U3l HVSSHVHJNl urrl0 lSVt0V U upIll
ulM E'0 qalo
rsxStJS eierq
''-l'-', Ii.ai ji,Li,'ji1 r:' ulry't'O
urnll:
13-101,\ - V81-1n L'Ju 0E IHNfi YIVN3 UrEJE
Hnvr yvlNnd Lilqai
LUU 0
NVYUSONIgN3d,ONYg,
undn
ulu 0 '0 'rlllq
uru e0 '0 1f )up(
Ll prar
uru eoo '0
vl^1k.{ v I laP
i n.r])
UI\Yl] J-'nJl)
lVd r lldS 9NY€I,IOI ]9 !NViNYd (anr:r
\r 'c
i nlJ>
rlplpnq lpllls uplpdn.!ilr-i rir j{ .{cr-lrs ldizlal upyr.l y
i-i!:rIir'r.i rliilp Supuau; u€ralHot)alj 6ueij1q lc iLUncl rpdpluaur
Tabel 2.3 Spektrurn elektrcmagnetlk dan bagian-bagianrrya

Panjang
Spektrum/saluran l(e ter.'ii r,qan
gelombang

Canlma 0.03 nm i)iserap oleh atmosfer. tetapi


dar radioaktif dapat diindera
pesarval yang terbang rendah
X 0,011-3 nm i)r:tr;rl-r l;lelr .r rro.,Ler .rr,i
l)i1.t1,rl,ii1,lun.ri.t rt,,jl.i;:l
irrr iokir,r,,lr
Ultravioiet (iJV) 3 nm*0,4 prm ii,.i grm ciiSeraii r.,lelt aimoSfer
UV fotografik 0,3 -0.4 pm i-lamburan atmc,sfer berat seka
diperlukan lensa kuarsa dala
kamera
t'a nrp;r k 4,4**A,7 yrn
l.liru 0,4-0.5 pm
ililau C,5-i).61'rm
lderah C.b*A,7 ym
irriiamerah (lM) C,7- i.000 pm Jencieia atmosfer teipisah
saluran ,rbsorpsi
iM Panrulan 0,7*3 pm
il4 Fotcgrafik 0,7-0,9 rrm Fiim khusus clapat nrerel<
hingga panjang galombangr hir
i2ym
IM l'errnal 3-5 pm Jeridela';endela i;irnosf er d
8- 14 gm spektrr-rm ini
Gelombang mikro 0,3-300 crn Cl,:lombanq p.tn l(-11.1 y-anq nl;l
r-iri:nernbus awan, litra (i
dibuat dengan cara pasif cian a
Radar 0,jj*.tJC0 ,::n Penginderaan jai,h ;isir::n aliiif
Ka 0,8-1.1crn Yang paling sering digunakan
K 1,1-1,7 cm Yang paling serina digr-rnakan
Ku 1.7
-2..4 cm
X 2.4-3.8 cm
C 3,8-*7,5 cm
S 7,5* 15 cm
L L5*30 cm
P 30- 100 cnr
Radit: TiCek di11unai,36 rirl
penqin1ls136n jaLrh
.ii I

-.,?l?

"rP$ii1,,:, ?t,ni )il.}Ei[.,Jo"r::jui]rtr *itl] titxr]iao.i,\i ,irri.r.itii,.],Ji i;rafi;1s tl


iiiiur i.irJg.i3f]illfliiild )iniuf l u
r:15uur?u>jarlalJ jLii.irti;rqa:i ijritlt{{ ij-r-.i

,ii, u
l:
.ic$ii;:,.' ruijtrqrrh* EiSrrL{eril it}Eu-i t}lja.rp)l .{r,l{_iujill t.iln.t:}iai.iIj .i
Ji

ir.iir;:11;iilg^Iila{i[i{Ju.t{].r}}i?}la iilnilqi}cis ;.]IP I


1i.11 urrjilia, ,Jepuqlal r:,.,:1
.r dPp
.i.il:,'.i1r riilr'{ lLil iil"rr;u;:r{ udUli:aI
ie$ue$ SU'td lUr"Xulr..:+ 1J-1n"i]{acl$ r ilu el

-irPJPp
r-:, r"ri ,;i1;1-1,p;iDS Gfiliuir{ qne?i {.JEp.{al:riltSu,t(J u.triJ0il ilr/XOUrlljll.)}ii?d
ii,ii;r:.: riirir i)i.:IrJt) l€r.iaiJip nlnp Slfilird 'rt",,t*.1\ .tals<.;ulip ?iai_rrii,i) -: luJer
,'i- plal
';-i,," '

tir'ili,)i::j,,i ir.ljriii l.t'Ee:,!nutJ.}d IFlf{B}uiju-l ii!.?p li}js(-)uJJu 1I.rl?i?1.t{ iE

I )10

i.ic!j.li1115ip i. [{Ep Uued aitu ll}o1 r]t}liir.iqas r/iupLl ':rr-lni }!..filtci


riE{scinra"rr.{ ii}}-}r.rfirxfinl}Iala {-i,{t iJ}$acis r.ifidt}l6art
r-lJri"i1ri"7qJ5 . ?IPP
p)las
la

,IIS
q(

'q ld

:l |,
u
'i.1i

jendeia atmos{er berkisar antara panjang geiombang r).3 pm hii


0 9 prm yaitu dengan juiat seberar 0 6 ptm Julat ini sebesar 1(
pada ;.ranjang gelombang cian hingga i4 prm. Juiat iendela atm
pada spektrum gelcmbang mikrc-; iauh lebih besar lagi.

Tcnoqc y'Jli. ttr-


tohon oleh ct-
80 mo *f ei
I

60

LA

2A

c
? L! D A1n 1' 1t,
Kc,'nero Thcfmo[ scor']nct
H
Forlong gclombonq dtm /.im

Jcndcio
tflmFak J endclo
lnl rom erqh

Gambar l-r TNGGA PAN JAtiG c t'LoirANc 1

" irT:_:itarMosF[R 1

Speliri:;::,;rlrdt;is:rah:,.r1r1i;1i!;ir;rit]{,:ti-i ilrrr';,';11,1 ;,,.iinrii-,ra


jauh dengan menggunakan film sebagai detektorng'a disebut s
trum inframerah fotogra{ik karena pros€s per€kamannya den
cara fotogra{ik. Di samping itu juga disebut spektrurn iniram
;:atur
:)uat
.;ds l
lEprr,i ula]srs ugsLlaD linpr ilppJap
i-j-,ill?D LrpIer.ln6rp ijueA qpllui Lun:i1adg .lalaLUtilial ;'atap
'a:'riiu!:t ralatrlrlLlaJ l'{t ilupqu:n1ats iiirefrreil 1:up iu:ir:i ,il.lrliui
.i:iOlaE ulntllads niicA .rus,rq rlrr-,rni [tuaA uLpl la]soLr|lp elaprraf
l.',1
, hI :
il^tp upp nqns ?paq ssle uwllpsppraq uplLJreJaLLr ,u€inlijed
s1,rp ue)Jresep;aq r6el ue{nq rulnq u?t?Inur.rad rp
la6qc LrE
Lr raLupI I6pl uplncl qnpi r.ieeraput6uad
ulplpp ?.ft
i!rLulal qplaulpllr-tr un:11ads ilnsr.lurlat nir la1soutle e;apua[
r-,irl 14-iLlr{
B 6ueqr.uo1a6 6Lrpfr-rscl p-tpt(ip \plal]al -rpsaqJa
iiiri,pas ':u.lrl b Sueqr_uo1a6 6ilefupcl Jplllas tp
lelalla] rpsaq
5,.r..:A .ralsorui€ plapuaf
llcal uer6ei.1-uerEuq eperJ rerr:arJ_lai
pt Euequ:o1aE Suetued e68ugq rrrp1 Sue6 ralsourle piaDUaf 7

.{aul eI !l PN du.ri, iIl all il L.r) rul il


I
ri UPI l) u !l(.1 uJ ;) }.i UD
'l' OS r.l 11 Qtao i.l i6 ll a d lLt ,al i2 t) I

1i'r.iep telnui 6r_red u;nr1.1ads uesnnl;acl


luduiel u€
ii.),jrl-r lalorA?llJn u€Jnles undnpu_r lEtIep LlptaLUeljLlr L.I e-t ,l
J
i.r::
)t aP }AIOI e .rll n ni t) a:_; ilf pi.lE LU
ledu
L:
r_tp
Iui 1J II les Pi i.Ll
tr,:6uiAp I,IP}PIAPIA
t e6u1u +al eu il !1
I 0 lruuqrt-r oi c|l)
Pi) i) U I i,l l?) IO lAP"illn ur rr:r1ads *'i" unli6 t.i i] LU
DVD uiruap
ii 8).1 nri ui p I
1urk: t] s nsn r{}i €,1 i] UJ P
I LrEIJ eu n ESu A LLi up irr.:,-rg
I UL' ilalLri-' L{1 t) LU
t.
NE ]P uii r0 I 3
Er.rp {-i uC pLl6r tr Li r: nel rlrl aurErlur r-u l-i;_iilads U ep ui E I n
s tirl Lt uc) P ii6r.rru 6 u L1n
'Y a3 giilixr?. rlu t.il n .ii l ircJs nqasrP e,{
lri r/ c uu{ucc q
6uequ"ro :aii ?tlap q ElauiE, rJul
sirrg "i
eAureua6uaut Eupd ru6pual ciepeq:;r1 11a6c1o deil
?ireq selp Liellptiepuaui uefiuap qel!ri +?).iap L.ip_iaLLrEll{-it
Lil?p ')i?clrxEl r.unrilads '}arci1\cjili-t r_unllliacls up{E
h e6 Y r\ t! tIPP :apu16 ..) irl pp
I
aAq (.) uPi t: tl;,,t8 li;] rf r! It n q Li Y

p 4a6,q () IIAI
It o uerllnluedrp qpialas iosuas iecip:uau: rur iU
ti [) €ci efip ua} uua.rel ualnlLred LiEiaLLle.rJr.ll urnrr>1acls :SO LU}

pSn sT iiE LI[U un;:11ads ue6t {ep Ll r?lp}.iapraq edu1e1a1 e ua ': 0I


'3utq

:i,
.Jt)

2.3.2 Hambatan Atmos{er


Tenaga elektromagnetik daiam jendela atmosfer tidak
mer)capai permukaair burni secara Lltuh, i<arelra seb,;rg
padanya rnengalami hambatan oleh atrnosf er li amba
terulama ciisebabkan oieh burtir-butir yang acla c1r atinosler
cleb,,r, uap air, Can t3as. Proses penghambatanrtv;r terl.lciai te
,J a arn be nt u i< serap.] n . 1: an i tr ar.i . r,1 a n h a m [-' i t' ;,r ;-. F] a m b ; i
J
I t L

pantulan ke arah seiba oeda yang disabaLrkan olr:h berl'-1a y'a


ir:rrkaannva kasar dan bentuknya tak rnenentu. atau oleh
iren,la kecil vang terserak tal< menentu. interal<si drltari.l
elektromagnetik dengarl atmosfer disalik.ln S€crli"d skerrali
gambar 2.4. lnteraksi yang dibicarakan di bagian inr harr-v-a
yang pokok sa;a. Interaksi yang lel-'rh rinci dibicaraxan pada b
yang bersangkutan cli bagian belakang.

M0ta
I-1or i
S*nsor -L
r-'ndn sol,rLtt!.ri-

Pont ulo n
i'rottburon
I / ti

,'- l .'.i --
P€rrnukoon bumi

t/

i!
,qepnLU Burlecl eAula{qc ur:1uua6uad
r,-li rit.inles pp?d p66ilrqas eAJnI dert erelue J?uls:ier,u epaq rre6uap
l-ir rnlas = i,' 'c^rnrj de11 erelue lptulurtx epaq urr6uoi: uulnJes :
./i I )i
I
i{i',r t{vo 'rlvNvr 'isv.Lrg3n Nnhln r.rvrnrHr$i6;f;:,* , r,
(urrf ) BuoqruolaS 6uof uo6
8'0 L0
I t
{
I

Linlax .,llv F-.- _t_ )I

?
I .X
I -J- uDp
ul

| --.. t'.
{

-1I
I
rjfi,.j.{".i
./l
I
I
sia6BA.
!E
F*- I *___-1
7 F-- |

,,'r r rijurtrzrd pualpv' ?uol lnqrslp fiui.ias 6up6 p6ur.ri:de1aira1


:: ,:r ilplijr2sppJaq eJllf euec 1;r6qo uelsua6uacl .de1a6 1r:rJu]
. rrr:-ia6:rei-r: ledueq 6r,rpd ye,/icro St-iupas,erl: epeci L1r.:r.rr
i,rilu6s!-uoflilala p6pua] uellnlupLuau_i 1e6ueq 6ue6 >1adqg
lxnujn P.tPSas
)i:tsirall"o"ipl rle-lepp q Z :uclue6 eped ue>pfesrp 6ue -pqpl
:iils{.ia}Ieiey ladoo derl r6eo snsnLil lp}lsraq 1e,r14ads , ]LU E/
>1

p/{uLunLun sppd pualp{ atnteu6rs - 1rler


1e4:acls, }nqasrp -rl plr
[ruuas 1e;1>1ads ]il]stra]Ipr€y g Z reqLUeS eped ulnlup3.ra]
::,,1iltr-rpd en"lh1 uc6uaD Llpli.tpqLuru 6rp edur-unurn eplii -,q qa
iiiisrrailutpll lnqaslp lul xll$iiallarex eduqalo :,uPti
pLLiualtr
'..:icuai upllnlupuaur upp dB,iatiuaru LUplltp uP,ln (

lp Ulpuaslai 'rral
li:/iundulau: Iadqo derl edureuaEuau 6upd p6eual Lipllunf lr

eurps dpJaslp Bued e6eua1 uep upllnluedrp 6ue6 p6pua]


,; ialr
'i:6uure1 cupqp,^ nele '11[aies ,6ueq:a1 .21eqI
lemesad epecl 'rei6e
f,,red ;osr-ras rederuaul e66urq e6uualo uexlnluedrp
Euepas 'runq upplnurad tp {adqo qalo rle.rasrp lurnq IPP]
..rr I ti;1i171'11,131u lecieo i',i.tpl xtt..itFizii.i().itljai;j pEi]Ual ttpii,i i_

LL
t()
-'ir )

siiat pantulan obvek di dalam rangka mengernali chyek pada {


periu cliketahui barang sedikit istilah-istilah pantuian vanU s{
lrqurrakan cii dalam pen5iincierirai-i jaulr I
pd
'a
r,.,l; uf '
ilo:,i " il;r', :l:, I' :'
liff :.I,:?,TJ:' "' ;r
:'
i:',1:',11' {
ll.;er c1 o'
!),.tLi-t;lil;ti".lt;rrr Crlil..r.ii i:'ltil,ttr I_ralturlait
telsilhrtl p.:)t
iflll;lqa'-,;;il,l ,lr'rit'l
{ri,.:tl 1t!Jnqili-i.i,,rr-r bair'..1,r ,.,ir',]ail ,'
i1,,, (lr'-):lel:ir'l aiilil(iiill,,1',,,lil ll.riiiii iiri:i,i1-iil rJ,ill':' l'l
lr
(p) riitarlrb;li', ,1,t,,,.;ar' , '' ': 11'rir rll,:lr''
.',pr',,m1,1i ,(,'ri ':ll ,:' l

F:i)t:;r-i.
'[iefiectivity' laiah FrairtL'l,rrt obvel< bila obye i< it
terk tembus cahaiTi: 'licflectanu: iaiah perbandingarr
yanq r-lipantulkarr aiel", ot,,7ek terlra.ri.rir sejuruh terraga
ole h .-rbyek tiaJ-r saiuan l,r;.is
'li,'tlc:rrir:tr' ialah jLrryrlai
mengenai su;:tu benija dikuranqi tjencian tenaga varn
ter.rr:r,--ii'r yan!l rn€n€mbris benria iilr ';1,ibeclo' taiath t'-ii
t€rrraga oleh ,:i:yrzk src.tra ili;rntlirh 1.,.!anz.a. 19/5) i
ciiterima c,leh sensor iiriak harriia betlupa tcnttga u,'rn
oieh obyek, tneleiink;in clitambah denqan lenaga Iair-, r'
atmr;sier atar.l,."rleli pengarirl-r ;:lamialt iait'rnv'r I
Sir-r-ronettet ai ., 1983). Sel;lij,-riny;: i,1i d;:ianr i;
digunakan istilalL ciay.r 6:anlrii r,rririli 'reilectivii'v" n
'reflectarrce' clan'refle<;tion'. (,lirrr .ribedo untul".l ail,,,,i
Pantuian dap.ri nietrq;rr.rl, ke 1';erb,:gai arah ,-,il
mer',cienai r:bve,k itiharni:r-rrk.rn ia Jurla darpat ber:,ii,:i
nrin blla cuclul ci.rian(l iri:rtti1 1-;etar ricnciat ittr,rrl i' 'r-
pantu)an. Tlantuian cermin lur.la ilis;:but parririi
(speculai :"eiicclion) vaitu pantula:t y.rng terjacli i;-,n1
Kenda.,la yanLl :errad! parta ;e:nclcla atrnc,sf*:; i
Kenclaia yang terjadi pad(l sf)(2l.,tirrirt taml-:ak ter,-tiairl
brrrarr, sedang pacla spektrum inframerah berupa ser
aitnris{et irarlei sn,:ktrurn ,'"''.ri;'th.trr,l rnil<r'c ,.i ':g
anl Ll
AiI !i-l \
. -j r)(
Ii

5 i.l !tii I
qalC oloj rruruefetal ne]e ueselalal i6urz.in6uau 6up6 up :1n(jr
nqp.nqe Eurprv\ upllnqulruaut 6urrras uplnqtttuLl 'pti ir),.yrJ?e .. lclLr.;

ojol eppd 'ruefe1 {Epr} 'inqplraq luadas leciuel qt}ncl u]pliq ts ll


ue>lqeqaduau rur uerngtuei-{ ueutLuop }p}lsraq nlrq uplnles _, ui,,i

uelnctuleq pr-rarel 'nrrq >1udr-ue} L{pral ef,enf uelcir:qaduar-u 6ue6 . ii r,,[

-1uT 'i.l l1a'-u uelnlps epeci nule ne{lr-1 ualn1l:s epeci ul?lnqLUpir il
6r-irpr,i:et1-, ellq rpsaq qlqaJ nlrq ue.inles upecl ur?inoLUr.,i_i . lfl 'r
i)i trrrr iLlolaii ij,lll r-rr- cl .= :.I lt

-i l
.i irq rl
1Y
lr !iniLl
QZ\ -
- r-t
ar\ llr
',
:ne1e 'Suequ.ro1a6 6uefurid leclLua 1e16uccl clup iti l-1,

Itieqjai 6urpueq.laq (h{) qEra16e6 uernqureq edures;:p1 ;, eJ c.r

(p161 'sats:11 ;i uD

e66u1q ur 009 17 elelue nlle6 'l66ur1 6ued leclual eper-i rallil


000 i;
,q8raiAeg, uprnqupq ntr euarp{ r1alo rL.saq qlqal }illpas nr?tl y I
.iesa(,ias nller{'{pdLuel u-rnr1>1ads e}pl-Elp.l 6ueqLuola6 6ueIur:c] .r lq-JE

iiraii \.iiqai 6ued :r1nq-;tlnq qalo ue1qeqasrp ?1 qSray6eg ur:.1 t,)


tnqcsrp q6ta16eg la1sorulp eped rppfuai 6ue6 ue;nqLueg .qb ra
ialsoLuie ]nqasip uer{lur3p lo}sorulb/ ua6rslo upp ua
it, liE
-:Llaio
.qEta16ug, uprnquipH I- I ntD
",*
: upilf
Jll.l,alasuou (3) upp (q) ',q6ra1Ae )-1.
t€lnqueq iuled 'srua{ e6rl seie upilppaqlp"alN.
leclep uernou-rep1
L

uDJnautDH
' ter{L

I
-.. t-'
;.: "
,l
/Jp

6t;
,10

b) Hamburan'Mie'
Atmosfer yang tampak puiih hingga kemerahan diseba
'-rleh hamburan butir-butir clebu. kabut, asap dan sebagainya
diameter (r)-nya sama atau lebih besar daripanjang gelombang
lata spektrurn tampak. Butir-butir ini disebut bulir Mie .\trnosfern
disebut artrrosfsr Mie dar, han-rburaiinya clisebut hai.ntiuran
Il,Licna br:tir-butirn v;i berr-rkuran Lresai:. hamburan irri terjadi
atmosfer bagian b'awah, yakni di bawah 15.000 kaki aiau 1+.500
Antara 4.500 m hinggq 9.0t10 m terjadihamburan Rayieigh. sed
di atas 9.000 m maka hamburan atomosfer yang terjadr sangat k
(Estes, I9741
Berbeda dengan hamburan Rayleigh yang doininan pad
gelombnag pendek pada cuaca carah, hamburan Mie le
Ho:nburon Nonselektif .fl I
I

ord i

I \
r1
t}]
\ rl
c
1
i
: \ \'
s
6 '(
\ :
il: 5 ^-u./
;C t, Atmosf er" y0.rq
:l -benor ccrah
3
IU
:r ,'
r4^ 7p
oee{
0.4 0.s 0.6 0.7 0.8 0.9 1.0 1.',!

Ponjong Gelombong (,1.:m )

Cambar 2.6 HAMBURAN SEL.EKTIIj (Rayleish dan Mie) DAi'; HAMtsIJRA


NONSELEKTIF YAN(, tulERUir/rKAN i:Ui'ii-.;,.1 PANJAN
',":: ...i,, I ,)t i:., , ,:l i.)ri 1.:,l .ir:r
{l!:: r.))"lii.\,:ii ' .t-,jt ,;
1975) . tlaerah yarrr: rliaroir menun jr-rkkan kjsaran lrarnbur an p
cudCa .,.':'ta l)Pr:a:i l-,:l)ar ..r.iil

!L
' I ilr;;lri i,,.,,i,:iit,-l;t;l.y ,,'1-;1,,,- rilri,j ;irj i;r iiilr..ii", .i lrli,tlr . -:
,rt[{rl r;'ii',i ijqr ' i :':i]iir-.i) i'ri!ii'liiti ':
''ilr-llji'(it)r ':til
u i,r!5.{q ti +>i!r dnlaiii qpra urerlu rr
iliIS
i 1.1UEP p 1s).1olp uoqrel' llp
-"

tji:ri.riaiis r6Eq er.ueln eieirual uE4eCni'rul ..IEd?.iaq {riau6E f irOt


p"i:iial depeqral qprpd qlqal 6ued uen68up6 up)1p
ralsouJole qalo uadelas 'ueJnquJeq ue6uap epaqraE
ll

(6r6I 'raral){ :tep pupsallll) rlpnd lpdLL,!ri


'J.q:i1 6upd qeraLl-l uep 'nP u
l!t.t?,.1 utr>iqpqaduatll €6ujBnH Ew?s
r:peil uernqrljpLl'Ipdrusr {unll}lads eped e6ulerr ;
liE),i"!iri;
f;1;:rr f-iplaulEllur tUnliyads eprd ilep ledmet ulnrlliads ppEC
fi L, ij,. r-1 g1.11-l,jrxeF{ 6upq {-rlo
ued r:ped [turr1ue6ra1 1er,Ir
Ja6 Sue{
1I:H 3i puEueuip U1 il P.rn q LLrE i_t trr r/ (li
u0u uEinqLusr{ LI

I '€ iaj U u .{r}aLuel praq 6ued rre.il]nq-fltnq eAul r?sil.u lerJure


6r:p .i LUoi /D 6uef,ued r.Iep rEsaq qrqal qnef pd l.r alau.rpr p 5ur.- " i

-r:. .,,'i;) lrlnq-.ijjnq liei!ti ii1)ril:.,;1_;6i, 1i!tjril,irEi.i Qrlala6r;,.

.ili)ialasucu u

ue.inquiPr{ qElppe rpei;a1 Sued r.tp.iIliI!-:cu eil€Ll.t i',,


Eurlcci ralarxBrplaq lalsoutle r-re6unpuel lrlnq-llnq ellB
11r" '!jp{Infunuau eduurel p^lnl gno - ial
t*y lalaulprpraq pd :::d
'upl .nlnq-r1nq 6ue6 pf,pnf, Eped al6 uetnqupq qe;app , I

i?qi,upE Eppd ledul"i tUadas nlrs-nIls sir€6 enp qal')


lnqaslat EArnI qaio rsplpqlp 6ueti qe:aep ru>1eA 'pduqlqalas -rI }E

'q6te1,{eg uprnqtueq i{praep uerledn:au rur pnlnl uep ,-,:pa:


i-r00!
enp qalo is€teqlp 6ue6 qerae1 al/ I nple ,*y rpsaqas
ucflL,;ap lllnq-rlnq 6unpuesuaul 6up6 ra]soluip r6eq q6tal6e;
I :;:d t'
-tuuri pdutssaq ue44niunuaul qe,/y1pq 6ur1ed p^rny lapuac -'.loJ u
r:u;a1t
Sued Buequtola6 Sueiued t6eq resaq urlpuras ,q5ia16eg.
.:er 6r
-r.i.rq,.l €ft\rj?q selaf >1edu.:e1 eiieu,r
9 Z requ-reE uelrpsepratr
:.:6
l5L6i 'lalaty ; p

-alJJ'l) pul€d1taq pf,pn) eped uep fiuBfueci EueQu,lo1a6 eped -'- "1qec

Tb
42

besar. Hingga ketinggian 5.230 m terdapat 50% .rtm,:sfer b


hingga ketinggian 10,640 m terdapat 75%. cian hi
ketinggian 40.2 km terdapat 99% atmocfer bumi (Estes. 1
Meskipun atmosfer semaliin rnenipis pada tempat i/ang
tinggi, kendala atmosfer semakin besar bila ketinggian sem
besar, karena kendala itu rnerupakan fungsi jarak
penginderaan jauh yang. rn€nggunakan satelit sebagai wahan
xetiiigglan orbiiriya irarus berada oi iual pengaruh aiino:;fer va
alas .i 50 km ciari permrrkaan bumi. tetapi masiir ci,:iam pene
r;ravitasi (Coivocoresses i 975) .

Atn,rosfer terdiri atas beberapa iapis. Troposfer meru


laprs terbawah hingga ketinggian 10 km di atas kutu* dan 16 k
atas ekuator. Suhu pada troposfer turun sekitar 6oC -7oC bila
naik 1 km. Stratosfer merupakair iapis di atasnya hingga ketingl
50 km. Suhu pada lapis ini naik pacia ketinggian yang s€m,
besar. Hai ini <iisebabkan karena adanya serapan sinar r.rltra
oieh gas ozon.. K.onsentrasi gas ozon memang terbes.tr di strato
Lapis di atas stratosfer yaitu mesosfer yang ketinggiannya hingga
km, Pada lapis ini suhu. turun bila ketinggiannyra bertam
Penurunan suhunya bahkarr lebth taiam bila dibandingkan d
.penurunannya pada trcposfer. Meskipun demikian, ka
inesosfer temprtnya lebih dekat dengan iingkungair panas,
i-.acia lalis mesosfer ini sangat iabil Lapis di atas nrirsosfer
t'i.rlosfer. Pacia lapis ini suhu naik denqan bertaniitairnya
r.;ran tempat. ,Suhu paria lapi:i ini dapat mencap-, I 500"K
c
1 .227 C. Pada ketinggian di bawah i00 km terjadi
;:i.:rubahan
yang kecil, akan tetapi pada ketinggian di atas 120 kin dapat
perub,ahan suhu dengan bandingan 3 : 1 (Fiock, i!i79; Vdolf
Mercanti, 7974). Wahana yang berupa satelit paCa u
beroperasi di atas ketinggian ini, yakni sekitar 200 km hi
36.000 km di atas permukaan bumi (Colvocoresses, 1975).
karan zl itt-i satel ;l dib uat d bahan 9 a ng tahr il P.l lt ati ilg!l
ul a ri s 'allP. Ci.t lr l mb dibuat d a Cr:ba !' an!l sa) Q at langk a
ri apatn i,:a c an rna hal harg v-a T €rc.lpatn va a nta il la rit
ia LI :ia n g Ierl etak C barvah p Itra wa 5an 'The nte n at io n al S o,e
i:i.4 ,',.r!.!::{ara iplls pItfi [Ie{LIe6idlal :irr; i],,ro,,. ]vlrs Liete:1f,r:!- - '
a eas
:1:.1:'r lliJC -\iliilala ]"llS c"lP ;lt rtiiuqEllll lp6Uqs apt jaq 1p .- ; _ EP IP
r 1;1i1p12i11.1i 'Il]3U6Elill lrpp ]:t:-rl.'iaia ;:1t-]lOti l:efiuan ii1 ,: -. --:
:1,
; el6r
-rl;r
:1it iliilllSuau {lioiili:.,i:.lo:l}i;,r:;} i:r!,.lpE; ii?.ri'.f:c,-...1 .}ji}auf-,i- x: - - r,psad
l,:, r..ti,ucla6 i.loa] ue:,1sleln6ual-rl .ZgBI irnrlet er)r.cl
,s;1lilq-1
Jla^lxphJ o(q
(EB6i 6r:a,quo1a6 nips IE:.,uncr rjpl _; iulLl
-ri:-I !r-i?rLrr 1?Eai ).ieJEf ntred nprtrlrlrrry Srreq nota6 6ursr;ili-gt:,::._ JI.UNU
1-'rrirriiii"Lrr Lieluint upvpdn.iaur .I]i,ucpnlrldurp 6upf Iueqr.r.i-'ia3 _:- - r IioA
-r1:. ir.,.,qsnqrp uEXe fiuP1l6'-rau-r 5ur;c.< ijurz6 Lilqrll n?le i;, .:r-lut: =: iral 1e
.:ii :. ::1, ""jilq ?ft1ij€q :."trr_'1e:td,:aiLl tliisocl.iadnS Sps\./ i: . ,-rc,,. _ -: NS UEI
a;::: ,r iie{plc}{t6uaLu rlpD rr?uls 5uer.;Urr-,1a6 plptuE qlup,:.lji.1a., , . " :E XO
,,: :t.j'JCii.i?pi:ai.u 5ue,4 q'.uBt;E:i 6ur:-i<_-. ilcrierJn.iaru ei ,:- _" rllal r
21..1-,I
:;; il S(rn,,.-t, rlalo Eun:lrrprp r,.t: lpdr.puacJ'Ll?-re e1r:Eas:\)i ta:-._-: .
JASIP
rrii i'r, ti?lj .rpf ueuiat;l i]trr,{ r',t:pqrr:olrF rrelr:,raE nlpil! teE; _ - ns'St
.:',:: r :J?)iSi)inia|u ic_i6,qi *{szQi, i sua6AIrpl BIr2Lu upputrrs,iaq F.,. are).1
,.iU,J;l.;AO flli;i r-r,'Jr_ir{-i
:rr.. . t"jpi;:.j riii.) !_rti,.r,,-)uedti: SliAr,r Ii rA).1 - .-. 6uap
I j-;r,t.iliEi uuil!lL1nJilr""u ;iiuts i:,,i.ic(j Lt?r-rr.ti?1n6u}ui .,
l1.z/ _-7,:r
.. :l-r rqtUel
iri-: ..'\:rir['r,:.1i:ir.l_l.nlaQSs:P}:rd pi::L.i ;?d!pi1;1i ireStrap t:e1eh,-1
.:,,: r:,..i l.u!:l!.:p 1-rndlieti: firjrtr-lu:,-r;;F
ie]i:.- : eSEu
IIrlLtij{_:.:ia!11 ledlo liiar-r5i
,Llolt:. lsoleJ
]]l:i,ft;i.l'r]r)llij-Que5i!anlSyr?-];}11!t,iaCi]]r]ili.)}.{q.ll'lIr2]fi11l:',.r111,1- ,tA€tll
r:r !: , !nl ir.tES LIai"s rjpxpdij.iS; j.r Irlau61]i.i jO-u.>i31a rsrlt,: EI.IIAS
).1

EEurli
f,1irQ111,1y;>r1 rlr,.. i i -
1 PiIq
x){ gl
'ualA urn{nq {g) utrp 'uueurz}lo8-upJarq urnln 4ednr
xrr?td urnlnq (g).'u.lnluBnl lroa+ ,6ueqr-uo1a6 lrci (z)
rilirA ue41[eslp 6uEd uJnilnq upp lroal 'qnpf upp]ppurEuad I re6ua
ualu 6uEd elisl} tunlnq uep uoa] ue{pre}nlp tur ir}nq pped llle6 .

ueue
-a
)!

eLuas
?uas
L6r '

n3 u€p '!N 'ul^J eriueserq ,,r,irr-r ,r-ti!


"rxpsraq
nq ra
44

berubah, sifat nragnetfklrya ikut berubah (Suits, 1983).


Selanjutnya Suits rnengutarakan hubungan arrtara kece
radiasi elektromagnetik, panjarrg gelombang dan freku
dalam bentuk formula: berikut:
c : lv
c - kecepatan radiasi elektromagnetik, yartu
- 3 x 108m/detik
t * panjang gelombang dalam mikrometer
v * fekuensi, yaitu jumlah siklus gelombang yang
satu titik tian detik" dalan: hertz
Kecepatan radiasi elektromagnetik bersifat ret;rp yaitu
-i x 108 m/detik bila ia melalui ruang hampa. Bila ia melalui
da, kecepatannya berubah. Kecepatannya berganturrg ata sifat
da dan frekuensi gelomi:arignya. Karena frekuensi gelombang
berubah pad.:, saat radiasi memasuki benda,, panjang
iomb-ang berubah karena kecepatannya berubah Sebagai
j
toh spektrum tarnpak yang melalui kaca akan men'
kecepatann,ya dengan angka penyusutan sebesar c/1,5. Se
i
'i akil:atnya rnaka panjang gelombangnya akan menyusut der
I angka p€nyusutan sebesar c,,'1,5 puia. Faktor penyusutan 1,
,,iii.r{lbut inr.leks refraksr . llaiam keadaan apapun. t:€:_epatan r
eiektromegnetik tetap mengikuti formula 2.2. (Simonett et
1983).
Tec'ri Max.',veli in<u nje)askan banyak sehui:,'nqan de
1)enyebaran, dispersi, pantulan, pembiasan, dan paduan gel
bang elektromagnetik. Teori ini tidak menjeiaskan interaksi a
tana5ia elektromagnetik dengian benda pada tinr,iiat aton'r
inclekul. Plank merupakz:': olane pertama i;ang pada tahrln 1
men.qutarakan bahwa tenega elektromagnetik bersri;rt Lreri<r:s1 n
lr-rrrgan atau l<uantum {i{unt. 198,i}

2,4.2, Teori Kuanturn


Teori kuantum juga disebut teori partikel. Dalam
,"' r:ird u:r1eia6 )Pql)1" u€;lrldri.t"tu l]ilauiil r'leu'l: ilElL'qc ' I :. ul[
)JuYlid IMliill r

-.:lllrl
a'
I

il;i]l 4{ads EPed lelseds lslnosar uePauJ itr:-11{l$-.i :!


.2 U tsa|
pdutltnluenl E8Eual eu areil IIsA{ iil'l il lrl
r":[i,-ia,3 l?saq
unrl{ads ppe .l :ietiut {?} I.Ij ntl_I rI un
IaAilo ii aIlp lpdep
nr I tltr
.? tuc
Z Ilr! !
p6Eual eIPLU q DCCi
xuiaF"l .rPSAq"l3l iilnl ucrl }I ( i
:U? IS
g
il ii 6 d a JSO t-u atruai uaEuap uPBurlqn l.l AQ
,:la6 r
' (L
Pa]i 'aurpd) orxlur 5uap

]a1
)el u
g.I U

,uap
?qas
rAuat
r rp6
e6u;esaq Inqela>1lP tlepnu: 9'Z elnturo]
uelreseprag 8up
"ft\rleq
Y r1 6uu
(! Z)
..-_-:f
Irl J
I ]elts
I : :nle
.:itf'l..iti ti,.l.t_l;rl,:t i, ;t :t : .
r:,-135 l-
' lil1.!lj(il ?!1 ilpil1'lrrlilr:qfriil) - j i-i;lili liri ri:L'll?Jl' A i1lIil] : :

ziraH txelpP 'lsu z-r,r f


r C7C) I v6 ules aq Euen Iueld alu
Ilia I)
I vl, 0
r) alnor u.rPlEp uer D] e6 UI p Lg I rJ i lPn "I E
l1, Ll

ic;"qas elnuJloi ue6uap ue{e}eilulp }pciep uln}uenl e6eual


iitan
l
-uritlr, nple (suolotid, lnqaslP Sued ue6unqueulsa{laq
I;t I
=
dara
-u?l6eq lrEp Flplal lllau6sulc'${ala uni}Iads emqeq ue

9?
4b

suatu benda secara acak Gerakannr/a berhentl bila -Lrhu heird{

;llt. ;:lii;:,-liilui,,:i'...,tt 5ii;ii,.: 1.8i,"'t; r':. r'fr t-r.'. : ',, lr l

rr. .:lrtr-;,,-l,i-,;:._,' l,rl,r: l'.r,_l';., ir.ll,r,l: t,;.:,ii , , ,: t,

termometer yana (iipa-canq p;,rda ob,yel.,nva [''t


mungkin dilakukan dari tempat yang jauh. Meskipun dem

lvlatahari merupakan sumber utama bagi tenag;i !


digunakan dalam p€nginderaan jauh. Di samping riratahari .

obyek di permukaan burni yang suhunya di atas 0oi,i, juga nre


carkan tenaga yang dap.at digunakan daiam penllinderaclt
Jumlah tenaga yang dipancarkan dari tiap obyek. r,leh i)i
dinyatakan dalam formula berkut:
{.,A- i,
r' r

r',,.I:1. ,ii', ]

C
;r-rrnlah t?qagi! l,:rng ilii-.ancari<air r,leh I rr i

tiap satuan liras pada parnjang Eeloriliri:lr't(-t ir,riirrl


Wr(crn2 m)
1
= panjang gelonrhang. ;.rnr
T suhu ;lbsoiut. oK
exp eksponen
c1 konstante raidia$t il€rt.,nlr: r,dnJ.p5,rnt-vi: .. 2 fi6,/
.L
t2 konstanre radiariri j<crirl.t,.r.l)q b€sarnvar : rr-

t(
Juiniah tenaga yang dipancarkan ini sama dengan y{
,-liperhitungkarr clent.lar: forrtuia Stefar:-Boltz-ilt(.rr'ir.t (Cl-a<_i<r
I !i81,}

::. 4.,:i li*i<r: i* i: ;.r:f;: n " l i ; r ii:: ;:.; 3 n r:

l{uii,..,l; .tiir:i,,rl-ii.,it:,:t'r-,,,r,,1' ,1q-1,_i1;1.1;;-ii..ir,1 ,,ahrrr;: lirmi


'-, i.."-.t. i::./\l:t:; :!::rri-ili2t-!i:a :jqi,i,:1.,:ii-- rlr)fri'
:,1.\i.;.., :,:.',,iir,-.i-,.. l. . .il i.. i lJ ni
{/:l ?JP:'!:) .Jlr' :r. 11 :'J r.:'- ; '::'(i t ';:'; 1;'
, ,
,iir. : i:f iiiiiF pdt]lncit.i.:")s ulpliii :]nLliai .irt:ri.ti-td triqp il'11 :

:,1i ;, .,'1;;r: tJ.lllliLi :

'..' l:]iil tlrrliirjlLip(iip ijirtrr \lii;. i!;ri;rr1;1",;,1;' 1:frlilili Llllii':.


rllel
);alr,
I tlP
ir.r r1,l)j.tPlij?dtp Fr,rr:6 yr1ri.r.,1iu()-uljrria pSprrSl q12lLu''
1i:ilriiC l{lt,rtS:^ilria) lrllUPCl P6irl

: 9:l
r.r '- Z

. l:1.1,'.: :i,1 :"'lr!1:' ': .:


', ' '.' ii-,t,''' 'r?it.lfirit.l-ia.):, {1.t?i:1, Pi,rir,.lr-, Ill--)illrai ll,il)i)
rr .11,;,,11-tU'l,rti.r-! i:i\tp!-l':i.:i..i.i t3,:tr'til,r Itl-lli:r(j i,,'r''
.-., I ..il I ;)liii .i !"\r,Ilf:-il"''' : i,) l)ilr)ri iriil.li: :::l aJ
' r,: ,, ',in i' -l )-:' '':;',r : {;:'; ' -. t1L
1.,'l.r).
.lit .- : li , ::la :', l: i

. rl lr.:i;.; ir.':i l! r i:l':,r I i. r, i.i;!,I,'itr i:ri.


'gr,'1,,.:,
! l;: r' . i' ' t,i, ill':)Lliii,il. ilililal
r'l\ l il ' ' i l;. , 1 t

r..;:il;rll'!lai.iniai li;.t.t,iliilj .ii, i!,rli.liri1,;,,i.,r Liillr;tit.liirii;r:irr'. 'L'


'l .\ , t.:;.. il:rl:: .:!r ,1.1. . 1 :.ll: .-1lii,\c I r lcl Ll
. :
Irl tlP
r'r,ii;q lLii r]in'Jrc,-r nll -rlp,:.).] lni(.)s'c? nLins d?PPq.rat rr,.!n'
'rr :,t)Li'ii.l au!lrr$ t.lrril L!e it.i: :,Lr?cirir l,in?/5 pnCUal LliTiLLrr -ualu
las I

i'j ' ; ''l:tq' ) Inl( 'Lq? nL: ,l uf

: II.i.^', '.i Lr :ir'1rUc Cin:t ilt. r

-':'l,nl
I
, , 't":.: \- l )" l. 1 t1r . ;' .:','.' '' l:r--:
rtr.r.taJ
:... .- . r:.i_i .,

.ln)illa/,] ljil rr-U.lrli l:.1?l?p llEliel!16ulp ilr !.: "

l.!i ijir ll[.ir]6 alie uai -.{Eiu,in ja l,4u1a{11o upplnir-lrircl niri-r. .'

t-,
{i.

i:'"iak ilerlalti,i hacli htnr.ji: tli ;-liarn iir:. 1-s.:i;r,iii;,r itr.i ir,,:r'., r L,r.rri;-riiii
lleliii:i:: se'ba,Ji.li pCflyefap scli-lpr:rar.-r .1,1;r l),:-rrliiirrri:ir. :,r: i;!j.il.1f i)tr
!,{ib?nirrrV;r liri,rk i:etrn,:ii ;rda. Il;,,rt i;. ir i;i:ttcil i1,.,;1,,r,,,,1 51or:iit
ftirriilla 2 i/ yai:11 teiaii rlry-,ar1,-r.iq::'r,,i;,..ir fclrinitir 2 i:j , ,,i;:1irt:

V',' - e +'i-"1
/\rti sirnbol sama d{ingaln artinvcr r:;:ir,i;i ir"irrrri.tiii li.7,r.ri iu;'inrtia
l)ari 1.,.*u,a 2.9 d.rpa" dinctik tlua hi:i penting, ,oriliir;
i) Jurnlah tenaga yanl; dipaircarkartr oleli s'lr-rtu i:,,tt-,<,iir rii
ini"rlcaan bumi ber:bandini; lr.;ru:; terirad;rp panqkri eyflurl
;rl::saiutr:ya. Semrairin tiirggi sr"itru ob_vel<rtyl,i. .s.:lrilal<iil
ienaga yang dipancarkan oiohrrva. i);rlarn citi'i obr:r:k
L:anyak mema:lcarka*r ten;:glr tainpal'. ceriih. :,;ricliin,j .,
m€mancarkan ten;rga sedik.it t;impak gelal.. (,<::irp itiirii,-l
r-i;11111i.rs1;,1;-;,1a1i1.: r-ii1 ' trr::,rli:)! i.i,,:,;.t,,,t i:rl-li.lil ii::l L, ',11,;,i1,.:'
,.inr, riirrkirlr: r;Ir,:1-r ri1:r! rr-ii.rr

,i) I'r:1,',,-, i(.tfiri)(lit\/irr ..i:rirti-lari,:iir lirr.ti.rlt ilil(.1,:i r:ir,, ij,i,ilr '; 'i
nienunlukkan riuhu obvekrrya. l,iarcna daya pan,:.,:r ti;tir oirr
tidal< sama. llai ini perli.r r"lilreriratikan i,.qil;.ri,l;rl
1:'lnginderaan j;:uli. I1.:gi r;L:yek A daLr otiyeii i:i '1ciir"1an r'i..i
sama, obyek A dapnt t,rm6:ait lehih cr:rair pada r:iir;r apaririiir
'.i
pancar obyeh A icbih i:esar. $ebalikntra, clua r.rbr/ciq yilirli t.'l
darig;an tingtr<at kegeiaparr yang sam;r patla ciirir ix,rlur;r I

i:nrupa obyek vang siarra. Ilira obvek y;ing subu rian r1a,"/;,r
'l:l'ii'lVir l.reriltr.];lil ili:11-i:r1 i.r1i-jri];trl-r iir.tlrilirrl lirrrliii'l l, '.ttrli,li,-,,',r ,',.r

:. ri Ill.

,: :r,..1 I i,rt.i,,, , '.:!;ii',;,

Pada gan:h;ir 2.b disajikiln l<i.irva Ililncar3i r.:neigi: iv;ir


handa hitarr': sen:purna paci.] siriir-t !i( '{)oi'i itingr;it i: il{}tl
Lr"ras daerah yang dibata:i r:ieh ruaqing-masing hurva itu
ciihitung akan sa$uai r.lenga-ri huiturn Pianeq n':;,ir-ipr.ii.r iri:k
l:,ttiirn-il,olizn-.trltn 1j,r;iir tiitr'r.,rlil,,lr r.i;rl,r:'tr il ;',.:,1ri '': :,. ,l:-r',
(6t6I 'ralary uep
ilir;liai;l-t) flHns lvgvslSd vcvd vNundh{ls NVLtH vcNSg
H,rlC I{VHHVSNVdtC SNVA VCVNSL -]vUrHSdS tSnStUISIC {'A . :.i ar:,11

, i{irl
i Lj3qu.l;6 Su nluu-1 'r.,.t
urrvOoi o! 0z o( I l_ i t0 I0 r0
r ltl!
:iiili
;rlrl!j usD\nuJJtd JnloJrdurl Dpod i'; r.-;it,,
tllDllq Dpu!q rirDtpDJ D,l Jny

: ltL

q\_,. :ti tti


lr'lrstrpuDrul., ndul oi JnlolrduJrl Dp rd ::'rl ti
urollq Dpuaq lsDlptJ DArnll
1 rILi1.,))

'r:r,itl:. jill:r,..f,.ll,-... , i:ti!


ilJlr;'- . : 4
"r':r. ii.i l.lt

tDdruDl uornlDs-7 l:'ir


:,ri ) (

rr-ri {pq urralep 'e6u.recupu:ad epuaq tlnosqe nqns depeqrar


-i;i Futpueqlaq ulnulsleul uplef,ued ueBuap 8uequ.:o1a6
n i{ e}ar p }e de ? e' z rno * -u;fr
pQ . ,,;)lII
e r e i{ I r

[!tj_r;'.HJ.l,l1r1g ,il tiJll


:r 'i i'i
Hou 8682 eduresaq 6ue6 aluelsuotl .'t ,,i;
ulnturs{p'JI uerelued eped 6uequ:o1a6 Eueiued
,:',1 i.
I
-1, tuY :,:l ii.l
(or z)
,) I l.)

:lr.rlil-Iaq r:inulro] ue6uap uplsnLunrlp uep ualM rrurasa8le.'i


liI
6ued (5161 'raJary u"p Puesalll-1) uald\ LUnIilu
'r i
:r-riiaslp
:.i,':'lulpdulP nqns upp'6ueqr-uo1aE 6uplued'u.lntuts>1 PtU
'l;rrliiE ue6unqnll '>lapuad Lllvpluas 6ueA Duequotafr qPlP
'irili \-lBip a)l uer€Jljpd lerund up:asa6.rad eduepu
'l!lr()
el'ri r.r1r E^.lnI pletu jpsaq qequei-raq chunqns ultqedy 'r .,, i.l
i.,,.,iir?Jur-'.Jip 6L;e5 ;11+aul)i ei.,r-:uai z1i:'-i lsSaq ui)iet,uaq
ri:j';

6b
qn

benda hitam sempurna. lvleskipun daya pancar ben<la di alanj


'lccil <iati satu. kuivai'1,,':i: rilin;l lrt:rrqan kul,,,.r paila ,'.:irib;li- 2.:
Jadi kurva tersebut ' juga terjadi dalam kehidupan seharil
Apabila sebuah logant dipanasi, semakin panas akan semakinl
pak nyaianya. Bila suhu semakin panas, nyaia itu akan berubad
- kunin g, dan kad an g-kad a nca me noarl
ffi;l,rTr?;jrnoranve,
Implikasi hukum Wien ini dalam penginderaan jauh
sekali. Kurva pancaran rnatahari dengan suhu 6.000oK men
i';ciii'isj rnaksirni:rt oaria panjang g,:lombang 0.5 irr,i i)iei-r

I
I lencqa ,rotchol i Dodo 6OCOo X )
o
o t'.
P 8. oO Tenogo buni ipodq 3o0oK)
F cf
E 6F
gelo
0.3;n 1 !m 1 0,um 100rrm 1 mm

(0) 5umbar tencAo

';o o

#
.:74,
"WW
o i - ff{
!sl^bH
l5;ij
vs

o tiLla
w " t.'c6f
.c)!m ?00Hm 1mm 1m
* Potjong g€lom!)irng
(b) Ftrgloncr di rrmost"r

-.1 i+ Mdto monusiq


Faiogrul i Skemr termol
l+-*-+
Sktntr nultispektrr:l ii.rilcr'lqr t.; rri,!ia.t frrkrrj yg
i4
r------r'---1
0.3/um 1pm 1o/rm loorm I mrn i m
.€ pcnjong getombcnq
(c ) Sistam pengindsro.ln jquh podc !rmuffqyq
Gambar 2.8 KARAKTERISTIK SPEKTRAL SUMBER TENAGA, PENGA
AT'MOSFER DAN SiSl'EM SENSOR, DENGAN PAN
GELC)MBANG YANCj EERSKALA LOGARITMiK {Liliesand
Kiefer" 1979)

dll
iv9N

ii orli

r{'.'/rl IIr'
i:r ii.,rjr./l) liiqasiitl Liptacp pnp !tr ilcL]llt!lru jpurs rspipp.t pf)J:it]i:
lr'l ir.i.:lpnlia uelapD Lr"p Llnln).1 rlElapD Ip rLtrrrq rrp?1nru.rr-rci r:rp: :
::li ' t:l.rai-) t;li3.rc)l riPiiqilciasrp iiir Ji:ir r lori?rira Llpralrf) ,it lr
i jf .ii,..) a.iiIi.lr: EDaal.laii ledr,ruq )lr?pg iLL1nlt ilt,eyrtr._r_itaLI Lt,rl, r 1,, -..
:r'.rr,', ilirr:ir.t::lr-i Siraqi!r-.r.:b^ tSl:tfti:.1 ilqlLt.litr ..i..l11tli.,qf..
:., :trj;i :.i.,. :;:.Lp].t;; ..\1::;.: ...t,i..,r r: ,..t.,. j i .rquola6
': '
.

. ; ,lirllrtat Int.jti3r.il!] liJ-i;:r.-i f rrr.,1 fjlir:rlrri r.rtl riirrl ri1p,; ,,1 ..,,
6uoluDd

:ul JPL; UjPliip Li'aSpiataI qpeLupr..,r'u !i..-


.::rr :irrlr.t piapUAf UpEUan UpyIili.f ilp iLUnQ i.iCplinLLllad ii,:.ri
-tu;:.-.
':.rJ j.,q?iutu u?ipJilEt(.I p.\..t ;:I upiiIil:,t:.tra(u
ljrrr,..i q I lp,.-_.
' ' ' ia;arll upp piipsaiil.'i) irlru t?rt .q?,l01r_u?jjLu
ir-, ujn.tlli.r, Is ., _, IL
L.ii ij i .pli)la5 fiuequoia6 6ue ii:.:.i Lrpii!tLlnSEuaril E6i.rur:rtun :::, _ -.?3UaL
"'., ,,,.i;rtr;al laquns re6eqas lulllC u.lpIr-rL,.ilaci
uirypunf;Fir:,u.i : . ii qnr
;ii,,.,i :ut;1st$ L{nEI uep]aput6ua,J i)it pLlajpx qa16 ur#
1.6,, lili.:qLl:
.
lirr ',lpt-l pnpd tedertal tLlnLllts]. ril irelplupcl ,yo00i, €r.51,-71p.1_; .
uPlpI
li, r'^ 6up6 (Ip 'rsela8an ,qpupll il-l]nq LjE€{nr.u-lad r6eq udul:l::,, r qeqr
r , rrirlSFn,ad uep ,.u#
;.;i Eu:cutc1afi Iiipf,r:d lptrxas iJ.. rt? _. I LIIIr
i'i.:, irt.:;jl! :;eiieuntEutii; pAi;u;rli-sn ,.iirer-j !r,{t]pf,;,,,;31 ji,.t]i.}_i:t . iEr,:, _ :_
t
'.{- !rP
;.:l ,r.il-'l-il :.ii-rt.i?llnijIiia.l.:_: i:1g1.1,i ,:, f r,i ;rj:)l::1,: iii,iri i_!i-lr:.j;ri-.,t ir,j. '92.
3i Lue

1g
P
UE!

8V9t

: 6( ol)

(,,
L6r 'q
'.r*l; i;ofrfi) trnqasrai Llerapp enp !p lrpLlplpur lpuls tsprppr ppaq I
I?irli iolen1a upraep upp qnlnlj qeraep lp tunq ueelnu"tad eler-
nijns epaq Eilarpl ueliqBqasrp !ur IEH 'rolPnIa qprapp Lrpp
rqerapp prelue €paqiaq >ledueq lepll lunq ueelnur:aci qalo
-r.;lr:liLi 5ue6 Euefued Suequ;o1a6 rserpe.r qelrunl 'lolpnla Ll
tp j?rllrdrai H}gal 6ueA uEL{e}eLU e6eual ucliuap epac]la8 rrrl I :.:quo1a€
5uoluDc
o6r;ualBuelual rnqpialrp npad Eued Eurluad 1eq r6e1 ntps ppV
.'..1r ,?ti [i r,i'..ri,tldI i]t,r)t!p1., U
LUPJT

ialsaulle elapua( ue6uap '.rplnleslp iu:nq ueexnu:rad up.rp:


-lnli upp ueLieieu uprecued Erun>{ ue>llniunuau,i 6ued g 7 req
6i.,Af 'ralary upp puesalll-l) lprural qpraur"rpr un:11ads lrp{ I
ruri 0I .ieylias EuequolaS Euefued ueleunDEuaut edur.r:nun .rf,ua(
'e6,"ie$pual laqulns re6eqas rlunq rjpplnr"u;ad ue1eun66uau.r ]i qn
1i:, .l ..r,tir13ts ilne[ ueerapui6u;rcl .1lr eLiar,ipx qalg ur# 1'6, tiu
lr:r ':t:p11 pppd tedp:la1 'dJn[ns'{eLLi iie]i-rr.upcl 'y"661. eiirr uprel
irr; t:^ '6upd (Ie 'rsela8arr '{puEr,i iulnq Lipt€ynr"u:ad r6eq '.:ri -qpq
i;Auuesenpad uep ur, g'0 Sueqruolafi 6ue[ued rpirlas rp I .1 Lrr{
unrl4ads uerleun66uau; eduunu.in eped e6ue6eua1 ]aquins j upr
t.leqele'ur ue>1eun66uaru 6ued 1lsed r,r',lalsrs r.1nuI uee:ap eL.
I'Ule

TC
Il
il}ffi I'f ffi Al*,i"ilr\$t frS A'ffi f {[

.::,ii.tlt:.\') ii:fii,': j,;r,,',:l|lijl..;.ltc:':t r:i;lir'li. dJilil l(t.-tii;,l.ti.,' lrl .rili'lJl


;l:,,;t i..r;;j,.lti t-!ii:|):C!,,t.:i1,, :){t{n1..1 ;:,(..:-.!:if Q lll,,ji.,:if.,.rjii'irtSi ii
I r4:'iril!li(.iltdl..r.li.i iri,;ii,:.'ii'r i, r:a:ilii,l ,i.l;lr'';;l lrr-'riiliiri ;11 ,,'",,';
::.'i {:iJt[:iC:it;l: l ,]ii,-.:l.lilrr:j r.lrf',j-r r:i.ii:;'it,lt r.;.i': l:;.-f,.tk 0'::t-: t:t(.1,'.:y{il}:')
ir':1r'ri;lr.ci(l': lrlo;f;i::i,:itl-:1, iir.r .l:rlil.il'..' lrrtiili.ir'1, <i!:t)t:i':, :it:i)::;1.:ii, d(:iii,!
i)i::t:!iill.liit:,1 iiii!...i, i(1ii{rl,ril' i;dti:'. 1,,'i,li-lcr !a:,'::-it'-),t: 9iil, ' ilili'i;lritl

ritr.t:;it:t ltl,-iiirq ijirililrl.rk,sitil ltr.: .li.iL:rn "t,ril€trl l'lititi!r;lf-Jaiclaiil


i-Jrti'irilrrr.rri rr,iir hoirrytt !rt!*rttk.si riiricr(t it:tt,;it.1{t r:.it.t,' ,bucl.
itr:;il iy;17,,rr,r1l,.,qit'i-iJu i-vtfli'ti:'rrir..rki:il'l ,f,,:srrtnVrt tartqqQ t,'r':r,'] :ltl!.:at
1.t(tilili sa::r15o;' .1\1-;*i-rilit,.i.rl:ir !ijf,.i li{.ii??p{-)rlilili'1I,/{i t'i-'r1.,il-ioil
,irrir.lrL;lr :iisl.?-{it ,ot:rt,-iindt:rtuin jci,iiri!ri i,t'-7tt bitt'rii:r.,1; i 1ig'11 i;;1112
'ii'"nlr.a sistr:m il)on jfiliijr:ri.r,in io.,.ti:. 3lrii1{1. tltb;,:t)r.tko"q irc,r.,-iosrri:c;;'i
:rilir.i l',iln iri fl elr'r ri j,rr.i.
iie.:n,./r:i:'t rni,.,r?lpgirrlLr:i-i lJ,:i.. ,lli ir',i ,ttte-tc.t 1;ii,7.1 ;.'1 rvl;-i;.
: ) l"4e/'ilt.:;:.riir(iIt Iir.5/i.ii?l p(llijrriil!'jiiI(i,-ti.' jltrll; ri[]:r.li.lfii ,.1r.,:'.; ilil.sc; "

..:,) !\,,'.it'i?tilt.ai.jr1L1;t1 r.t1.'7i.:lril,lf .tli:,ii: t:i l)t:)i.iiitt:-ia .iilt.1i) :it:.1 ,' i-,t:l,i
,i' iritlia,,llr,i,i I a{' i'i {:l: li Lj.

.-l.l lii,t,ritilriri,., iq1";1;11;,11.r1,,:" ,'l.lt i.i.ri.';i.;r.iiii.:r-r.ri; :i{.lr:..r ..r1;,1. :r.


l!, ur,
Lin:
i] ii;
!I'} IG, l,r'iull): iJittinr.:irnuki:ii dilsar {isiki: p*lnr;irid{,ir.ci.},1 ii,:i.il.,: rr ..1,,
itt. i.: :r i, rir i,;c,irj,r ini dii:;ni:.,ii"r'licar: ,,liia l'iai.....l,rilltrii: il ) :;t,,iri: ,r,,,,,
sai. i.lili ':,iila:.]{j lli:il3ll} iriilli,lji'rd'?rai:iir .l;iltll .i,t,l {ll) })+ti,.rrll.t.::::r,.::-i;
i.ic,', riii),'.r j,r:l ;illili
il i{-r,

)<',ir

.:,1,I 'ii, l-l,',..


'i i-il
'.
i' 1:'.: ) '
r;;rlr,:i. ii;l=i;;-i,-ttioil.i;jIi i.,(ari.;it!{j(:ii)ijrjii t(riliiilt.-i ;.!i,.,.),,,, ..t:!
.)lr'l :ia
rl i'it . r'ii:?i,:i j:ieit!:r:ii-lr.i.JiiJalr: ir:i!it i::i i:titiL,ir Sinirlm I.t0i:l,iin;i{iit,iiir I .rii];
rj.1 i,,r;ii:petii.rr-i...r:,tli.,,.,rilr:)l'l!a rlisnjik;l sei:ilti: r,i.tZfirrl lir; i.-l.r
,,:,,
(l1.'r-ii. i ,.iiri:ii:{.:1, riiit- ir1i,?laiirsi ,,}rtt;.!r k{ rnl}i:r'ier.l iiai;,riir r|r. r:,)il

. .i .,IIf i_irlrr' r'::,ririir:i.l

,.r:r?,r r-.ii_lrrrirr,l(rlit t;^. tr,:itij 'l,ri-:-ili


i,i1l :.;uIl^;i_.gli. 'ii,lrrer_].,: :r,:li
l"J. :,::. ,.., ,', ;;j' ,i-1 .,.
.:.,. ..i'. ,.r::l': ri: ji,.j :'-,.r.ti : ,. .. i
54

UMEI€R
i f rl,/ia,a

Lt]u
5EN5OF

1,A YIsUAL

TTMCSFER

0iGl TrlL

Pn 11 all
PAi.ICARAN

-'-"/-* *"-7r- iNEKA PENI


DA"TA

OAYEK

Garnbar 3.1 SISTEM PEI'{G{NDERAAN JAU|]

Juralah tenaga matahari yang msncapai butni d


r:leh waktu fam, musim), ]okasi, dan konCisicuaca .lumlah te
yang diterima pada siang hari leibh banyak bila dibandi
ciengan lumlahnya pada pagi atau sore hari. Keciuilukan m
ierhadap tempat di bumi Lrerubah sesltaidengan perubairan
Fada musim di saat matahari berada tegak h-rrus di atas suatu
pat, jumlah tenaga yang diterima lebih besar bila dih-nding
pada rnusim lain di saat matahari kedudukannya conrionQ
tcmpat itu. iii sarnping itu. jumlah tenaga yan5l diterima
-l
rl
dipengan-rhi oleir letak- tr:i^npai cii pe-rmukaarr bumi empai
,]i ekuaicri ilt{il}'.tiril"t.: ,.,iirlit,i ],titii, 6.11r.,,:li.i i:ii , rl;ir.rt"rr-l
ii::'irar.iap ieinDal.i€;li-r,.' r':i lir:lar-:,i ;i::i;gi r-lnt'.il-: I Lr i-''irr
vanli tam&, jumiah sinar yang mencapai bumi rlai,';'t
kondisi cuaca berberln. Semai,.in lra::iyak penutttp':n oieh
er$ep, dan awari, rnaka akan seinakin sedikit tenti'ja yaiig
:.);.

i [:ui*i
il,rlilaii leiiaqii,,,irtg r.ii'i]at r,'re:nc,:piai hr-lnri daiiat riisniil,;r:,
f.lotl a - ir,,.liliii;r b'erlitlI :

l ir. , ,i,,, L-
,j
i:r. r j
l^-
1-' i:rr'..r!.jii I.iririi ;iliiill <'l ::r t rl.,ill(ii
\*".-_- . ir, r, :t,;
- ,-rr,r,.lii,
rl-
l- . l(;,,;:,
\,Ji::illj irii-l1 r)i,rt., lr.ili:iill.:;r:l:.!(lii{li;1il
lt:r:ilr-1i
Lf.- il ' (.i-1,,:..r
I R,I

r-' I
5,iiir-;rir islall ciiiiii:xikiit'r irildir f-i{)saI tisriir, rir : .-,ir;(,. , r:r
rv,anl.i
I . iiiritll:ii.l ,.-ti..,it liE:isr;1 ri;:pir{- ilrirul).: ttrri):it1, .. ,,.
ir;lr .:r:'i. t/.li),1
J-d*, i"rliiui-]il,l len;:ga I,.:riltCilIi)r) ydilg beraSiai darj C)byrl,; iii l. ,jj.
ri ;-,.'rrii;1.,j:..tirrit,l:r'li'i:1.j.i 1!,;rlil.l;iite:ir=ili; i.tiLtll tj(-l.t-il,i:i.irrr.1 i.
_A
:NG:, ,:i iJair-iil ll.iftli;:iii i.i:Iihlirt :il;i-j: i-la))-l l'!,,1i(inirii.li)i.l ,,iil;, .:,,,t,
,9
TA l( a') iJaiii i,: i:) aila ai rI tili !.1 irr i nl: ir: iii j;:i .rl ,:j
ie ir s4in5 OI L;r:sat il I) tula %) i-l ika ! iir;: r r i (:
-t
r-l ; i..; ;1 i,r: l ,1 \I
;it r-:[iverl<n\l;r lJiiir 'ierri'r1ya rli]l:rrri i]it]ti{cnai r:Lrr/r:i,r $ft[(:!ii:,i : 1;a]
j11r'. p-'.'':,1j ,rL.rVellr-r,.;.' .lfi%, rr-raiia jurl"ilafr ten;:,cti.i,!,aii,.j frli, rr;
i.r ::i.;l-iriCr selleiLlr- ,"iii unii, ,i.i*gi ir:t.iaqa tiitncdr:1r,, jri:...rr.
nr]i:
, 11;-1 i,iii,l1 i'il/r.il i:li::ili, : i 111:ri ill;:i1,',1,!tr:,;,iilii,1;il rli;,:r,,.-.. :. ,
te;:
- rr.rii;)j i.,,rr1r.-r;it i ,,,r r- :,r ,..iiirr,,,,,, .i, ir t.ir.,,
linr
;ll i,liiri i)i;'.,,,,iir_,r, r.ilai; ittir t: :..l,tl.,,tr -:1r1ii:) ,1111r,..1; r

iiu';
t1o'- Li,.,ii'.tl Ii;il!]':.ti irri ai;ti-riri ,-1ri.,1uri).;,,:it il.riar::i ir:l.lur-ili., l.;{rfj;: r.rl
,th,
:la
L--- -

1it-

.' ,.;

) r-
i;,
. .:-r'.,I'
I r ..:,j;'Ll r;i;f.."i;li r:i.. i

, i .-. i:,,{.il"iiiit i;iit t_}i,Xi,l r i.,1r::.1 r-r.,, r


.,, ,i ,,i,.i,:r:Jl

i]. .i . iJ ,lrtrrafirsl+ri

Aiii':{-}l;ii!:tt JIlrJr'}"!i..::ii,,:rri; i.r1;,1].,,1-1 fii:i{:':tr(iti.ixfi r:'ir.: ,:' . t1i.1t.t'r,,:11..


;:i.rl-r,ri ;iiill.it)*iiaIr riili;::iI; i:t{-ril.:.rir-:,,:,:,:rt;:,il j-i!t}t - ]rl'l.l','.llil i.ih
fi ilr'i.lt:el{.at'i fili'tri:;i i.iirr':l:lii1-i ,.,11r',i:tit.ti',i,, :r}i.,ir;;;,'liltliir,;'
.tr,:jr1,,ttj{ r,tritiio-jir-t-r 1];:!il_iaji1i.l r:.:,l,,fi ti:.]nr-i. .iiai.'tri', i;{;lni-jiir:t}":
:iiri,":rr,iii ir-.ilah rlakn ttirri-tr.ri ,t;iillri: jr,rnr.jiLii;ii.:irl)si,,t'.,,r.tiri.l
:,li.,t"tli!.;!-ir;q +:L:iitiriri*11ltr::lii: r.,,ri:t,ii i.\,:,'1-14! it'lr:-r:1..:t i. i),lr:r,.
lr:ll,-ii:l* .:i1.::L:t..,iitr.tl' al]: .i,.ri l.-,-r ;,:1,-.,.1i1:1i. tr,,i,i:i.i ]a,11;1;.1 :11;:

L-iil;,;.:!:ai:i<.;,llt i:l,ll'r iii:::l'nL,i,l.t'ii;1 i:).:1.'i.: t:,i.i;,,ri,;ii:rill':;j,r. .i..,,


r..rrrrlq tj;: j;i(ii iJilrir'r i3:r.ri,ii::r.rtr": i|r1.r i1irlriri]il ,rrrt;liil

-:illi',)r ,,1;111 ti:ilr.ii'/;, ,lii


'-;
i"il,r".::t ;'.: :r ,..,. ^.,i-,i
Il;ti,;j;:r I.iitlli:l:{1lt7s ,:jiil,r-.iiirlr.rr, 1rlr,i}i-i.i:i:71 i-i:r-:rti.:ir'ill,; ii: ii,-:,,,r! i, -"-
i,1..r(j]1i; di i.,Lrrr,,..:k rj;:iiii,l ii:i(ii:i:tri);.:.i f;i,.i,,i i-:i11",* :.il)i.t,, r.: 1.,;i;1,.j
,llrrrl :,ilr i'!i,;r;; ,r1.,.'i -.,. ,'.:.,1, ti)1..r-;rt,,..rl..qr;. i..l,r .. . , :

rill Ai.ii ,'li',r,,+'t rji:iirLl i.,{..1}. 1,:} li: i ir,tl.:iilr rtiirt;'.i!i rj ,r:',j 'r,::..:
f,l.J{j}liii"iii iiiii'Iiitr tli(:il.i ii:ai i ri'rrr l;ari r,rl{i'.r;rt rliL :.',,;-ri jl, :1, ,:l tli.,r,:
'.-,, . .'.,.."., , '. t l,.,t ,. : i tt I I ,

r.r;,:r',,1i]1]1. ji,ttrll:iiti;t-ltl. .,.,I: ,.L,r ,-'jri j..i.li_,i.iii}",:tii:, r _itl.,r:;.::


iiti.!.rilili.j, il,i.liiilrl-'. lti-t;ri :r ".ii,,r: r':,'i, lj;i,ir r,.ti,..: , ..;, ...i,

.'1,,,i 1.1;;;,,.;,
::;rli{iii1}itit.". i'"-' y 'rrii.l1-iriir:r:ri5f}i i-iftiLili l'iliji)Vi:ijik<i:ir,.ilr,:r
-;,, , rilL-,,,.-1, ,,,: -iil,,r':,:li i..i,r:: ll ..i;;;i,.,1i. ii,,,:,li;,i-.i r1:li;;:,j'1

i--)r,lll-iIi.ir..ii.i i.ri:r.ri iir.l,',:iri.,:,1) fli::l:r,.ir. ::l::lfa)r.itt 1,;gai! ,.';1i,;q;it i,jtii,


1 -

:i'( ,, ., ;j.':ti i , i , : I fr ;r:].i.: tii.ri!ii::.. trtlrri.i_.:jii,|i1l


.-,-:1 , L,,.:ti I. i_ ii _:r: ii;,;!,, r" r' :r.i;i ::irrtrli.)i llti;;,t t,..,
:

' ' )r I ' 'i'i,, ,lr ,l', I ,.,-1:.r ,i r,':,,1 ll,ti',,',.:l


.,i.. ":,ir,
1j , . tijiirt-il,i , 1 :.:. :., :-,tr, ,ii,,-.itlil, , ,r:r; lriiti;rrir,::.,, I.::r., j...
,ir:rirl.i iili?iiiri;J i.i.rrl!,:jit{,r[(J!Ii i]ai\ja ii,il.,]!s.lti el1'!!^illl:i iti,".l'; r,,';,r,:,,

:;r

: . ' .,;,.
t,: ,,,1, ,, 'i, r, ,,,ir j l,tl.;:.:,r'. i illr,:'
.,,1 ,t,il ,,,.:r]i't ,:,, t.l:.;. i,ii ,i':,,i.,.. ; .:l i

.i, ':r.,r : ,:,,.,',i ..ii)., ll:,.:):',-.' ir


'lI,.lr.rr
I ,, i,,:, i.:lt.riiilii': i,r.rr:1:i 1,, lliil:. lr,;i',,:i::]li'i1...,.'l ,r'ri,'l '1.1;-,'11
...i.)t:'.,.,.) i,i::r.lil;r I,r,,.l :,,..i ,,,ir ,,: r!:.i,ir1ii:.ii.:. l.;'.1r", : i.,ri
rr:, i iir i,i:'ili. ,r.:l:i.i ,rtja,r,,!fi, I ..ii 1.. t;;ii:i tii,jr.ii\ai'i,i .l.tj ii,, .,.; .i1.,

1 ,'::
f1 {riililr,tl*ii lii..id i:;ira.i, '),ri;.i.r ri.,;i'qt::r litiltfifit}:c*i tit,tta i.ii:1i.,
t-:i.,ii l:;i.;t irlLli.{rrc,iliii Viri'j.i tciirii r-ili.:iuri!<;,:rr i:nlirit iri::;:i.r, ir,r i.l

' ;ri., :';.,, '. ' r' 1,,, t! . ) t,, l. 1. I l! t ) t:


r:!i

I rlh*', .i..1 ,,.,1,,r,- f:.i'1'l:il-,f i.l.ll: lil;rf:,:,'

i, ,ril,::n:_l
,:riilr,:rxlt i l rii i ii:rt r :i:)ir:lm :i*!lirii,i .j i, i iriti i:!i:ii ri.,i I)i{alt -:i.rr, I I rar:

i;.iiti l l'i,ir'lli.i{-,1 rr : :,:tC.:

i;; J i,;,'\'" ii.ili"i:: i li,r:.1 - 'i1,,:i :]iirll


.,, i-ipl,.:,.i1 i:u, :.i:,.lnrr:;:rl
.iil,tl11:ill,:
I r;l i.i.ira $i i Ii1::. )I l
." ];, 1ey1ir..., ii,.11.t;lrt;r {jiii;
itlii"l,i5r,lll;li
'!';-i,f,'I
i.t/i. Iii 1l,i -il ,' t.. i 'i-rl,r/j i

' l.: , ,. .t . r.. ',. ,:;rr ,, i'it i .i


,,,, I ;i i.r i.-r:: l-t,i:,:ri I il l :l(:r11 il r} i., t'
. l,_i,r" (_,: i
rrrl )i
:iilr i'lAl':Ii::lrlAl i i),Jiiil i 1 :t Jl,tl I:. '' --..i.rr.
'' ;(.rXitff:, iir-iji !'rr!)$i()r;i:i,
rirj;lii,lil i;iir'; :, i ir. ri;1r,t i,,,1 I

'- 'l, it.. {j'j .i..:.'/..,:i.i,


; l,,t .,a,;,iif.i
'. l.i :,,,-t r r :: r-; ,: ir rr
i.,.,.,rril.-.,ri.,:._'_- ,,....
;',-1.;j ;,,, .:i::trii,
.: :,.:.1 "i1,." 1: .',l I

i ,' .,-:r,,;,,..- i.:,,i tt: .

I i-i.,: tt ji.
':" ," ,, . ,:
:.-i | ,i.i iir/iiri/l i'li r r'ul il.iii:. , lr r,r ;i:;,irir
;'ii: ;.lil il(ri !-l i:i ;'r i .r:t 1. I i,.r ; : ).rl i r1 r

.,. i'\;!i.::rj.i,l ri.ri:.t,::ri:t:r:


;:i ,' , : .,,11 l:i :, i t) i i.ii ,,:r , . 1,. .:l

-.,t.iiir:i,:.i,_ii_i;i I;r:.]1t,.1:.r,r,:- l .r l i i':'


::.; :':ilir;,;J1.:1 tla. : t::rrt,,lj;

; \)lt)it,t. . l. rjr:..,, I r, I

;1;:: rt' ,; r. ],1,:;,,,,i.i1 .tti:.j '!l i tii'


':t,,,i , ;i ,...;. 1

i.,.:,rrrtt,,, -.,, -.r l.:., ., r,,- ,, : ,: , i,l. i., ,,


tii,,:t., ,
' i,:::r:i;..r t
:t,!,tt,:.i:i:.: ii;..ri i.::,.: i; ;:r-li tl,,rlt i:t,.t:Ii.i;,r:..,, ,',i..

r , l. , ..i! I : ii i-rtl/l/:ll ,l --
l

l"r i,,,,.1.''lt'..t r.'..'


'.i;-',q:N.iii,illC,r i:l.,jrr,.,i: ;lrr:ii':iri!!l.iiiai:iir jr-r1..i!i i".lI]rir.l.iif i.':1.:.i;:, t.l ri..rrri

r,, . i.:l.i;]., , : L l ; i'l' , l-',


:, ',

ii. tltl']Jt!i:i it'ii';;:lr-i,.:;l it.l:i-itLri:;,iti i-]ti']!1i1il11,: lii:!i'ii,lirii iIi,i;i{-r:rli.ll.irii-l


:,,.'l li'.-l;r1.1 .;;:;' 'r: .i;,r,r Ll li'r r.;;::li llrrl.iill"::rrl;:i ri.r ji1 rl,'l : ::l
. .l:: .,:,,,t... ,.. ,, (t.. ,,;r -::..',t],:,i'ti:l lr I .;i
1.,.;li.t,tli-i t.-iii:rli l.-,*rIlr-l{.Il-.11iii r::.if.;: Ci,fiati.l i-,:ii!(-j;.i,:l
'jii:t:iitti;:l::ii.;;r;r

l',.i]..l'i:,l.:':-1l!i,,il,::.,'l.'.l.i'..-',.
iref::j;ntj?r;,t,i;t ji:l-tft ",r'tri:'ir i .1ii.r;,';1,ri'' .t , 1rl.;r , I . ';.i;l il
,.;llq:j::irii .j,,t, f,ir:ri:"'i lllliiril ( i'itrfr-tii)r::r-i,:-ri{lir-il1i7;11 i,,471i'i :ri;:liiii{tI'J
:i]l({1'I;il]l.iliiiitj.:i',l|':l:.-......;,,'1.;',1',,';',,',.l,]':'l
t:t:.i, '.i 't.
l.l.r:t:iias;'it'i.l.,it r..r:iri i)tr1;l.ii.riril.ri.rlii).1 (l {il;uili.ri :, i ,'i

i..!*fl{jii)l.iCiil.}11 iiiiit) ilaL:,:ll iiiir*,:r-i,:l::id:l .1ii:ii 1{.ll-raqil ,l ,i',.,,aili-rr}.1 V.


r.lti.;itl:.riiiilt .llrlli:it, {11::rr,lrr(jt.rr'-".ir,r 1ii.:it..i.'t.,tt-ri1.,.'-ir I rti,iiai \l
,:iiili,ltir:t.l,ir1, 3i;i1.{tiri '!i:::rt..ali.)i.lj tiiil4i:;ri.ii::', alti}t ydi}i; L,;'311!Jr:}tila
ierlapa ila)rtuinn ililr.i r,/J1]!J irienq{]Ll|ia}i;ai) t(li'ia!la Fai.ri;riiiii, ll{rr:l
ii,:t',JaS,...,rll;in !.Viiht'iiri.itiV,r i:iarjl.r :,LS,itl li-; ililr'lllti-,iji?t"a,1it lii:rit i1ilr.,;l-i
,rlat! ll.illirril !i?t1{.j:r-r{j,,iiiri:ri;.i.,t'i r.lil't{;.1-,i;Li', (;firitr-;rni-:5ir''i'i1fi] ) ("](i1! I

i:iil1.e!.:i{ij;, {spatel,r;rrlr,t :jV i{JIiii. ii,..:iril,l]ii;irr:ir' Ltlr:rs .r t 'lt.tt:' r.i,t'd

iilJqlti.,.!rltc|1];l :rt/.-i-1{rl ,,rlsi.t;:ti lii)l.i rt)ii riri{lir.::.j 5{(lrlr.,i t,'


,:l tl:l:.:r lli',r,' rl'.,1r' :

iitlilr.lijirl(jfrjiltl r.,r;:::r, irgrtl';,,.: iltil,,r i,'ri'llr.:iiai rtt;:irr r.iii': , -1'-1.r1.1,; ;1


'' l r,r' j:y....;tj. ,:'.';Lirlri- ,'ii.11,": ; i,.: ;1, ,,.i;i , ;r:':i :. : , r .r ii
tr;tt1.li;i,.lr.rt,r;il i]c;rui:-,;r rli:li., ii:r1ii.il \/atilii {:iii:i;..:i 1r,,lr-1.:
"lrrtri..i
,:,..;,' :iiii. i:r:,'i ii.f,.:ri.l';i.r',,'i,,rt, i:, ,'r ,.ir: ,C "", " '.,,:, i.i
,. i:ir;l ierji.rijtii {1al.ti:ri rliriiurlliarr r-1;r!;.ii.il i.,etrlirk 1;1,, . j.:it'i.:1

i-,riitir-r: i-)flilll)ica?*rrtt 'ii.. rili.it-1,i ,i,,t,lrirt ti:]ilir <.1ill,ir ,rl.lalr ,rii


: t)t,. t.:.) ,: i.:. :.., ,'.. , i;: r .i'|1,i11,.,.;,' ':',r . ; i

,ili,,..li:.-1Lt-l!i r]i+..t:r-ti:rl j'rii,lrjt;,,i;r{ 1;:,:1r..:i ci;'i-ri{ir.?aj..t giq.ii.-t I ,r LLii,i.1i


,.iiiii-iiiit-ri.i;-'] ial:ii; i:r,:.ar .l;.',:-' 11;r,,;;i..i i:ii?:ir iiltill;. i..-ii-li.r'' ililr'il .
'::,1

.,:
:, :!, i.:-:

t,
^l
i'!
,],

', , ,." -i:--: . .'..:.1- ,. l.ii ,:::.: : a::. . 1l:.:r :i:':' r:i :

.&{':r-llrsii
I
i

i
' ._1::Il i

i^.i _
:: i.
.,,ii5: ri-r
: i :_'' i''- '

:: i !r':t:q ic]a :r'::..,r1 1,. ,:l-r-:


:' .l

:.;, ii i: i tl:ir;:

(.-sic.' i:,.t;;, i:.1, :t:r!t;,i!}; : -;-


i)
- .: :'''
."*
t-:
.: ;.\' t].:t
.

:l, . ,1'.- i:: i


,1
!i*sii
lrri:tl,; r;-- in ii-,.r s r.:.::-;,

(g ; fiii"tlll.i!',:r;r' l:'.:*:i

..lr i,.'r' ..i -r:r, i-'l- ." ' l' 'rri


orl

!iiripiylq ilu iuqit 1lj,;i,h:r;:".'.,. 1.ii,ri] rg:r,:'r(i,i !..:iliti)titil'] r.. lrr t,.,i,til
it,ji.jil atDr?ktrttryt lai'tti),)r( , .rr,t: !;i.; ,,r rillillitr il'i:-|t,.: i,t:rrtr,l,r
integritas geom€lriknyra baik. y;,rkni cl;:la g.rornelrik 1 irn(t (j.,r
':.:.1{]rtru a1riti {itii.,. l,-iaiiit Ltr,:1;qi;11 i,'r.i'riiiti). : i.i.;,.rli lrl.r,rlt ,;, .,ii rl.
li,raS, becla linggi. tian l,'r,,rr! \ rl,t,/ rrr.ts;nil.ilt.:l--jltrij .,,,llri i:r-,iil
i-.e.;rih ciari itti. ulterprr:fa,:,: ijr,:i,,tr',r r.,i:.ir;,i] i'i,rrnLrr-,f .,..r n.t,
,r:rijn ken.tamuuar.r ir).lt)iri:riar ,.jalain illeltri!\1alii(irrj ri,i-, .i,,.1
f'l.eski;:un tlernikiar:. irrllri--r'r1,is j :,..tclr (\ uir;lr;ri r; lr-:i,lir jr,:1
l<eleirrahan karena untuk keperluan inrerpreta-qi dineriukan lati
rnterrsif rlan banyak tenaga pei-iafsir citra " secian,, l<ernanrp
jii(rilusla dalam membeC,rkan karijklerisiik spektri l orri .rl( sai-rr,lat
latid]_

;r spektrum eiektrorna.ililetil !/ang lsbiit uas. l< e ril. i rrp Lr a n


;ra11 I

ir:bin besar cian lebil'r pasf i ciaianr tlqriri-redakan karakt.'risri,k spe


;$,",ek. r.iarr proses irnalisis yanq ir:biir cepat !<arerla,liqr.rnarliarr
r {rfirlrute r Kejelasan dalam tl.. r,rbedakan kara}<rrr.isrjli ipe
r.l:rr,,ek $angat fJ€ntinE arlinya dalairr penginder.a.rir taLih
i_)iln o j"r
ad dasarn a riilal<L,r kan deng;rr ii
'll'i_ry]elq
r : i..,r I I. i :,,r ii ;: i{an i,,;:t r,t k ie i' i:, 1 l, e!<trai o ir llg i,er,railqk 1.1

engan irrterpreta::i sr?cclicl'.,isual Van!l i€)r atasarl


terletak pada kekurangniamilLllln dalarn memL,,:daiian
spektral, keterbatasan i n i€r nret.r.ci cir: pq1un i<r>ml.r it tel e rl.:t,r k
i({.'kl.rli}l(jffltifiti-}l.iili-t i..iiilira iili:tiii.i{:.,;1i!,;i.ii ];i,1,i :li.rilr,ir: (liitit l.l,_i

;tu kedua cara ini sebaiknva dirlr:nahan dengan salii)..1 ireirc{lsi


mana Vang sebaiknya dipilih. alau munqkii-r cara p;rrl .r3111y;1 ,

muartve har,-ts disesuaikar terharl.tn tittuarr atDljka-(t ;,sn.;inder


ia ulurya.
iliackneii i ili3I) :ir:rgti,i,rl,ri.r;r', tehrril irerr i,,1r/r.;i,rrl
a1a$ tilla sisterrr, yairni: (1) srstcrr;rasi{ irarig metrgg,r ,takan ten
i)r1!lr-.itf iil ,:rl--Vclli. ili) .lt:, l,,r-it i;,,tr-r:i :r,:l,rii 'i-.1-. l:r;r , \J, i) rn
)ri':dr m3tathaii. <,i.:tl i,i1 st5ii:rr'r .ri..lil l'an:l ' ,;ir,)i I
t.t:.gr, lir,jai. rla:r-r::;:!:;ri;.,rt:,,r,.t l-iLtlirrr'r ji,,,,i;:n-E,;ll;.i.,:lll iir_t
Plank dan hukum Wien yang teiah dibicarakan dalarn bab
:,rirrli!1 1;eirting arlir-rV,r rl;;1,,,n rirr,,rn,tit;lrni ljen(iindar',,.r;;r1;ir.
i ,lr!

at l,ltjli , i;iii.,-.1r'iii.lit.riiii i.r,.'.liL,,.i; i';l-t{rl::';:tt !i1lir-li(' Iiii:iiil.,tiii


.t.illlli.)tja'l L.ii'rti,:ir ,tir:.1 .',j l';.',:.1 ! 1r::rji-i(.ii, iri,:,

i: ,,:. .. ril : .' r',i, '' ir,-: ,'i i.',,

ll
r,l,r.:

, r,rrr'riti i:.itr g.ri,,,1;r i.tltrl:..',r (.fliili-i, i);:ri-i.1 l.li'tli.ii',.i1',",;r q:r;r"',


J i'r,i;i iiiiir.i iilli;iii:: ii,rli ';i,ijeii iill{iiii lr,.,,';- '','i: t

,r t,, 1,,' :r'j'11 :rr r I 'l'r, 1.;- il,lri'rl:l


,, -,] '. : '1 | :, , .,i.i: t,l' i,: i'ltr i i.t,

;i
PANGAT"{TAR BAH IV

,liii,.tr sangol fip,r,i71skii it:nisnya. iteo.nekcts,, int se


semaktn bertcmbah juga. Karena satelit yang pernah di
hinggc sekarang telah meiebihi 2.000 buah iumlahnya,

jauh dan mengingat pulc ienis citra yung:emakin besar iu


maka perbincangannva diangkot sebagai bob tersendiri
{Jraian pcda bab lV ini dimoksudkon untuk
beraneka jenis citro ^serfa dassr pernfiohan serfo st/ctnyo
rnasing. Jenis eifrn y*ng dipaparkon bukon jenis cifrr:
rnelainkan seccrc 5qaris besar sala.
ts46 IV
JENIS CITRA

Dl cialam pengiri.Jeraan .1auh, sefiscr merekarn terraga iii:iri1


tuli-ran ;rtau dipancarkan oleh obyek cli ;:ermukaan buir li.
irl<: tanaq:: in, iirirl;;il rii,.l osc:, rir,.jl-nbuair:,:.::ii ,, r

;.ici,-, ..an ,1auir. Dati'l irer.reind.iiaan llrr.rh rjapai bri'uir1.. ,i ,,i


I ,.r1. i.i ri.}ia !lurner-iir r.rr-ri-ri.., ii;,,ii;]is:,; .ri::t'.tir-, ile',1\.!i-i.
ter. la juga dapat berupa riata visirai vairg paia urnLliltri,ii,i
,rjlsi: ,;'caia rfratruai i.,at;'i r, l:;it,,, ir;-,,-'r.r;-r:.;.t:'. i,:5ih jztLr) iit.:s ,: .,,
.] -.n ..,..,;lOn:,tfd l), :..,:,, i. ': .: -la' .i.. ,,tp t iTir--'tl;r'; ,

tl rJ r i, ,;. ,: rlir:.1 i:,l,tli ,,L, rl. 1;: :i r,.r '.... .11121ri|... '.,,..,i .

''
1-r.rl- r,ilii.lfi,ili,r,ri i:,,-'i,,,.)i i).ril5 .r : r:i.'rir..
ii.,L.,riAi ilijallr..;t: r:
a r.rloh grafik ual-'o i!i?n,J?rnlrrrkarr bir:ria suhu yanq clirek.,n:
- (li :ir..rr,.i, ; .-jtil ii']!ii:ji:.i:i

5€;:..)r. bahu,rr Ciiri


': ,iric irnarje) aia L]

rar,irrc iniage). Di.ra lenls citrc :triiah'rrng akan djDlrrr:ancii.,irir


bab empat ini Becla poki:l{ a:.r!trra keCu:rn_r,a <iisajikair ;;;:ir:
i. i
65

Tabel 4.1 L}:,iLt.il:t;i;,i i:iira fot'l dan cilra n"tifoto

,.irnis
Variabel citra Citra foir.r Citra nonfoto
pembeda

Serr soi , Klnrer l11 11ir ;1gi;1. i-n!n


E;rrk.,t ,ttas pen!'la
(sr-'irr';r'r,rg)

i
Kanrerr yang d
i
l
tonru.r.rllan filnr
Detektor :'ririr Pita magnetik
tl t,,r-. i,,, kr.,rrrllli<iif.
{tr ',,,,,]ti,il il'.ir
It
Proses perekaman i-i,toqi rii i(:;;,i, .r r E.le,litr, .,rilr
14ekanisme p€rekaman 5r,,, nr,tUk f'ar:i',1
Spektrum elektromag. Spektrr-rr., iampak rlarr S,pclrtt r i.rrrrn,tl<
netik l;r, riu a sa n r'. ya perluasannya.
dan ge)ornbang

!' -irrrrl lr l-iii:r.,rnrl r-1rn l'iieier. 197!). 'r'r:l ' l,rrl C'iil" j'r'r

4"T CITI{A FOTC}

Citra {oto dapat dibedakan atas beberapa ciasar, yaitu


clasarkan atas: (1) spektrum elektromagnetik yang digun
(2) sumbu kamera, (3i sudut liputan. kamera, (4) jenis ka
(5) warna yang diguhakan, dan (6) sistem lvahana
penginderaannya

4.1.1 Spektrurn Elektromagnetik yang Digunakan


Berdasarkan spektrum elektrcmagnetik r*ang digun
citra ioto dapat diberiakan atas:
li i.r-.to Lilt:'a'Jiolel .'.,,:'it":, llfr; q,'.,;i: liiillial ii,,rIril,rr- ir:{lll.i(ltii-l
tri

spektrum ultravioiet. $pektrurn ultraviolet yang dapat digunakan


untuk pemotretan hingga saat ini ialah spektrum ultraviolet dekat
hingga paniang gelombang 0,29 Pm,
Foto ortokromatik, yaitu foto yang dibuat dengan menggunakan
spekt)fum tampak dari saiuran biru hingga sebagian hijau (i'i,1
pm-0,56 pm),
Foto pankromatik, yaitu foto yang dibuat dengan menggunakan
seluruh spektrum tampak.
Foto inframerah asli (true infrared photo), yaitu fotc yan5; dibuat
f

I ri..;'.:;,
.. ir :. :,i ..1

,.i: ,, ir,r r, ,,, ill;r.ai, iilr:::iliir.r:


..,r'rl .i.ti .:lr. r. : : rr:, ,. ,:,r .',r,r .rar ri'.'nrlirr i:.rir.,:' r' .

'I ::.rr'|: llii.., lL i... i .::i , ilr ll rr:i,


68

Ccitqain rne:lilrlrin;:11.11'r 'r:1r'itiril;-;r i')fritmglah tltil 'i h'rr gga


i;t:,q .JgiLri'il'1,;l,u i.-t , ' ;i.il l,',, i,lr;!-i'j;, ).i' #irl tl;lci:
j.a m aia h r1 r.11.,,1 | i rirr':l |,l iit uir I'i,-r"rii i:l l"i I r-r:,r.is.
1) Frr,tc- itrir.:,r',,,'rilil i:i{,!,iii!k.'r5l . ii.:rii.ll frllo yilrru 'li!ttai '-l

..,.rt,.1i<trL.l ii.r1 ljCi)a.tqtaltl l.llc;l(ilili, !ir,nfi.ik


ti'i iriii.ltti,?l:ilt r-i{-ri{ait

siiluran ilie iah il;rrt :,r::l;.:,ql;til :,,:lllt';lil lrrl.ril .

liinqga 5e]<itialir.i. lotrl l'ratlili'rmaiii': lllels'li' 'r"iLll)ali-lil


yang paiing banyak digunakan dr dalam l)er)gin er a i) n ja u it C1

a
fotografik, Ia telah dikeml:angkan paling iama, h arg a n va
rah biia dibanding dengan harga foto lain, clan eb h ba l1 v al K
yanil telah terb,iasa dengan foto jenis ini'

4.1.2 Sumbu Kamera


Foto uriara dapat dibedakan berdasarkan arah
kanrera ke perrnukaan bumi, Yaitu:
1) Foto vertikal, yakni foto yang dibuat dengan sumbu
tegak lurus terhadap permukaan bumi.
2) Foto condong, yakni Ioto yang dibuat dengan sumbu
,-i
m en yu d ut ter haci ap 0 a.ris teg ak lurus ke Derm uka a n b l.l ilt
lf
I'r i p ad a u m rnn ya sebesar t () a id u 1e t) i h be sa1 Apu t,.ila
ondcngn ya berkisar antar a
o
4 i
fot o yan!l cli ir
rp"asih dapat digolongkan sebagai {oto vertikal'
Foto condong diberlakan lebih jauh atas:
a) Foto sangat condong ihigh oblique photograph), vakni
{oto tampak cakrawalanYa.
b) Foto agak condong (low oblique photograph),
cakrawaia tidak tergambar pada foto.
ong d ail ,(_
:-
tseCa antara ioto vrrtikai {r:to cj.rii) k cond
C;1 riong dlsaiik ET pada gambar
4 1 L)lrir i:.aik dl-) d !t .rra
,],
potret terdiri Cl di blo k -blck \)a (l he rtlen tuk bujr-rr
11,

buj ur SA nq k"ar, terga mbai' d engan b ujur SA r) a kar p p nc: 't,:

t cond beru ba n dl
tika SE d;rn s pada I cto aua k onE i-t

,la1 trada foto:,,,].tg2l i;r,,n{qr;,11 l,t:ubai: ii-ri.,i!r ,r!'


l,apesiun: !'dr:u rrillai " "'' "., ' ' '

.i
69

--r
ts--f.,1

t'^
I i
1t,/J t^
r 4 I ill_oK SLJ,juri 5,riN(,iiAi{ l,:ii-JA FO'j-O tji)AIiA (5rnrih, Llri.,
A ,= Irot,.r v,:-iii1..,rl, ll ., ir,,rl ilii.rk c.lt(1a)it.l, (l = Frttr: r;.:rr,l.rr
dong.

4.:i IIL:NTUK LIPUI-,CN FOTO UDARA


A : fr:to verlikal. B : fotc dgail con(jon!. C : foto sijijgar cuji
t1ong.

S'.: ilrrt Liputan l{ayner;,a


lr,
. . ,/,4: 1

ll-l l).:J..r.: ., . ii;" fofo berd a sariien .) t..i u !1


gular CLT velag € kam et d t]-ill; dt jen is seperri ie rce
tabel ly 2 { ud i"r t r! j..lii .i 1";ar,t i,t; diukr-rr sepanj :]
i\)

Tabel 4.2 Jenis foto berdasarkan sudut iiputan kamera

Panjanq foki;,, Sudut


Jenis kamera Jenis foto
irrm) lipulan

i-.r"rrlut kecil 3ird 8 ..-. t:,(). Sudr-rt kecil


irr;rri'rtu, ancl]e)
::irilrrt norrnal 2i)11 Ir ,ulr" 71.'r SirCut norrr
rr,rrnt.rl airqle) slrdui Stan
Sirriut lebar 1-5i:..4 750--10()o !r.rdut lebar
I ,"!'i.i i ;,r .r g;€ )

-:rLrri,rt san,Jrit lt: 8i-1 .'rl > I{lil., -',,rdul sanqat


ir 111 /11111 gi,r,,.rjii,;.1 t-.,r
. i1;lr' r

5unrber: Paine. 1981 .ienqan peru

iI i:olrr iunqq;ri. iraiii: ,,rio !,;ilrii clriruat (iengen jr,,'lt?:;t itt


I

T:an c.iaerair 1ir-,Llian i,.,.';, h;r:rua terqan-ibar olelr :,t Lr i,:mbai


I

I
I

,-.f i:;tr:, iamaii r,r,::lii-: i'irti;,:iiii-.;: i, tir, tJanq .Libilal l- ,rci;: s;tat
i]itn i;,,.iirig;1r-,-,' ,1.,y1r.;',' ..:,,;11i;,1-r iipr.rlai. ,.,.); .i :laiil;j
:-;,11,a
lii:itili r-1.r1;.rl (.1:i.rr-r J; l:r:;i,.i,,,, irila crrir. !,ritLr rien
11, iiru]tik.ti';iit:-.: .:i,:.r l-rtr:r:r',r,.,.' ilzilltti,i t ,i, j l,r .;rr-r ril
clilrrr,iiikal i-lr: S.t1r.r ,.11,. 1.;11- rri.lS,,,t.;1, (2) i.lamet".: t:,uliiieri::..r
r,:liLj ktlrnt:iir. rlili,j;:r..,tb(ir.,il'' i:r,jzr..lan (l-1) i..iiri.:ia it.ll
',.1ir,.,., ;;ttr, ,lal fi€fl ,:n p,r:t':rlt,; ri'arr :

irortr lanr;.rk r.jibq,,-1.:i.;;:r lr,i:ii: ti.,,ti I .!i,j:..


e) F,:to iluitisp.llitral. v;iiir-t br,rbct ;rir.l Ictt: ,i'ror;h !r;r:-ra Lr;\i'i ''l
dengan salura!-r yan!l irerbeda-heda (Foto 4.2) i:];ris 11'n
digunakan €rnpat kamera .t;ru srltu i,,an-iera i;r'rlerrsa
dengan rnenggunakar selLir.ir-r birlr , hiiau, t-,:;.'rah. dan
{ramerah paniuian . Pclekar:ral r r-r -ua rl il i:kirkan ser:, :r a i:ersa
s€hingga pada seticrp pernr.;tretalt rlihasiikan erpat fc;tr:
saluran elektrornagnertikny;r h',:r.i:eda. Nlrnfa;.t ir,i,, inui
I 1lt li-iiiii.l 'l'ri'':il-r. 'i r' : r.' ' :

i,rit'.
"l i,

)t(l

i1

'ma
id.lI
AI

Lgat ..

rruh

tv
,T r
eng
fft a:
iil a

i.li ii

l:L
ilitl
l.t !l_r :

3 fi-r,:

)':
*fl*rffitr$Ifilt
ff :;il: u*: r ?:L "1:*:T lil'x ff ll l. * *:*il
iffi r,,';i ;ffi :ilil,i [:J_,,: :ilJ:i: :T:ru*::itfl
pcm.tretannya sangat berarti Brla dua jenis iotr terseil
dinotrst dengan penerbangan sencliri-sendiri, biaya
pnrnot,"itr
;Y;
"ll' *, i.Jx * ff i,' :ff ilft':, ix.#i I ::,#jil
;:
meirjadi40 miiyar
rupiah rk*,o,ungu;'iif
X3?j[ff;::,ii
r) Ircrrc udara gang dlbr-rat denga, satu kamera
v,errikar ,ri ba.irJ

;il : il i5: ff
; :#: ::, :'ili
iff ?: iT ;ff
dua foto conciong di sebelah kanan cian sebclah
f;];::;
.,,#il
(trimetrogcn), satu foto vertikai dan
kiri i-ol
empat fotc .on.lono-l

fi Lxll-f :l;:l!:::",J,i,'J"11',tT:ix?#f :':*r,;l


=""1
-,;'T-..;,-:.:":"'"'
ii'ii::tr:il;,j;;.. ;::, ",;: ;;;..-:,"
:: ?t;:; T ff I;,I"i.,ll :tl Ii:: j lfl *" : u H
1:; 3 :',;
;,:l
*, ili*.ff 1,:I:':, ]?: [:il i;, i xi xff ;i ?:f i*:l
["",x'
T L
-

ri{ r:r lvl l-ll ,l:llr',r(llLl..j I lAi:,(Ai I ( il,ii

ti'rl)at-li(11, :('rritirlll Itij [;rttrlill<r:9,':1r,


'.',ri, lrrlr,'iir iiiirll)irl{ li,:i.;irLr,rr, ./\,'r ir'r ri!lr I;.lilil)ijji itili rirLiil,r
;,.: tir it,;i., iirrr frillrlLl.l lrilirj: i],1ii ir,:tir;lllr.,,rl r.r'1.:r'lii ilrilt;,1 (.lil)
l-li rr. ii?iiijtti,r)l u.,;Ilr,-r rri rirl!ri.1 ill*rliu,j,ll)k.:rtl t)erl(Jr]l!,
'- Lrr.rrLrTi,t !r,,r-l('l r ii,,l,rir, .iLril )ii,l,oliiilir. klrhttiatt.rr. .,,

i I t..rrf] W*!'],?r]!]rn

r ,-iii.: lt'l ll5 it,,tt i l.ii'll i(ilil i.rt,ri{i,:iSili}rri| } \lji)i}r!r Lir \'.
L,''iii\l:
.i :t r' !,',ir.i"ii fi-,i,t y ,. :,,i. 1-,,,.::,;lr','.ll Lii.l:,i,i ;l:,:i,

i i..l(.;:..:,,.,,it;,,J..r, :-,. I ,

;.qr!.)r \,r.:l ilL.i i_1 li_ll.t I


ili),,,,,.1;lailr.r !,r::t) i(-l it.(irlitjt],;-jr,

tl .'1" ']- lin.iell.tr"lirrr , is.ri(iri)rli.,r,:Ir:r.,i rii,

l',,.';f1,,,,,;' i" .,.,.,1., ' '''i ' ,:.i:. : : ..,,


(]ir].ifi] i){.ril(iitlr-i{,r1;r,:1it. : tliil }1, 'l')i.:rr; ijif,,,.r,l.-r,<.r;, ,,i .

1) ilitra iilfr;,ntei",ii-: 1i;.ir:iii. iriltir.r { ir;-,.:i '',,1111r1<"1ilt.i;-:i ,1,::il,ii.:ti:rl-l


iirhi;trrei-;rl: ltul-li':',1 .11::-r,irti;i .-ifilt{.):)t'J} iJajlr; .tx,1,.;nlr!r;,.t',
it;-liLrri.ili /..iCilrJf1ii i-),::1)r,riiQ i.iiri{)ljlbAtiri (ii l.:- 1,.-ri r.t:;r, iii i
,.j;-tf ,,el.i1 ,,1 :!; ;;:: ii,t,:(.1;jr(j!.-tii.r;Ii f.)i {Jl :i .i ;,i. r:

it;'r:lii i:t:l:r.j:iv:r..';1.ra, , i,;jlrrliiii siSi(1!"]i irl{iti ,/ ,i'..r 1.-:.1." , i,


ciengart
teri.lEa buatan se"1ai-r1l t;ira geion":bang rnikro dihasilkan
sumber tenaga alanii':h'
sisrein pasii yariu .ieniar' n:enggunakan
Citie raciar *ibedai<arr iebih iauh atas dasar saluran 'iang
ciiuunakan, yaitr-r sep€rti yang disaiikan pada tabel 4'3'

'fabel 4.3. Jenis crtre ra.lar berdasarkan salurannya

Paniang geiornbang
Jenis citra radar yang digunakan km)

7 :,--l l
Saiuran Ka
!I
Saluran K
Salurar Ku
\.tt.'i - ?:l
'::i i: *'/ !-,,
Salurarr X
Salurar r S
i5 --1rilt
Salurari l- 150 -*ll(rii
Salr,rrarr [) -).{-rl i -- l, ili )i :

)irrnocl Lrlj':;,rrrd ilatt {islt:r, i9'7c}" r}eng;r'r :rr'r I )':i'riril

Meskipurt citra norifota juga aaa vang rnenggun;ri<an


spektrLrrn tampak. citranya tidal< disebut citra tampak. Ia
lebitr s|1i'iirg
dlsebut berdasarkan sensornya atau wahananya. seperti misein;ra
citra RBV. citra MSS, dan citra lainnya'

.;.2.1{ ::ir:r: +i.rt'

l i cr r.i ersa r'i.,r rt SEIISOT ysrt(r digunrlhall. citra ilr )' ;"tiir
' l r-,f il i, ;,.,ttt,ttas :

. i (iit tr-r:r11g,ii. l'illiii .-'ilrr: '/ci-lg .-iitJl-Lai deligan S€n5Or ttifiq'i '
,r ll!, i ra:Liliiij,l..:;i.ir.-ii i.'a:rtirt i:i1ra '"'an::l ciibuat cie:r':]t:n sr': :i;:r:
toI ,,. i]eli-,,rcia.irll.i.lili.l liirc tunggai yarig timul:1il1,:':1''"r' -
'

:,iir. , ,i, !::iir.ti-;i, jgi-r.1. '-r1l:, i:lliliisL;ektrili ;rirrl'r i'lllli-lil'iiir;1 i I I


:ia, ,. jjl ,r,jji.,:,1-1 ':rli'ii,;ii
': , Ir'l tli jrlrili:jl: : lr,:aii: i .r"'lilli ::ili-il.lii liif;r r-l
''
t,l

: .ri.,:: r,i rr i..i'i i-ii\ riii:j.ir"..i'vll.i:,"ri i i I r i'1, ,. , l I :r 'i,r


{),'\il I /iiil-li./i'r rri. \r"'; ' :l l ',:ri .;t,,
,lli .- ii;i;,i,,ir:rj,t)r ,,1 ,,1 r)1 ,.. , r i'

,,1) r-.liir.:
'fiirrrtiil ilr;iii-iri i.lj.iit lr) (i,i'1i! l:iir.r !j;1,'rj r.;rriltr r,:i
rr,rili ,t 1i,, ;tr.t r lt ,r ,

lr
., 'r r ,| , ,ltl :. r i' ',

r.-rir.;. 1.,'ii.1I 1;,1r1;i 1..:ri,,-1:,:)i i iliii;,1;, i,,,;


ii::rlii,-rlr:1i,it'1;l|. rlrr,:].;rIir ii;, :ir,'t ririr'r-ir.
irl

', ri l-:, i : rir I t l;1,,:r'

i,Jli,i.r,,,: rii;;;,,rj11r7rl !;i.i,:)i.,liritrt jiii;rtittrrrlili: l, rltitj. i..,r l,i


EJ
, j ),:l I{1\i 1 11i1'{ir;r,ir1il.ti.ilr ::,1,i":,' I ilr',
i'ri,,', ,ill,:,t;rl)
i,,ir,t .')',.,..',llr llil,,llri) fi!ir-il1 !(-llliJ.l,'ii1 (-lLi'.i ri' iir,1",

. I :(,

r ti

i ,tr'lii.llri lr.,ti.'ii:;r'':rj, ri , l;i):iil i:";1.11.;ij). i.rr:iilr 'il' , \ ' :- rrl:

,,,,',1.)i'ii,,..,.i ,ili:i! irrlij)', iii.l ii.i;',i l..iii;i t.,iittjli i.iiLl'i:ili.ri'..,1r r'''i:iil


:,t.i'.'t i;. i,r/(.iriil l.;il : I i ti,rrl!!l/'r. 'Jrlliiil.
i

i ll : I I ii
"
,r, ll
. ...:.;,i
i;

i'rri*ril ..i i l1i{,rt l..Ai'ii:.''Atr I ,il'r,i;;i',i i.. il..| j ;...i:tji\'; l

r ,'.i i:l li) 'ri ii,',1 ,'l,l\l ,;,1'.','1i'1lr I I r'i(:ii\i i

i,ll.l:! I l'lr'\1--A [:]r\{, i:i( ll,r,ri..l ::,i :i:, 1'l::l',1i:!i:.ii


),,
i i iri::, r.: l 1u t r al j
A .,, r liirlr j\,1;11-,1;;1ir-r1 r,l rl,,r,r;iur:,1,, ii,,rtlti i: i ,: , li' ),;:'
., : irai.r .,,',iiii;r i : 1:l ii|rii iliill :,'. i
n ,.i .t(::.l.rllrl iirilrit ,ilt iii:,,iiiii,r:' rr:i':il:
I lclltl);rl ili.ir, li,lrr'-n,l l()iliillrrrirL, .:!l lii.i
!:rir irt:..,ir irlir,:.;.,i,rl,llr;tltlr:,r , I lvil''
t;t la,t.ti .l;r,i tl,ti:tl.'rtl'.li'llt.'rr!l ',': " ''i:.li

iAl:i;. r1;.rrr {riil tr i/it:'iri:(ir ii'lr-liiir)


i') l,,iiii.r't,rtciil l-ti-ii'rrj'r i.i.l1ir.1l1rrii'l,:'i,';;i :iLti-r:i;i r'il';r 'r
r-iit.-t i.-iii:ri:,;',t (A:i) . i rll,.r ':i"t.":l: ilril't:,'l'r)' iitr: '
),,rt,'r ;r i,.i!
.tii{,.r i.li ll'(;)r: ! tii.rii : ll} i l i,'i i i l.l l i {:r l i

r i , i"lti: ;.r si.rlciil r.t]tii.1ii r.,,i,l1t!rittr.lirri'il1-; iltLt i

( l i,) r.1.irl r- .lri-r f/li )


' l,lt; ', ';f i1 ';'rrr11
l,,J.,lirr f.i/i"i{,
79

-T.
,r-lc
Ti
j-
I

I
At
I
I

ilokci

t') i )
-

r-
t

I
i

5.:rr;i, ;:..-r;.;i ri.t;

V
1C T I I

Pesswot udorc

Hc lik optcr
i
i
t

R c. :r r;i

i,;1.;;.1; rl.'i ",',::,'.i. \ ,'i.rl li\l : ,1,11'1'; :.,r..'l:l (i lr:rlrrrL,;r. jlr:


:.(i

Foto 4.8 'i'J i7\]r(;i


Ci fRA (.tir\(-.'rr (r()i .i ,i I-iA:i[. Pt:!iF.l(i\'il i,'r\\iIll?
r

SEPTEM BI-,R i.r-r',,


rr4f,ii, ir..{};:\(i(iAiUilAlil',Ai\r ' 'rr !

BOLA l',UMl (Llllesaird 'lari


!iieler lq79)
PENGAN'I'&ffi B&B V

i't''J' '"i'
'.1t'tcde penelitian merupakcn so;oh s'rri.l cirt titcmc
pengelr:hirL: n, Dengan kc;tcr lairr dap*t dr''tfcroken bch'*4 rl:-rit.t
"pengetrthuan '..1::i';i
entarc lain diciriksn oleh met*de penelirianvtt;tt.
'pnnf,ind"roan
jauh sebagci ilrnu baru, rrtetcde peneliliunrrllrli if il',',
tsnu,ik tli,-tnqkap padir,i pustakc .lioirg oeJi;. Pada kesertrcj" 'rr'
y;enulis menigba men ghimpunnya rlrrri berbagai pusroko, i'il*:i,,:r.!''
riatlNit, cir,-rt nirtnyrtjrkurlnyLr ,:edo bab k€]ir,-;o i'lr'
.rri<rtil r't'iinp.:;{}i();i bgb V rrl' enclu ientu*y;; fi r-u'l
t il? tnui : .,; t t. :
i,l Meto,.!t penginderacrn jirrrh sec.j.. !r:ngkap, yaitu 5tartg tji.r:tiltir
rlor: ;.,erttrnusr:r.i r:liis,:iuh ian t::iuan hir:gg:: pertyelest'iinr:s't;i
2) NIai<na betbt:gLti iL^rlrap bcgr rYie!ode pet,gintleraan iauh rner'i-1iuL
be,rbogai pakar dan rri?r;ttri;i p'enu/i-s,
il) Peilit-iltian murnt aur, y:i-nt:i:tiotl iercpail penginderctot'l jouh ,tr..l
Isfigrapo contahnyi;.
4) CQr;t rnenguji keteliiian hc.si! irit{-rprefflsl, bark ketelitisrt t;tLcr'
preti.t:;! IxoLipun ketelirian pefiletaanfiys.
iiii kelelrfion pentirtg r{iKetcftui aleh pengguna cjcle-
y.tengrr:i::ratir) jauh unlL.rru, o'ap'cf rlenilai seberapa lauh keperaclr..isi1
-uong cJi:i:.,iii dii-'ertkan
keytnda dol'r ttii,ebuf . Di sar*pin g rtr't luga *en'
ii,"rg; lrr, ., !:e ttelt!trtrt. spt{.1[]Lt r;cng tiiickukcr, kemudian cialarn i'r:i.:-qko
rn e ri i i i,,..,; I i:r; t't k e te ii, r-i i, i i::;:,rriy c.
BAB V
METODE PENGINDERAAN JAUH

lv'ieiocie g;elleiitian .:iirii ril€iioclologi s,-i.itu',r, li ral;rir la


., :-r,r i:;,ii-rclui-r ,ii,.:s:r.li.l) ;;-1,;v.i';;].,r.i;
i: r-inirrk |ireltvi:1r,, rr,.ilit r,ia\
. ,,i1..,r. ..i: . ,, ]i,1 " :':".,i:; r1;.i..,;,1;,-.'1,: t'l-tr'.,, ;:.y ;.r

ri.]:r;ir{i rjirar-rc;rlrl iiiitLrii;relal":strrtariii.'r,5.:}tu a:,j )Pil 1,'lterltrr riai


stLrdi itu. Sebagai contoh. misalnya m€tode perolehan data, meto
anaiisis data, dan metode penyajiannya. Di-samping rnetode p€ne
tian ada istilah teknik perrelitian Teknik ialah aiat khusus unt
melalrsanakan metode (Aldrich et al., 1982). 'fekrrik dapat p
diartikan s€baai cara melaksanakan sesuatu secara ilmiah Seb
contoh, metode pengul{uranrrya berupa metode poiigon, teknikn
berupa poligon tertutup. Metode analisi-c pe nginderaan jauh
iri:r1(:d.l .iiialisi: rnanuiil, tekniir rnalisisnVa bq,, ipa autil
fr-r'ir-rtrt:trfili.
Serp.rnr;kal rjari ,..',,i nreir;rir-.lo,.li uienLlrui , ,i,-lrjch e1
tersebut, dan menciasarkan pula atas pendapat R,rscoc {1960)
riipadu dengan pendapat dan pe:rgala.nian penuli:;. parla bab ke ii
ini ciiutarakan metode penginderaan jauh yang rneliputi
, tahap^ yaitu tiga tahap yang bersifat umum dan tiga tahap lain
irerupa metode penginderaan jauh, Enarn tahap tersebut i
(1) perumusan masalah dan tujuan. (2) evaluasi iremamp
(3) pemilihan prosedur, (4) persrapan, (5) interprelasi data.
masuk uji lapangan dan interpretasi ulang, dan (6) penya
!i'e

irrDorclll i )i sanlpii'rg itu itlq.: dibinca' rcii''iit ili uji ketr:lil!;'r'

-IUJUAN
5.I I)bi.:[jMUSAN lltASALAH !-],'\r"J

l)t':,1:flljsrl1 lttjrl.,tl lrLnlila: ':'ngar' p'Jll'lml:sdrt 'il: ' '

\iall{-r li:r ii
icciira tel,,:, Mas.:lah cliitt*i brtrLrptl ,itsLjatLl v:rncl aneh.
an'11'" i:"r ''
lt.iiiir ie:-rt1;iltriVar at;rLr tici.ri. Lt;'rs;l terlirCii. seij{lrir :aOlanq
ill-iitr.iii ii.;r i;.lilill,:iltjl:'Jti i].i .irrpir' bl:''ipa se:'uaiir ri':iilil kLli:::'lL'
i:ri:'1:l'll !'11I "'i
itri:,.rlt ',:ai tri:trr ja.iil.:t ,lr-tili',i. ili-:iiririsrir', tai-iun li-li
I

:]., , r. .)r: h,'1 Lll:. ieill..ll, \' lllL: rtr"l'irnt'uii" 1:ilrl'r:! "':'
,,.,r.,rr.,',,, 19,!2). misainya i)crnctict'1il bail scl;a91i'ln i''';l'rL;i'
:r' ' '
clr,,resia \,'i-rirg hamDir selalu tcrtLltup t;leh ai'van' lvlasalah iuga
br:iultir s(,:tuaril vi:ril!l .rpc)llii.: ciii;iarkri'r alkan n'leninli:Lrlltan otl;:. "
,;
be,cli kiti' misalnya cro:,i tanai-'' penebarlqan iririir:i' \l' il
'Ietliaic]ai1r!i ilasallail aiii'uiIril:ili.:1) .'rilr'" '''
1ro,'.iar,rr,., art lt6ql<Llr,1i;:11.
it irlr '.'
>esu.lti1 r.,rrtq l:t!lill diCap,ri clifiuraii.:l denq'tn all'1 V'rri!
(carilat-, s,:r rciiri cclil tr-'hnya) .

A1;,r;.'un Ina:iaiahti','a. 11i1-'erllt;li:ir urlavil Lintul( i-n€no{itiiii"


irj.' .":lt .'ri'.1 ljl 'l rll '.'tti"'i'" "'i' r''i'J{l::':':rr:u;r'r'"::r l"
:,rL.i I ,'1. .).rll lr. i:r:.. r-.lr' ''lif r '-; ap"' '{li 'r-'i' rli )i'
'i

.r, lr !..,' , :1... Cl){' i'\ ''':: : '"'l


}li:,{,j ' '}l Ji l.:l;:,ri .ui, {!( " i '' ';J'-ll; i: ''" ' : ' '
r'("'Ji':L'l
':.. .:. . ' :l illi.t.::.'t'; ' "r;' ': l'rli':' 1r
tt:,.-,i<:,ti:i :ial,.jr-l:1.:ii Llai)qali iii,tlti lr.rllrCi-:l-]ili 1i-t];,;.n liLt il:l:'i::r I !
l;:iir'li ': 'llilfiia lli;l: i.'r:i
;,i:r:liil)i:1:.i,:ll f.itlri-itjJ:i'iiilr "'t.i5-i-r'iir
-\ "rr: r'r"rj"l iiti'L:ilille:i :a;:i r'lrilL llr'r''
:-r,i:r.li,l: il rt,.rr Ln(ulirr5Ji'.ri
;-ii1ltilt' l'-'11:'-
.r:1liill,.j,' l,r,..ll tl.:iliil11a l''. i<Sl;rr!c1ir'r'lil-lir€l'j:r!''r l;-iharr '

ilt.lalir ,. r.:tiij!.ii:i '!:ll . L-ii-iiiii; m;rii:ri-li l1-ii' ilillelr":' ''


Jltili,ll
III('i .. 1] .,'r ' .1i; ';"i;; -iir.(j (li'i':l ''r'r'' "
:j, .,r\'.ll ..r. .. g '

jl!itggi.rriila)i: l,:rli.::i,ir!;: .iatt i),'--r€-ilSillya. i'iii','.,


lril.,,"itir
l''
peltEetalri.iitn kita;rkd11 hai irri l'.,;r.,,lri iLi*;i:.:r-1ai. ciipet'lukar lr
._,4ri;:tLlrt,,,i, l;tl-i.|-, jl{i,l,r i . , r-:ir. i)i)i.) il.-r-]; ::r,girup Ciitlitl , r-r"'
.*,O,.,gUU,,..,,, l.,it.,rr -c).,i:t,: i;lr;ii!i ilagi iin,3i'.r-i:l llaSiOIlai' l-'ir'd
penggunaan lahan setengah rinci dan rinci untuk iingkup
.ian iokal. Karena peta termilksud belurn ada ladahai
(iI it: {t\.' U k an !-rla T) 5tA a] h n t/;l ber up i:l it (l
i.1 a.l
I
i< acl il irr:ta p
{!t1C clll a3 i;LI n g k t)
TI a a t) ia n an ang in emadai L.t il 1uk
-t'
eg O il a II a si O Ila
-.1
L] il i1 irr te n a sro n ll u a) n la i'il h L1 ll
-l
c1<rLqatl masajirit tiii r-::"ll(r iielriJ.rriil.ltl Deti':-i;et;i it:r' r'l]"!'t(i u

rr\.,.1 ,*.oD! le.rbih ii:rth i.li,ri: p*tlilttciillaiarl I'reii(.1Lll-li\ '1'1 i;1f"rri


ni rz r r i rt rj ka t k att.r l-j 1 c C II ir.r, .-i.l i r. ii r il

5.9 EVALIJASI KEMAMPUAN

Setelah rnasalah dan tujuan dirumuskan dengan


barulah dllakukan p€niiaian teriradap kemampuan pelaksana
Yre marn p u an II m €n -vangk 'tl ai n ta t1 lai n KEIN a lli p L1a i'l DE
:i:rt a ti mr'l va lat da fl ?er ie ng K apan n U a d an a ri a il aktLr
;l
tersed ia A n lai .i ke rrr a R1 ll u a il d il tu u i'l t1 v a n !l lt tl n d IC ar DA tl
sesuai Bila tidal< sesr:ai , kenrampuannya harus ditingkatkan
tujuannya harus ditinjau kembaii, dengan menyusutnya biiar
Sebagai contch, untuk berbagai penelitian maka oranl; c€n
untuk memperoleh data serinci mungi{in. Data rinci parla umu
dapat rlisadap dari citra bersk;ria besar. Untul< dtierah luas
i:rr:r-lelitiai-i ,ir:1,,:r,it :' jii,; ireilli:rl.l l;r:s;-lr llrcrnjadi l;:;t-lr:: drlil
Kemampuan dana dan kemampuan lainnya sering tidak
maksud ini. Oieh karena itu penelitian bagi daerah luas t
diiakukarr ,ir:ll!1,,',ir ciii,r !rijirr.r r''il,,i];1,,".', ltlbilr i'ltlr-, ai1:lI)!iirll
rn?: Iuri.iil il!,,a iicrii iciir I I i,r l,r i;; r; r1, il;,c:'rlii:l i I

I{emb;lii 1,t.' coi-' .';l terrtrr Ii ir'llP:r. ,'lili'la'l r:i !l{rrii.ii'1i1.:l)l


lingkupr dLrtrt;-r se1->erti r,r;tt'itl ,iiiri,t-r-r'"li<,-ri<;ili pit':i'' Lril .r i l'
;:iihar- penJlgunalan Ji:,ititn rn<trti.tntai,.;ttt ref icanil : i.liiip ilii
hesar ambisi . Bagaimana mungkin akan memetakar: negara-n
'-rat'rg rr,ilayai'rn,.,,a lua,, .
,nenriirrrl,,rl lrni,-tlr "116,.1-1*'i,'1).;tit i-- lll!1(1ll
i,ri'i;.rn seiurulr inr;r1rir: lalrr tr::p,:i<":r,,r rjil':r aillr, '' I ( ir ll I I )l
s,lkarel;:rvan pelaliir illrt trtait;tr'.1sit,ei . ltiii.tun il.ll,!j,l'.'i, ilr.rrL,t jlir
penggunaa:r lahan yang kurang memaclai untuk rrraksud
85

.:!:il l kiti , ii.,i l.iasiiiiiasiny;:, |<L.riirng , ir ti.;

5.ll I)l-MlLitiAN CARA iii:r{JA


PeLbincangan ini masilr berlaniut dengan contol-r rfiasal.ril
jan tuluarr i-racia butir 5.1. Agar clapat Cilaki-rkan pemilihan cara k.':i'
iii yang baik periu diketahui tentang'per?ncanaalj p€nggiirlairtl
iahan dan .1pa pula tugastrya.
National Academy of Sciences 11975) mengutarakan bairt',;,;
perencenirar) p€nggunaan lahan msrup?ikan perencanaal) utrirl-
aiokasi kt,reiatarr atas ciaerah lahan untuk kepentingdr) rflirrusr...
1-uqasrrua meliputi tiga rangi<'aian kegiatan. yaitr :

(1) menr1.;erkirakarn kebutuirart akan barang dan lasa ulrlui-l ..,..,i


rrrerrti ilirri'i . \'21 fficrnl'rr,lliir,ikan ketersedraart lalt,rt, Ll lrl -
menghasrikzrri barang <ian lasa yang meliputi luas Iahan, lokr:,'i,
k'.r.rlitas. .lrrpabililas. dan l<esesuaLanltya. darr (ll) rnerget",alu;rr r,
nreiaksar,,rkan, dan memauti'ru pengelolaait aiternatif dan strait.,ir
l)e r r5].1\r ir . ll,1 ,
!'i).
r\5r ,r rl..ipat rnelaks.i,ii,rirrr tugas cialarr butir l dari butii ,.
clip.,erlLri<i, ir l-)ei)geiahLl.rr) leftt.lng ketersediaari iahan yang nrelit:,-irli
1;1;1-. lLiii rl;i. liu;:litas. l..apral-riiitrs. dar, kesesuaiannya. |4eslii1 :r
nrasiir 1111,!,liulran dala iarnbah;rr: t?knii< pe;-rginrleraan lauit c1;.rl ral
cli.tu;r.ti<,'',ri irirtlik maksud tersehut. IJi srni kita s.rmpai paCa siml;arirl
ial;r:r u;r r, ,rital<nh akan krlii pilili cara tele :triai (konven5i.,rr, r\
.1r.r1.."it I ri,:ri{. ire ncii-it-ieraail l,:ruh. Cara k+r'i-,.;;:rtsiongl }1g11,;a 1i,,1 ,.1
.1li,iii.:.rir, ,. i: r-i!?itq.:rl bait. .rp.rbii;t iersedi.i lteta ciasar ya.iq cl:,. ti
r.i' ,:r,rr,.:: r.r'\.',i. L::]ina lleta ri;isair ".;t:grtl iili hasrlnyar tia{;1!{ .-iri .il
::rr:,i-1.:.rilrr ,:,tr:l', tti-t(lirr--a]ii.l(il.l i.)elliri-iljfl.iilt::lrli,,:n. i'ei:r,jat:ja,;, ,

,l^,;.r1.,;url,,rl,r,-rmurnitj,r:1 ].rl(llial haoi nr:qi::;t berkenrbang Eigr : :


r:,;rie:,i.r rrii:iirinry,al . p?t.1 iei:et)ui b.Iu tT,reiii.)uti $ekitar 2[i tfo r^,,iia,,., ,tr
-. r:i1i1rir ,L r Lirriuli il-rtirlVr,lili..;rir lr,:ii:-) rJir,,ariti;ir saja. i1:pl:ilirli...t,
i: tiir.tLt :ier;rriar" ll0 tahun bii;r i-irker;ai(rin :€ci1rd te:'estriai. I'icizri. .rii;,i
:ii,rtr l;,tiL, ,rijrrLrrlii lt.rrlli ilenljlli, iek;llli pe)-rgtil,:icraan jiluit. b;rik 1,,,
l-rt] ,r-; r',r- i',r.r-
::,,i, nrertr.,!rijx;rIl qt.1Llr-jr.rri unirik:i-]r,/entarisill,i ;:cr'rgtr,r'
84

penggunaan lahan setengah rinci dan rinci untuk iingkup


dan iokal. Karena pel.r terrnitksi.rci L-e1urn acla r,aclahal t
,liperlukan, maka ma:,alahn,lar [-rerr.ti--a liciai< ;rdar,,';i Iirlte p
naan iahan yang menradai urrluk p€r€r-lCr-1Iiarirr iingk;rt
reqi()r-iai. t^tci5j(llla-il. 1r,:ril irllilril(r3ri)tlai. I'iriu;'li 'l'l,il ,.llli-"'
r-iirnqan rnastrli-rit iiti r.';,t1., iielr.l;lria4l) i:etii-l'reiii ii::l r;,tirli'rcl . I lr
riva :\rang lebih jauh iai;rh perericanaian penqqLlrl::;ir'i lal-,a.rn Lli
rnenin-gka tkan prod ul,.si t-. an'-lan

S.T EVAT-UASI KETVXAMPUAN

Setelah nrasalah darr tujuan dirumuskan Cengan j


i'lliiil(i.lll i"enl;irnpu;:tl.'rll,,:i-ls,:ll,l,ir)i
ir,JiL,iiii:lr cltlakttii.-,it pijili,irt;.,1'i
lier.rarirpu;tn rtti ir:t:lir.,;,nql<it1 .ri',i.llal Iain kellai' i)lltrIr I)qli
serta timnya, alat dan periengkapann'v-a, dana' dan waktu
tersedia, Antara kemampuaii cian tujuarr yang irlgin dicapai l-t i

sesuai . Bila tidal< sesllai , kemampuannya harus clitingkatkan


tu;uannya harus ditinlau kenrbaii. rJengarr menyusutnya biiei
Sebagai contoh. untuk berbagai penelitian maka orarr<; cend
r"lntr:k memperoieh data serinci mungl<in. Data rinci paria iimLlm
dapat-rlisadap dari citra berskala besar. Untul< cjaerah luas
r-,'i,l ,elitjail ,-is11,1.1y1 r'jit,, irer:;li.rl;r l;e:';rr irrernjlii j l.rrllr a,l,rit
Kemampuan dana dan kemampuan lainnya sering iidak metr
i-n.iksucl inl (-)li:h i..;.iii::,a itr 1-r1.1;lpli1i.rrr l-rilSj ,Jar'r.:h iLtirr. lc'rp,
clriakukarr r-ier"ir-i.rtt L:iir,, ,titr , ,,i.tail.tttL;at lr:bilr i'rcr.-,, lr.1i1r;,:'r ,'
I.}.l€i)hlliilil\,'a i:r:fli-lCi.rl; ,irti,:t i,,.tirL-r '..ilil,.::'iil:1,
I{ernb;lit ]rq1 ;q,.;-r1,1,i1 lfti)i.iti.-.r DeIeiii,r:lrrili:tr,,',',il_ilit.l it.rt,:ltl
iii'rqkup dLrlliar ,{rp.-Ij1 q-r,"''r' ,ili"l,,:nt'.ri',aiii:lli llit;'i, ,',iit jr r ir
p,akai pen5iqtinaalrt ];,,ir,,ri tlrc,:ii,ln)a:]]'iain l?llctlnal i'ianiD lt'-r
besar ambisi . Bagaimana mungkin akan mr:metak.m negara-n
uart-iq rvilayahn';.1 iLta,,,.,ler'i,1tt:r-litt i,irtir,il'rncli-iit,:ti.;li) i.li:rIlqi.rLi
l,'rii;.in seiurulr ingnr:, :i.,li! tr,:,ir:iilr,..r rliir,:r'altii;rt ;ll) ()()0
:,.ili;rrei;tr,,,an ;.1ela;iir- ,.i ,'1 i1i;1i-,.11.ris,,vir. it'.,p,_,:._i1 ital,it,t,.:ir ber,_ll,tit
penggunaan lahan yanc kurang memadai untuk rrtaksr:d p
85

II ka!riria liias,iiii<asin';(-i k;"riaIig rinci

; 3 PtrNiii-iitAN rIARA KTRJA


itre[;rncangan ii-ii rl;,tsiiL be:'l;rii]ut dr:ngan contClll rnas.,1, ,

,,r-i tr,ri,.r.l,, 1-ri1{1i t-,litir"t,, i A.ga'r':1aprt cilakLri<an pen:ilihnrr cat;r '


:t Van!.1 i,,-1i!. !:eriu dil<etahui ientrlnE'peI?ilCa]-laaYi p€nQilljf r,i.,;l
.air.rn ri;tir ,,tDa i)ula tugastrya.
\;::,rnai Acaciemy of Sciencer (19'75) rn(lrlclutaral(an bii-r"''"
:li.ri'enC3tt,ri)tL ItenqEuniiarr lajhaln rnelupaka!'1 ll€r€I')tlaniriall Lilli" l

:.ioiiatsi 1.,., riiat.trr ataS .ineral-r iiiirarr untuk kepenlill!lan tnarnLi-,,


[l-1,.,tt,,rteli1,ullllid:.ni.,liaial:i..t.1:ar.i
1) rtt,,:n-; ;i.'r'i'lir-iti<arr ke[lrtii.til,,llt .ikati l;arartq '1atr 'i'l-1"' .'
rcSn i

r-r\'j)11,i'.airii-:. l,'2) lr!ernl.)?lrli!i-ail(all l'.etersecl"i;'t-r lah;r:'' il'lrlr


lrepeiialrrii{rii ltarattil <iatl lets;r yarrg meliputi iuraS lelil,,,ii. irl-.'',,.
^,-l,rlit.rr. ,i.1l.rdi)iiiiai . cirrrr liesesuiiLi:ilitl!it. ,jarl (ll) :Tteiri,€,,r,lirr
I ,.
l rttlirrkia! .ii.'..rtt. daitt m€n-li]llt(1Ll pei]gel()1aall aiternatif ri.ril :,it- I ',

i-){jIl!1al!t.'ai ,:iI II )1,ril.

,:.',,, ,1,r1.1.i1 tilc]':ii'l:,,,1 irii\rlir iLlri.'i5 cietlt'l:r ilutil 1 ''icili b;-ir;r


i..:':l:... ,',,1,'i.r'r1,.ll i,' l,rl. 'i( '1 ie{ir ,'', 1n11O', \"llrL t:''" 'l
,1.,-,. ,, r,'. .'i. ii.t;t111 ,.,. ll,;,iri,tililii.'s. .lat, kirst:sua-lianilya. 14csl .

Ilirlr-,rir .,r;iLrllirir ,..iai.i r-rjlir.rilrri, irl(illl( IJ€litail^lal€radil lclLiil iLrL '.


ili
,-ll.;i..iit.-,1i, '.ititul< r't-lallsLicl lp:rsr.ri,,,rl. l-ri :rt-ii liila sc,mDal;;iicla sirnT:.:r'i:
:.ri,:iir 1., , .tltirli;rit ,,li'l:rn ii:li; tiiiil, l;ti;-l l?irr::1il(tl (hililt''eli"i. I

l
.:,t.r,t.'.1: ,li ,,lt:', ,r,,.,,t,, :1 l,;11. il-li,-l li.'1,'t.,il!i:i:i'i,1] il"lri'''l '

] ' ' rl -
.; ',. .:. . ,:. "':. ' '' .: ':
: . ' '":r '' ';t'il"J' -'
" '
.i,,
, ,ii;'.i, .l , 1 : i,:llll:1" '' I 1''(-li-:i r i-'ttl':efiiilaill'.] l',,'11 ,

. jrr(.1:,.i:,i,:,,1iili\rLi i,.1l,r 1!rt'i-lt)ill il,lll t-:,.:iii.ruil iilj{.itai 2{.,ril. r"'l -


' ,,' : : '':.': :'
. atl.llil :li, l11: .-]{i :i'ri;uii i.,li'l r]liiiiij,.::i,1ii :tlL,lil-;-l ieigstrr;:]. i'ii1.il. ;r '

.: .rr Ll.iii i'.r,1''. lir, ;..lii: l,'il ',:, j)t:il!ljlil.rL::::riiil JrlLiil. ir:rlii i l

'l,,lil;
' .i. ll,i-:tt, ,':,i.:,:;, ;:i: , , , ,,r,-,1- ,. ;i .i;-;t,:il :ii\./ai:lir-t!"i5a1: i 1-jill)i-'' '
Bb

liiiln ];lharlrr!ri1 . lliTIl.l;rrr lr,lkrlll< 1-'i:ir,-iirlrit:l ailtl laLrlr rriava ij;tl-l tv


p e i.r ii !.i n.i.t n n y a .j ai.) rr l, I ii.,. I r l'l ecr
I

i)enrlan t]iker-ri:';,:,,.11(ilrrnt./il sal(lii1 sllnli)(11'( .lr'/il lr,,r', l' '

,i,]i,tilai clenqan ',ii-:,ir;i:',;i i..,t,iisit1. rtjtrr ii:nrh.ll , il-al ii,rllrl ill


r;;,rntbar'k:,n iirrel ir:i :ti iLi;rs .l i 1)l)ii kni2 Li,,ip,rl i.ltiji.t ,ri ir.,tlly.t
f i.lr, ,,11, r-l*iili. ir,,rp; i;;1;1 1il1-,rtl ,itill,i,,ii l'ill5 l{'i1li a, cilr,l lltlil I
rii-ri,,it aL ,:.lal Lrtr;cis,tl i:, (l.tir,:l,t,t:r. l')ili ,l . ii '1'.,':'11r -.t
.lrilrrrbesar :ii{ai.inva ineriladi i i i){ )0 iXX) l r'i ()0li aiaLr 1i)

il5{l ()(10 I-itl.: ,iii.,,:i,o:l,r,l.rki ;rt,t,: t:,1:)JQt!nilrlrl liri. rrl Ilil.liirrtr t.i
,"'an1i t erskala I : L.ilii(i ()()i) tiirtiai rlitruat Cetrqarr ,"latif ceDat
yang semula tidak mungkin atau digambarkan sebagai ambisi b
kernudian ciimr-r ngkin kan den ga il dikembangkan,va teknik baru
Contoh yang telah dikemukakan ini merupai<an contoh
piliirannya tidak lain kecuali harr-rs menggunakan c.rra pengirl
'l-entr-rnva
ti.r,lir ticiak :ierrua i<asr-is semurlah irt j prr rilihan ,:::-'ra
l-Jliu]r nienilai kua]itil.; ;.,ittL,t;tritlr.t:i rli c.ii'rer all i'rr'1-i r1;,1n r:1i'';11
d a) i) a d te m p U h CA a ter estr i) d eng a n me n gg LI n a ka n 2 1 a
d i) n d al p p i-rl a cli II akan Cci rl pe il !l ln d (-l I .i a n er l-, d e n qa n lt,
1,.1

r.1'lirakan9 variabt:l linrli<untl,rrl l'i,rrena h;rsilni.;.: ir.':'tlllii s,'trtr,-t


iirnirarnqannva lebih ler'letal,;r,rr1.,'. aspr:i: \\'.1Iitit latr ci.rn;'
teisediii l,lnilrli k;::L:" i;rir,ii,-,., t:tr-inrLi.lrt hrtrr', ,.liientl-,L.rit
terestrial. terutama bagi obyek alau gejala yang tak tampak lan
pada citra dan tak dapat dikenali melalui cara tak langsung
keadaan demikian. bila digunakan juga teknik pengind€raan
ia hanya ciigunakalt s€blgai periurrjailg cc'.ra terestr'rll.
Setelah melalui pertimbangan c€rmat dalarn memilih
irc,rla, l<ita akitrt iner: iitqkai l'li-,, il,il,:i , l':ee l-,i.r,', ,:li.,cii-'li;-l
lrc.rri'iilihan C;::i:rt !<erj.: :rtr iili'rl', ': ,tli: i,'li:.rr-i'1t,,:',,'I ',,1

3.It TAiiAP PII{SIAI]AN

ilenqan rlinarrr,l,:;iv,'r iti:;,,i. i':,.:e nlp,:i inl br i "rtl rr:l:h cl


ilt: k.lriitan ciei-:ciart ip.'i'';r:i'. i-r(:ti)rliI)r.lilraair i;ruh F)r'ir':i;;lan rii
ft',il;rltii':i l:ci:t.,r-iir i1' '-', 1, , ,,'iicl.lrlil .:.li ill:ilU
81

taiij r.i,'ii.riliiielalt ti iaiiiir. (.;) n-ienyi a,?1'-'-)\'\ rll()s;iik. rjan ('l) ol.i'i. r'-':i
lre,.iar i,ii; rnuir,liilit

a;.4. l ,t,rttui;rlriii:il ilaia ":r'Lualt


r)ata acua:t 1al ,:, ,i ,t,, y,,,rq t-rukan belasai cjari clira ',1:,1'
rncjrr,r,rr jauit. .:i<orr Iijt!1i-ri (i.ri;i iLU drJ:eriUkart claiam iIIlel'j- .:.ri
.iii.,1 l,' tirlpat ber'.rpir ltl.tir,'-lrafi tlaei'ai:, l,ip<-)rarl peneliti'11-! i "" '

ker;;i i;lrtltk perl€mLlan ilrni"rii. :-l'' rk,lla[-, sl.l,rtu majalah. t--urllt' 'i:irr
l)t,..r .r, ,ial.rrtr 1,,ri.,,.., l;r..rIl ... ,iaf.r d(Uan :r\'rl:\r{ '. :

reierrrrae rnateiial (iLltsi(1ir inii,t"l:rati':lri. unsjle vet-ificirtir-rr':, :

iarerirl r'l,ita. at,:rr supJl{,r1lt;,1 l-iai;l'.


i,':tal aclr;lrr r-]tl;rrr]irii.tit r:rrl',.i1{ tttgillnqkal]iarl i<t:l:-l ,',r,..,
ilteri)).tiirSi citra cian liutjertiraitclii i'iasilnyi,, Sebarlai COllt(,,1i. i,ri r'lr:-:
lteile,.ri.rit I;-ttt,irll.llr ,racil ,-i;lt: i,,ri',<.1;in-i i;it(-li1 ic-,tcl ucia:-,,. 1il1.r'riili;i
-r rili,( 1.,, trg.,, tt,u.,'1,'l.,i.Ji ...',.r:;:t,,.,:, -'.cITr') tl ,:. ,.

i.,rrJrr]irrr :)rll{()L lllrl: ,.1,,1'l;1i1 lrri:iirli letsi::l!.i.[i-li:;ll-i be]l';irlh .' ., -j.


naliii j,:, rr::i
-itt-,'r i,.;,,1t nl(lt:irf!11'ii.,,il:1t.,.: ',tli,.l-l;-lj trtil.lilii:ril rli.1,:
',rrt{lL,r I,entikr.-rrj IrLild 1,.r.1ir.rn e;:,.r ..:l:,1 i,; :..
',n{lt irC,i"i-tf
;,:11.)l-),.:r,rrr ititttall
lres.it' cli r..,eala]alr!ail I'(cilima:li,rrl
'bal-rrv.r tlirnirii .ii:',ui,1i1)'r: i..ifa t]i cl,ieiair lel:,r:lltL, ir ,,,;.'.:
l)i-!iLl(.i,r]lLliln
:Lirrti.-ll I<,.;lektif yalrg i,,,-trr.lliur.:iil beslr. Dt'lr,ri,lr ,-i:r. ,::.r'rr
b;rlli.ir rii:id. gr.lCarlg. aitau tr;ciil!Jt.lilirl. ,..,r1,
iii?trU,rl,:1i{.lili)V;l scbcr!cri

5.,1.? ;"ienyi;ry:i."ar-, Daia I'":nEinderaan Jauh


oa

ll .naiisi.l cirgliri,1en'i;:rr', nrilrl'-l'r!' nlkan k<lm p rri "


i,.l;i
f)at,t rtumr:':i'l pa-l,' u: li;ritr,';l ciirt:i{arn J),r' r:r '/.lr:l
cornpatibie tape (CCT)'. Bagi Indonesia. kita dapat rlerrrcsan CC
Landsat, satelit cuaca NOAA, atau satelit cuaca Gldli cli i-emba
Penerbangan dan Antariksa Nasional (LAPAN) di Jal<arta. I-AP
telah memiliki stasiun penerima di bumi yang dapat r-nenerima d
pada saatnya (real tirne data) dan memros€snya serta merekamn
l;:ciar CC-l'. ClCl- l-arrci;ai r'iapai ;.ria rlrpesan rii st,r:;ii,r rr Arltce 'r1 ,rilt
iAustralia) yang meliput sel<itar seperclua wilayah [ndonesia
bagian tengah Can timur. Bagi wilayah lndonesia selebihn
ii?rLr iain,t inclr-;nesir:'639iatr llarai. a-CT'-rlya i-iapat cj lirr'ratr l<r: sta:,i
i,i;;nl ,li llangl<ok. Di sarn:;.il-tL] iti; , iiC-i' hagi seli.iri:il ''i'iltlv,rl,
1ir.)n.rsie clapar dipes.:)n irlttqsuir(l ke EROS Data (..r rrtel. cli Sirl
i'r,.,ll:, Amerika Serrkat
Bila dipilih data yang beru;-'3 citra, jenis dan skala citra
disesuaikan terhadap tujuan penelitiann5ra.' Untuk penggun
arl-r.li) rrlsainyii- parda uirir.i!r1nr,!a', tlipilih r:ilra t"ierlrl;,;r::;l ,rla:,r:l<iiar .
;rl'l(l ..lix) r-rrrtiii< tin<]i<at iintat.i si,iiitar i : l!0 lltiL ' llirttlila I
i{,1{) 0(-Xl untuk, linril<at lii:ttclti,l;:rir rilr:-1. r-ian j : ll:, (')() itiar; lr:
i,,:tsar ,:ntiii< tii'rgkirt rinr:r ., jr:skipl,r it,l;rk tei:at berl.ri f itlgk.rt ilr-,
::.:r...il.lill bagi lingkirll !tri-..j I 111i. ij1,'-3ir;li :;cttrtqah iirii: b;rqi iin
reqkrnai, dan ilngl":,,r: rii',i.1 bagi iirrqliiil.-r loi,al. Di .li;,:, liilgi';Lli)
:.;i,';1.r,:il. L.eta bersi.l:ria kurar".l .l.rrt I !rl) {)(){i, n:::lililr' I 1 :rilt)
.,1

i,,nr1g1;,t i . 1 CilO 0l)i.l ai{ar-r lll,'iil ,--r:,:,,ir rl-itt,l1'r.;ne'l!'rr i .lt,.r,.,,',-,0,


iirrqllrip ,f uiria srrt:liii gi,'irtr1 , (..oni'rit lt-ri i--iri:,ili':Lr br. ilt:'il(i'lr.il'
iah.ln t.JntLrk t'-ijuan lail', . ,r<:mtliiran skala i:itl an'i,r rl,:ilai bi't'1,,
i-r rl i.l .

Di samping pemilihar: skaia citra, pemilihair ienrs c


sesuaj clerr,...rt-r ir-itLl,:;t j'ai,l(l1jii,tal!t.ra. l'' r,-tLiari l.r.rr-
rr.l,1r:'.-1ilal<ul<an
;-rliiiiari b.rgi c;tra bers!';i:l.i :,r:1<.li;t:' I : .J:..() f)rli) tili,ir'. :'.r1rJ[;-,
pada {oto udara. karena skaia loto udarzr telkecil yit:ri; rlai}:,r,i
hingga sekarang yaitu sebesar i : i2{) 000. Pilihan i,risebut a
l,'lt t-i.r];t cli;lriiiri..;:ri ko , '',t -(l ,1t. l.trlrtl,,:,irl,rrj or,',, :i.r i:l l

r ,, -:li:. isililttic ;rii:i,.ti:):-. ',ri). i,.t,r liitlt.t :lcir .. 1 ':


.;.-,i1l--,,-1p-'1-,-iiltOiji.ji.,...lil..:-1ll..il,:l'',rr:I)i
B9

i;ril.rl i<'' l-rrli-l:r.-:lr.; irir r',ri)ri piliiiul,.ai.ir-i burni cliperteijam. i.,r. .,ii
r.:rr;,
.,,.,.1(::i \.l', I. u.l:. :,L J.,Jitilc,rt) l, :tarli. r)l'Aillj Cen(lefunO !-.)r .. .::
ii,,, i..,. ..i it i-ial,.,:,,r ... : ...ril.: trry.: ,.ltg i?bih baik untLrli :.; ,,.

Iei':;iuhut
Ij,,ti; ucl..rir i;rin ciap.it dipesan di pLNAS. ,J:r,, , :i,
iii-Jrilrar
-i
i.;pr-,r.1ri rr Arigi<.rrarr iicii.ii.
I-i.rdarr Koorcirnasi survey cjan li,t.r,.,:-
i;:ari Na',i.riai (Balir-rsurtarrai). PT. EXSA International & cc, ,'i-
KL-l''I i.ali,ciirio Inclone.:iar. dan PT Cco.1aya. masinq-fl,: .:-i,-j
seteiah ucnciapat ijrn dari i)eparternen Pertananan dan ii,ear:';i,r,,rr-,.
'i ,-igantr-rng
pacla Iuluan sentr iretersecjiae^ir cir,r).t, jrilil,.,;,, .,,1
i.iata ]-:e:,!linderaan lauh d.ip.ri irerulta peil-v..iapan irerdasirrkar r, r;,,,
!r;rrrii lcr.rii ada nr.rupuir rielgai-i i-;rrrrkainiiri barr-l . i3aiii rjif,.::,...rr
,,;'rtciii. ir.'reli;,marrrr'yii riilakuir.rn i-,jt,lr irtlp st.rsiuir perierila!a r:ii L,r rl
Fi.rgi ,:iar,, vang berupa rori) uilar;r. if€r€kaman baru berarti p:.:r,,,
i.rarJlg.itr,.i,tt:;uS uiliLik nt.ri<lt ir-1 peiiiutlgiali.
Jil :;iVjt:pl<ai-, clrir;. per.lisinderiraLi jluir 1.,i ng riilal<,.rkt,it _

taha5, inr l:erarti rne nyiapkan keLersediaaniiya clarr rrrenL,iai_rkar,, ,./,,,


hinglqa siap pakar. Untuk siap, IJakai iersebut rnaka ,_ ri r

1tttn,,:rit,..i.,t,tirn jauli i'itrt'r-i.s cli.iru: :_,i:tl-tir tl ,,,,1,.:t;en fapi, iLar,, .1.. :;,i
r.li.irni,rii,.iikrzrjakan, riarr ,:iisinrlran l..errba,li rji,:ngan rriutl.ri-i i-j,,rr rrr
l-rilirr:, ,liii,i::iratikari i.renai. irlruiiirrrar,:,ila ciiiirrnakilli fi)to u0urr,,,,,,..,
Lres..li )i,iiri.iitnVa tintuk i;:e:;1):ti ;laEtrait i,l(tr!eilil.lrr \.,rr) I ,!,
,r,q'.Ui 1 l1i1:1:. :lli::. : rl. : I ,,.1, ,. !.., t,:... :lrni..: , ir.
j,rirqk;il'i'.,,.riie iiclr.rs ciiit:i.ukan
iciii,'i. i"l) l:rritr,.i:.i.iran Lr:ji,-r jr. ir...
.. .,1, ,r:, .::,) .. , ;rl ,..,llli;r', .i . :.
I i, , .. Ji,rr:, ,,,:1.-., .,lr,lr..:.:1.
i,.:';rk ttalt iirrir)ti 1ri,r, ;,)i, ,r ..-ll;r l-,all:: ulniliairilr.r ,, .r,
:;,ri,,r,1., Llilr,rliiti; ,r.,, ,r]ttli,: l'C;.,,,,fjekl, t..rj,tl.pijt.,i
V(lt(l itif,i, i

..:, -. : .1,,,:, :1, I . j, .

.].;i,r ., ..:.,t ,.; ..;t: .i..t.c... ,;,::rr ,,,r1r jai:,r iirir.,.


:i,r1l){.,1 r ir-r. tiiil:ttrjliiiriii,ltr iil_ttiirl i..t)i;i..)L!?i;rJ}l.tVa. },iatl.it:r;_i-t;:,
,.. . .;,. : ,....., :- ii,i .,, .,:l:. j:,..,
l,-.
. .lr ; i.,,,, :.., . .r,. , ,.,r1:.,ir,..
.:: '. , ,,,,,.:. :' ..:.:. it'- i.:13:i.):,.
.. .. .;; .. .. : .,.i-1. ,:i: r.
90

nomer jalur terbang dan nomer fotonya.


Penentuan orientasi ialah penentuan arah nrata angin. pada
umurnnya digambarkan arah utara pada riap foto urrtu[<
memud.ahkan penyususnannya clan interpretasinya. penentuan
arahnya dilakukan dengan bantuan peta atau dicoc,,kkan dengan
arah di iapangan.
Penghitungan skala citra perlu dilaksanal.ran sebelurn
dilakul<an interpretasi citra, karena skala citra sering berrainan
dengan skala yang direncanakan. Sebagai contoh, foto uCara yang
direncanakan berskala 1 : 20 000 skalanya dapat menjacli 1 :

19.300 atau 1 : 21.000. Pengetahuan tentang skala foto ,.rang


sabenarnva banyak membantu dalam meningkatkan ketelitian hasil
in terpretasinya .

Fada tiap lembar foto udara atau citra lainnya pada umum-
nya disertakan nomer lengkapnya. Kadang-kadang nomer tersebrrt
tidak jelas karena rumit, atau karena kurang kontras terhadap laterr
belakangnya, Dalam keadaan demikian, sebaiknya ditirliskan
nomer jalur terbang dan nomer urut pemotretannya parda bagian
pungEung foto, dengan l.varna yang ixenyolok it,:rnucli,rn foto
disusun dengan nomer urr:t pada tiap jalur terbanq penu]is brasa
menggunakan kantong plastik untuk menyimpan liap jalur foto
yang telah disusun rapi dan diberi kertas catatan tentan<1 jalur ter-
bang, nomer foto dan jumtah {oro dalam tiap k;,ntong plastik
tersebut, Beberapa kantong foto disimpan pada satur kotak foto,
Dengan demikian maka foto tersimpan rapi. tidak rnudah rusak,
dan mudah pengarni:ilannya.

5.,1.3 ivlenyiapkan Pii;i:*r;k

'Mosaik fotr: ialah terangl<;l:,,ir foil daer..iir ,r.lritjjr r.:)ll,l


irriitan d;rcrai: perrelit1,., eCr.:,1 i,i)rir Peil,,il:ii-ra,i,,. .,r ,1ji,.irll,:,:i-,
ii?-nt:an memt.:tcn91 bat:irrr, r.r.Ifle ba::1.,:ir-ipaia.. d.:i, -,:,: _,,r;-i!frrjiri;:)i,,1
,.i:nrt;;r;-r r.t'rcleitaikal-rnyi1 :;.r.i.i .i.:r,-ii.i:.1;t rias:ii yi;.1!l 1..,_t urt.t iiail,..,ii.
"l::i-,.!':. 'i-::i:iai i:,c,a:.li ir l'r" ,.'-i:n i;rinni,,. , ,:.,, iLli i.,.t ,
97

:ieLqari i i :iri l ii3li.1 l,ailrbl-ii-)il:lii' li''cr :' i:rii krlliii:iiZ'


ir'l', ;.,iil .libeuaka:-, '.ti':: ri' "'ilir' ilrir'onirlri' inosaili i;lk
il:r:'
rrri, ,,ij:il-, r';l:,ll.l sclenq.li', 1?!i''j:l!1'-11 l"'is53iI t€rkcnlrol d!i;itsitr'r
'ratii'
i,,l , ,.,1 i '.:!,il l" 'ni'l)';airit)i rektifikasi dan.
r,
F.el,:lii!lia'r ilii;'.kit:.crr uliriili rrrerignilarrgkarr kesaiahan
oieh kr':i:; -
i'inr;i:rt:,r.:li0i..l kai;,i::. (tiiI) . sedailg
'rari')ing' dliakukan Llr:i r'
:'l'lian iolt'' lVl'''sa;k t''r-i"''
,,,".,r''.',..t :nk irr -i ,.i,i Lli :;'ulun
peta' ia ciap;'ii cl1'-
merrterrur,r spesiiikt.:si tdrtijl):Lr ItJlitciir.i kereiiiian
irll"i Llelr!,rt'i.tpnr' rletl nietr''{ s(Jperl idr.lk oan it'as
i'l''
'1.,.]<1., t;
perig;csuilian ski:la -l
tirl,: ti;ll,-,,ir,-'j ditrr.l.i, rjari ii--ir. u'-ltrt'r t;:npa
'

Li;{ui;r ,1jl;1-1t,r;l . Ll:ilIDtid.i !iiil.!Lrlr ilrr'j'lii i€likOllifoi !i1i;Q C"'ri' ir

:l,iiitLtsLi,rli,ly:a diglu;rakali
tiilk r'onitr;1 di meciar;' nl(lsail( Iiii" Lei:
irtrl ,-1tb',iri lanpa titik ki.'ntroi Mosarir seteilgah 'eixi;'r'
(l;ir.r 'ii"
tndrulrill; i: gabun':1an allia! i li-tcsiik tak ierxoniJr)l
tet,r1.;r i1"ri''
Lerkoriirr i izi dapct cjibu:ii i.rit fo1c, iljtlpa rel'iliiikasi
fott-r ''"
:-n!,rrr,i.lur ':l',an titiit konlrr-'i r:iccjall atau
berdasarkan
ilriektiiik..si telapi tanpa litik k'cnirol rlredal-l
(Paine 1981:
A,ra lima m;lnfaat Inosaik' vaitu "jrliuk' (1) inernlrer'
gdinbardrr umum aras daerah peneiitian sebelr,rrn ciilak'-rkaii
rr'

prrlatji :ltra secara rrnci. i.'2t ni,inempai;{arl titik-tiliii 1'-r''.r' rl

interpretasi t!ap :'


repi (win,,: i:oillis) guna penyusuna!'r peta i-'asil
efel';tii' i:;t"'':
)'r?reo. (.:i1 n-remkrantu daiarn penerltudn batai' lipr'ltan
:.rrtampr.:liin samplng, iz1 ) rnererlcanakan iatur ilntas ' t?ri:: :;
lr"nSrrri, , cian larirvai lieria :,ec1air ,jai'i (5) i:et;: pr:i;ii bagi ci.:. I

. r.ai, [ri', i]', 3da plii'llly.1, a{:tu ada


pei'lny3 :tt"rf i teirrh l-isang '

' :j .rdr, : );pi.)I.,ii e,e lltii rn; Jisaijt(rrri Pa(li v:itl')": t;l :' ]

i l.L: t: i;ntasi ivtedl:rr

ir. .r;:;;arl ;i':i ijil..liul''all ''itl' -"1 rllil'-;lLli"ire fiiti: ir'' : t"
.'t1 va l te:i;att'liriri rii tot'; tjt;(:'rc' 'j'iiiirr '-'engan ujlid
:'aL'i': r
'. '

. .:, .1.. 1.), ir,--i* , '.. ., , ' , l' ,-.i I.-r' l 'i lt?:sl r' : "
''.. ',r. rl':il""ii '"';''l'" ti"'Lll"ttt' '""'
.l:;l'.11:,..'':. "cfr
. ..t , : i',U i'r-' r')L''i'' !/;:llc i:

. -, l i:.L'..: ,:)\:.' :!):


- .:,-.1
':,)'d

a b/ \.b d/

(:)
o () c o

2' { 3. /,.\

\'l 3../ .? L

o il C: a o

p l1

W,M L iputon cfckti{ f oto ster-eo 1 + ?,

I.
Liputcn (.!?k:.iI lotc slereo 2 * i,dst-
(larn[rar 5.1 i,ii']ii'iAI'i Et]irli i-lir FU-I'C :r'l FRi I

5"5 INTERPRE'Ii\SI tlAt'A

i)aia uenUii'ir-ieraallitaruh,Jal.raf ilr.:rup.r c]at,.t niri ,,.t:-iia;t.,iti.,i.ru.t


'-iata'.ris'-iol. clel-, Jlarern;;:i,.r interpret.rsi daianvi) iiii.,,rilii;1yi:;{r,.r:ir. l
:ilciiij] baqi data nrr;lr.:ril., ri:,rn sr:rj;lra irani.rir] i-..rir, rj.r: ,",j,;ii;.,i jirii,r
l,'l{ia:j <iait;i ler:gr1(i91-1,,1ir laii)t ri;1;,i1l],,311 r;1.ri,., r1 :,r,-jc,rlt,,i- ,r;ti:
lli,liIel'ik iltaU (l.tl;r r/iSl.r,ri i-nei.ti:itrl i rrir:,;.ritlr:,,j i:a,-ii llll,,,l.l,,.-l-t 1,.:it,:r,
irL ltnalisls daia.r: ci,Jan.c1 tr:rtenrr.r ker-,ujia:t clilal.tul<iri: bercjasar.riair
rl'li\Jrr:raSi llang b€ralsai ci,,, , ,,11;;] l:ti.:.nilrt:(jerai:1n
laLlli ii:r..i:bill. !trrar.ii<ut
ttri rtlikrtnru[<akan interi:ir:i.,;:,:r (-];1i,.:;1r-:i,qilrl,:i:a.:ii;:ii,t ir.ii:r(..riil ,lj,iii.l
r.'ir:;i fr 5?Cr,I:) .ll.:!,i,
9:l

:r.,,, I iliil,ir:i:,.:,i !;i'r,;.:-: i-)igill:i.


: ,.,lrrir Ii::1.:rari r.r,iirrr Ciai,a-.i drrl3mbariialr o]el-i ri!::, ')l!'j
,r:i,r, r ,rir lirilir iir,,i,,l.:;t .,,lei i,'iriiu iielleriCcl<att r:iir-r y,r, ,i,j
t]tirrcti, .:,.i:b;li1,,; i'(,iir,.i: ::,r:.-1 i.,L...ari alara Saleiit L-altdSirt :lrtrr, .,..r
iti,/l'ir::11,. i-'r:i-Ltkr-lr,lrl lil',t'r .', ,"i;,i fi;ti , pixel mempi:rl;i';r ;i:'i
-ip€I(iral trrtiJlrlLr 1\iiai :;p'ei<trcri ir:i s+.:rinq disebut nilai pr;<ei, it]ila., .,,r,
nriri-i ,rrrll i,.lr.rir li:r!-tilat lii:oel.i-irarn .itat.: I-ona yanq dir:k,-i: !i,r ,, ::
iilliirLrfii. iJilrlu rierrg.,m lui.lt tiniii<at kegelapan antara i;- ,l:.
i.i --iZi ,..:,:r l.]- ')i,,5.'r:err:eda Cenr1,,in tingkat kegeiapan y1-rn: :i.,i
,-ii;t.r,:r,-,. r; :,iicari'i tniir)Lr,1i lii.riry.r,-1;-rpat i-nencapar tig;r iitili: r. ..
t:i,qii.il ,',ldli,iparir iirCilr(': ieir.riif, al,:iiQiir-l f::eirgguin..ikaii k-O;i;1-' .-:
dirr,ri .. :,-,,-l.lliai' :rtcirizi,:,i i-,:j . i2i',. otau 256 tlngkat kei.iei,::, ',t.
jcclrir lr ',rit grasli ciar'l leblir cclJal p:.ri.l .

ir , iuf pretasi i.laia peniiini-'israit j I jauh secar.: ciigital !Jadil i,:;: ,r .

tii.,a .,i,,,.i kla-cifikar;i l-rlx,jl [,i,riCi't,car:i3rj niiai si-]{jkii"irlir


lr, '

l(1.,:siiixii .itr!r.r tlapi:i dilalul'l.rlt ber,j.,:;arka,, ;:eit,ao.i crrli: !,1 itr,. .,


i'i;,rpr fictirr, kelompok pr:r?i 1g1913irJi kernrjiriili; .j1.;;y' l4::i,, .

'.'rll ,.ru; i'.,'l.lt.r-i ge,.:l.r ,li p.,'rritr;:<a;lrr )l .r:,, -:rrrl)!-r tr.i,r:


illiinte i lr,Irrk;ti't r-,i,vek d1.riu :_le.ii:ii.i aiiiil
P,' ,qerralan ,r'DveL dr:rr,.j::l i:,rr.r digit;li trada iasi,il rJ.t L). .

:ii;ri-r:ii. , .lullgan ciLr"t ,,r;,, l'i i.i ;<la-ifik.r"i rriiai pirtl ,ji,ia..,, :

iriiis iiai:r ri: ,:r:ritcir tiar)S !i)lieliiiri:j j;;'iis ob.;tri-, dan rriial st]tllitr.,ilrl
k].r.,ifi}ia..1lr36|i53i-,;11ki;::;iiii<ilsitCi-Jii:l'i(s,.ir-,rivisecc:;as,.iIicli;,-
i),,er.:ir ',;r'rtCh c1:iet;:1tlii;r; ceb,:r;r.iri-r ,-iliakul,tan kl;:sifikasi pixel
iilrrsifil-ri:, r'ua dilal<ui<ar i i.-rirpa ,li:il',:i-r corrtoir yanq Cii(eiairui l.
, I:,/{,r -. rr rrilai s:)ekIie;ir\ -. kics ir, -,-,1n!i, ciisehut kla'.ifiil :,
:"jracu (ti r ib.Jpervisr:r'i ciassif ication) .

jr.,,i, i-,b_l,ex besi:ria iniorrrrr5t iair., \:ang ,Jiperoleh t,


,::s.rri,l;ir, ,iil?i|lr?i;:isl ri,,r!;.r lteriginrli.liaiiri :ar-rh secara tiigii;ti tl
f (:riilr,iiii.r i;..tit;1ii5i:i SEiiur':i ,ien,i.,il-l ti.i ;iiiin iirrtt'piet;:SinV;i

5.i'r.2 iii .r.Dretilsi .llec;ii'oi Lliurrai


A.' . l.-,.iut,1i.:.r l.t !l,itljr.,i i<ri1..,..J iili..,j;.-jttlas, r ilri, . :c'lt ';
' e'i,i:rt il:,i:: i.,.:llilI:ili.:r;i,:lt ia::it]'t:)c-i-t,.li.r ,-r::tLriii. i-:ieriiiLft ir:i iiir-ii..r,.1.
\/l

erilrr ijiantaranu:r. Viliti; rir.:riLrrl.ti \,/tnk (l:jis) . I-.r ti9'7i-,), i:ii:,:-rcoe


(i !:r:i)) , i,lmi: ji i i ill lJ . ,: , Est.:r: irt .ri :i;.rr': (tr, i_;,:i,,rlis

ll v'tnii

I-O (ill','lr; nicir,.: (ilarka:-i iral-r,,,,r.,, r;ri4;1--r1i71.11;1 r:ilia r.neirurUt


',/itrk dilaiir-ii.r:i: int,rl,,tirii r.:tititj 1,.:it,li: r,r,rlliLi. i i) .jl:ttilsi,
il) peitgenaia;r ciar: :.lcniiii.kcrs; r.-1.) i.:riiiisi:. (,:i j r,r,:i ull ,i.
{5) klasriikasi , cian (ir) i:-,zalisasi iletek..i iaiah p,:i,'.,a:iap;n ciata
:qca'ia seiektif u145 1$r7eF {tampak ia:ti1:rLrrrql rJa,ri n,1^ ,.rer (::ik iarn-
yiak langsung) ciari citrr; Obyek tersebut kemudinr.r dikerr;rli ciiin
iliidqniifikasi . rjiikuti olt,ir prcses ar;;tiisr, ntau oe nr, iiri, -.:-t .'i?irqiln
i.rrin4rikalr garis batas ]-t..,.,,-npor rrDyei< atar: el€ryr,:,rr rrdi-l(l ir,r::r j]lkt
i'resant.ran ulud. Kernuci,,:ir dilai<ulian proses yalgi li: ;ih rurlrr. vartu
i-truriL:jlsi r;anq ijllaiiril<.tr r'r.ui,:jasarliar.;;i-sas i.li.-,rrv,2p!j,1 :,,i ilrlili ti:lirik
irre,iiiis: terla,riinr",a huLrllqan reiteniLl l(orrr,.,r,:,,',,: lriil:il ;,ri,rit
''r.lir.i(iiill.rait i'ti.l-,Lt-bU)"tt: .:.,lnc1 rti,rt;tr.i-t-l-r..t!ri:lrl S.lltr , t;t,:i,r-t,t,;,1 , l(e
"ri:.i iilik :iiirl--ul i{-l,rsiiil...r,,i dii.rkut<;,irl r-inlr:k mit.,!.'.i: rir ri..,,tii ,rn r-'l

,.:ilJi]iqjn lie i;i;:r1r SiStr.:l: ,_,r2;1c ilr;11.1.it !-ah,,t, ,,i, rir f ri ;-r.il>a
'
ii.iiziiii:,:trtj illali ;:iitl(1,:laiir , ,rn | ; .rj ,ltli-r1 r:i;tsi i..,i',,,,1 :l
I ii.,sii ;tii, :,,-,.'r; s ,.:iI.l j..ril,),ii r).rrg(l:itUt)(J .i;.t ],i :,,.. iI ,.llf?
'l-lrlrlit.rl
i;r'1.1,1i1; tilqi<;t.'L r':.:',?.r€I',:ri-rrrii ret{ct.rnsi rai;l t. iqa,,l,,i1. i,ri-i rlaln
:.i,,i.::iari-rrn pengeiahuari penafsir ciira. A.da tiqa tirr,il.lai rcierert:;i .

, rrii),, iinQkalt reiers]r'isi iratiltin^ illr;:i. rian khrrsu:, ,, r:k;ii r,.:ir:,errsi


iiiTrLrm yaitu p,:ngetahua;'; r.lr-flun-t cenafsir citra teni.,ncj qer;:la d,rn
;l;i(-\s(rs yang diinterp:etarsi Tin gk;rt ref erensi iokal ial., : pitr]e,rrs l i i, (,p
Ita'.r l<eakraban 1-r4;,ai5il rltra iei i-,i.lr.1ap lingkirn,-1;iri .r;i,: l ili:at .1i(ru
r,i,t,r,:r-ait lJarrg diinter;-.r:r:iasi -1'r1rr;;...1i rtfgr€nst l,lh,-tsii,,, tal,rh
1-,,'trr,1;,tahu.aF:"i,:t!-!J mgit,.jaiti'r ir'l1anE r:r{_,SrlS r'l :, gf]jaii, VrlLl
i.iirrli{ii[:retaS1 .

t.) L!
Llengan inencjasai:..an iri,lr, i,ien.dapat t. ;r :r r-ili,t,.a I- c
;:leiigrr{rytr[(ail b;]it\i.,a rniilrpreiasr :ili.i iitial.tui.air , rrln(Jar-, taherl:-
95

5i TEORISASI
PERBAIKAN TING- Menyusun teori at
menggunakan tecri
KAI iiEFERENSI yang ada Pada disiPir:i
yang bersangkLrtafi.

2) MIBtjf'lusKAN lDIl'.lTlTAs
Oi3"/EK DAN ELEMEN
berdasarkan karakterrstik
to seperti'ukuran, bentuk,
yangan, rona, tekstur, Po
cian situs

4} KLASIFIKASI
INTERPI]E1'ASI , melalui seranEkaian I
C!Ti]A (1 i DETEKSI . keputusan, evaiuasi
dsb., berdesarkan krite-
ria yang ada

3i MENCARI AHTI MELALUI


PRA$ES ANALISIS DAN
DTPUKSi

Gamtrar 5.2 PROSES TNTERPRETASI CITRA (Lo, 19?bi


(11.

tahap seperti trgrcermin pi:cla garnbar 5 2.


Pada dasarnya irtterpret;-rsi citra terdiri <1;;:i (ir,r , ili(-r)s(r-c,
;lrOSeS pilfUnli.l.-sa:ti):rlenti.l'h.: r)hr,,r,i,'.1 .,:l r:]t:llla:!'r '.ra:ili ll,'r,,i{,1.-.,ii i,
ciira Can prose:.untu]. t:rl:it,.'r,l,.llii,ii rti.1: J-:,.:iiiirrir zr rlrr-rrl,l
elemen tersehi-r L I'.a,.tt-lier!:;lili lr:io :, j,,)11 ,r{ r ii ,rlr
i-,tr'./angan. cjan st:hii,1;1lii,"r;t..ir(lirn,-tk.:r rrnruk r,j,,,,iilr;rsr .:i',Ji:
sedang proses yang lebih rumit yaitu anaiisis dan de,lr,ksi diquna
,-i rlrili,l menemUi<;:n itlrL:i:;tgan,".rng beritiir tlalitili pi(rS('s rj.-l

ileclu;.r. Has;rlnv;r hli'r.r1-.;, .:',,bilair 1-riasifikasr ri,:rlarn Lit; .. 'l tirtir,.ra ili
r,.'tr.li'I:l l<etei:iilr.ttalt <1.ri, ,.;tit:::tr ,,til1alrr ii:iOrnl,r:,i ri.'rilirll: .,t:)
,:i:tr,,;.:.lth I{lastflli.r:;i i:ir ,rrrr;rt.i,ti irl ilrah ir,t1,ii..r.. ,. ,,-..,r ,il
;,)?t-\:)usrinati i?r.)r! i-erd;r:i.-!Ikan 1tilni'iit:an r-ralg bi.rr:'lrji(i11,.11
paaill)rlLlniiail !1.':arri i.ran(l it..];t .-a'1,1r1,1i ii,-r5; r: Il:l I ,t i r'iii,;
:rr lli.ri<tll r l.l i:'l :L;'::: rril,tl r' lr,'r1-.:,,; 1]' ,; 'i ' :

prelarsi citra paci;-r dasarnva berupar fiios€s klasifil-iasr i, lrrl b,.rrtitru


untuk mernasukkarr g.rmbaran il,rcla ciira ke claiam i<,'16;6pc11 van
tepai sehingga ci,g,'+lir:i.:h' pr-,ia kclompol.l dan i':rbungan
bniej;lya n-ua

3) Roscoe

floscoe (iqb()) rirr, r.r.ti.rl'li:!i, I ,titt,,,a tntcrpr,rl.t" c.itl','t nr:li


serangkaian pekerjaan yang berupa interpretasl aw';ri. pembuat
p€ L.l ke J.l ll ekeriaarn m e(-1 ain t1 I'l la ua l1 l<emba li a la IT]i1 sal a1 h d

n terpreta si a kir ir" ke Sim Ii Li d Cl^t pe r-i


I
(_l ri n !l
m€to d e III P] cl i1
ii: ll h asi
Pati;r i,-rterpretasi .l\val ciil;ri<ril.rirt ii-tletpriticr ii rctri clit;,1 rt.'t -
r.,i:..li;r kecii iii.t at-Lh vartg sknlairt,.,i, li'r,iil i:,-r:,:J. i art l, ,il ilitliill llz
iriitt.l irrcilvii.lir.li. i]irriol,'.t,ai< ),-i-11-l1r iirir,r,tir iiii':?na1 fr,.: .,, ,i-, ',ralt'i!i I'lill ''l
:.1i1<arr diketrai. Seteial-r iil,tmriti r), )l:i r.rlirr.rtl-r;lva, . i',," ,rtrilLlir ill,i,.; :

jeci'rr.r rinci unsur-unsur Van( il.ii'ir;irr:nirtk lliriai i'rssiltli lia:i


irrterjlreiasi arua! ini diu.jrid1<,:n r-itri'ir:, lreta ker;a aiair 1-reta sctiltel-
li]l.l.
Dettrlarr nrelntiqu:t.ti,: lti 1,,i't,r l;rtil.t,i:t cllr,','.-:;r': r1r.rl,ih llilr,'tel-
rri tlaisi. pekerjaan me,:ia , , i,'iI-r.ri r lrl;.r'l'ruir;rlr lei-,ih e i; .i r rr . Ireit,:itaa-,-.
t)"i

mrj.-ia!r irialral.i :,:Dih iraik dan pelaksanaannya lebih sinil rr


K.:dang kadang cii rnedan iuga dilakukarr interpretasi citra r-it'riul<
rnenger:'ibangkan inforrnasi baru yang diperoleh deni'ren
pengamatar-r langsung.
Tiniauan att:rs rriasa.ieh darr metode vang dipilih uirlui(
pemecaiian masaiah 1:eriu dilaksanakan untuk rnenyimpui":rl
ap.rkah .1 afian tetap pada masalah yang telah ditumlrs'k6n rr-rrr
iiietode ..,.,n.a dipilih. ljukan tidak rnungktri akan timbr'rl ma:;::iiir
b.1r'ri \,,i1r,.t ir€rfleriukan pengurbahan metode yang digunakan
i-r.:r:iti.iien ciilakukan interpretasi akhir, penarikan ke'"rl-
pulan . ,.i;a kerangka laporannya disusun. sebelurn r:ei:'.,iis
laporan. dimungkinhair lebih baik dat*rrg selt*ii laSi ke iia. ,,r
.,i1:_.
pertelitir.,,: uriiuk meyal<ii-rkan hal yang periu diyakinkar: atau ,.rr-,,ui'l
mene mi:ka1 ;a'.*,abain atas perianyaeln ldfl$ timbul pada interpre t:sr
akhir
Penyajian hasil inlerpretast dapat dilakukan antara iain
cli:ngan rnenyajikan gambaran cialain kaitarr spasial yang ielas l)n-
tuk maksud ir-ri dapar digunakan foto uciara dan citra lainnya r.rang
diberi n0tasi. mosaik foto. dan pet.:. lli samping itu, infcrn:;,rsi ",,';.:rE
ierkumpul .luga dapat menjadi k,unci inierpretasi citra'

.1. 1.,'1,

jr:,::,ijruiUirrali (i!);i.il rirterpt'ai,:isiciii.r:,.."'tld:.:tdiir-,irsaiii',.',


:r,'rl,i,ii: '.rlr.ri' '..i;l: :.,1 '"' ';toi. r1< . j1r':, ':l: 'r:l€lti 'i',li'
:

',tIi::l|i.:lij'Ci.i)t.]r,,itt,\l.lt'].i}],((;(.j,.l,'J.l
:?rttully, lii'3r1 b(11 i:liil ,:.r'r' r'lii;i l,ii:: i-:a:-lcl iiii':'ii:iitllr'
i .;,r UiLri 1;.tii,, Cli,',,, lliLll;:: ,tii.:iti 'iilil;i''tri< rligltlii''' rCilr:' r'
i it,.l \i,.r ,::, i'. i1.,,ia,i,,,, ,:. ,lr.:, ,tiiiil;rri) ,;;;.t:trigigiqlr i'(-rjli::r rr..i
..,'rrir- l-,:.irr1 citrtr. ii'r i-lli::ililliir' !r,r1-i:-i i-.:rirrs !<ril; i'.'if'rtnpck it;ilr-) '-
:..:tit iil,rri i.r.3rnaii\.ra 1,.1,1r.- .1 I'l :,.';tts.rilii;tl,'ttlt-*rai ajilri ",/ar,:rl r''"'
'":kei'11-',,,, ii,l ciel, L-lil.:i: i'ii;irirut ':l:':nlisis '- li '
'
I), t.i,t.t,titf, i(:riarltii-lltr!,r,ir5eirlr il,lgll:i,:l;,::li (.lir..I-i€!',.lijiir.l :;l
-,ri1rj Ci.,i, lri:)r)gti)1larl i;tilit Oirl,;Al l.i:,lri lf,lia:,r.,it, Ptfii;t:lir,ia:n ,.'
i

,t,.,eit ciit-'l..ul<a:r ,:1enJ,'l;' ,rl, :r,;r-:Lili.-ti"iil i1i'i :i.li :ii-1i:Siei Seai?1i: rli 'r :
98

+
h4 qm isoh kcn - Mendrt s ir :,ii

Rono / War-nc
li]ii.;;J; :tti
Detirreosi - Kiosi 1i kciEr

Keiompak {anl / wornfl

i..i ro{i
Fiubungan sposiCIl
Ukuror
E€ntuk
,rek stur
Poia
I
v
MENEMUKAN POLA I nt er preto si
Bentuklshon
Kutturol
Aliron
Penggunoon lohan
Penutup lohon

lnterpretq:si disip{ir:,:r" terinci


6eologi / Gccmcrfologi
Penggunoon iohon
Xrhutonon
$umbcr:eloycr qkuatik
L ingkr.rngor.r
Peitcs-r!ari
H idrotc g i

Gambar 5.3 JENIS i)/iN I l]i I I'i'.4 N i)[]Kl-rij/1.r:\ij jli l'i:l.i il tr . r,r.i
(Uma1i I :rr:ili )
9?

.ll :,;Lr.ilLr ',.;i.:,:-,', i.:'iiii-i,,.lr:,j, -:;jil:iiLi;ily;l .'.1'J'yaii llli]! ICIijir :'


ltaj(lai i-ili, r:ii,rl': i:rrlr1,i:: ':l,leililii lLlrrisirya, filciairlkan lir'-1:r iii' I

Da;ia:irr!a :ri.r SL.liiri,-.:1; l'.,''i'..1;1i-r{litftlli./i Poi'l ter'';ebut Srtiiiii l:i l


br:l ,-itr-r.'r 1; ;t,r brltrtuk i;:tii'tir. lroirl Oetrtang L'uriar'a. Iloia dilrti:-r " ' '
pi.)1ai I-,','i!. .,ili l.:a,l l.,ritait
i)r:i,,rr!aat: iliida lahili) ter';rkirll' ire rup'l l-r{lKCr lc! '1;-' ' ij ':i '
rli:iipliner ierincl . Jenis ian plria 3cliek yanE lergambar pacia ' '' "
tilrr,trlIrtt.r'S, .lrti pellirlrgir!'d :U\ilol It?rlL]d'l lLiludlr r''il<ll:lzi'': l''
\cl ,.)l rr': .,iltr,.,d ulilUk qe'1ln'ii.,{c..rnr:riOiOqt l-)'/ilqeUna'ln i'}1"
.., .,-j..:... rt i ''i,.,, ' '': '' tii" ' ' " ii l:' ''''
1",,,;1i1,j,ti1,

li, F;:cs r':l


Ij,;,,,,i,', rieirglii, i-;iirali yalis iilr:':'i':l-ii[i'il anajisiS -:l' :r

sel)agai llPrxrsahan ujucl rona'/warna obyek vang lergambar


pot'l
tirra. tr.., et oi ilgE.ii i-tlengdrilkan rr:alliis (:iirh sdL "'
keseluruir.,n pekerjaan interpretasi cttIa, Dalam artian ini ni,r, ;
an.rlisis ciira identik dengan interpretasi cirra Pengertian ini .11r,-:
digunakan oleh Lillesand dan K:efer (1979). oleh karena itu. istiiair
di dalam penginderaan jauh tidak boleh dipakai begitu saja, aii{rr-j
telapi harus difahamiterlebih dahulu maknanya, Hal jni disebabk..:n
karena p?jigjnderaan iauh dtpelajari o,leh para i/muuran detw;,n
treraneka bidang keahlian sehinEga satu istiiah dapat dipanclirr;g
a'rau Ciarti}<an ciengan ie bih rla;i saiu rnakna.
Lei,.rir ciari sei<edor mtiii:i, bidang keahtrian pafig beranei"a :.,;'
rrng i*rbr... : ;t.J,Ce.l.--,-tr jlerr,:rila!ira:. pengirtcierian jauh. Oieh qr,i.,"
rra itu F,sr,r:i .?i il. berper:dapat brrh',.,,,a perlu ada kerangka kerja kcrr-
sepsr:;rl ftrr\i paradigir;a i:agi hal yang-rnendasar rji dalan: i:engi;i,-1;-
raan jaui, arrtera iairr i;agi asii:; int€rpretasi c;tra, Urgensi nare ii!qt::a
ini iebili ii.irara lagi seteian berkembangnya analisis digital data
per:gin<ir'i;rar: jauil paaa dua ciasar,rarsa terakhir ini. Arralisis digil;:i
seoiah-olah terpisah sama seic,ali ciari anaiisis manual , tailpa a,..i*
hubur-igari sedikiipr-in. Sehubu;-;gari iengan ini maka f.stes r?t .ri.
rnenger-nul.akan, suaiu para.ligi-aa anaiisis citra secara mailual ii,.,il
iljt t

,i(.r{:,1;a ,1igii..ii
ii:ilrr:bar :., rr)
Seperti itii'cr:rl,]iii pcldrl l.lrlti-ro;:r l1.rl 1;el<e_,i;,, rn aili.l]isi:i
meliputi tiga kegiatar-r y;ti1ir l i ) oliekr,i , l, r,l rclt:ittifi
t2) penqukuran. an (,j) i.;emrr:;,ii.tfl nldsirli.tii i\'ili.,-it-rLi la ,,iileri<u
cleteksi clan pen-ieriGn r:Nxs[ 1-rerlinq v.j]t,l l?r,_).rr l ,r
]j,t.i,-: citta
Cbyek iiu kemr.idian ciiukur rjen<lai-r cara m.)1. ta1 atal clr:ni
illerrgqunakall in5trLi rrtr,,l. Pr:ni-,Ul:,rr-,,rn ini rlil,t!.llrl<,r,, .r!.-.1s 1.,111-1
rVi,r|lti]" beniuk. iu;Ir. ic:.errcq. lt.tv.tr.:glrn. i€L:.,:,,:. atti)il
iairitry,,r. Pi2nqu j<llr.lit illi jrentiitg dai.trn Lllr; ..1 ir!il
. Pemc-:i:.thatr :-:-tilsariatit rlitpat lrrtrli.ir.:i<;.ri,r.tniitj..trV,r,
,iritl;ai.il-r
iar;.rl.liil be:rlir:a lt€t-rrlrtrra]ait r,nv,.:k rnelalui l){.i,tarir.tt,til r)il
]airr atau p131i]6-111.:ia,r kornlrlel<, oh,tck ber.i,,,rs;rrl<.ir olr
Sillil pers.llu. irt:me, ai:.:i-t ntaSi)i.tlt ;r,tga hr.,rarti itr,;tilr.,lrl(:t,rlr r,r
lci::ll r,i,ttr.r r,,.rnr1 ielal-r .lilreroleh rjar-r citra ptrrqrrtri.,lr;,lit r:r r.rlr
i'jali]< iicrtrl;tir ci)i,, ir-ri,lnr.r,:i l:r.:up,rs. (lerrlail .rrir riir;ri;.: . c
,r',tiisistl!,a trii:niia:l:.ill.,:,.iIa. t,t:r,. rjr-Li: !,41,1.1 i.:,,irll rt,r!rii iil
ii:i,r1asi citia (.iibincanqili::n lebir, r.rr,,;r :;rci;: iral: \ri, ,er,i,t:.ir]-,alr
sur int€rpretasi citra ini diiakukan analisis Vang atr:rannVa
bagi cara manual dan cara digital . N{asing-masing cara an
dibantu dengan cara yang bersifat mempermr-rdah dan
mernpertinggi hasil anaiisisnya.
I)e nq,.u r-n t : n r.;te :. i:j i n.t r u Daj ka n h ri i m i,. :, ci it :;,r r l,,i i
bir n q,l r i l ri i i

pr:nr-lrjli;tltrt;-ri; I lj!ille!:i: naci;i ,.j ,::;.y.nya b,:rtrpr;,t i;t,,. itl.ap


;tO,eit
tcrhaciap stia-,11.1 i-rcr:,!lr,.idrltj ..ilalrl i),Ji;.gcarl.llj ;:rlt,rt1,t1-; sLl
masalah Hipr:tesis m€rupakan dr-rgaan ilmiah. Dr-rgaan ini
tepat dari dapat pula tidak tepat. Oleh karena itu hipotesis
diuli. I)i dalam analisis citra. analis menyusun hipotesis
Seorang analis citra menduga bahwa obyek yang iergambar
citra dan sedang diamati misalnya berupa tanaman jagung
daerah yang tergambar pada citra berupa daerah pertanian
sitf;rrr.
Gaiis pr'ini'r1;]i'i,,jr iaitlt itlrii,rrS:nl'ra;ig1,r,,.,.r1:11,..1.1
Iit€nqarair ke sr.ratu kesiinpulari :._.tu qaris p{?rl;_tir.,:,rrr Dacla
t-lyii terdiri clan ser;tr:,, i.,i:.tn prl r-1, jtiir:lf Vano in.,r,:r,j(lilit.ii{:ail
.. mai(a ..... Delrqalt rr-,.:ndasarkail ;rir ltc..rialiit.atii
I I.JGAS AI.,]ALISIS CITI]A
t)F iFKSIIIDENI 1F!KASI, PENGU
l" Li Fil\l'j
p[ri.lFCA]-tAN MAS ALAH

---
r-ARl AqA DIGiT
$
:"
l'l
r ,lr.l.
-"'' la
i
I

I
-ifi'
UJI I
TJNSU ;j TEKNIK DAN
DATA BAN-Il"J
CARA AI{ALISIS I

I
I

-t
, fit,i :ltl , l:.. ,:it I ::.al trr-t;ll UNSUB DASAR
.
i_

ii l, ri{r:i,l: Daerah
* (jaIr$ pri . Rona/warna contoh o psng6nglsn pgla
" i.'li. ,a:, l:.;,lll
na:tjriiiil (].rs1ai a secara statistrk
j r,il!- -, ,:, $USUNAiiI $PASIAL lINGKAT TINGGI r Bahan bantu . Pengenalan pola
glnri brr.ii il:hcrztl;riL;,r: - Kemungkin- s€cara sintaktik
an awal
kunci interpretasi s Ukuran ::i,iSliir[i!', - e(, r P6ndekatan teori
i!r,3i.:il,1 iiJnai' ' Modei mate tik keletapan
- pekeriaan medsn o Bentuk matik
. Pgngarnatan stareo- n Tekstur susunen Spasial + penalaran simbolik
skopik ronalwarna
. Ca.a pengamatan/ . Pola
pengkaiisn o Tinggi lnterpretasi herdasarkan
l.ingkat rendah
L.insui'
! Eayangan
r Situs
Unsur lokasi
l Asosias

Ganitrar 5.4 KEiiF.i.r(1;{A i i:1.1.-i,1. KUl.5} iJ\i-tA,., Al.{Al,lSIl:r CI.l'lJA (i-srr.s,:l al . 1!}8,1)
1 f\Q

hapus satu persatu pernyataan-pernyataan tersebut, kecuaii I

pernyataan yang paling mungkin terjadi. Sebagai contoh di


ciibuat pernyataan berdasarkan pengamatan pada citra sebr
berikut: 1

* jika sawah terletak di daerah miring maka petak-petak


berukuran kecil.
: jika sawah terletak di daerah padat penduduk m
petak-petaknya berukuran kecii.
Kalau sawah tersebut terletak dl daerah datar dan petal
berukuran sempit-sempit maka berarti pernyataan pertama ditc
Kalau hanya ada dua pernyataan, berartipernyataan kedualah y
diterirna. Sawah yang terletak didaerah datar cenderung berukt
iuas. Fetak yang sempit-sempit mengisyaratkan pemilik yang
jumlah besar. Ini berarti daerahnya berpenduduk padat.
Analisis citra secara manual pada dasarnya merupakan I

ses deduktif . Penarikan kesimpulan didasarkan atas apa yang t


diketahui atau didasarkan atas sesuatu yang kebenarannya t
ciiterima secara umum.. Sebagai contoh, bila suatr.r daerah bar
ditanami singkong maka kita dapat menyimpulkan bah''va dar
itu merupakan daerah tandus. Fotc yang menyajikan gambi
sungai dengan bentuk meander mengisyaratkan daerah yang di
Dua kesimpulan tersebut ditarik berdasarkan atas hai-hal y
kebenarannya telah diterirna secara umum atau secara luas. Di s
ping itu, obyek yang mudah dikenali pada citra ber
nrengarahkan ke pengenalan obyek lainnya. Di dalam menr
pulkan jenis obyek atau kondisi suatu daerah yang tergambar p
citra, digunakan lebih dari satu unsur yang masing-ma
mengarah ke satu kesimpulan, tidak ada yang bertentangan. /
inilah yang disebut konvergensi bukti (converging evidence, t
vergence of evidence) yang dibincangkan lebih jar.rh pada bab
Tentang analisis citra dan data bantunya aki:n dibincang
pada bab VI, yaitu bersama dengan perbincangan i6rntang unsu
terpretasi citra.
1i.)3

b) Penu i;s

E,:; r-iesark;irr ara,is iima uir'rtiiri tentang interpr'etiisi


ii:r'sebut ,,r.ii<,1 i.,rr jl<.ul ir,r i-.,elrr-rirs iirgar rnengeinukakan p€nrl,rl',,
ilV.l Ir',r,:r i.,l',u ta:i i:iil.a paiiii iiasarnya terdiri dari dr,ia i;gi,,,. ,.,,,,
ui.rrna, ,. ,rrir-i . (1) ;.enyac1;l jlarr daiir ciari citra dan (2) pencqgr-rn.,, r,:
rlatei ier:,ubL;t r-rnluir IUlUiir-r ler.renti-i
ir,ri,r.,ii.ialldr-, dati, clori citra beruper jlerr!lenaian crbVei<,,,.i,r
eirrnleii i/crre tergar-nbar pari,r citr;: serta penyajianrrya i<e i;ti,,rt.
r;raf ii.. c)iiLl pe tii tematri.; . Pekerjaeiri ini berupa arraiisis citrri ci.i,, r,
lel.pi'rttar:,i ,:iirti ntenurlir Ljrtall. inlelpre tast itt.,al. Dikcljii,-rit rrt,,:.. ,

,-lriit inl,,ririr:TJsi aikhir ntl:itLtrltl Ro.!i:1.;e. peiif,lLtusaul lclerliti;1! i ji, t,:.


rj.rn :leir,t'ir rTiir-r! ciidr.:te].1::, 1,,,lria i-:ttrii riter,t.irui Lo. l:'i.i,,,i 1,,,.,r
ii.ri).i r.ie,:rik tiengirrr cltt.:nr,i, perig{:riaian ci(rit ir,lentifil<risi i-rit...: .

i.,,.i1,.tirsi ,rirrt i<iasiftirer-si nttrtrLr,',.it Viiii<. lJruiar-r pekerjai:Rit1r,.ri,, ,.,,


. ;i ,ilr . ,'t,,tli.rtr dtJ'l j:..:r, ..rl-,ir',1 ''iit, t< .on\{ lOtt:t ,jlr:
n,,rnv.j blrbecl;r. diikLlij ,-,leh ielineasl .lt;ru Dtinarik?jn garis b;it;.::. :.
r,[,i,,,2q 1,, r.|ud r{)Il11 i.rt,.!Ll !r.r:rinilrr"iil :iai-na. i{.emuiliar, iicjl.r i).
]i,{.1
r,,,1r,1 d:1.,,:; lLrkan dikeit;ii ltr,:rr.i;:sa: k"t i liarak,lei'rstik spasial cirrt.r ,-- ::i,r
iiriSli t( rrrll.)i'alnV;r) (dilelr:,]i,lr pariia baL.; iil) OOyel< r"rrti-rr- t, ,::r
,li:.'.,r,,rli iririr,ilya iersei-,iii l-:r:nri-rdrar, riil',ias;iiil<n,;ikan ses:,.ir (liii rrl
tt,ilit,ii-i ili,i:r1)retasirtva. iiiut clitan'rh;it-kan ke c] alai-n peta lierjil ,r,,::r
i..t'iri :,.ri rl illi.ii..1 l lflliiL 1il.,:tilitga iit:telitiar: h<.:Si] lnteiifr{7iart r, a,

r, ,i.. r,r ,, .,1 ',,, rr'i. t:r:t ..tiri t,,,i, ;"r,,,-,,1,,:liii,.;ii i\/, irjiii -

1r.,ii:'r'r,:1.. :ri..':iii: i.i(i;, ilirti,'lil,;-:i, i,litLii. l;i.;::;ti,iLill-: Li.t'ir: , i

. : ,' ,, .,.:; -
.. )i:: !:i;i, ritc'j i,-rrr'i it, ,, r,',. ,.ul.rrl :.,/. iei.jritl;!rrilii.r; r iii . . .

iir.i i, ].i i ,r , ;lic. l.lielail t-riri1,.,t.,.ri:rt ,t,:,-lAit lir.::-lL.ir.lian Ciir.:i'.,r1.,t.t ,t


l. 'i)ri:,1.-r ,litl,-l.,ri i:t iiiii,r'rrt ,1,. I .:i.J ,--,.,,,.-;.,:l,qi.,.tii.1fl a1111:,i)cl.
-il ,L:1.|, lrlii.ii'ii,::i' ,,.,. ' ,': ,.r-,.i l..atr'ilaiian hit:t 11,,,,'.,.,:

. : '. , .. i. ;.(:-r:; nlul;Cri;l; .l ,

ililqtl',,ci ..,,'t;i r-j.,., ,.t., , ,,i rci r.,i:1tiil Cjlt'i]. f-,,t1 r;tt . r,,, ,,
'1,ti...1, .,.,,,...,:, r.,,. j:,,- :, ,r j.
104

.:ilijaarp;ril Lral-:v;a 1)ei<,,'t,ri n ti)ii.iii.-r;lia,:l ,.:iil-r:l ii:l.li 5(lii:ls.rr llil'i'


.,111,1q;i;1];iyi rri]:V,-'i' alillr :'!rilliil;:llll-',r:,1;lilU't (]ilJ'rrlr i-'' rltl'i: il\.i''
l

clisari'til r'.}ri i:iil';r


i1i :;arna .ekaij ticlaii ir'.lriir i);r,' r,r;1p91 ir'r
llt
i-iii.t;:niaai.i'.an cail i..1i!..1ii i,r'j:'Liall nullqilll tulLi'lii ':1'-':rtir ' i
ii,i-!1.;jliilan (ia:,i:ti ;1i;; 11 1;;,,::reitli;:r'r ilti-t:
iti. kali,rr'r;i,, ' ,-ll,it.',ir.l ,n
ji-c,rl-'L.it teorisa:;i "i\' ali::.isnt''r ijii
i.r(rnyusiinan teC)ii va;rg r,ieh l.o r
ll;rl, r-lntLi!i analisjs i-1{:rl)(lr:-iaier,lilil liliiir ij.lrjj lr':i-ttliili il liirill'1cll'l
(

i;;rii., r.liperoleh oari Citia LlipergLlili-ri(i:iir 'r,,,is[;iiarl:,,. i,i]atr-r


ll,iri;

l.itii,.j-i1t.l .c(li-l*rii qgi)l-Iloli|iilgl. r-ler'i)l'lil q)1i)19';r ri'rr :ifli''lri;r'll''ro


'1i;1r:l'i
iariiln :.eraliiiikai.)ll i-r!ril!/il1'1rlii 't' :l l'r!'rll':1
i,r,..,.jpnor, y.:!ng ieiah ,-iii.rji derrr-i;lrl tir,gl<irt lteieiril" ' te I trlltu
(l

, iieii. i9'il) !l'r11,1,35,1'!"111 le lrr


j" ii'llr rrr' 1 "i I i)' i - \ rr'

rliterirna setelah diulr jii,--1ir merLll)ak,lil tetrri tct'ri' iett'l''tl ltili


r'.'trlll 'iilakLr
iir:teijtian yanSl paiingi ,enil;rit []i1,r lrorllluliarl
i,,eruiang kdli menurrjukliarr kealeq.in. n.lali.l ia scrt-r ,i<itl i.IlPlllilL
tirah teoli vang keb{:nilrannva riiterirla se(laril lir:lLilIl d;irr rl;
i:itguirakan Sebagai dasar analtsrs cledLri<tif bagi 1:t'Ilt rtiiill l.tlll
untuk memperlela.' beda .liltar.l pellelitl(rll tll I trtri .iirr, lltlt
iian leraparl , berixut irlr riihrer il<'rir cotlioh l'idii I l' ' rlr 1' 1i;r'
i1'11

sil.ll 'lituilslrt'.r'o
;auh dalarn prcgram if.:1sL.r 5.:i1l.1nct !,dn! ])i.idct
:,ri, seciang dlgarrrp Lil ;:ri1i;r I rriltr-rh ir-ri tiilrei'rl' ;l i'ltl' ;"-:t
iatigiuitg Cari cengeiol.: :r'io!l';.irn lririebtlt ' uailtl
I !l udi sifat :r,o,?Irlrer i;irrarir ,.i,,r,r li;1y-1,i;151i117,r ,t:rlt,-rtiall
IlenEin(l er;l;ir i l,:i Li l-,
ii. Studi karakier:istik ;,.,ntr.i!nil '-!1:.r 'iatelit (lciil i" '' r'ttlar;.' ii;
huLrirngar-rlr;;.,t <len_q.,,i ,.J51i,ii rr)i{.1,i..1511 ici-,1iit't,:r
rrll(ri i),i'.' i3
dari endaPan t(lrtcniii
l:i Aplii<asi penqinalcJrai:ir iaui'r 11"'uir rl11r1r 11t:olrl11i ''rli,rU,r:';'i i'lt
iu.
,i .iti-rdi Dengincleraan t.tilh rii ,:j,lc:;til rr,r;ltlt'tii''t" ri-' lr t' 'irrri

'..1 ntui( perumrlsih l'i-: .1 -'<l 11'rli'ri)li!"1


i: frer-n,.i:sesan iarr ti.:ierntiet.t:!i 'ilial r)i?1'riliil(i''',r,:rli l,ltil,
irr>reiasinya i21|111]3lr .l li;l tltr"ir'll''l
,_lrri..,l. I in.;.. ..;i, '.,',.::,,
ilit,;i:r', it1;lLl ;le'.tr,'iji;;;r :,r,-v;;f1i'l .-,.t',,::.,ril ''ii;'1-ii11ir'l :r1;i;ir;1 1J1t;
105

antara relagd elektromaggctik terhadap berbagai jenis tanah pada


kondisi !,ang sama. atau antara jenis tanah tertentu pada kondiusi
yang berbeda. Hasil interaksi ini menentukan rona tanah pada citra
atau nilai pixeltanah pada data digital. Peneliti mengamati tiap jenis
tanah pada berbagai kondisi di lapangan dan membandingkan
terhadap ronanya pada citra, Pada tahap pertama diamati apakah
tiap jenis tanah tergambar dengan rona yang berbeda' Pada tahap
kedua clipelajari apakah nilai spektral tiap ;enis tanah pada koirrlisi
terte:rtu menunjul<kan keajegan.
Contoh 2 iuga *"rupiku, contoh penelitian dasar' Ficsilriva
nc'Llpd ;'i)na alaLl l.varna beberapa endapan t€rlentu !an$ pe11trn!
cagi r-rz|r'yasa. yaitu rona dan tvarnanya pada citra satelit dan p,:da
f r rl, , utlirl u

L cintoh 3 dan contoh 4 merupakan contoh perlelirian


ieraildit Penginderaan jaul'r digunakan untuk seluruh atau sebagran
cjata VanS diperlr,rkar-i bagi studi geologi rekayasa dan urriuk
perUrnLisarl masa deparr daera[r yang mengalami mineralisasi
Bagaimana ciengarr contoh 5' termasuk penelitian dasar r'i't'
lreneliti,rn terapan'/ MengaPa'/

5.6 LAPOB.AN

l.aporan hasil penelitian penginderaan jaul-r sangat beril'rn-


tr-rng ;.r,rr-ra lenis penelitiannya. Laporan hasil peneiitian ]ll trliri
berbeldr, dengan hasii penelitian terapan. Perbedaan itu teruii:ma
terletal< i-)ada ar:..riisisny,r. Bagi penelitian murni. analisisnya berkrsar
iril(j,r [,.i,'!:'i! l-)ei-i(i]nd€rilal-t jauh sendiri ' Bag! penelittan teral;aii
rilail.i l, r,,litrrir:r..:.rri raril; i;iembantU dr dalarn i:eroleharr data.,lalr
se ri1,1 ,i. ia, tlerni-).tit1,.l dt tiaiam anallsis :ir,ir:!jClfrya, Anr:ii".i:,nya
i,i,r ulr; ,r.:iisis.ir Jiri,'irr r;i,.i;,:rg terapdnn).,. r;aiitt;nit,;lllya ri''r.:ii
lirrqi.rLtr:,i1rt pe]-i;,itliatr. ge,.r1r:,r-1i. i1&u bidai'g laiirltya' Menqrrr.;:t
1-,eiriril-.,.,,.r ilerri.ii-lirlII<lll rii,r:, L-iui: i'Jllis l:i:oran penelilian
!u!::'; rr.li
mai.ltr t, ,lla ltetbrnt6llrliiti tlrt .liutareirarl ^r;fi11'-ihnya masing-rfi('1,.i,:liri .
i0(l

-&trrrrti
5 t.I l-aporiri, ilr-rtrt:!:;i:rn
Untui.r li.\1li-)I.1Il Ir,,,r,:litiair ti't'.tri-ti i;'tt barkloh ii, rrnhll s.,i,'r ll s.r'
ir,lri.-,fIty(i. iTlliri r-r--,11,.-,i-r i L;,rtr, lti:itr-iCir] 5tllrli :li :,1 r'r:i:'il i.ril,,

l;:rr ror '':lastnVt: tt:tll;io.:ltl cl;ll.r i.l.:ilclittclerl.lll l.rl,, iiill'l'i;1 .';lri


i.tl'r lin i'1.\:i. s1 tr(:ii inl rl.r.,r1-r cli
'i,rta.,r pi:11i,7lr2s.ri;1, r, ', i'()(.jt i )I r(.ll:l
pei;Lril. ,'.lal; t.rl-rLr iler:
l)1sa.l sdrlana pefi(lirl(ic'lc.irl li)uii cll lrlcla
rll)11 _vuiu-tg dikerlakan rii salta. lnelalt)I<an hartV;,r nli-l1'erlirla') lrrriultti
"[ilnferensi ]t,i'itl;l:,lt-'l,al ['cl
'.ir1it tr,;111q cilpreseni.lsjii;,lri Il.-rrl.,r
-iicii]<an bagi Penggi-!ir3 i)engiltrlcraan Jailh" vanLi ' liseir.:tlgrlrralltz
il(.iLl,r ianqgai E-.l i
(Jiiiober. jt.)ij4.lt i'c,ulous.: i"..,.1t1,..;s ii,,icrtl
i,rpr-,r'.tn iiL-r i-licr-,itirtllli;ir, rlat', t.ii'nirlcilngkapl 1lr r;ltlr 15;;itrrar i'erilf
itrril\i)aa11 ;renlL)i. .'ii(t::, iisril'!ll1,1I<il:iltt')<ernurl(jklilLrri 'varllq ':r€i''l
i.rL.|'r.ir,,it lr.r.1L-i])j'.,,i Arll lt',,lrcr;rDa l.liirllllilgliirian isi;i'. a. 'yalitr-r

i ) i'ien,;ka1l irottrlasr :,1,:,:kttai ,-l.iia turtggal


Yartg il:rn;,ii::itii clr'ttr,l,:lll .1ata ialal-r ii,ll r p{'11(lilr(ieraia
,:iLrl'r . l-)crt.1 ileilillir(ir,:1 .,1;ril jaLl i) c1;rtlat berrtptl clat;, dl'lital Iil,)t'li)t
' -rl;t ,"ri:u,ri , );'rii'r trriy.l!l,ri i--;r,1;r Lr rrttlinnVa [,-)r r,rrl i].lll li:.i1,
l:e:.r,rrri 1lg11i-l;iii ttr,-i,,rii',i,ii. r.riil,-l rlikaii i,.rl:ii-' lior"i 'si !jii]+'+q)12l(ll
l,rt ,:tir i1;'|t lIiirl ri,..,,1 i).:'i(lr) r. iit,:i qlf,')t sDelitr;l j l;l ',,' l' i1;'1r-"11'l ''1 ,;

Pontulon ( "zi )
4C

(l.*
*o.< \
'o
?C)
^. ..:

*'--,'-*
Xelrmbob<in

ij lC lC -l:i '4C
'i
"[
i.l:rlrrirar ).:r ( (.])i'i'l,ll i l(l)l-,"i.i\1-,1 .,,:;-l rrll.,, i';li iil ir'::'r 1r '; l l(l'1 :::

i,,'rli.,'rj lrl f i,,l.l! i.i I !1:i 'ir:''.l 'i,','l ' l: ilr:li- lr1 l

ii-)-i t. ':r;""'' i 'ii'ii'


107

l,)(-r)'ltl-i i;rit l-r'idrrpljit itdnci::r;jn tan:s-lenis iarrah tertetrtu. sif;ri ;r. ,:-
tili.ln i,::liat ,-iil..or.elasik.rrr aritlai:.t iairr terhadap foto parttkrorirl,','.
ioto t'antcrali. i.lr;-r cilra r-adar. Sif .it pancararl (i,ir .ri
rnf
ci li,r-,: .' l,isi Iair leritaii.-l]... i:;rl-;; infrriri-rerah ierrnal
j .

t,riai p.tiiluialt r.r-r.r,ipun si{at pancaran iiap jenii l,,r .,

clilrer ,-r;'rrulii c;ieh kor-rciisr cuiicii darr kor,disi kelerrri;i:i r,.


t;,rr.rilva Oleh karena itu bagi tiarp titik sampel harus cituk,-i, , ,;l
ilii-.ri.,i k,-rnciisi cLracai, tatl 1-lerek.im;.ii-r. cian kondisi keicm,r,ii ,,-
ri,.r i i,rp titii< sampel hurus be rui:'l tanah terbuka ytng li:rr-it.
b:,r ..l;,s pad.-: oto uciiira ntdupun pada citra l;iir,, , . .,
f

F'cnr; -,i.:riri:rr ronan!.ra atau rrilar si;ektralny-a pada citra dli.,l<r, :

Llenrj,ii rrenqgunal-lari ailtt i:engukur ronil yallg disr:bi:, ,, ,-


silc-rntLrii:r
l-iila pengukurart iraD lenis tanaii pada tiap titik :;;i.. ..
ilijak,;kan secara serentai< t:ati;, jam serta l<ondisi -Liitci'i 1r,,:':1
i.lrrrii ,. ariabel rv;inil !riillii-,trCa,',al: si{at s;leiitlal bagi ii:i: ;
tanirir ir;ri-rya satu. rTaiir,t keierr":lx,can tiirran, i-{asiirryaiialrai,.,, ..
lrl.lan ,,:ti,:, :cltr,iait grafll< tit:nq.,tr nrlai spr:htla1 :eiratr,ii tt'i
d;ln rrila! i<elerrtbaban sebaqai abslsnya iga;nbar ii.5)
2 ) lrle nl, i,r;i iiorelasi spei<trai l,-aC;,i',i;:ia iir u iii,rp*kirai .

l).rli..r ilei:gln',<i:r:rn ,]ouh ,,ruitrsp€;.;'r.lcl rlapat l;ij: i.if-]i: i r

rlult, -'.:iri; al. ,:iiL;.r :irLrlti:ltektri:1. 3tdu riii': drgital i,',:ilrl i;. , .
rirr:11,,,,,v.--; tncinaifl!l i.,lLL.i:--ri il;.riiisllei{lrnl. Kellq,r ir,::r:i-
ti:rrr.ti r c1.i;ri.t iitrrerclci, i-,,:t,las.,rlo.,rn petn!jinrleraari ':iari .li:.
ijii1]:.1lj]-)1.-iir':iiltiallii.iri<.ra,(-]ar.:]:engarnata1idanp:ir1;iti..l.
I-!rial 1.r1,al ,-j rlli.,.r'r:.,,r1 Jei:({ci.i ajAIa VatnE iraru ciilei,r:t,
l'i:iri-j ,,iraili11i i:ip l\'r,l ..:r,rll Il'11.:.i ti:p iitilr. sainpel iiii-;*lci::i., 1'

li.:rt , . iili,Sarl't.,lt i<c,,ril:ll i',1]cr,:i;,,lb.jli Va:lq Sa!'ilijl tt,lr:i-1,, 'l.


iii:;,.-,,,r,1 t,.rsi"i-,ii1 dt1:rii, l.'.lC,r ;ilii., ,.iiilt-r dikenaii lolr.:.1.:,in\ii: ti ,:,..
(:::.1 .:li ijr.li,-lt !, .. ,1, j!5.1 :,,., ;:61t-,1 lja:i, ,:i,3:,i,
:1.-,*,:i, . :,y',: r.i1, ,.,:l ,.1ii,',1-,: i' ,al,r i-.,.ti:lj-;r1i,.llt [,a"elt:r i-reltli,]r., ,

..i i JIi.,;,. :..:: , .r , .::'., ,,.r:,iji .. . ..,: , jrilg l).itci, l:


i-t1ra r'rirarl (iir ::la::, :::-rr ir:- : -;-' ,,[:lil .,i,,.- i-. i:trt ' '..,.:
,,. ., I .. , : .,:..;,a, . -,,i
i.i:: it,r 11,1;1i, ,.::;,., .,1,.,;,tll.. :: r i-:, . .tj f jl' ,-, i
108

o b
Poniulon ( '/o ) Pontulon ('/o )

4A l: !. ,1 0 5 6
lomh
7
B, karrng

30 --*-E La

lrnoh C, lerrnq
20 lnoh B, bosoh
'Ionqr i)
0
lrnch Cr bo5,rh
10

ol 05 0;6 0,5 0.5 O,B

(-rirrnbar5.6 CONTOII l-'ii,Al PANTI-Jl.-AN l'AN.1ir IrAI'';\ (ll-l'R


I',4I-]I. I iSPLiK iRAL
:r -' Niiar panttil;ii^, rrrlllarl rulli: t;r'llh prrtl;r I':,1 r,-rLrllisl'rriiil ,ri l;.r
f';cieTnl,al,i,i r yrrrij i;llllrl
.. !iilai pi1il1{,;'rrl tiLt;r r','lis t,ltrilh lraila kcirlrr:i'rllal- u.irl,l )'etlll::
'.;

:a;l.li rlis+'it;lk;
!rdnlulan i<t.ir-nb.ir :: L') i".rri.', li\poiirn akhir
ili)tofigan -p.jtongalt iliira ti.ltlg merl\rnjuk]{i)Il :lr:r,11,1;,1i s'.rl't.i .iib€
' \,,pt{,riil:, 3,,rypylr- p'r',
Rona cb5rek vang terq.rmL,;:r pad;r ciir,: tttirrtrtisvirtr.ltk.
rila; spekiralnyra. Pada geml-.'ar.1 6. nilai spel(ill itit i-rt:: Lrira;tii
p;-intuian Nilai p;.ti'riu1eln \jirrr.-l ',.lrel(arn Jl.r(iiii ,'ira it,.rritp,r ,lii
l)antuian rata-ratil :,ileLiIulx aliekironlagneli!( '.rll(l (liLllllliliia
i)\eh karena itLr tait,,lt I-i 11'rn iarrah C iet,ih r-;,rrrii:i-, tlrlrr,'ilak,
p.1c1a f{.rlo Ssitiraii l:-rcrall. katrenlt i"'cia ir.rt-- rlr 'ir ri,rn
ilada salLlfait terseii:1i prrilrrg ilt:sar. i'c'l-lqer',aia;l !.llrl:-i ti'rll.)ll l)41(
.i;r,ii-,;-:ij
<elr,:rtii-,ab;-rrr y'eng ,.: ll rpii r,liiai(rrli.ir: ,1, I 'i')i-r ...1i,r :'li'llF'
,,i;titu r.ir.-ttrla,- in?ntt;.rlr i:,lrl.t'-ri]li pailirrl.lll , "
"'i;''
i-',.'::,;r,r'rai;n lr:nts i'irr:rir i:.t,i:' ili,:t', , rr. :;,:l le iriit r.i i::
inu,lili't ii.drellil dlnlilnqkir",i<L'l',)l\lal illr:l-lip: r.,. ,' ,1, i , -, ^'
baglai car.:, Sei,:agai cotlt'.rii. l-.'lIilir{l(i..r,'!tr jr,':ti:: l;' r;rlr il '-r :,rrr t.-'i:
C iar-lat dilakr-rkan i.lcrlgan tr,ii:r :net;riri',r-rciltrr-lii' il nii:ii lri:1llt'.r1.
11 1r; t;,at)A .l'-1i, :,,.1] r:rri) yril)r. :r,/l':,!)lli I'ilr:lSl-,'- i.
l: 1.', -1.,- ' .. .i.
iierl'1E:':.i;: ,-ir',,'.1.'1r', l-lillt(;ill,'i'rl '..illf'. I L./.-r 'ii'r
I09

Porrt"iarr i "z', )
rrriic ll 55-4 Londsci

30
++*
++f
2A +++

10
Pontulon (o/o )
podo MSS-7 Londsol
il
0 10 ?0 30 40 50 60 70

Uamil.rr 5'i }i1i-Ai F,e.Nl-ULirN-l,ri!At'l i] 1 -') ijl\ii'i-,.'.].ii]i-i C (.,) i)Ai]i


i-ANl)>r\.f lii\l-Ulir\i! 'l L'Al'r 5Al-UAr\l'\ ,
I.i't,tk d;irl llrli;lllue tlrr:illlril'ilt"li) '-il ' ' '"-q lcl"'

b,,rIrt , i.'rlia1: t€iai.ihil lnlerJ:rc1.isi citra bei ui:,1 j.,eaiisa.ri vii: a,'] .i
iilr y,r ,..rtii,r.lj,,trnlrvi'i i;rt,rtrl,i r:tlirlot:: l,'entl-rk pt'ic idall i)eil(ill: r-
rir,irrl , ,n1{)h V;'rtiil i]i;ier;irkai-;.,i:r aligit llenuiis lr',r tidak liet-i rl]'t
I ri1.r, rIl ,rl{h jI iiai.rli i-raIilS i,r.,:rll--,,1 ileia. lel.iil:11'1a ba{li "',:l:ilr.il, ,,,
rTlrur l;'lt,i, '.,rlilQi.iiiii'!Var b?lura tabel ala'l {-ir)i:i
r'-)ei-rq1n,-iti,.-r.,il .).i

i,.t1uc1 ir,,ri:, iirl,, 'r.':ilr,r aii!ilrici i)gil-i"ii,1flnt,r3 i-)11;r'111-i f i


lilnjSr iri.i,:1il ,1

1r,i: l,t iIniLi SJ:ld i-t.:r1-rr:, ri!,.:-,i1,:ii'.i,1. ll.:ritr.,, i,'.;:r",itV,i'ira,


i-riir,'r,, ,rrttt-r1lt cil:er',ti-r . :r,.. jlrt , : ,ld,i ri ll,tsi tiaD titii, i,li,l;
It l,'.. ,. ,tt :.r "rr,, '. : -. .1 . ':. ' .. f -', .,1'.

:.b.1. i,iir-)ialtl !',-'rlciitiat: i t'tliir...t


{.lill:.p?r!.lrlii]l-:].,]-.l].].]l]l1;lill:irrilhil'::,.:,.iiliils;liuilli']l:i,.,.
i lr.,

''Pr':rrggunaan
pengindelaair-i ;.,i, it iiitiLiit menqkall t,,,,;i tan;:it'' D;i;
rronich ini maka citrt: p*:r-icirli,:;"aan iaiih nrisaii.r.,a iolo ird;tr.
,-iillunakan untr,rk inen.ii{;rti r::,.rsi tanah !ialal, sirlrr v,,:ri.rbi:} yar,-:
:lrsmpenqaruhi erosi t.ll i,ih \/a)ilt1 1.;,enririnq.rn lererri,.; ilir:li ting <:-
erosi ilaupun keilirinc),,,,.r lereitq ciap;:l .-,iisr,clai: i.,tlan,",a bel.rlasa;-
l<an fcto udara.
'['ingk;,:,
crc:i sering diniiai berdasa:karr kr:paCara-
aiur sungai Der satiian !l. is lerterr-,tr-r. sedanq kernirirr,lan lerenrl diu-
irri;' denr;an mr:nqqunak.-1i-t Dqrnqirkur lerenq (siopzlnetru r) criau (j€-
;:5ian paralakr; hatanq. Hasrln,;a.,i'itiira lain,-iapat ij,,rnalisi:- clenca-
:1re irilgrj11akan anai isis i<ovarre',s j s;:.isitiL
Hagqeft (1t)7?-j n-ienq'"t1.:ral<air tralrrr,.i ,,urriisrri li,.,t,ari,)s:
silasial ,idaiaii l{;rlian iias ua aqiharr spasial l i ru icritin varrc
11

L:erbe:cla-beda bait: !ijriii.i ria,:r:th. SebaEai c,:.ri: ,.,it r'lii<,:rruka-


1<l:'i <.lennya kilr.lasr antara 1<iialrtas iingkuni:.:.r i.i;r,. iir:pa
r.iatan penduciuk ner 'r;1,irl3r ser',er'r disajikan il.r(i,i i,,arrri,rar lr 8
i.lr;r,,r;rlr A lalah riaeralr ,lcirrt,rn i<rr.rlitas linrtk,rrti;., , ir rii.' 51'rl;,,.,,-
xualitas lingkungan daerai'r lJ lictair b,rik G..ris isopir'r i'nrtlrir'tj'rriil(an
*r:p;rdat,in pendLicir-ri< p.tr hr,:ki;,rr i)en11art iiter, ,,r'r,tl r:l irlta
:cbacr;ri alat anai!sis,,,isr-r,il cla!.;.rt cj ikr:tahui ri*:ngan 1',,p6, l.lfr,.i,,,i 311
tara rlua variabe i terr,e hrrt terrlap;t 1<orelasj poiitif i., rir, l<rrrt Dacla
gar-nbar 5 5 a. ]<ori.llasi neqailf ,Jan<l i<uai Ilada qilli.:,;ir .r.,r i:t dan
iicl.,rl.: ada korela:,i iraaj., q,tinb.,rr i', l-, r-
Bagi koreiasi antaia tincll<at er ()si cilrl i<ijrrrii'ir,r ,;1 1r.'1"i.'1,; j;11121
'rill;: kita anaiisis dengan 6ny;1 1.,y5ir$,.rt. I(i:r,:,iirrr.- r, . rll- , ,,iri,.ra
.;,rrr clapal clilrei,;rnpcx':eIt t,rur,rt,.;iij r! kiri,::rli,l ,ri: ii;i,;,,-ii ]
il),t,--8t{,j. linLll.t.it 2 i.j%,, lf,i_,). linrtirat.l I , .lr'':r,, ijar-
iiilql"iaiii i>:l:l(r.,,. jini;l..atn2;,151i1i7;,pr.ir-rri;,ri'lati:: i ,l.,li;i,,;-r, :,1-.
-:.1t1':lririj ;,111;11 1',,1i:,,ti ,;t: r'',: ".:ir" :,. '): . ,l:,,; .:
,;':,,..I)',,cl:'';j'':.,,l..l:.,1'...../
'1.;:1--.rl'iliiair \ ,'r::.\i .

ll'i-rla ,,rq:h,,t', q; '1'1,r:,al ,.; rilr_r i.,rita)ti, rjt ali,::t i. ,jrriji-rril\ta


-:ir;,iq.seseclcrhilnit valt,, ..i1,.,t:l3iti,:;lr, ,';t,,:r-t 1ja,,l!r,, tr,irj,,,i.,ntiai
.r ii . Can-rbar 1.1., lgal<;,r.,a l,ri:th i:arr;:'r1< irc:-ii'.: itr-itrr irliri)1,ra icrj,r,,1i
i.iila ltita am;tti po1.i irgri|'1:1,1 k,zir,.rei-:qan clan tinqii.;:t r:rr,:-;j ir,i'sctri.rt.
,:laprt iiisinrpuikan aCairr,.r krl'ei;rsi positif vang r:L;ir ':r i,ri;li i lnl.ri
i it

i.' ): li
, \' r\'
i
r,^i
\
t
\
r
I l\i
t\

C
D
e

Garrrirar:,.[: ](UVAnlASl 5|,,qSlA^1, ANTARA AGjHAId pEi.iDUDUI( i.:,\,.,r


K 1,r,,\ i_ ll'A li l-. n- G i{" U N {l A N i{ a,Jslen 1 9 7 2;
I (

.r = l'rcreiasi liusit, 1.. ,-ir. l: -- Korelasr neE.rtrl i{r_r;:i. c -', rirrll,_.cl


(r rela-ci

f-) 1
(Ar
('-)
2
.l
L _./
c.)
l/
A irt B

t ./' \
Irj
i tt1 ;)
1c i

(iiinrtrari, !) l((-)\.lARlA:.il 5irAr:,ir\: Al.,jlARll l\CIFtAN KEL.ERINCA.i\] i.).-i\


I']NGKAI LRO5I
'.r(rnaetah'Ji j<r-rrtiaisini,,.:: secarij .,ii.rlj,stili {1.rirlri : il;r tiil;rl..'"rk:-
g-,er'f-iitungan staiisiil<nva i'erlu dil<etrhui barhtu,r st.rii ri( ll;rn,,';r l.-o.?-
,iit*r.,rpkan b:-,gi koreiasi r,,1ir!i ,el.ih clik;,li lancias,,rt'r i" ,:rii:\vr: llr:rl-.2:'
cj.lri,irthnstln (l?78i ir.er..;arnakanirrr;i l<orelasi i<i,rr.rr j. l,,rirr kr:rru,
,lian di,"rJi koreiasi statistil,.;iya. U1i !<c,relasi statistri.. i;rlrcr t,,r,r'elis
jl,:u:ral akar,mriclah sesal iiesimDUiainr^,-va. Bahri,'a ai.r ,r'.1 kr::.;rirurla:
lererig dan tinqkat erosi memDi-tn'Jeri koreiasi I<aus;ii i2, ri I r1:i'rn;16c
rrren-vatakan cemikian i,1an kr:l.renarann\,'a tplair, icririi,: s.lc.rre
Iirrum Hubrrnqan l<ausai ini :-;i;rJ-r dii-r1i ilengern in.':1-, '1i11r;1li.ln:,alal
'.41u eall 5Iatistlk'J;ln!:'1.rr2I
Tiap kategori iereng pada ti.rp kategori err'r ri ,rpari iiiukur
1t.iitsi,ya. Hasii lJengLrlltiiarn ir-ias ir,i r-iapat diml.,i,ir riali l<e lai.rm
-l'ilghri i'r,1; r11itrq.,;:r I'rr,,:nc
iltatriks seperti terc.lnttii-ir i:ad,: 1;rlrel 1,,. i.
,;aitu lereng tingkat 1. 2. .1 , ci;rri il :jimasr,rki<an i<e,l.,la:',r l..,lls r,r.ritu
b,. br,. b..1, dan 1"-.,4 Tingkat ercsi (lan erosi tingkat I r r3,1a:rrLri.i;rt4
,jii:ilsiikilan ke r.lal;rm i,::L.rr yaiirr l, nin!gi: i; (tal-.,.r1 .1

Tabei 5.L |4atriks tingkar ero:;i dan l<arr.iirinqar lerr:nq

! Erosl Luas tiap kategori {h.ii


I

il er€ n{l . ',,;ir. ' lin,rl,,,1 i I Tingk;rr ? I-i'r,jrr:l I


-\l
-_i{
'fingkat 1 ii; 2
1
I L

Tlngkat 2 l 2?. 3
Tingkat 3 I 2:!,
Tingkat 4 2 2 2l

Berdasarkan tabr-i :r.1 tampiih Kor-sl6s, U;,rit,, krtal ,j,riiclan


:rl'.rh ii,cgonal. i-rr-,si lin3l31 , iebih baniTak ir:rt;,,:i i.,r(:,r liiirritii
iirii.l1.:at i, erosi iinqi.lni ll iqbiii banvak teriatii ili,:t; ic' t?fir: 'l ,l.t:-,
'r.i)i'lrr-isnVa B;lj tertn!t t,il.jirart L. j5 ha menqaiair:r rti)jt itrriiiial l
.:l l-'i. ritngi:l;:rni ercsi ti;;,r,i,-:,t ll . i h., nari;,r iu:'osi rin,r rtt':1 ,trl il ;r
'..,i1'r :; p-prj iinrli.;.,i li iiii . :r:ii lr:l::!,rlitu.. ti:r:ilri ,jrr ,t,,i.l.l-ri,ia!,
i_,r.1

,r
trli sanql{a}' c]ast:aii-dar.,'-,.1, lr:r"n1 ,r;i;.,,1 1.,r,1,,, -ir ,; r-, r: riq I
11:l

ha riap ,l rii,:rltiirrl bahiv,i ir.:kuitnsi ter)adir,Va lteristitua tr 5l


frngk;,rt i 1,;rt-i:t letr'iicl I sr:l,e;at 1i-, lrekuensr terlailrnya ll'Jrjsil""1
er.)-sr tir-ii:lii.it 2 pati.r ie::eng I sebesar 2. dan setertlsnya. Jacii an91..-
ap.l!{.r i,.il;iln nta',iii<:, ter"s':l-:l-tt merupakan frekuensi terja<irr'-, '
ileristiw., l;eii--ragal irr:gi<at e rosl pada tiap kemiringan lereng C)ii:h
sebab irLi il'ial(a ,,.ilj statistiknya rlapat diiakukan dengan inellg.
qunokar I 1<rri l.tu.rrirai. yaitu ciengall tabei kr:ntingensi LJntlrl<
rriaksuci rersebut rnaka tabel 5 l disusun kembali menjadi tabel 5 2
clengan ongka frekuensi pada tiap sel disebut 0 (Observed frequen-
cy), dan {rekuensi haraparl atau expected frequencv (E) yang
diielakkan pada tiap sel yang bersangl<utan. Apabila tidak ' 'ia
korelasi itntara tingkat erosi dan kerniringan lereng maka tinoir,rl
cr,lsi cli iltana-maita akarr satn;r Niiaj E rnencel'minl<an fii:kr.ilrl,,:i
yang merala iiu, Dalam uli stritisiil< ttengan kai kuadrat ini dicari ' 'i'rL
X2-nVa, l{arena nilai X2 diperhiturrgkarr berdasarkan bieia a:ilar.', L)
r.1ap L. rriaka semakin kecil nilai X2-nya lterarti 5ernai{iir iei-r:.ri-r
l<t,rci.rsir,V,r.
K,,rclasl inr diuji dengan menampilkan I-1,. 5,ranS bsrbr':r!r
"lidak ,,Ja korelasi antara tirrgkat c:rosi diln kemiri:-rgarl lqzr'-' .l
Nriaj krrrikai untuk menolak I'1,, dicari pacia tabel niiaj kritii',ai i''r;
'i-lrrcl'r;it
dasarka:r nilai tingkat kebebasannya (degree of fleed,rn'i).
kebebasar-i atau df diperhitungkan berdasarkan forrnuia

ri : (Ih - I) tll -- It
t,: barisdar-rl: lajur
iji daiar,, er:r.rich rn; rpaira rrilariclf : {4 -' 1) (4 - 1) : :l 'x ll -- !)
[.)r:nSan iiiltri iif - ..i ;'it,:]r.r nilai kritikal untuk met-rolak i-1, acl.,;ai-i
nrlai Xll - 1$.qZ b.rgl tingkat kepercavaan t].05 dan )'2
: 27 tti
cag! tint;i<.at kepercayaan se[resar 0.01
hr:l-; Ltr',.,,.,."t.r+,,,.,.,1..31r
l\llClt i.iilcl rilrL:l rYI\ Lierr]asa:-kari formui,_t :

Ioxtrl
)'l

Fiagi sel pi?rtama tn;ik: rrrlar [: tersei;ui sebes.ir


ti4

I'abel 5,li -l'ai,s] l<r,nit;tiirrn:ii iiitrtli.!t ;,:r._<r Li,:ri .i-, r,.i,rr) .. lr.i,rrl

E.rosi
li 12 lr il
t"rg

o 15 2 l ,) L
lt L
E 3,e c-t (r ()
5. i-.

r) l 2t L Li
h
.I-' 5.3 7:) (r
7 .t) .3

.C I '2"1
,)
L'2
.,L 6.ii 87 9. () .\ii
,o
b.i.L r-
,) ,) 'l
-l
2T _)
55 7 .t: ,)
_ 1..
io ,1 '2e 3ll
1.' i- iil
S!^ v ril
-Ll

N
)(\ .r ')o
1
t\)
(\1I - ,). }

i-iagr sei kedua maka nil;:,i i : ll) /: 12 : r,,,t


I07
i'l'ilai-niiai lalnrrya dip;.;riritunitkan clenqan IormrL:., y,::ni, s rrra
iia,;iinya clirnasr..ri<kan ke.ialanl tj;rr; sel uai.;,1 [sr.g311r: rr]tlrn lrillsania
. 1i-lirqi:r:-r itii.:t ,l) se
iret-1i iar:-rrpi:ir i it:r_i.,r tahci ._r 2
Serbcium meian.lkah ieiirtl i;rnilt. perl,-.i rjjriirrt ,. r;il.;,,,lrrrri :t;, t.-
iiri cl+:ngein caira i;ri ci;ilt.l ,.iii;tti;1,1,.r;1 i<gLg11ctrti1r1!i, r irriqN ii,l ltal u.
'lli:1,:li-ratiki:tt ;.1.rar..ah il,:t,ir,/,ril'ari,trllt\-r,t trjfneii rli;i. ,,., ,:r .:tnllr.li Jr{,:l
r:.j,rajritian i:aclt caiir kaj l.t:il,:jiiri ini
'.,eitll . (l) dal..;rir,;, .:lj ,jet;un hc.t
ilrk irr:kuetrsi. (2) frekr:r,:i'rs,r tr.;tal r;alinq sedil<it'rri:i.t,tinlah 2(r i1-r,,r,:a
l- ID

contoh ini N * ic7), (3) tiiiak ada sel yang nilai E-nya kurang.rar'l
1, cian {4) sekurang-kurangriya 80% seluruh sel mempunyai nrlai
[ ] 5; i$icCuilagh, I974) :ernr.ra pcrsy&ratan ini ternyata terpei:,-lhi
sehingg,, i:ii statigiir ci?r:gan cara ini dapat diianlutkarr. Eiia tii:aii
terpenrtiii. hi,ir:s iigaiitl ,:.1er]gar"i cara ]ain.
I*"iiai,{2 diperhitui-rgkan dengan forrnulal

xl?:IbI 1

F"
< /\o
_ ,i5
-
- 3,?): + 12 - 5,4)2 + I
-
),O'"
?o L

'! li
:, lJ ,a t;.

i:i - lri q\: tQ --- L].1,


il t\
6.:J)2 - +
lJ

6,3 L) 8,i

5,5 7,6 7,9 't,l


: t47 ,43

Dr:ngan demikian maka Ho ditoiak bagi tlngkat kepercay;';in


0.05 mtrupun dengan tingkat kepercayaan 0,01. ,ladi ada korelasi
antara trrigkat erosi dan kemiringan iereng, Pada tiap ).00 peristi';a,
aCa 99 peristiwa yang menunjukkan koreiasi tersebut. Koreias: ini
tentu sala riidasari oleh asumsi bahwa variabel lainnya sama' vang
berbeda hanya kemiringan lerengnya saja. Bilarvariabel lainirria
tidak saina, misalnya resisten$i batuan atau penutup iahannya
berbeda, korelasinya akan berbeda pula.
Metode penginderaan jauh yang dicontohkan tersebut
rnerupai<an metod€ lengkap. yakni dimulai dari perumusan
rnasalah dan tuluan hingga penyajiar: laporan. Jadi seperti metuije
penelitian pada umumnya. Metocie di dalam penginderaan jauhnya
i16

:ienLiiri terciiri r:lari tiga irrii!r po)<oi': . !rttlit: (1) per-.i r.lir. i.j) int'?l
irieiast , lernta-cLtk rlji irrer ien rian trierprerlasi ularni; ,an ill) pr:nrrt
riarr iiiporan
'ligri lrutir':rrt i<ac1.:rti-i ir;t.izing iiirrit:tit:--;,' :t (ri'dli.I t,iircail
i;iin. yaitu: (1) i:::a-kerta iapairg i.i) ker;a lapanri '1an ill) r-'asc
:,.e rj,,i lapang Ada ,iiral s':t,er..:I.:tr t-toirck i,',: il , i'.:r'i:a ja
r.t

u. , , ) ;;e:-L;i-ilLis;iil s€rri:lCrllrli i ;-
:l?ii.-1ril.1:lat) tnt. r,,aif '; i,-,i' ; ''rcilt
r-tit-i,.r.tn, vaitu bagt pe:r-,r:- )ir ;. "-'ii.li.lu i.lliila f,r.. :,il'-i'.r.i:, ;ill,1
,.:,;:t, 'l) balji ;--,cr:;:iittl:: iy-r'tr..tr,i: ti::'::in i4lll 5;1i;' :l'rii i,.t ,.r, tttir
l{:..}f';:?:rgr-i-r,..',,'.r: 'i :; :.-'ii. iill:,. ..:; . : r.
rlf':t:1lil:i3t- lo';.;:::ilri 1 ' , '-r:'r1- i.t I t: l,,tLii,it' Iirlr i,ti'li,,il
':,:, ll..iir \.,'t,.a.i", iir!!-rr ,r' lr:l. trr ,l : '1 r, , :;.l,:
.:,: ir;, -i.:,i :-i : rCi;ti: :,,:1i,.

5"7 UJt KETELITIAN

Agaknya banyak peneliti yang puas dengan .'nenyimpulke


bahwa penginderaan jauh dapat digunakan untuk pemetaan pelrr
gunaan iahan, studilalu iintas, pantauan luas hutan. Jsb. Mereka i
tidaj{ oernah menyebutkan seberapa jauh ketelitiarr hasilnyar, b;r
ketelitian hasil interpretasi maupun ketelitian pemetaannya. 8,1
mereka itu agaknya tidak terlintas p€ntingnya uji l<eielitian
U;i ketelitian sangat penting untuk diiaksanakan oieh pa
peneliti penginderaan jauh maupun ;:eneliti laiir yang men
gunakan penginderaan jauh sebagai sarananya. Ketelitian data ha
interpretasi sangat penting untuk diketahui sebeiurn penel
melangkah lebih jauh dengan analisis berdasarkan data tcrsebi
Bagii para p€ngguna data, ketelitian tersebut sangat mempengaru
besarnya kepercayaan yang dapat diberikan terhacjap data tersebr"
Bagi.peneiiti yang melakukan penelitian serupa, hasil tersebut pe
ting pula dalam upaya meningkatkan ketelitian seianjutnya.
Tabel 5.3 menyajikan salah satr-t cara untuk rrji ketelitian t<
maksud. Cara ini digunakan di dalarn analisis digital d:i
pengincieraan jauh, jadi dengan menggunal<an komputa
Meskipun dernikian, cara ini dapa.t puia ciigunakan pada analir
7

0misi Kr;misi Ketelitian


Kalegori hasil L] C i-ain Jr-rmlah
Pemeiaan
iain

(lapangan)

3 43
1b
4L r)
' 1 a (Y : 5{l%
?,5 5 10 ,!,)
-: /i3 25+18+7
63 !.:1 ,= 42,y,
1l :: I j r
50 : 58%
13 5[) 5 5
fr ri -5ll 5t., r t3 * il
( 1l 13 /,t)r.la
60
= 67%
12 -'
C 'l
4 6(-l
7'2
--
t'. {-rll -r l2l r i8
1'i l{){l
Lain- t0rl 106 -
1l
'.,'+r'.'i, *_- =
1 ,) (:r
11- t\ = 8rl'
lain
2 2 2
111() 1 il1, 11)0+6+13
i

I 1:J '2A4
Jr-rmlah 32 61 I
I
l
Surrbet: :lhcrt lt)82 (le,rtlin Je'u1-ri:

lr'rrrrd')ili1t
5o +
25 + I=r,* 6() + ii)i'
I I iiele]riian seluruh lrasii int2rprelasi
: ::-:- --- ' E'i 'l'

..li Ketelitran pemetailr {Kp) uriuk suatu kelas X ialah


)'
",1 I
hp= iIt :'.,

lurnlah semua pixel bukarr X ir'itlr


:'rir! |'
.J) Jumlah onrrsi Pirei X =
:i; ,,iunrlah komisi P;::ei X : ,iumlall ssmua p!\ei outdir ,r '.r "1" ' "r i'' lrutur sanrikar
an:rlis'',r.:i:r'r i'qrlJj !' rr:r .rrr,rlr:i: rldu irrlerprelrsl seciri tlanual ra!l;' 1;i -
' i rl'rpit tlrqantr dentlarl Jrerak
irl t'l,rtriks rrri digurraki,tr cli d ;rlnm ujr k€telitian prad;
,lvrqao lrtas tiaP kel;s
i18

ffianucll atau visuai dala i,r*:nr.iinrie; r;ln .]al-rh, uaitlr iierrgan nre
.bah pixel rnenjadi petak-petak hu:Lrr sanqkar ataLr menjadi iu;rs t,a
masing-masing keias hasil intr:rp,*elasi
BAB VI
IJNSUR DAN TtrKNIK INTERPEETASI CITRA

3:i1< Lr:li,itr ii:trii)ii.riij:ji (.lltrd ttlai.tpurl tellir:il ir:irtlill',,'ta:i ailr,:r,


j':i::(ii,ii:JlV(i il-iiiult(ri,.i;i l)',qian:;,eiOcle l)eilqini,iciartrn ii,i-iir C;eil
l,crr.ilnii itu lcr,iu;rri,,,-r c:tLat iibincangkan Ildcia bab lirna, irerbin-
aalIr/.1;rrlrl\,'a sCCiri ct i:isr:ilr.irri ;:ada b.rb errarr irii ciidars;irk.ril atas clua
'1ir.,1n
, rJaiIu. I I ' iiqar perbincar,gan pokok tenianq metode
;-),.r!rrjrrrriciir.'ri j;iuli rniriiratcii it.ri;ih singkiil (1.ir le'l,iir 1i,ias, !..1i.
:;1 ) kriteili:i ,-il s,,,r':.rtijrl ,lL-rl i,;ilik trri lt,enIiil,-l . pr,:bini:.lniii1nnV.l

. ill'lr.l1: l);.ill11ij,-j 5,1i,, ,;ii'r ;.,:;i]r ',',i,. uitiiil': ,-argli,rail i iir 1r:::,tilLjrIi

5.1 tJNSUfi INTET{PI{ETASI CiTR,A

irCliQirit,rj.,l, ,,ry,.i].. iil!ii'i-il:: ii.:t i:,ri;i,,:l) \,:i.l r.i-'rl r;:t i:l::Ilj;Uii13!


'i
r.itra anit:i r.1i]<{I)aitr lir:tirilz,s r-li:.ii lLiri-i (ri;r,tr:ii ir,:!.-r ii,iiiiriiii.;,li i-r.r,-l,r
iilra r;i],:ii iriltt-rqfii,,,.iljai..r.ii<.rr: a1r',.liisili 1.iilti,ii, I'iir:,:1i1,rr :ilir,.rii lt-:i:l:]3ir
iritng r-ieoiiirl-l iuirai(j,!i.ri. r,r.Irrri..tirrr peililittjr'lilit;rettqc!],li;in oi--,lek iiu
:,::ri:i:lr-lij:l :lr,i.r :..::irl L eljil,-iirr i.r;:i...:ilbaili;(,,;, :-'i-r:irl,:lilh: ;:jt j,riljt yiriiril
i-rgr;-rusaii";itil i)dfii.ii;-inl';iil ucrr-.ii;;€liqer.li..:i r,i.. u:r;,-r.i.: ii',i,:i , vilIiLl
,ir.ltarir Iill-\il* 196( ; Pai:i si-iat ii,.l i1.rt;:;p;si;.;i ,.::ira n,islh i-,i-'ruf.ra ilr-
rQiliritii:1,. i.,io uiji,r.,, lirrl-, i':;,iiitt-,.t bi,lr,ir:: ;r,i, r ii:'i! ii:i:-rr-i..ril i)ltsat
lrlililirii.l;-rlll,'ii i.;iril,,. l. I , (.r,- ,-.r, r . Irril:1,,..111 i,1-;q;3ll ),tiiiil-ti-i.Jir
:r.:.ti l;ril'i.-l: r-l:;1. :,', :;l .')f; . , ':. '.::'. . ,1.':t.1i,ti.:
yaitu lr-:rrct+:ralar <-,i;ysik dail aralisi-. data lesuai den';an dlsiplir, i-
rl'luri,icl untrik inemccahkan masalah r"?ang sedang clihadapi Pe ric e
ini iiisebrii peritrle iekr:ik iritarpretas: yang berlebihan {Stc,ne, ig; i;
Barret and Cr"i:.tis. 1976)
Prinslp p*ngenalan obyek pada r:itra menCasarkan l 'is
penyidiklrn }iarakteristikn!'a atau atributnya pada citra, Ka::ekt':ri: :l<
obyei< 'ueiig teigarnbar pada citra dan cligunakan untui{ men.qei ,li
obyek disebul unsur interpretasi citra.
Foio udara merupakan citra te*ua cii daiar.r: pengindere n
jaui-r. Ia talah dil(embangkan paling lama dan hingga dasawe' a
1960-an paling banyak Cigunakan sehubungan deng rr
ketersediaan foto dan alat interpretasinya serta kemudahan di a-
iarn pelaksanaan lnterpretasinya. Gambaran pada fotc udara Ie ,iit
mirip ujud sebenarnya rli medan dan lebih terinci bila dihandlr,3 ,;-
ngan gambaran pada citra lainnva. Sebagai akibatnya, un$ur ir, rr-
pretasinya juga paling lengkap bila dibanding ciengan unsur n-
tepretasi pada citra iainnya. Dengan alasan itulah maka unsur iri i-
pretasi yang dibincangkan pada bab enam ini iaiah unsur interpre i ,;i
foto uciara.
Unsur interpretasi citra terdiri dari sembilan butir, yaitu ro.:a
atau warna, ukuran, bentuk, tekstur, pola, tinggi, bayangan, sitr:s,
dan asosiasi. Sembilan unsur interpretasi citra ini disusun secara t.,er

UKURAN TEKSTUtr -I
ingkot
BENTUK

P0 i..a llNG6l BA\rrNGAN

L qblh trn!9i
SIiUS ,,x305i4sii I
f

iam:rar i,.i :,i,1'li_jl.iAN HiRAtiK) {lK Ul.J:,iril iliri_iriPiiL:T,,:i.:,1 ciTF.A ii:::ic.r ar


iti o'aaI
"
jenjang atau secara hirarkl:ik dan disajikan lraiia ciambar {:'i' Per-
bincangan berikut ieiah tentang ul-isur interprerasi tersebuo.. Di sam-
ping itu juga dibincangkan kcnvergensi bukti, asas penting
penerapan unsur interpreiasi citra daiam pengei:aian cb'izfi'

6.1.1 Rona dan Warna


Rona (tone /c,alor t->nq/grey tone) ialah tingkat kegelapan
atau tingkat kecerahan obyek pada citra. Rona pada loto
pankromatik merupakan atribut bagi obyek yang berinteraksi
dengan seluruh spektrum tampak yang sering disebut sinar putih,
yaitu spektrum dengan panjang gelornbang {0,4-0,7) pm. Di
dalam penginderaan jauh, spektrum demikian disebut spektrum
lebar, Jadi, rona merupakan tingkatan dari hitam ke putih atau
sebaliknya.
Warna ialah uiud yang tampak oleh mata dengan meng-
gunakarr spektru:-n -'renlpil, lebih sempit dari spektrunr tampak.
Sebagaicontoh, obyek tampak biru, hi1au, aiau rnerah biia ia hanya
mernantulkan spektrum dengan panjang gelombang (0'4.-.0'5)
,rm, {0,5*0,5) firn, atau (0,6-0,7i pim. Sebaliknya'
Sll.lAR PUI i4

BHM I 5 FI

iiiRU
i KUNiNO

a U

GamLrar 6.t IVARI'{A BERDASARK.AN PANTULAN


a = tampak biru karena rnemantulkan saluran birr.r
b * tampak kuning karena rnenyerap sinar biru
10,1
I Z-_)

bila *byek menverap sinar biru maka ia akan memantuikarr warria


|1ij6u dan mr:rah. $ebagai akibatny,-a maka obyek akan tarnpak
dengan warna xuning (gambar 6.2).
Berceda drzngan rona yang hanya rnenyajikan tingkat
kegeiapan cii ciaian-r ujud hitam putih, warna menunjukkan tinrlhat
kegeiapan yang lebih beraneka. Ada tingkat kegelapan di dala I
lvarna biru, hijau, merah, kt,ning, jingga, dan warna iainny
Meskipun tidax menjelaskan cara pengukurannya, Estes et '
(1983) mengutarakan bahwa mata rnanusia dapat membedak' t
20C rona dan 20.000 warna. Pernyataan ini mengisyaratkan barhv a
pembedaan obyek pada foto berwarna leblh mudah bila dibandir"g
dengan pembedaan obyek pada foto hitam putih' Pernyataan 'rar q
senada dapat diutarakan pula, yakni pembedaan ohyek pada cii r
yang menggunakan spektrum sempit lebih mudah daripada pernt
daan obyek pada citra yang dibuat dengan spektrum lebt ,
meskipun citranya sama-sama tidak berwarna. Asas iniiah yar ;
menclorong orang untuk menciptakan citra multispektral'
Baik di dalam gambar 5.4 maupun pada garrtbar 5'1, ror a
dan warna disebut unsur dasar. Hal inl mencerminkan betapa pe
tingnya rona dan warna di dalam mengenali obyek' Tiap oby' *
tampak pertama pada citra berdasarkan rona atau warnany t

Seteiah rona atau warna yang sama dikelompokkan dan dibcrigar is


batas untuk rnemisahkannya dari rona atau warna ya-rg
beriainan. barulah tampak bentuk, tekstur, pola, ukuran d n
bayangannya. ltulah sebabnya maka rona dan warna disebut unsyr
dasar. Mengingat pentingnya rona dan warna sebagai unsur dasar'
maka perbincailgannya akan melebihi unsur interpretasi lainnya.
Perbincangannya akan meliput: i1) cara pengukuran ron r'
(2) faktor yang mempengaruhi rona, (3) cara pengukuran warna'
dan (4) faktor yang mernpengaruhi warna'

7': {-a'i a'pJen.lr-li{riran rolla


Fii:na da;:at cliirkur riei-r1tan ciua carr yaiti.' '1en1:arr c'ri'': ' ?iiiirl
''tt't'i
Crn.-.,.,,r ' i?!^iJ, rnr!,at, :'r.'1.1 I)1 ){.1 l,lt: .lerti ln ''31 : it'i':
124

dengan menggunakan alat, Dengan menggunakan mata biasa,


pada umurnnya rona dibedakan atas iima tingkal, yaitu putih,
kelabu-putih, kelabu, kelabu-hita:n, dan hitam. L)engan m€ng-
gunakan alat maka rona dapat dibedakan dengan iebih pasti dan
dengan tingkat pembedaan yang lebih banyak.
Liilesand dan Kiefer (1979),mengutarakan baiiwa foto
udara dapat dipandang sebagairekaman visualterh"dap sinar yang
mengenai detektor kecil yang berjumlah besar. Detektor bagi foto
udara ialah butir-butir perak halid (AgBr, AgCi, ASFI, AgJi pada
emulsi filin, Tiap butir perak halid merekam sinar yang dipantulkan
,:leh obyek di burrri. Seteiah ftlm diproses, hasilrekamannya mem-
buahkan gambaran tertentu. Gambaran ini terbentuk karena ada
beda pantuian oleh obyek yang berbeda. Seandainya pantulannya
sama, maka tidak akan terbentuk gambar karena seluruh iembaran
film akan menyajikan gambaran yang sama rotlanya. Jadi, rekaman
sinar pada tiap butir perak halid bergantung pada pantulan obyek
yang sinarnya diterima oleh tiap butir tersebut. Di sarnping itu
ronanya juga bergantung pada panjang gelombang sinar yang
digunakan.
Bila butir perak haiid terkena sinar, ikatan antara perak dan
halid manjadi lernah dan terbentuk gambaran laten pada film itu'
Setelah film dicuci maka daerah yang rerkena sinar akan iampak
putih biia lapisan dasarnya kertas putih, atau tampak bening bila
iapisan dasarnya beru::a filrn transparan atau kac.: Bagian yatlE
gelap bersifat opak atau tak tembus caliaya, seciang bagian lrang jer-
nih bersi{at tembus cahaya. Oleh karena itu maka ronanya dapat
diukur dengan opasitas (S) atau transmisi (T)-nya, yaitu sifat tem-
bus cahayanya. Sebagai contoh, dimisaikan filrrr pada gambar 6.3
dislnari dengan lampu yang kekuatannya 100 unit. Paria bagian A
yang jernih, misalnya sinar yang menemb,-rs film itu sebesar 10 unit.
Pada bagian B yang gelap, sinar yang menembus film sebesar 1
unit. Di daiam conioh ini maka TA : 10/10IJ : 0,10 : 10%,
sedang Ta * L/ 100 * 1%.
Besarnya opasitas berbanciing terbalik terhadap transmisinya,
JarJi, {}4 * i,/TR dan Og : l/"Ia. Or, * i/(} 1 : i0, sedang Og
10 unit rnenernbus filrn
It
TO.0r1 = 10%
100 ur{ lT
--*- AA = 10
,f-.i;ll ." Logl**1
* 1 ,:,rit fit:at:,i-i i-)i-i ,; i!;:'l
E
i- J,0l . j',*
*-r
0., ", i00
D*ir;iti B * Lc,; -ii:C''2

(:iar:rl,n;' i).3 ( rl',,\::iii,A' . ]-tll\i'.1'.r1il:i i rr)i l ri ';!il-,rl i'i\t)r\ FIL-l"i li-;lit:, :il
,i,rri l<.:.fcr. I 97:-;
Ll,,i;i':ir Ll i;:hii-t,.tt:l,rlt i<,it,:l't,l l:tiie:l;,:,;iil.lr 1,:':i.tv-;tk S*b;r-ti.:r ;llii rl"
;rr,',. i,ririlr 1,.111i,;1ir 1t'::;;l,,,irtt,;1,.'l;;:,r il;rli ll;]i,irt r,'.lng rnen\rcll'l; rtl
ijl,,-,;111 i31111-r.'1li qtzlalt P;rri;r iraqi;:it;;111q,1rinp, sinar Vanr';i, ,,'rt

,'', ',,,;;1'rrs5 it.rlut :,r'-likit ri:t.rii:l', ,r1-rrarscs i-itak;: ltagia:'t :,1 ' rll
q.rl.rt) ini ,.:l<an tamp::k iebill it.tr.r:i i;t,,r ciii-.anr.linq dengan bl,j;ar A.

: i/0,0i : lil{-j.
Jadi, rona dapat diukur berdasarkan opasitasnya maupun
berdasarkan transmisinya. Di dalam contoh ini rona A diu' ur
dengan TA : 0,01 atau O4 : 10. sedang rona B dengan Tg -
0,01 atau Ots : 100. Akan tetapiternyata bahwa gradasitransmisi
maupun opasitas tidak selaras dengan kesan yang tertangkap oiah
631.1 Llieh karena itu kemudian dikemhangkan cara ilenguku'.ln
rond yanrJ lebih selaras dengan kesan mata. Tingkatan rcna itu
disebut rJensiti (derrsitr,,) ,yang besarnya sama dengan logaritrna nor'
lzb

mal opasitas. ata.u:

D : iog C : 1o,r .i- (6 i)


l-

flaiam contoi't tersebut rriaka dens:li i:acli: A sp:lresai iog iC "' i.


s::Liarlg Jensiti pada R sebesar lo,; ii,,') --. 2.
Contoh iiubr-inga.n antara njiar Lransmisi . opasitas. rran clel.i-
sitirrya disajikan pacia tabel 6.1

'Iabel 6.1 Hr-rbungan riilai transmisi. opasitas, dan densiti

Transmisi (%) t' o t)

100 l.i.,r; 1 0.00


50 (j.:rli 2 0,30
:s (l lr, 1 060
i (l 0, ti) i0 1.00
(i ,l nn
lr r 10(-)

t) (l i {) i)i)l 1000 :i.00

Sumber: Liilesand darr Kiefer. 1979

uen,;uki.r,.rii:-1:.iii ,,iisi:i-.Lrt ccilnitometLri l,-lr:irrlt ini:rncjLrkui


:1.,i:it
.r..ltSir,i n,,rita iiltr".} Cli,,,;it;':ii.rt-r cl.e:t:,,it:.rtiltriJl li,iit:l,rri:.r,:,arai.rli.i l.illtuli
Ir:.:ltilir,':lll ,:lr:i.lSiii i,,r,.,: r i"i:r-. l,r.lilij i.ila:st,,lii aj, .ll:,:,1 ]i,rr!;;: .il1L,:l,ikirir
it ,.ii5ilcrr{:lei i-;:.rirIul;':ii. it.il-, lrznl:, rlei'r:!i,:irneier'ilil:,zii,,ri<.ii-,.rtas den-
5ri!llleier ritil< i:l-ror :i€iiitiont€ii':') r-iall cleiisii, . il it:tr;i' i).il"vi;.rI-nail
(r,:.r,!tring rir:il;iior,rclrt; L)?rsi-(.jrTreliir iltii( rrir,liir-ri-:k,iir untuk
n-relrqukilr clt:iisiti citr;r 1r.ri.i,] Del,v;.rpa L:igia;-,, ':',C,:..laiiil llensitcmetel
pi'rl';iaillitr: tii,,'i,tlai:.,,,: ;-li::itl-l rti,.:ii:]rij{li iir:lrsiij t.a:ititurl r::tl ,;. i)r.:l;siti
'-lrri,.,at ,li'ncd,: j..rln al,i:. .,1 . rir,gi":ai. il.g11i-qir:l nii..,i de its!ti lnrirrO 0
hrrrq:Ja .l Derr::rii (li, i)ilnu:lrikkiin i)a,qra'r yariq geiap. seciaitg tiensitr
:ii frlrrnurr jLiki.,dr) bai!.i:n :,r.i:ig :erarlr.
t')-

'2) ii.rktr-;l !ranri rr)crni)rrit.jarrriii ron,r


ii.r:11.1 1-r,:il.; filt :' :ir;ri:iiqaiil ir :11;,i1 ljirt;. fal<iol. r,.:i1.-,
(;l) j:;rlt,ri<i,:rittik r'r[1i;1-1,.111.',1'1 ti'I)(]iri iir) i:,rhan \,aii']g ijiriurt,',]..alr
ic) 1'.i:,-nt/rSi,ir,I ,:i'ituli.i i,-i1 i.iar:a it,r lei,tiii oL,,-r:k

a) l'i.ir i:i.ltr:ri''si il.,.lb'ti:ir


]'.,it.ii.li,i,:.,:,:iil.i 1;[';rtk \./ai]/t rner-nil{?l)q.rLrhi rllt,,r itlli'i
i.rq.;ry1 i11...1.11,iii:-;,,r ctririclltirq menimbLliiijlil r()i-i,r rlirlitf,; i-r.trl.' 1. ,'r
i.:.rri:it,, !,t:t.tt \,ralili-j (].)iilltl i-i)u1)gairrit-| ii,:r ''tiirutatt illrll.lLirl
iIi c r't (j r.r r'ar n (l i sU'] aiilval ng d ilt a n tr.r k ;: n
i .

\,',.,'.rrn., i1lr1,,,ii q.r;1pi_] qt,]alt cenr-lr:ilttii rri,'rrin,itiljk,tn r.r-rttir,,,t1,)l-,


- r',f1 ,,1. u;tlil 1',.q1i: -/lgn1i-,11h c.ti)Ll€rti itg rilr.ritirnliri..rlkair ,./rit,:!
tl I i,l i,
ir,.litiill.in,ri;rtrri.t. !-r,i,(2tiinr.l,:r atr i;.1;ltlralr;lclap rl;trr batrtrrn i-r,rltLl-
l'Il-il;rarll r1i:,lr
Ilririii r"i:.:ll,i.1il{ !l.r;arlr.tqr.istik :ritr:klri:l .-rbyeii i-:)ai.ia cii}.(r , r,i'r l

'lill':i.rlr':li li,-r;';,i-,;,.l ir,itl.l pi,ritlr-r1 it arrla'L llc:r...:ttit i,f ',rf i);rri , , ,

(r 2 ilis;,r;;ir,ri-, !.,;,rralitei'isti)r |.,,rtLrl:r,, ,'i,,i ,lrl;Lrir ;,ii rl;:r'r vr,i ti,


uarrg .ljirl-,.iialiair cie;rgan i)ilai albedc;rr'",2r

b) Bahan yang digunakan


Jenis fiim yang digunakan juga menentukan rclna pada fot
karena tiap jenis film mempunyai kepekaan tersendiri. Kil{o: I
(1973) mengutarakan bahrva perak halid yang biasa digunaka r
sebagai emulsi {ilm mula-mula hanya peka terhadap spektru i
Lrltraviolet dan saluran biru. Ia hanva merekam sinar gelomt:ar 1

pendek yang justru hamburannya b'esar. Sebagar akibatnya mai i


banyak obyek yang tampak lelas di medan, pada foto tampak iem; r

sekali (tidak jelas).


Perkembangan pertama perak haiid berupa film o -
tokromatik yang kepekaannya bertambah hingga sebagian salura.-i
hilau. Ronn foto yang dihasilkan berbeda dengan fcto yang ciibu. t
dengan perak halid biasa.
I Jt)

'i'nl;e! tr.-i Nii,,,,rltr.:r-i,-, i,iil;ril irlr. -li'li !'trijtrii.l:'l

OEYEK AL..tjEDO ('16)

i,ir|'.lAi i

'i),::;ir halrr;
, )')
j,,iri;,ii hit.,li. ket.lr',q i4
T.rrirh irii,itr'r. ]ci:'raLl
.j'aliclii L.)-- J\)
ceiill-i
l-rrcia;r;rrr l;.'"'.: 16
{lia n ii 31
Brlrtatr lli'r1;Ltr 36
fr'a:tir r)Lltiir 35-40
Alir.:
Sailtt i<t,rin,q. lcrri,ir. ped.rt. l-'arLr tlr)
- Y3
S.,i;u larrra 43---10
iis iaL,li 36
j.t:ni,rrut. as. l, :L.lrrr ,r:. 26
i ,o.r:,]; ;.1"j.) )il' ...,.1 '; l'i. ;LI) .-. - lJ.:i-4()
r'rri iir:tig;lt't clt\' :'.1 il).rr.rl ialii
9il" ,i
b(1" t ,:l

:i0 " tr
'2'r)" I I,4
i(1" lJi:,. E
l- ,; {,( i

:Ju ' !,)( )

\ iti)r l,\)r:
t ,iun I :5ii
l-j'?ll: i(j :1r.,. Z')
Ilutarr inusim
th:ran pinus
Paciang rLlmpui ir-- 1.)
Rav;a I 0-- i4

Suilber: Schanda 19i'o: Ilarrett dan Curti!. i976 yang m€n-trutip dari Lockrvood (1974)
LL1

Perkembangan seianjutnya ialah filnr pankromatik yang peka


terhaciap hampir seluruh spektrum tampak. dan film inframerah
yang peka terhadap snekirum tampak dan spektrrim infranrerah
dekat hingga pahlang gelomtang 0.9 pm Perkembangan yang
terakhir berupa'foto multispektral yang menggunakan saluran sem-
pit. yaitu saluran biru. hiiau. merah dan inframerah dekat Rona
pada tiap foto tersebut tentu saja berbeda-beda .Kepekaan {ilm
tersebut disajikan pada gambar 6.4

JEru!5 FILT4 KEPEK&ATI

0,3 0r4 0u5 0,6 8,7 0,9 0r9 i?

Irtl uv iarpu i l-{lJi\!.i l"1E RA ii IIt]F'RAfiERAi.i


Pernk holid Vza*ryll*
lrt
0rtokromotik
Fon kromot ik

inf ir:meroh
"
Mcdif !ed inf rcrr.*d '
"
iru* inirsred "

Cambar6.4 KEPEKAAN BERBACAi EMULSI tPaine, 1981;I(il{ord. 197 )

c) : Pamrosesan emulsi

Enrulsi dapat diproses dengan hasil redup (mat), setent rh


redup {semi mat), dan gilap (glossy). Cetakan gilap menguntung, rn
'l<arena ronanya le,bih cerah, akan tetapi sukar ditulisi atau digi n-
bari. Cetakan redUp bersifat sebaliknya. Cetakan sdtengah r€i rp
mempunyai sifat antara, yaitu ronanya cukup cerah dan masih a ak
mudah ditulisi :rau digamberi.
1.!,0

d) Cuaca

Telah diutarakan di depan bahwa rona foto udara sangat


bergantung atas jumlah sinar yang dapat mencapai sensor. Pada
formula 3,2 telah dijeiaskan bahura ia bergantung atas jun:lah sinar
yang mengenai obyek dan daya pantul obyeknya, Sebelum sinar
mencapai obyek inaupun setelah dipantulkan oleh obyek yaitu
daiarn perjaianan mencapai sensor, ia dipengaruhi oleh hamburan,
Pada ketinggian hingga 4,5 km dipengaruhi oleh harnburan 'Mi€',
cian hingga 9 km dipengaruhioleh bamburan'Rayieigh'. Disamping
itu masih ada hamburan nonselektif. Penghamburnya berupa butir-
butir gas yang ada diatrnosfer, asap, awan, dan butir-butir air. Pada
cuaca berwarna bahkan tidak mungkin dilakukan pemotretan, Oleh
karena itu rona foto udara sangat dipengaruhi oleh kejernihan at-
mosfer.

e) Letak obyek dan ruaktu pemotretan


L-eiak dapat rjiartikan letak iinrang dan bujur, ketirrggian tem-
pat. atau ietak terharii:p cbyek lainnya.
Bagi ietak iir-liang dar i:ujur, letak lintanglah yang
herpengaruh terhartap rona pada ioto. Letak lintang menentukan
besarnya sudut datang sinar matahari . Bagi ternpat yang terletak di
lintang tinggi, misalrrya 40o Lintang Utara, penyinaran pada tengah
hari berjumlah i1.000 'foot.candles' pada bulan Juni dan ber-
jumlah 5.000 'foot-cancties' pada bulan Desember (Estes, lg74).
Dengan demikian niaka sinar yang merrcapai obyek paia buian
Juni'sekitar 23% siriar yang mengenai obyek yang sama pada bulan
Desember. Sebagai akrbatnya, rona obyek tersszbut juga berbedh.
I-etak tempat dan waktu irnusim) sangat memp€ngaiuhi rona foto.
Keiinggian te:-npat juga mempengEruhi rona pada..foto bagi
obyek yang sama, Hal ini terutama disebabkan oleh senng adanya
kabut.tipis pada pagi hari di tempat yang tinggi. Bila pemotretan
cijiakukaa di pagi hari pada saar kabur tipis beiu,-n h:iung, misalnya
janr 08.00, rona obyek dl tempar ya*g renciah lebih cer-ah karena
pada umumnya tidak barirvak kabuti"rya.
111
1..r I

Foto 5.1 FOTO UDARA INF'RAMERAH HTTAM PUTIH SEBELA|I IIML]R


KOTA CILAC AP, 1972. 1 : 20 000 (Ata$ perl\enan Bakosurtairal)
Rona air laut tampak hitam. Rona sawah berair'juga tampak
hitam. Rona sawah kering tampak putih. Sawah dengan rQna keiabu
nrenunjukkan tanaman pudi yung tedung subur, umur sekitar 2 bulan'
J'anaman padi yang umurnya di bawah 10 hari tarrrpak hitam karena
yang- t3mpak justru latar belakangnya yan! berupa air'
' Jalan kereta api dibedakan terhadap ialan dengan bentuknya
yang lurus dan tikungannya yang membusur' Berbeda dengair jalan
perttmuan
vang pertemuan sesamanya me.mbentuk sudut tegak lurus,
j.,1an kcreta api membentuk sudut lancip

Secara iebih sempit lagi letak dapat diartikar sebagai ler rk


terhaclap obyek lain di dekatnya. Bila obyek lain ini lebih tinggid I
menghalangi obyetr itu" rnaka obyek itu akan tidak tarnpak pa' a
{ota. Kalau masih ada sinar yang mencapai obyek itu rireskipun ii-
dak penuh, obyek akan tampak dengan rona yang lebih geiap t la
diban<ling dengan obyek lain yang terletak ci tempat terbr-rka.
1 t,)

ll) Cara pengukurarl lvarna


Analisis kuantitatif atas citra pada umurnnya dilakukan ber-
dasarkan pengukuran densitinya. Pada foto hitam putih, densiti
merupakan fungsi jumlah perak yang rercuci. Bagi foto berwarna,
densitinya dibuahkan r:ieh karakteristik serapan zat warna yang
digunakan sebagai lapis emulsi. liada urnurilnya ciigunakan tiga
lapis zat warna yang berbecia-beda pa*a fiim berwarn;r, F,rngsi zat
\varna itu ialah sebagai penyerap sinar (Estes et al., 1983).
Selanjutnya Lstes et al. yang mendasarkan alas peri<Japat
Cretcher dan Baientine ii968) rnenyatakan bahwa ada dua cara
untuk mengukur warna, yaitu dengan cara integrai dan cara anali-
tik. Fengukuran warna dengan cara integral ialah pengukuran war-
na gabungan yang dibuahkan oieh lapis-iapis zat warna, tanpa
memisahkannya satu-persatu. Cara pengukuran analitik ialah
pengukuran densiti pada tiap panjang gelcmbang bagi tiap lapis zat
it,arna.

4) Faktoi yang mempengaruhi warna


Menurut Paine i1981) maka warna biru, hijau. dan merah
disebut warna dasar aditif. Warna aditif yaitu warna yang tidak
dapat dlbentui< dengan jalan menambahkan warna-warna lain. Ia
disebut warna da;ar karena warne-warna iain dapat dibuahkan
dengan memadukannya. Sebagai contoh, warna 'cyan' rnerupakan
paduan antara biru dan hijau, warna kuning merupakan paCuan an-
tara hijau darr merah, cian warna 'magenta' merupakan paduan an-
iara merah ian biru {gambar 6.5.A). Tiga warira ini,'jaitu'cyen',
li.uning, dan magenta, masinSl-masing disebut wa-r-nai Casar
substraktif. Paduarr warna dasar substraktif inl aka. membuahkan
warna-warna lainn,Ja. Itulah sebabnya rr:aka ia disei:ut warna dasai.
la ciissbr-rt warna :,ubstraktif karena pembertukannya ciiiakukan
rlerrgan m€ngurangi satu warna dasar ariitif clari sinar putih. Biia
riipa:;ang fiiter kuning pada sinar puiih. maka sirrar biru rjiblok
sehingga terbentuli warna kurring. Warna dasi:r adlfif yang
1 .)')
T J.J

il
iAl tip.N \-'il"itNA SUlrSl'Rn l Iir
L/
Galllbi:r 6.5 i'',AIli.iAN WAIlNA Ai )1'l'lF iir',)

lir.rltr'-' 1!l7i)l
\,Varrl.:iir]rlilVailttllli-.1([J)'lrllauiillt].lllrr.ierilh(M)!i,;r1I;1.,
',;r,rir''i; alitrf ,,r,itt-t c,-an ((-ij , kunilrll it() rj;rrr lrragelrt'
(l''i!J)

tttln',i)r., i^riirla rl pa.;iiall inl y;ritLl \\alrn;1 l'rijau tii'lil r-rlill 3]r
1.r-,i']:ir
i.lli.iili
i).jri !t],ai:1ii iei:ebui:-nirrjah clikrlirrhul l-,ahu,rr i;:1<-li: saiu
siil')t i-ri:rtli'i
\rallt rllCan:r1e r:rl;:rrrhi \/"aIl-r- i:,1;t-'h i.r'rrtieiilg !leio:llb(]IlE,
(il i- {l'lil i'ltlt it't:tir
11c'r:iir.rllrili t''"liil;-; iili' il'artjallr'l (Jt'l]{.'Jribail'rl -i
((1 5, t) I iilll
bertiik rr.,irirt-r 'rii'ii. seciettg iraii.liiJl'i rlelr' ilhatlr'l
r-lrlrnitr'ill :ttai'l
l-nen-!i)cilir.j:i 1.t"':'jlra i<urring. I"lltlatn':l :'l':l(rilrl''::ll'j '"'111r1
i'il; rl i-ii' iil'{--lilll')1': \r'itl;l':l:l:: li'l;l
il,-||i':,;,"-l'r'i: 'ilil iiina'r:'iii'i-lilia
., ' 'l t:.'".:.r 'l,rl. ' .'l ' 'lt :
"'
I
134

hue merupakan salah satu {aktor yang mempengaruhi warna,


Di sampir,g dioengaruhi oleh hue. warna juqa dipengarui-ri
oleh cjua faktor lainnya, yaitu'kejenuhan (saturation) dan intensitas.'
Menurut Short (1982). kejenuhan mencirikan juiat (range) panjang
gelr:rnbnag yang membentuk warna. Intensitas ditentukan oieh
jumlah total sinar yang drpantulkan, terlepas dari panjang gelom-
bangnya. Smith dan Anson (1960) menamakan intensitas ini
dengan kecerahan (brightness), Intensitas mgmang ciitandai dengan
kecerahan. Di dalam instrumen pengamat multispektral, intensitas
diukur dari 0 hingga 10. Fada intensitas 0 berartitidak ada cahaya,
gelap. Pada intensitas 10 maka penyinarannya cerah sekali.
Kecerahan ini sangat berpengaruh terhadap pembentukarl warna.
Sebagai contoh, Warna yang dibentuk oleh saluran biru dan saluran
hijau dengan intensitas masing-maising sebesar 6, akan berlainan
dengarr warna yang dibentuk oleh saluran hijau ciengan intensitas 4.
karena saluran biru menjadi dominan pada pembentukan warna ini
nresliipun julat panjang gelombang sinar y,ang membentuk rona
atau kejenuhannya tetap, yaitu (0 4-0,6) prm Pada ccntoh per-
tama maka tidak acia panjang geiombang yang dominan sehingga
iruc-r-lya nreiupakan panjang gelombang rata-ratanya. yaitu 0,5
pm. Pacia cantoh kedua maka hue-nya berupa saluran biru, karena
saluran lnilah yang iiominan dalarn pembentukan warna ters€but.
Di riajam perneriilrr !r.rarria dengan sii;terr: Munseii , istiiah ke-
letri.ihan diganti dengan 'chroma , -edang istilah inteirsitas diganti
ciengan value (Short, 1982).
Untuk pengenaian oi;yek. seyogyarlya ticjak hailya
digunakair saiu un:ur interl-.retasi citra, Keandalan hasil inle:pretasi
r:itra sruniakirr ringgi l;ila seinai<in banyak unsur iritelpretasi citra
yarrg diqr,tnakan. Kalau berikur inl diutaraka* beberapa contoh
pengenalan obyek ber<jasarkan ronir. maksuci:i,,ra .rgar ciigunakan
bersar*;a unsur ii-rterpretasi citr; Vang lain.
Cantoh pengenalan obyen berc*sir;'xrr,.i ions.
;iir tampak iJengarr ionc gelapr pada foro p.rrikrornatik.
IviesI<ipurr cle mikiarr. air ian:pak cerah biia ciar'rgliili, rjeres aliran-
n1ia. f<eri'th. ateil gabirnrian iranlaranve
I -tir

Berberja ':,iengat-r rona air yang tampak gelaa pada f' lo


pankromatii< biia kedalamannya dua :'neter atau lebih, pacia fr to
inframerai: maka air tampak geiap rrreskipun kedalarneilr va
hanva beL,erapa desimeter saja. i-lai ini disebai:i<an kart ra
,*rupu,", oleh air pada spektn-li:r infvamerah iebih besar dari
s€ratrian oleh air pada spektrum tampak (Lillesand dan'Kie{cr,
'i
t Q7(]\
rt /1,
-fanaman karet, bakau, dan sagu lampak gelap paciii {r;to
pankromatik.
Tananran berdaun lembut seperti beringin, kemlar:rdingarr can
iumput pada umumnya tampak cerah pada {oto inframera}r'
Atap serrg dan asbes yang rrlasih baru tami:ak dengan rona pu-
tih sedang atap sirap ronanya hitam. rlenting yang masin baru
tarnpak keiabu cerah pac.la fotc pank.romatik iraupun f+tc in-
framerah hitam putih, seclang rona gcnting iarna berkisar ctari
kelabu hingga kelabu hitam.

6.tr.2 Bentuk
Bentuk merupakan variabel kualitatif yang memerikan koil-
figurasi atau kerangka suatu obyek (Lo, 1".976), Bentuk rnerpal<an
yang jelas ulhlnggu banyak obyek yang dapat dikenaii ber-
"t*ribut
dasarkarr bentuknya saja.
Bentuk, ukuran, dan tekstur pada gambar 6'l dikelornpok-
kan sebagai susunan keruangan rona sekonder dalam segi
yang merupa-
kerumitannya. Pangkal tolaknya bermula dari rona
kan unsur dasar dan termasuk i-rrimer dalam segi kerurnitan-
nya Pengamatan atas rona dapat dilakukan paling mudah Olelr
karena itu bentuk, ukuran. dan tekstur yang langsung dapat dikenal
berdasarl<an rona, dikelompokkan sekonder kerurnitannya'
Ada dua istilah di dalam bahasa Inggris yang artinya bentuk,
yaitr-r '-shape' dan 'form'. Shape ialah bentuk luar atau bentuk
,-u*. seclang form merupakan susunan atau struktur yang ben-
i!:klln :l'l,:xi:, ben,uk ruar ;
Bentuk burni buiat.
Bentuk wilayah Indonesia memanjang sejauh sekitar 5. i00 km.
Ccntoh form atau bentuk rrnci:
Pada bumi yang bentuknya bulat teriapat berbagai bentuk relief
atau bentirk lahan seperti gunung api, dataran pantai, tanggul
alam, dsb.
Wilayah l,rrdonesia yang bentuk iuarnya memaniang, berbentuk
(rinci) negara kepulauan. Wilayah yang memanjang dapat
berbcntui.. masif aiau bentuk lainnya, akan tetapi bentuk wilayah
kita berupa himpunan pulau-pulau.
Baik bentuk luar rnaupun bentuk rinci,,keciuanya merupakan
unsur interpretasi citra yang psnting. Banyak bentuk ,yang men-
cirilqan,sahingga memudahkan pengenalan obyeknya pada citra.

Cedung sekolah pada umumnya berbentuk huruf I, L, IJ atau


berbentuk empat segi panjang,
Tajuk pohon paima berbentuk bintang, tajuk pohon pinus
berbentuk kerucut. dan tajuk bambu berbentuk bulu-buiu.
Gurrung apr berLentr;i, i,.erucut. sedairg berruk kipas; aluvial
seperti segi iiga yang aiasnya eernbung.
Batuan resisten rnembentuk ropografi kasar dengan lereng terjel
ixla per-rgikiscnnya telah beriangsurrg lanjut.
i3ckas meander sungai yang terpotong dapat dikenali seb,.rgai
bagiar': rendah yar:g l:erbentuk tapal kuda,

ci,1.3 Ukurair
iJkuran iaiah atribui cbycl i7alio antara lain beruna jarak,
ir"ras. tirlggi, iereng, ,ian..,i,11;r:,,J. 1{arei-ra i.ti(Llra;1 obr-ek parcla citra
merupakan f'-lngsi sNaia nr*k.a tii dalarrr msl.i,.anfaatkarr ukuran
sai;agai ui-isui i'lierpr":l;si citr:i ha",.ts sei,rir.t r:tir:,:,it skalarrya.
{-l u n i * h p e n,; e i-:,: * r 1 i1 y r:. i' i.; rCt:;,t;,'i,: il i t l i. i il i
l 1 1 r i-.r :
"
i.ii<ur.iri i.-.li'a;dh !1.:rii-tS rnerrii;-i'!,:<:ir iil_,;rlLait trlmair itu rLrmatr
lrr.irktxi . itanior. .r,iJ'i iit! !.rltiii. i":i li:.:ir ri;*kii., pii_1ci urriL.ii:lnlci
i.':bii: itecii i;i1a dii.i:i;,-lri,..jj irrr:i!i,.i: lj:;ii;,it iri.::ii:1,,1!i:,1ri

ULI
1.:\7

Foto ti.2 FOTO UDARA PANKBOMATIK HITAM PUTIH PABBIK CUI-A


MADUKISMO DI YOGY.qKABTA. TAHI.JN L9lt9, 1 : 7.500 (Atas
perkenarr Bakosurtanai) .

Pirbrik dapat dikenali dengan beniul<nya yang serba lurus dan ukuran-
nya vang hesar (a), jauh lebih besar dari ukuran rumah rnukim pacla
umumnya. Pabrik ltu berasosiasi derrgan lori yang tampak pad.r foto
rlengan bentuk empat segi panjang dan rorianya kelabu, m€ngeiompok
daiam jumlah besar (b) Lori paCa umumnlra digunakan untuk
mengangkut tebu, dari sawah ke pabrik gula. 01eh karena itulah rr.raka
pabrik itu diinierpretasi sebagai pabrik guia. Pada saat pemoiletannya.
pabrik itu sedang aktif menggiling tebu. Hal ini dapat diketahui dari
asapnya yang mengepul tebal dan tertiup angin ke arah barat da-va.
Poia perumahan yang teratur dan letaknya yang berdekaian dengan
pabrik gula mengisyaratkan bahwa. perumahan itu merupakan
perumahan karyar.van pabrik gula (c)
Atap pabrik gula maupun atap perumahan karyaw'annya yang t,:rona
cerah rnerrgisyaratkan bahwa bangr-rnannya merupakarr bangunan baru.
Hal ini riiperkuat oleh kenyata.rn bahwa pohol'pohonan Ci sekitar
rumair tersebut haru mulai tumbulr.
138

Lapangan olah raga cii samping dicirikan oieh bentui< aegi em-
pat,lebih diclrikan oleh ul<urannya. yaitu sekitar BL] nr x 100 m
bagi lapangan sepak boia, sei<itar 15 nr x 30 m bagi lapangan
'bagi
tenis, dan sekitar 8 m x 15 m lapangan buhi tangkis,
Niiai kayu di samping dltentukan oleh jenis kayunya iuga diten-
tukan oleh volurnenya. Voiume kayu dapat ditaksir berdasarkan
tri-rggi pchon , lu.rs hutan serta kepadatan pohonnya, dan
dianlter batang pohon

{r.1.4 Tekstur
'feksiut i;lialr ti-ri<rrlr,si
ilerui-ra1';-n roilal 1;'r,ie il.lr'J ii iiits.,i.J
.,,r:: i(-iufcr. i9 i 9) al;lu pcngulanqan rolla i<eii.rinpc,l' !Lr/'.lk yirrrg
i,: . irLl iiccli t,i'rl,-lli riii..:li;.}t.,:, ieCr.riii ilrr.iir''iri''l:li {1.,i,:ri cl.tlr :,r::.ir.'::'iili,
j';15). 'l'i,:il.;rLrr S€li...j .r,.1,r,,'.,ri.,,,r a.Jt,rllit ka..r,,,,,t, ir;tlr--i:; sr.:perti
'...- ilr. Jr.r t'..i,;n.r-i :,at'-'
i,-:iricl: i.:r:rtg<:rtr.tiort t.)}y()i. irerdrr:;,.irkr,rtr a,-.,.riiur
= iiutari bi:rii1l<siur k:is.,r. belukar Lreriei<.';iur sr:,1:iri:r, sentaii
i;ertekstu r ir aius.
= -]'arrarTr.rn parJi r;ertcj-i.;t'-ir l-ralus. latlatn;:rt te[,Lt Dsitekstur
serlar,g. ciar) tilrli:iitan .-,;:ii;irat-,gatt trcr'ieksLitt kiisi.t ilrttr,' 5'2).
--, Pcr;riuirairir air \r,:ir.l iuir:iIlg Serierksiur llai'.r,;

hlsg--ra

Poia, iir-rogi. riarl ilar.,,dngar:tia(li:r qilrnb:ir l. l cliirelcrilrpoiil,.':it


-i'irigi.,cri
l.^edalam tingkai ltr-:li"iniitai' lersir:r'. kili',Jlilitaiinya setirrekat
lcbih tinggi riari tiirqli;rt l,.erumilan br,r;iirrl... iiirurarr. clan tekstur
sebagai unsur interg:ruiirs, ,rtra.. h'iesi(ipun ti:rg1,lr ,-liiieiornp,ok"kai'l ke
cialam tingkai kerL;mitr:n ierslei, ir; ririai,, dil.,iccanqkerr secara
ek"spiisit karena s€bairalrti!rii telait tricak,,p iii d;"rl;:ni r:i<i-iran sebagcri
unsur interpretasi c:irr';:.
Poie atau susi-itlar lieiuarrgan rndiullah"ctri tiri lrang mslte;^riial
bagi banyak *byek Sentiiiseir fi.riiuiia dan bagi beberapa oby,ek
-l--^:^l- tidl
cild,l I .

i.i
r!0

L',olrlrlr.
== irl.,i.t.rliraii siiircl.ri st-,iiitrj iitcita:riii,rli bar;i :,trirkiur geoiogi. iil,-,ji .i
, i.rir r,., r-ri: r,ri-:ri-r , l',.,i,, aliiii'i treils iireni;r,i,i;-li strLiiiiitr lip;tt,:)1r . r
r

,riir.r'r !iliiii ;rac1;rt in?ngis'!rar.rtkart perr'\,il)t'tt .t;t r:. (i


'.c'Iiri;.;oir i]enqikis.rn beriangsunrl e{ei'rlil ljola;rliran d,':,,]: l';
iiteit(.illiirri: jtnt:, iirt'i.rh atau JelllS berl,,.itt 'c(lli)a salmal . .i, |' i

:,e:iiilil irtaLl tiir-rra jrengaruh li;ratan tnatti,,-ln 1ta:,rir''rr i ,:


,rlir,,rrr rit rrrjritik lraria unrr,r mnVd tardapat p;rcia b.rtuar) ri)rld] :i
iLrn;:]l firl,r r",el<cirrrl.l .,1rp ',rpclap.-lir teL.;ri elglr q]cster w'i,ti),-.i it' :lr
igri.liiii., ii',illie. I 9li i,
i)l:rni.il<iln.in transr.rl!Jr.rsi clikenall dengan poia yang Iei;11 I..
1-r;.11iri rumalh ryr:rng ui{uran cian jaraknya sorrreii r.
clcr-r,tar-r
i1) ijsli rtj rjsirtg men g h.trl.rp ke ialan
-r11 .

Kebun karet, kebun keiapa, kebun kopi dan sebagainya rnL!(r rh


dibccl;rkan ciari hutan aiau vegi2tasi Iainnya dengarr D,-,lat ..t
:Jait.J ierai iir, yartu dari pola serii iarari tan.lmrlya

6.1.6 'Bayangan
Bayangan bersifat menyembunyikan detail atau obyek yang
berada di daerah gelap" Obyek atau gejale yang terletak di daerah
bayangan pada umumnya tidak tampak sama sekali atau kadang-
kadang tampak samar-samar. Meskipun dernikian, bayangan $ering
merupakan kr-rnci pengenalan yang penttng bagi beberapa obyek
yang justru lebih tampak dari bayangannya.
Cantah:
Cerobong asap, menara, tangki minyak, dan bak air yang
dipasang tinggi lebih tampak dari bayangannya.
Tembok stadion, gawang sepak bcla, dan pagar keliling
lapangan tenis pada foto berskaia 1 ; 5.000 juga lebih tampak
dari baytangannya.
L"er<;ng teljai tarnpak iebih jelas dengan adanya bavan-qan.
14{)

Fr;to 6.3 r.)1C l..ll)A.ili: irl\rlrlir.i,!OIv]i:'Iiii l-il1-rrir\r'i i:'r l-l :ij i.,i'l:li,A.11 i)[l{l'i
|?.i j'i,r,, yOLl':' ,.;.iAii-r'r, if,i il-li.l ii;:i:). I :; i)ui r iAi,,:, ircik,:narr
:;iii,.lliLil i;;l Iir l
-,r:1il;llilri ,' r'rrilil
iCt-i,:iiriri'i :,',1 i ,', r',:Il;iUr i,.rlJ:' '' L; ' ""i 'ii
1;.:',, '
pati; tctli ll:ril.,;i L:,:ir iep'i 'i':' f-t; i;''ri''l:'ll: :ii'ii-l-''j' I:11!a;-r!j!.1
1-,e1 or.,,,q.,,, : r ti'rl:
l':t:lt'i:l' ":;i'rir''i il''rl-':i'::; aJ:l:1 i'): s''ir)i':r'3
't-,,rfi,.k:lrrt 5i:.,1 !ir:. ,..!lrii!ir(Lir i,:i;il ui;.1 jiliiJ i"''r-' ;: ti')lur !'* irj
'l1l
'illiii,. -- l"':iJ'tiir i'-:iiQ
:3::tir;ii:r i.ri', lr r:L;ili" ii.r.., i i.ti ' i i,.ilrl.,t'l
,:
qd1:'1lr11! rl .'-r,.,1:lil:lliljl ri'1i)-'l 'jll llltLk''ll 'll'':lii !'il1-?lli'rii l1'lgi
'!)-j:l
iril:rilli iili-'arl:.,;: l.,i:r ',;:lla :;alr"rah !,rirl'-j 'iiutdn''il'";l c;l'-i: i'ci itit' tEkslui
IIV;'; 'ir1.irl){idi ri..rl pt'i.;h l,rillial !:-llll };r-: Dgtak it,jiii',;'
i'.:i;,,1 ti lr!;.r, 'r r;r.)]ri i lieiai:;, Lriri-,q dl|::',t c]:li*rl;.lli ililiilil::irir';i; lalr-ti<n1''a
r,;.ir1q i-,.;llfir:, l'. iljriri::il lJr-'ri,lrl:. ill'til;;,n i'tr'l:;l;t l;'::r !'ill.]!i tanarniin
i;;;ki:;.tc11lnni ,'t l,i1ii.li),t ci:rripu.;rl trliL;arlai j?n!: r-';'i1t-l;' ,-';'4'1 lagierr ci

ri:ii.,irilijrrii jur.,.,i|rl;ri!-r:i;(:iIi -\irj,li:',.1itl llilSu)-iiliali'l)i'J'.,:, c. r'l !- rl f't:r


:lr:t. i)i ;.;qr:'1 alr. illy;liliiirlr al,ijl.1i'jlcLlii::l:'1r: rirliLll{ lrJi!rjttchui
rj;1].1!1'
b,:rr1.r rti l:i.lr', :--r t,ijtJlljrlit:, itLt iiri:'i i,lll.rl ri:l) iltiiilrirll[11]. lii'il-lgi
ii;ir1,;i
iioili)il l'irl,1p;l i-.irii)Ll'.',r'lltar ll--li i\irli lii.rlj*ql i(ri;':tlr'llrI'rn'r
1,1r1

5.1 .7 -cittts
ke
BeISart.r-siima dengan asosiasi ' situs dikelompokkan
daiam keruniiiati yang lebih tinggi i:ada gambar 5.1 Situs
bt ian
rnerttpai."an ciri obyek $ecard iangsi'riig' rneiainkan dalarn kaital rya

dengan iingkungan sel<ltarnya"


pa iar'
Situs diartikan dengatr beri:agai makna oleh berbagai
yairr-r :

Simonett.1975)'Diclalampengertianini'lr'tonkhouse(174)
(fisik) terht iap
menyebutnya situasi, seperti tnisalnva letak kota
wilaiah kota (udministrati{). atau letak suatu bangunan terhi
iap
persil tanahnya. Oleh van Zuiciam G979\' situasi iuga dis
but
,itu, gnogrrfi, vang diartikan sebagai tempat keduciul<an 'tau
F'iisa rrya
Ietak ir-ratu daerah atau wilayah terhadap sekitarnya'
letak ikiim yang banyak berpengaruh terhadap
irrterpretasi :itra
untuk gecmorfologi.
Letak obyek tnrlird,p bentang darat (Este5
dan Sirnr: 'ett'
1975). saperti misalnya situs suatu obyek di rawa' di
pur'cak
bukit yang kering, di sepanjang tep.i sungai' dsb' Situs seme:arn
ini oleh u.n Zu]dr* tlgigl disebutkan situs topografi' aitu
leta}<suatuobyekatautempatterhaciapdaerahsekitarnya'}itus
iniberupaunitterkecil<Jalamsuatusistemwilayahmglfologi
yang dipengaruhi oleh faktor situs seperti: (1) beda tinggi'
(2) kecuraman lereng, (3) keterbukaan terhadap si;rar'
(4) keterbukaan terhadap angin' dan (5) ketersediaan air per-
pro-
mukaan dan air tanah. Lima faktor situs ini mempengaruhi
ses geomorfologi maupun proses atau perujudan
lainnya'
Contoh.
: palma'
Tajuk pohon yang berbentuk bintang mencirikan.pohon
Mungkin lenis palma tersebut berupa pohon keiapa' kelapa
sarvit, sagu, nipah, atau jenis palma lainnya' Bila
tumbuhn-v-a
yang tarn-
mengg€rombol tpoia) dan situsnya di air payau maka
put pia^ foto tersebut mungkin sekali nlpah'
Situs kebun kcpi terletak di tanah miring karena
tanaman kopi
i,12

;l e :i g it i: n ii,,r ki i ;r ii ir it I t,-: b,:ili


p,.: i i !d i i-i rr,:r I

Si',us 1-ri.:ilukii-ni,rir iTt?i ;,|,t,rt ,, i-,arld urlr.rri,!'r,i p;rala illir' ttetitlg


1;aiiti-ri. i-t;-',cl.1 tan,,!ul ,,ri,iI]]- iriiii iir sei-;art.1air]) l!:?f-]] iariiril

cl. i.E Asosiasi


AsOsrasi dapa:: diartil{(ir) rjJl-ra!.ii ketcrkait;in .iril.iril obye}(
\t.jiig salti den{litn c,byek ir:rr: Id',rr;.rna.ri-liu-r;,3 kq:irr!;l,ii,lr ini iT-raka
teriihatnya suatu obyek parla citra sr:ring rnerupakan letr-rn;uk bagi
,rri;:nya .rbyrli lciin.
t -.critOit:
' i)i Sai.I]iriil,.,lilarr. .ii.lrr1,l,:il;',,r,trrl.rr'.i. .r:r, i., llr. r ir i,.1, Je. I

./,rj,.,r:r... .),':r,l ,i,..j.,, ll;., ,. ., ... , r.,.


1e:1l,iitii.ii, :,tl1l.ril ',:;l.i iiit,,ltl,i. r arril!r.rj: :ll,,rt,.i:r ti.r;(,'Iarir,:l Lriit'iil
.r....:.
.:tit].,i.:l.i l]o1,: t,a,,u,rtj,'.,, .i?ili1..'i, i.t,.,,,.rj il . l"',rla,,: Il-t ,rii -r(1.1
Qal!\.aligi-!ijar, iail,).'i'11.1: iiir ilUk,l'l ].rl:.ri1;::)irl:::,'.,'li l,.ti,,: 1.i11'.'.,,11liq
ie:Il]])ilk r:aii;r I '.) ,..,1,,1i1 i ,,',':-;1..,,:r.r ,;., r:.r11 itririil
oes;.]r.
-.. .ilaSiUn iier*:t;,t . ..1 i .r.,\.,Ji(l::: iijrti..r.ll, j; ,i 'r ..,,, ,;i ,r;16q
.1.

1i:nriahr,y;, lebiii ,...,,i: ,,,:,.i iui:i, .tlj,r::g)


.-, L)et-lLrng sC]lCtit,ii., -..itrr.;i::rl ririrjij(l.ri (,jij,t r.;,i.il'iir, i,,,,t:,,,Unitrl
r,;ang fei;;iif beS;.!l" ..,. ,r r-]iriUi{, !',} i-rr.i rllr.il'!r, t'rrl.,:;,1 i, l-. ,:iai.t U,
juqa dita;iciai ijet ,.r. .i.-,)\lcsir.l,.-. ir'rii.,cilt-, iri,,rii-iri,:lir r-riirll riir;ar.
ili:ci., ul':!Lriili-l\,r.r rq sci{1,)ra, l, ,1it,ri-rti. i.li.rrtr.l.i:r ii{lillrrr',:1
iap;:nean crir:'h ri;, ,i dr :lari-;atriv.1

. r Q :.ir!,,i...,j,.,,..-.,i.,

lii ci;iiiii--r:::r:ir,:;'ii,;;, i)b\){jh r-],riil;:, ir:;lr;, rl(in:',.r at,:1Ll Ijd(ia a:rlr.r


lariinya, di.rtrii-ii'k;',n i,r;!ijF. i;ciaK hirnya rI]eirqSLir]ai\an:l.ltti ui-'rsur in-
,': : I,tl,;:; i::,r ','l .Llll.. it,;,-'t...i i:, Ll:,;ir. lrtl<:.'.:t.u-! i,rlr
iia)iiiUr.ii.. r.i:i:rrll.lltt ' ,.lii.:;ilboir ittniiai, .r:jSL:r' interilretasi
:,j!TrJli.i.ij)
cr.i.:1.,i!'!(,1 1,ii'1r,1111!;-". :,,,lrll,,,i:j;::ir;-,i.tl:l lltlrjiiuiln,n., ].:,:;,,,r,:ll lrtik strn-
i:;r'i :itri;nii:. iiiil,'iit ';...;,1; ii ilrr;il--ir,-i ,i;;,,i;.;ir iicitvr,:Jeii9! liil,:li (cort-
14:j

r,,(:ri,.iii-ril r'!/()li'i.riir'. /'(-'.rt't\./?i'(r,)n{_c (i{ i,tl,'i.J.:tiraie) . etaLi bukti-bilitti lv.t|rrl


't i'.. ':' ,

.;;i;1: ;5,, : ' , , rl,,i,. rni.,r:,rV;: t- .'t,1.;i :


',,,1', ,ttlafir iCiJiii;ii {lii..ti'rr f

i.i:it,ti, iiit iri:11.,:, Il:'11-trtii 'iq,-i;i:l-,lt; 1r,;l;15


.;:1r11'1;r.;;1 i--a,vi11,,1-ri1il:
i.1,;r1;1,r1 l',)f , ,-, ,,1i;:',.:. itlit:. .q1,.1yrr l1:.1'1:r,',aji{i.laitn\,,it fn;tS:ll 1:iri'r.Jr
lii;,. i.'1 r 1'rii:,:r iririrn I lrlrrr:t-:lil bllir,t-,,,r li.,r:.rr:n 1,,11.:i-,a, i.:'-:lal,,, 1.,,r,..i1.
11i..,tir ':).| , l,t;' ,:,,rlLi l.,t ,t;,ti,.:'ir I :tlcrl'-; lltt ir.ttiiai.r,,a lililr,

:, II ' .,r. .r:it ....rj I ,,ilr,,iirj,i .-itr,r f..: . ,.,

r:iiia lai-ti ,-t-,i3.1)6i7ii llt)lti. i{{:r},;r. ttcl].,liir;ri-rttt,: .'ri,.crt n-re-:jacji l+:ltj;i l. trr-
,tiiii it,!j.11i1i,,,1 liiliat i(llt.lrr)l,.iii,,rri lcilt,,:l,ui , ,,j;li1Vi: tidai< tr.:railti ;; ,.,r
1.,3;11q11.1L1i.riniln Vi)r)q jirnir ilu ln€nc jL1{ rnenl,rcli ltrl;t yaitrr nipalr . sr ,u
ili.iLr sa(lu. I)ohon keiapa clan kelapa salvii pada umLlmnya dit;lr ln
cr.jn.l rlcnt.larr p.Jlil t.rn.rrn !,-ang tcratur. )(,enrl.rngkinarr vanq tiir lai
tig,r itr-r ,rkan menciLlt iagi bila di1;i;nbah rlen,_-1arr satLl i-iitsL;r. ii .,ri-
prr:1;r5l itiil'a lir(.-i nti:;ali,V;,t !-tlilirill-r i-iiia irl,,tr-i.'-, 1',:iilt-i"ibLlha)i-t i.t;-: rtii
.L() t'1 aiarr ir,:l_,ih. rlrri<a kc,nLrrrili<iiri1pl.i1r;1 lipqclal rltra,,,r.:iitrr t ;,r,
irt;.il l ali;(1 i',t1tair ilj,,r'tr-,,',1,11 I)i I r,11 ' -i1y1-r '^i,, i.ptba'I.:ii,i it:l
tin.qgi tatirkn:,,a ircnv.r sei(ilar !i r-rr iiiau l,r,rrarig. ]jija ditaml.:l': iii.i

t) l. i\; i l_t j.l POLA UKURAN SITUI


il,lL,i.: i,gr.bei, (tidak (tingqi > 10 m) (air payau
trk htntan;) teratur)

KEL.AiTA

KI.I-APA
N.IPAI i
SA\,\liT

ENAU

r*@ ENAI-I

SAGU
SA.GU 1
.J

I-r.tn I I
5ACr._i

SACU
G;rmtrar 6.5 Contoh konvergensi br-rl<ti
i44

unsur interpr€tasi cilra lagi yaitu siiusnya dl tari:ri: becek <lan berair
payau. maka kemungkinan tersebut benar-i:errar menciut menladi
satu titik simpul, yaitu bahwa yang iergambar pada foto tersebut
tidak lain keci-rali sagu {gambar 6.6). H,nau merupakan tetumbuhan
,iarat yang ticiak ter<1apat pada air payau.

5"2 TEKNiK INTERPRE"TASI CITRA

i.).lri r;:L,i':i i-.tii, i.e eri.1-fi titirrt: ilii,i":;,|i,,,.: i)(::ii\.:ri. iiri..;ri,,.,,.: ^1.,.,
,l;ii i.i:,;sur; rili:1jl rr. ,...i]: r.'rr.,L,:il 'ii(?ii,rii: I i:r,.;rilr ci;:,,,;lt 1-,ili;r riiat--
ltr:a'l SebagAl (:crra I^i:'.ilii;l!.1r...1ii :;(-lil.1r::1. sliaui ii I'i,ii.li,. ],:,., ,l: rllil'rl'-
;)i::ta:i5j cjlr.r iirrtiri:r,;,t,ii<.;,1; 5eonQ,:ri .lial ;,ta,,, a.':ri.r l..iril),1- lllrliiii
t:e]rrksar-takail tl.)€lo,r. p"ii,irr-rdi:li:rril . l.-, rlli.,.': tl-r('it.l;r,1i\.1ii ada.1
.loui-i
,.r.tl,t].. tleri;,i<,-tliatt si, 'rJ\ti i:,:'i:tiirir ritirii.l^r
!1,';!r,:i.: iil iriii,l{ i.,::' r,,,l.iir
irll(?rllfrri,lri C)il'ci. ija:i ,i.ia irrtrl-rlrrr.-r,:l ilil;.r clijtri,.i.:j-l;rl: -'.riilali,'l iirnraif .

f.iti.r:)Vi-t iiil;:t,. 1.-,f:fir.t , iii r:.t rr.l:::l i,r,li. irrii-:ilrii.ri 1.;: ijtri t,r ,jil,rl-ilii,,:,lr
derlq.irr r1)sti)ile rjr.:, itii,'r1'r t;::tiir:r1Lt. i,,rli,::irr-i,:'rikln t{ro)'i tgrterttu
St:.ii:t luiuDgitiri kAi: ,ilr-r-:..riirrll,.l ,;iizr iri,iriit UilliS iriijii,.;.ul-,iiIIrVa
.,rril;,:,f.ri {iif,-i,:ialil . iiii.,;i iril::ipi i<r t)(ili-lj)il iliigari.r ilrnt.rli lsr:ieniiiiC
-iut):iSl.
l)t r1;-Li.rii, lttl..i r ', I : -rri c'.-.,'.i
,.'lt:,r rrti c1ii,ir, :.rttr1),.,.r-i atiil-.i'('afa
il;i:al)r€r-cl5i cllrii yagii rcDil: iiraliqL.lri'iui:'ik.iii. lsill:,1: rncnqilittuilgP.an
,r,r r,laprat rii;,iiillan ja1ar,: sttgi i<rr:-,itiliiir;.:r, :rJl!1ksaii.1a1ir :nter-
ijlcl.ir,itiVit. iebii-r aki.,.ri iiirl;ir ti'ticL1-;:Cial:iii)i-l!'.. i,i,rit iei-:ih i-,.ilry.k it-,-
ir'; Iila:r5i -\lain(_i dap,rrl ijir,,',', rlth llarr,:r-r:Jlii ilr:;cf-:i,ri antai.a lain
.i,;"iiuiiiin i.1lrr.1ari. ,1) ii,,:a icili,.,i,. (:j) iiitr;.., t::i,,,lirii,riisr alird.
l.ll o",,anoairtrrr car,r (,1) pengarnat;rrr.iprposrr',Dii.: i:-t nretocie:
l; ;r3ir.0tr;ii't. c.l,,it (ir) ,.ci-:, r'.',;l.rlt i.ti.,riti::; i:tr-,tli

ir :1 .I i)alii Ai:irarr
Paci;; l-,ab l:-)e!i.,jrni) tr:l;rir rjirttaroU.,,, 1-rufir.i.rrl citr.r ri-ti:ltyajikan
,.jiilll-,,diiit'i 1!itri,liiilil \!riiliil lr)itiF) ujriC .lai-: :.,,.1i,, Sci,rjt-latrjryai.
i{.,,:t-tlirit,'r.r:'r iriLrrl irtl tt-ii:ri:uc.lr-rhli,tn tfr:|,:.i,:il.tl.i|i)tVai llaialat citra,
i.1 .,

sedang kelengkapan gambarannyua merrungkinkan penggunaan-


nya oJeh pelbagai pakar untuk pelbagai keperluan. Meskipun
demikian, r-nnsih diperlrrkan data lain untuk lebih meyakinkan hasil
interpretasin'vla dan untuk menamhah data yang diperlukan. tetapi
ticiak dirreroieh dari citra. Data ini disebut data acuan yang makna
cian man{aatnya telah diutarakan pada butir 5.4.1. Ia dapat berupa
pustaka. pengukuran, anallsis iaboratorir"rr^n, peta, kerja lapangan.
fotc; terestrial maupun fotc udara selain citra yang digunakan. la
clapat berupa tabel .statistil< tentang meteorologi atau tentang peng-
gunaan iahan yang ciikumpulkan oleh perorangan malrpun oleh in-
stansi pemerintah. Penggunaan data acuan yang ada akan men-
ingxatkarr ketelitian hasil interpretasi yang dapat menrperjelas
Iingkup. iujuan. dan rnasalah sehubungan dengan oroyek tertenlu.
Meskipr:n citra menyajikan gambaran lengkap, pacia rr;lt1ull-
nya masih diperlukan pekerjaan medan. Ia dir.raksudkan ur tuk
menguji atau meyakinkan kebenaran hasil interp,etasi citra ,agi
obyek yang periu diuji. Pekerjaan ini disebut uji medan ('eld
check), Ia terutama diperlukan di beberapa tempat yang ir .er-
prestasinya meragukan Karena uji medan dapat dilakukar di
tempat-tempat yang mudah dicapai untuk mewakili peruju ian
sama yang terietak di tempat yanE jauh dari lalan, untuk obyek 1 rng
tidak meragukan interpretasinyapun sebaiknya diyakinkan : ula
kebenarannya. Karena dapat diambil tempat yang mudah dice iai,
pekerjaan ini pada urnumnya tidak menambah waktu, tenaga, lan
biaya yang berarti, akan tetapi keandalan hasil interpretasinya adi
meningkat cul.up berarti .

Jumlah pekerjaan medan yang diperlukan di dalam i' ter-


pretasi citra sangat beraneka. la sangat bergantung p, da:
(a) kuaiitas citra yang meliputi skala, resolusi. dan informasi 1 lng
harus diinterpretasi, (b) jenis analisis atau interpretasir,ya,
(c) tingkat ketelitian yang diharapl<an, bark yang m€riyanrikut
panarikan garis batas atau deiineasi maupun klasifikasi, ya,
(d) peirgalarnan penafsir citra rian pengetahuannya tentang s€r ;or,
daerah. dan obyek yang ha::us diinterpretasi, (e) kondisi m,:dan
dan kemr.rdairan rnencapai daerah, yang untul< alasan terlentu ada
746

ciaerah yrng tidak dapat di;rngkau untuk r-rji rn*Car, dan


(f) ketersediaan data acuan.
Untuk verifikasi hasil interpretasi citra sering harr,rs C!lakukan
cara 'sampling' dalam pekerjaan medan. Untut ini perilr dipertirn-
bangkan 'sampling' mana yang terbaik dan lre:-nuciiarr rner;:ncang
'sampiing'
strategi 'sampling' yang cocok. Pada urnumnya dipiliir
rnultitingkat untuk perkiraan tepat terhadap pararneter iingkungarr.
Seperti pekerjaan medan yang dilakukan'dengar-r maksud
ganda, data acuan pun bermanfaat ganda puia yaitu untuk;
(a) membantu proses interpretasi dan anaiisis, dan (b) verifikasi
hasil interpretasi dan analisis,
Barangkali ada yang memikirkan mengapa sudah meng-
gunakan ioto udara atau citra lainnya masih juga periu peker.laan
rnedan. Apakah hal demikian bukan berarti pemborosan? Untuk
nrerrjeiaskannya mungkin diperlukan keterangan seperti yang
dir:tarakan oleh van der Meer (1965) dalam pemetaan tanah.
Dalam pel<erjaan pemetaan tanah diperlukan penentuan jenis
tanah di tiap tempat dan delineasi batasnya. Penentuan jenis tanah
nreliputi 15%-20% volume pekerlaan, sedang delineasi jenis
tanah n:eiiputi 80%*85% voiume pekerjaan. Penentrrar: jenis
tanah tetap dilal<ukan di rneCa* dar: di laboratorium, tetapi delineasi
batas jenis tanahnya dapat diiakukan pacia foto udara berdasarkan
pcia agihan iereng, vegetasi, dan peruludan lain yang r;ering erat
kaitannva dengan pola agihan jenis tanah.
Sebagai contr:h iain, di dalan-r pem€taan penggunaan lahan
pu:r ciiper!ukan gabungan anrara iirterpretasi citra dan pekerjaan
terestrial. Untuk ketclitiannya, tidak ada cara yang menyamai
apalagi melebihi pekerjaan terestrial. Perlu dicarnkan bahwa yang
dimaksud dengan pekerjaan :ereeirial di daiarn p€n'leiaan penggu-
naan lahan yaitu pekerjaan rrledan r*rntuk mengidentifikasi jenis
p€nggunaen lahan, mengukur lckasi, bentangan, dan luasnya serta
raenggarnbarkannya pada peta dasar yang andai l<eteiltiannya. Ma-
salah akan seg€ra tirnbui bagi r.vilayah seperti Indonesia yaitu tidak
ters*dianya peta andal untuk tiap daerah, dan tidak dimungkin-
,kdnnya menjangkau tiap jenis perlggunaan iahan, mengukurnya,
Lt+ /

dan memasukkannya l..e dalam peta untuk daerah kita yang luas ini.
Pekerjilan itu mungkin memerlukan waktu beberapa ciasawarsa un-
trrk menyelesaikannya bila selurr:h arrnada yang bersangkutan
dikerahkan ke medan. Waktunya tarialu lama di samping biayanya
yang sangat tinggi. Pekerjaan ini dapat dipercepat rlengan
mendeteksi tiap jenis penggunaan lahan berdsarkan citra. Untuk
meyakinkan kebenaran hasil interpretasinya. diterjunkan sebagian
kecil armada pemetaan penggunaan lahan ke beberapa tempat. I,--a-
duan pekerjaan medan dan interpretasi citra ini akan mempercepat
pemetaan penggunaan lahan dan menyusut biaya pelaksanaannya,

{;.2".i:. l"'i'.trtr;l int+:rpretasi (-irra

Iiirlrci i:ilr:rltrata::i ciira l;ar,iit ; liitiirll\la berL,rp;r poton,;i,:it citi;l


V,rnri tclait iiiiitiqrL-.1s16sr serti,i riii,,31,.1, i,;rn;::bena!'(rnnrja, r,jar-. i.liii,:r-:
ketcran,,i.rr :.,,:;:irrii.rnva. ileierang;.r: ii.ri r:reiiputi teriis oby-t:i.l v;,rrig
dtq;,,i't-ii,i'tl.it;,ttit,ti; l.r !-iilll jntatrpl-elilsir:!rt riclt Ir:teranr]:ri iljrtr,-.rtt.-,
Ctifa r,riiitr; 1i1r,r:rr..ir-q1.1i_11i rrt;1.. Si.4i,,, -:,1,,i; p.21.r;f;1ntan. Clait ,,ti;,:,r
r i'. r,' rtri,rrlllgli'r: ,..iti.a, .,i:,'l.tii,,,,iiii,l: Sei,rarlii i,tll.l rir:,,:t.i
'ir,1,i,1 1.,1'
;l111r:tr i,, i;,1,r, rt,i:ii;:it ill'till;.,.:iill; ii,;, ;., ,.ia;:ai l.,i:fr.ina !lt.:;::.: i:tl.'i
pr.et.rsli-ljlasi-lr];lt-airlcllvl.i,.taimai]r.]iilr-i1i:11.1;akr1r1ii-r1]annVo.](.]
inteIi--irti;r..ii .'ir';r ciitrerilli,rn ilicr! cii::,_rr lii:,il<utr,:ti/a rtali afas ..i.t r:

il iri n ya

1) Atas Dasar Lingkupnva


iJerdasarkan lingkupnya, kunci inrerpretasi citra dibedah n
atas €mpat jenis, yaitu:
a) Kunci individual (item key), yaitu kunci interpretasi citra ya ,g
digunakan untuk obyek atau kondisiindividuai. Sebagai.oplr l..I.
misalnya kunci interpretasi untuk tanaman karet.
b) Kunci subye k (subject key), yaitu himpunan kunci individ ai
yang digunakan unatuk identi{ikasi obvek-obyek atau kcn isi
penting dalarr suatu subyek atau kategori teitentil, $ebagai c, n-
tohnya misalnya kunci interpretasi untuk tanaman perkebun; n.
148

ci Kunci regional (regiorral key). yairu himpunan kunci individual


atau kunci subyek untuk identiflkasi r:by+rk-obyek atai.r kondisi
suatu wiiayah tertentu. Wilayah ini dapat berupa daerah aliran
sungai. wilayah administratif atau rvilayah lairrnya.
d) Kunci analog {ar:alogues key), ialah kunci subyek atau kunci
regional untuk daerah yang teriangkau secara terestrial. tetapi
dipersiapkan untuk daerah lain yang tak teriangkau secara
terestrial. Ia disiapkan untuk daerah iain y6ng serupa atau
analog, Sebagai contohnya misainya digunakan kunci inter-
pretasi hutan Kalimantan untuk interpretasi hutarr di Irian Jaya.
Cara ini tidak dianjurkan, l<ecuali di dalam keadaan darurat.

2) Atas Dasar Lainnya


Di samping berdasarkan lingkupnya, kunci interpretasi citra
sering dlbedakan dengan beraneka C;.isar. Salah satu dasar pembe-
daan lainnya iaiah pada karakter dasar atau karakter intrinsil<nya.
Berdasarkan karakter il'rtrisiknya ini maka kurici interpretasi citra
ciibredakan atas dua lenis, yaitu:
f . i{unci langsung (direct key}, ialah kunci interpretasi citra yang
disiapkan untuk obyek atau kondisi yang tampal< iangsung pada
citra, seperti rnisalnya bentuk lahan cian poia aliran permukaan
2. Kunci asosiatif (associative key), ialah kurrci interpretasi citra
yang terutama ,Clgunakan untuk daduksi informasi yang tidak
tampak langsung paria citra, seperti misalnya tingkat erosi dan

Kunci interpretasi citra sebaiknya digunal<an ur-ituk daerah


tertentu sa.ia; yaitu y*ang clibuat untuk daerah A tidak seyogyanya
diterapkan begitu saja untuk daeral-r B (inengapal), kecuali untuk
l-iurrci analcg.

6"3.3 Fenansanan Data (data lrandling)


Meskipun daiam inter.pretasi citra masrh banyak digunakan
citra dalam bantuk kertas cetakan, transparartsi iuga semakin
149

banyak digunakan. Transparansi dapat berujud lembaran tungga!


maupun gulr.lngan. Daiam menanganinya perlu berhati-hati Jangan
sampai menirrrhull<an goresan atau bahkan penghapusan padanya.
LJntuk transparansi gulungan lebih irr'.rdah penanganannya, akan
tetapi terhaciap yang lembaran perlu lebih berhati-hati, baih lem-
barar-i transpararlsi maupun lembaran kertas cetak.
Banyak citra pelbagai jenis, skala. atau saat perekaman
riigunakan secara bersarnaan untuk meningkatkan hasil inter-
pretasinya. Dengan demikian sering banyak citra yang dihadapi
oleh penafsir citra. Penafsir citra yang berpengalaman pun b'elurn
tentr: memperhatikan cara penanganan data, karena ia mungkirr
lebih tertarik pada interpretasinya. I--lal demikian tentu saja tidak
baik untuk kernudahan dalam menyimpan dan mencari kembali,
dan untuk keawetan citra-
Cara yang sederhana untu mengatur citra dengan baik ialah:
(1) menyrrsusn citra tlap satuan perekaman atau pemotretan s€cara
num,:rik cian menghadap ke atas, (2) mengurutkan tumpukan citra
s€surii dengan urutan interpretasi yang akan dilaksanakan dan
rneietakkan kertas penyekat di antaranya, (3) meletakkan tumpuk-
an cirra sedemikian sehingga jalur terbang rnembentang dari kiri ke
kanan terhaclap arah pengamat. sedapai mungkin dengan arah
bayangan mengarah.ke pengamat. (4) meletakkan citra yang akan
rjigunakar^' sebagai pembanding di se'belah-menyebelah yang akan
diintei'ilr€tasl. cian (5) pada saai citra clikaji, tumpukan merrghadap
lii: irar*",ah dalarn rirui,.lnnva,

5.?.,{ l'engamatan stercosk*pik


Pengamatan stereoskopik pada pasangan citra yang l,'ertar '-
palan dapat menimbulkan gambaran tiga ciimensionai bagiieriis r-.il a
terterrtLr. Citra yang telah lama dikembangkan untuk penga:]lat; il
stereoskopik ialah foto udara. [a dapat digunakan untuk menguk 'r
beda tinggi dan tinggi obyek bila diketahui tinggi salah satu titik ya 1
tergambar pada {ofo. Di samping itu juga rlapat diukur lerengny,.
PeruluCan tiga climensional ini men"iungkinkan penggunaan fc ,:
1tn

udara untuk membuat peta kontur. Di samping foto uCara, dari


pasangan citra radar etau citra lain yarrg bertarrrpaian .1uga dapat
ditimb.uikan pcrujudan riga dimensionai bila ciiar:rati dengan
stereoskop
' Syarat pengamatan
stereoskopik antara lain adanya daerah
yang bertampalan dan adanya paraiaks pada daerah yang bertam-
paian. Paralaks ialah perubahan letak obyek pada citra terhadap titik
atau $isiem acuan. Pada urnunlnya ia disebab(an oleh perubahan
ietak titik pengamatan (Wolf ,' 1980). Titik pengamatan ini berupa
tempat pemotretan. Pertampaiari pada foto udara berupa pertam-
paian ciepan (endiap) dan penampalan samping (sidelap), seperti
terlihat pada garnbar 6.7.
;
FrP
/,
// \\\\

///'
t,'

C*i;ibar b.7 PERTAMITT\LAN DE.i'jAN {ABCLI) ljAN l'iritl-A,'.ii'A.i-AN SAM-


PiltC rH( iri)
iiiiih.ri ciari titik i t.ian 2, iitiK P i;:rrrpak r1r P1 rlan ,ii i',.,. P ,[', :
i;;:ri:iaks Liii!i |'

Paialal<s gang",erjaili i<.r;ena ri'Lil,, pengirriiatl:n 1 ,.ran 2 disebut


r;;rralaks x, yaitli parriiaks se1a)ar jalrlr lerbang i:-araiaks iarinnVa ialai-r
p.:,raiaks g, yaitu !jai.rjdk:. ydil!l iegak iuiLr: par;,laks x dan
',1i:,ei:--a:bkan clcir peririrai:,.,:r i,.rrirL:.ii i<i:ciuijl-:1,..:r, r,r.rciii liiiiii ierbai'ig
,l,', : ; :l b'clci,,rm pri n gan
ir::rji,i ciii:i '.i:,.;i:: ilL,t.rr j ji,..,1,,: .rr,., r 'i ,:r,r! ralaiii
sli'te:tskupii-: tianq Ir .:ii,i:i,,.il(iirr i,,,.1.r o::iui;iis,,,. il;;i,t.: c;lla Lanci-
:,ri liiriil l{rtjriarl i}UIi rr,..,.rr .il -;{:ltl.i:tiC .1i,,, ,.i.. l,.r::. -,,i , i t€l-rirll
,, ];.i'' ! t .:iril. ..... ,r'llilii , ,;,, r,.....,:l t.:r,i.i,:,-,.: :..C5L.t.
j..itiii.lll ii,-irrli iir:t,.,.;it,., Il;rr:, ;,1<i:.ril,- ,,,.,i,:;t l;i::r,ririltal;rl
15i

sampingnya 14%, sedang pada lintang 80n U dan 80o S meningkat


nrenjadi 85% (Paine, 1981). Pertampalan ini belum ciikembangkan
untuk pengamatan stereoskopik. Pada citra SPOT rTarrg sateiitnya
akan diorbitkan pada tahun 1986, mulai akan dikernbangkan
pengamatan stereoskopik berdasarkan paralaks y'
Karena obyek tampak dengan perujudan tiga dimensional,
pengenaiannya pada citra lebih mudah dilaksanakan. Di samping
itu, pengenalan obyek juga dipermudah oleh dua hal. yaitu:
(a) pembesaran tegak yang memperjelas reliei, di:n
(b) pembesaran (tegak dan mendatar) bila digunakan binokr"rler
dalam pengamatannya. Tanpa binckuler. seluruh dar:reh p€rtam-
palan dapat diamati secara stereoskopik Dengan tnengguriak"*n
binol<uier. obyek diperbesar tetapi luas daerah pengarnartat-t
menyusut. Luas daerah pengamatan ber$anding terbalik terl;aclai;
kuarirat pembesarannya. Bagi p€rnbesarafi iiga kali, iu.=s daeraft
rlengamatannya menyusut menjadi sepersertrbilan luas Caeralr i:r:r-
tampalan.

b.2.it ir'Ir:totle ill tti{iiait;i;r


Pr:l<eriaan irrterpretasi cilra dir;-:'..:ia;'.1 ;.rri i:r-ngka.lian teril ar-1ap
semila of,yei< y-.lng sesuai dengan li.tjuart;:17a. Mesk:pirrr der.1:lliiatr,
[;lrrr-ra!< i-renn{!ir ritra yanil ]ellih .qLl[(; irrr-rlai cicngan nte;'i'il'titt
:.,:llir'.:l-i ,rtiit-t r,,charlian [,esat ciaerair Velit] dikaii, i-iaru l<r:i-rrl:r.1ian
riilailrrkar seir:i..si rian kaiiar ierhard;:n oi:r.'''it vang cJikefierrriai<l
F'l:a ptrnaisir ciira ;laria ttrttt:::nu;: :;ependapat bali$.: illii.li -
iirrtla-si r;tira:;r''!,til'l::r..,a ili/il{-"r;iiilti nl:io'jil-l '':rtt::tttt, valtu n.]L'l'il lll
il

1r.,r;iit-i'rl.',;;,r'l.lii irt';liril-, !' il'l:l i.i].,r-!lllti,.r'i l"i,-. ,li'ai t'lirvtll< kh1!:ril 'i1till1
itai-l r,,,tr:,t riti;'.'t,til,.t; 't.' i.i;..,i: u:llrl.i bt:].,ili riiiir,:i;lf:r,.1 . Pilii'lfj,r 'i'
!trei/,r;iii,i.ltl i:riiJfjlf?iri::i \,':ri'-i (iiit"'t,lili'ii i-rt;llr l"i't 'l
';:.' "ii;:r 1;efifjr,irr.it-:ilglr'ttl
iiii:,-l,r:, ,r :r,,'t',iii:1j..,;-1 .,,r:Lt v;,1,, <llilgiahl-1i ;1t,?ir rlti' r;
'-iji.,r-,l.riti.;i
ilir..r-ii)d!(;,lil ,:i<:rr,tna ri.'ii;:iit k,:,-lii;1.,ttr i!injai:. l-ri';::jl.l. i
linli!li'i ll:,Lri1 i-rt-11;t dir,r'tiIt]lt I,,rtr.]r.tii,ln 1.-;,'j111;tl. Se,llnc;5lCri,]jr.l' rl
iii:t,r,,,ls.l apli tlii'rrtiker, i:,?rLl;rj21 1...1,.3i. :',,lngti:alir:rtl riati r-im,rrr I 'rl
areir 1..1.,,-; str,c , i.tp&i rjii;s.;ik,,,, fila rlI< ai:', 'bias' ailiaril p€ii:;ui 'ir
i i:lj

umum dan perujudan kFrusus


ll';lda r-iasttt'n!:ri ail.r dii.: n-,ela;,.iir ,.iai-ii.lpl.
irrjt.iql,:..rr,:tit !i:r(:arra
yaitu

i)'Fishing expedition'

.bumi. Citra menyajikan gambaran lengkap obyqk cli permukaan


Sebagai akibatnya maka bagi [enafsir ciira yung
kurung
berpengalaman sering. mengambil daia yang Iebih
banyak dari yang
diperlukan. Hai ini disebabkan kareni penafsrr
citra mengamati
selLlruh citra dan mengambir datanya seperti orang
mencari ikarr di
dalam air, yaitu rnenjelajah serururr daerah. Di ciaram
har rni berarti
pengamatan atas seluruh obyek yang tergamLrar pada
seluruh citra.

2) 'l*ogical Search'

Da.lam 'logical search,,


penafsir citra juga mengamati citra
secare nrenyeluruh, tetapi !a secara selektii har-va
,r_,n,",!un",,b,t au,u
vans reievan terhadap tujuan inlerpretasi'ya, Dapat pula
diartikan
bahiva penafsir citra hanya mengkaji obyek atau
iaerah ,".uru
selektif' sebagai corrtr.,h, eksprc-,rasi creposit rninyak
bumi hanva
rjicari di daerah end.apari rnarin, khususnya
yang berupa daerah
i;pararr.

,i. ?,6 Iioiilr.r;r- Ir!rrll,

i,,.-rt,:,..,1., :nuit, ;.:.., ;.:i.i ....r,..,,ii,:.r


,,. ,r:l:r.i...i r,di.i
1;,:llqitiii€r.,talr j,. , r,i. .... 1.r.1 -ri: ii, ..n:Iirl,tiirti.jral.
,:,) rnlihil-rci.rls,,tE: . . .. { ,r,uitl,rt,.,:;_.;r (ii.i;,.:r,,, r.ili:;i

i I'i!'ir.1i ;isj'jijl{.ir rl
/i\ci,'r iig;: i;iaiti. :.,,r ajtir I : i uij r,t, rt-:ii::
r:; i)riil rl r,.l i,ii-1tii rqi<atirarl
l.,iiniaIrilii]an iiltef;:r,., lsj < ;l _l i,j{.t;.),; ir,.rirr:.:1, (tl j ,-it
n: l, i i.j \:ii l<ir l i )Vci

L
1J-i

pernbuatan citr,r kcmposit ur6y113 atau pad;:uan u,/arna (color ,-'nl


posil) be rdasrrkan citra multispe ktrei hltarn ilut!h, ,.larr
(c) dimungkinl,rannva peragaan citra paduan warrra iiengan nrenlJ-
gurakan i,iat ;;enciamat urarna aditif (addlrive col*r viewer) . L; a
clatarr'.ua berup,,: data digitai multisnektrai, maka: ici) rnen:ung-
kinkan clilakukannya pengenalan pola (pattern recognrtion)
sehingga kernarnpuan interpretasinya meningkat sangaf beraili.

a) Meningkatkan kemaiipua'n intCrpfbtabi' secara maiiual


Obyek pada citra lebih nTudah dikenali pada citra
multispektral maupun muitisaiuran deirgan spcktru;m
elektromagnetik yang dirinci menjadi spektrum sempit. Hai lni
disebabkan karena,, pada spektrqm sempit tertantu rnaka
karakteristik obyek sering lebih menonjoi' bedhnpa terhaciap
karakteristik spektral obyek .pada saiur4n sempit lainnya trlelrpun
terhadap spektrum lebar. .

Rinctan spektral ini eiapat dilakukan pada spektrum terlentu


seperli paria spektrum uitraviolet, pada sppktrum tampah. pada
spektru:n in{rarnerah. atau pada spektrurn gelornbang.,n:ikro, la
dapat pula berupa rincian lebih dari satu spektrur$, mi**inya
spektrum tampak dan spektrum inframerah pantulan atau spektrum
tampak dan spektrum inframerah termai. Citra yang dibuat ber-
dasarkan riqcian satu spektrum diselrut citra multjsalurar:
(muitibanrj/mr-rilichannel), sedang yang dihuat berdasarkan rincian
iebih ciari satu spektrum ciisel:ut citra multispektral {nnuitispectral),
Gpmbar 6.8 menyajikan sebuah c*ntoh citra multlspektral
yang dibuat dengan tiga saluran, yaitu dengan panjang gelornbang
0,4 um*iJ,9 F*, 0,6 grm-0,7 p*, 0,7 prm*0,9 y*. Film in"
framerah peka terhadap spektrum 0,4 pm*0,9 pm. Film "true in-
{rared" yang peka terhadap 0,7 pm-0,9 #m dipero}eh dengan
memasanq filter untuk menahan spektrurn tempak, sedang film
yang perka terhadap saluran 0,5 pm-0,7 pm diperoleh dengan
mc-rnasarli filtel Ci bagian lain filnr in{ramer*h.
in:pat orvek pada gar.rhar 6 S ltu 1,.:da fr:tl ciengan pan;eng
154

flantulen ( *lo
,}

H: Eu mput
H
sfr r{: iier ik il
K T: Tcnoh
/r0
A: ,{ ePc I

n/'- \r/1

0,8pm Ponicng gelombong


'fi
GATiTbAT6,E PEI'IGEN*;TLAr.J RUMPUT, KERIKIL. TANAI-J, DAN ASPAL
PADA FUTO il,lULliSpIKTRAL (parkcr,iarr Wr,lfi lq65i.

g*lombanE 0,4 prm-*0,! ,r* kurang clapat clrbedaka* karena tam-


r.1"rk ronanya lramplr s&rn&, Fial ini riisebabkan karena rona
vang
tarnpak pada foto ditentlikrn oieh nilai pantulan rata-rata panjang
5lciornbang yang digunak;rn, Pacja panjang geior.nbang 0,4 Fm-0,t
pm n:eka niiai pantulan r*ia-rata empat obyek tersebut tidak cukup
l,*ser untuk rnemb*dek&rrrrya. Baru kernudiair terjadi perubahan
y'*rig trerl*ir:an pac{a dr." :.riura^ berii.:uinya s;l-:ingga penbedaar-r
ria:r penE*nalannye d.:'i rlr-:gkiniien, perubairan roninv;. ciisaiikan
i i;)c a tdDgl i,r. -1.

','so*i S.ii Pgr*bahi;rr


ii,lr,, ;;1;;i1-11-ii. kerilll, l,r:,rtjr ci:ri :rsl]al pada [oto
i fi l-liiispei-., iirl i!i,:; :i.:i ui i:!ij

i'i:::, : j i-'io :iiiftq Jn ptit,t roril, r: lir :lt'ler:q i;lril )


Roria obyrir
il 4- ar q U,tr.--L),; 0.7-0,9
hiri:riJ;.1 ,1" i:,ri keiabu terang t*ranq
ii .,.rl..r . . t,,:: kelabu terang kelabu terang
T*riah X. :i.-)Lj. - .::,:: j-a kelabu g*lop geiap
"rspal r:r."ii gelap

S'rrrirtr gambar 5.7


1(r.

Ilerdasarkan qambm b.8 dan tabel 6.3 te?nyata bahwa en: rat
obyek yang sern'ria kurang dapat dikenali karena beda ronar 7a
tidak j€las, kemuiian dapat dikenalidengan baik:,Fato mr-iltispek ral
pada umumnya dibuat dengan ernpat saluran sehingga ban, ak
obyek yan*o dapat dikenali padanyar Cara ini semakln ban''ak
digunakan baik daiam bentuk f,oto muitispektt'al maupun r ra
multispektral, seperti rnisalnya citra 'multispectral scanner' atau c .ia
MSS Landsat yang terdiri dari empat saluran,
Foto muitispektral pada umumnya:,dibuat dengan empat
saluran yaitu saluran biru, hijau, merah, dan inframerah pantui ,n.
Citra Landsat MSS juga dibuat,dengan empat saluran yaitu saluran
hijau. merah. inframerah pantulan (0,7 ;rm-0.8 pm) dan in-
framerah pantulan (0,8 pm-0,9 pm). Citra Landsat TfuI dibuat
dengan tujuah saiuran, foto multispektral Skyiab dibuat dengr:n
enam saluran, sedang citra MSS Skylab dibuat dengan 13 saluran
(Rehier,1985).

b) Pembuatan citra paduan warna


Manfaat lain citra multispektral iaiah dapat diiakukannya
penajaman warna (color enhancement) Cari:tiga ctra multispektral
hitam putih yang salurannya berbecia. Dengan penajarnan utarna lni
maka obyek pada citra hitam putih yang semrila belum dapat
dilienaii. kemudian dapat dlkenali karena diujudkarr dengan l"varna
lrang becianya terhadap obyek Iain dip€rtajam. Hasil akhirnva
berupa r:itra paduan warrra,
Penajaman warr,la, dapat dilakukan dengan'cara pemros€san
penajaman sebagai berikut (Barrett dan Curtis, 1976):
Memilih tiga negatif yang beda ronanya paling besai, misalnya
dari ernpat rregatii N1, N2, N3, cian i!4 dlpilh'1,{i; N2, dan N4
Mencetak riga negatif rersebut meriradi fil;rr positif Dengan
dernikian rnaka dari Ntr dihasilkan {iim positif F1 dan ftasatil
,luplikatnya yaitu N1'. Sejalan dengan ini'dihasilkan pr:le F?,
I-13. i.lz'. dan N3'.

- 'Mer:cetak hasil antara (intermerJiate) berrCaserkan fiim pcxitif


156

dan, negatif dupiikat yang ditumparrg-tindihkan. Pc:itif cjan


negatit lni harus b*rbeda panjang gelornbangnya.
Tiap hasii antara l,.emudian dicetak secara ariitif ciengan meng-
gunakan sebuah fiiter aciitif sehingga tiap crrra iranya
dilangsungkan ka satu iapis warna pada film berwiirna, yaitu
iapis magenta, lapis kuning, atau lapis cyan. Citrii yarlg
iihasiikanr:ya ber.,pa rransparrlrsi Cengan i.varno jeri, ainya.
lransparansi ini digunakan untul< pengamatan. L)rutan kegiatair
dalanr pqmrosesal, p€na1aman Cisaiikan pula rtaiam tabei 5.4

Tebe I 6.4- Urutan kegi;riaii daiam Demrosesan penflamar) u/arna.

Cetakan
Duplikat FiJter pence
hi+gatif Filrn i.lositli i-lasri a:tiara berwarna
negatif takan aditi{
rr) tegral

r-i P N, I rNI!
r
1\r 1
+ ?2) Htlau
Derivatif
N2 P2 l2 (N 4 + P1) Merah
!vaina
N.5 l)
4 N" i3 (N + Po) Biru

.iiirlirrrr' lirlriuli .i .r. l lLirl:, l'j 7ir .r.,'tllr, l)i:rJiJdl.iari

Siia yalrg Clr;i.,r.ik.rt: iie:rirI;a riri,r citra y;iri11 tliiak tl,.jiitui_ir


j-raii;ai:g gclr:mbai"iE:-:.,'.ir, ar'i:.iia i:eg.rtii iian positii ciiiin!l rr:r;iu;napijrr
Seii;rlgga tieiak acje vi-,i:iitir,,.::tg Ciirosiilt.it 1,,aii.r t.;ur-iajartil.iri ,.a,;]riii
iiklrr. Rrlnd relatif cir rr bsri:; rrerrr,: cbvrii pada ..,:ii,,,,rr \\,,1rTlan\ja
- .r: I ,JiQi-lir&krri ij). ,n;., ...:];., l-,r, ..i;;r:; :. ....: .j .,.:,.1:.1r.:;:...t.
,.- ..rt1.j:ic:;, I;;il,':'r, ri.. ,rU ,. i.::,
i)ali:.,ir::e:,'iit I .,1 .'t ., ..;,.-t1,, -].,,, , ,;.,..-,.,.: .irit):l t;ij:ii
i*,-li.lIi-jirilal ,.:l:t: ;r:(1i'i, ::lUi,,,r, ,,,"i:rt ,;,,, ,,i,:;.-. ;i} ,,. t, ti ; iit.::rr!j tllr,
iiL.,,lt. l;ll-,{1,:ll ,,,:-ir'tjl fr ,::i:]:i; t,;,ji:.,,,j i:it:ij i itj::r i::. r'jjtjt,:::rl::r:.
f.,:,a1.:,:r
lrl.lidi1 ,ri;iii;'illt'r: rii,:i} i...j-i't-il-'.:rtir.;:.rt i;,.S;l: it;..rL::il.l{i:i: ;:r,i : 1...ii;:1 , irtti:r.-
I-rIrrnsl, i-)i,i--'- t'e j '' ,lia,' :,r,.;::j i,,.::)cr.ilriut-,,riti,,, ,ri);, ;ri;ili,r;;it 1.,,,-
..i1.'rii C!i;,:t rlrti:;:i i;.,it :,;i.t ..,.. .,(r -, l-lirii:, !...,i{l ,1.,i:.,.r,1 (.,.ti:,
il'- llqaif!di3ili r,',ri;lllc r: rlrl .
i57

c) Pcncan.iai.in aiei.t perailaan urarna acitif


Pengainria:-i rvarna aditif (aciditive color vierving) ciilnki :n
denqa:r ul6i r,rang disebut ;lengarxat !uerna aCitif (additlvc I icr
vje'.ver). War"a ar:1itif yaitLl lvarna birr"r. hijau. dan rnerah. V-'1, na
lainnya pr',da Casarnva ter'l":entuk dari naduannya. Bila paclii*i ;'-,a
berciasarkari dua rvarna aciitif maka yang terbentuk adalah w. 'na
irompiernenter vaitu warna kuning (mernh + hijau). wfrii']d ;i .r:r11
(hijau + biru). dan warna mag€nta ibiru + merah). lV, na
komplementer juga disebut warna substraktif karena masing-,.na rnq
warna itu dibentuk iengan jalan sui:straksi satu warna a iiirf
terhadap sinar putih (Paine, 198i).
AIat pengamat lvarna aditif diranc*ng untuk_int€rpretasi ,ria
multispetr<trai. Alat ini pada dasarnya terciiri dari empat proyelrtcr
yang masing-masing diarahkan persis ke satu layar. Pada tiap ;-,;o-
yektor dapat diukur lntensitas cahaya dan dipilih filter 5.,ang ciike] en'
daki Iiarena ada empat proyektor, tombol pengaturnya ]Gg;r
ada empat buah. Pada alat ini terdapat ernpat tcmbol untuk
mengatur intensitas cahaya dan empat tombol untuk rnengatur
filtcr Tiap tombol per,gatur filter diatur dengan €rnpat
penyeteian, yaitu masing-masing berwarna biru. hi1au.
maka pacla
rn putih. l'l;rsil pa-
bila disetel tar-ri:a
frlter akan terbentuk citra hitam putih layar (Lillesani dan
Kieier. 1979).
Bagi tiap citra (chip). multispektral yang diamati dengan alat
pengamat w^rna aditif ini tersedi"r dua sekrup penggerak yaitu
ma.sinc-nrasing r-rntuk rn€nggerakkar, chir, sepanj;rng suinl:u x dar
sepan;ari"q s'-ii:rbu y. Dengan demikian mak* se,Tlua. chip: yang
diamati ciag:at cjisetei tumpang {indi,r secara :r tcpat. Prcse;
penyetei.)nn ;,a disebut registrasi,
Ljntuk Fengamatan !.rJarna adltif digunakan citra prul;i:,:ektral
hrtarn putih rjalani bentuk trafisparriitsi p*"sitif arau diapositif . Untuk
mai<sud ini dap;lt digunakan dlra, iige, ertau emlrai r-itllr
,"nr:itispcl<iral l-.iirrn puiih. P;ida urT:i;trrn\r;"i Cigr-irreka:-i tiqa iiti.1 y*n.j
15!j

,.iiiirroar'6.9 i{i,\i-,n,,:,'lir .lar!!i-ii :il.-Jt.,r.t ;.'.i,il1:'r i:'::. 1,.:t.r :,ltr:t.i t'


J 5'j

1,,,,,1,, .'.'''. ,ti;,; ,',, .,i il.t11., i,,,i) l. r\.rtlliir,i t_;li,,tI lii:;: ,:t jl
i,'t.r, I , lt
' '.t,,:.r,r,r .,,tit ,ti ,,,ll,l ti,it::t illir i L;,.,r, itii,l, .rt l

.rri-,t ,.. ,1,t, i/,i)(rl',i iiiiLtr irii i i,ti-ti..r ii,tri i, t.i llii:ilt.t
ilUliit iit.t it.,it. ,:r

,,.,iLi; i,t .,i , .tr,,t -,.iti,,) ,tii.ll,1..,iit;qli,rl .,t,i tr,irl , tiI.tr)y I i){tr .;.:t :,.1

irir i; i.-1ii,:r i-irir.ri::rirci tiitci iiil;rir alar-r nr,,:i air rilakar c.itr;trr,r-.1 'ftgi,.r.:;11 i:1

iri.tiilr irt.,.r Ili'iarir. i..rctlrrli,iii ,..1e:trrii-r,i,r,rr nl,-1i,,: ci1i.i krrnti.:Osii,.,,r,,ri n


!'.lirr :,11,' li,li 1,,,i,-,,'1,,,,i: il, ,;,r 1.t,:ri, ; 1. l:iil dii.,itifil;ji itirir-iit,: ji;- ,l
1j,.;,1 ,.i111, ,l,iiiii ili ii-1f.ltr_i{ji.ljr.:rli.rIt l;t"{)ser,,,,lii:i (,)li:ji l...ti'ali,, ir., ri
'-,,."i,. ,1i:r'i i1r.,,, ,.jj1,r.1i.11i ,,ilt,1 1,,:rtr_illr.itaf lvaj1.na .la.lilti \(,;1ii1;; r.r;. i1
Llrltc,-rlr-l]"1 l).,'ir"iiitli:irri, ,ri(rs {tir-i it;ii i,;ritu. i i) i;arllran i,",arrr., fj :r
\ritlli il{jr1','tr'rtii.:n 1.riiii.i-i,.r:, i.t-,;!lt.ji aLjili;. Li.,r:t i2) itr-:iitlatr-ri'airt 1r,irt :i
r-ilrtltli itrr,: t(,rariir,' inlt:;'ttiia: ii,rlr ,..,,ri)Itril acjtit: ltu. l("i..1rcria ])gtlrlitiLir n
(.l,,.lir r:.;;:c;i;t-t i.'r:ri:r.ri iiu r-]aI-,;.rl r-ili;,ri.:r-rl-:.lrr Secara CeDat (ii.)r) !r.rari-la: !-
,jLi,r-rii',a, i;,r-,,1r,,.1111,, llrutr.;d]i.r.r pil(lfi ]ayr,!r. n-ltrka c;iril rr:r ,lrir .:r
dililliiri(.,ri! l<ir;i; i+,'biir rr{?ir;:rt i-rrlri r-libair,-iinq rlolrg,.:r) c-i'a [ierr]r., .{-r: ;.1

i.icniijiriir,,)i-r r-.,,:lii.1 (l-iqili 19,J0. lji:;l'L)tt itl.1n i,lurtis. irQT(;i .r,.l1


i-ir:r-jt!-l;:|ll,rrr \.r,,,riil.ri ;,tciiiii rii:;c;ii,,iiti ijai(if:i ciirln)hAr {-,.(-}. l:e,-lat-,i-1 l;ir, ri-r
p 1-1,..r;1 1"i'';i 1, r7;1 r j i:;;t i-la n l) ar.t it i,i nt bar i-r . 1 ()
1 ii
;,r .

i-'.,ri,.ti|, ''i irrn,. birL, Lial iner..ih rni,:tribucihii;tn citra kr_.,tiipr ,;l
f ii:r',,,.alLn;.: iisli itiLt,,: r.;ol,lr) . srtr.ianq Lri)a pr;,ir.iu;rnnva rnencqulal{,ril

sr,.iri'ill !.j !lr rlir,rrn-,ti,rh rnaka .ikan ieroeittui( cilra berivarna serilil
{{.:lsrr cr-ri,ri) . ir,rilr1an mi.iirqaiLrr p€lballili pa(-iuan iiller rlln ii';ten:;ii' ri
\!",iulij ,iil,rr iril-..;'e nlrik 1_raCuln \uai!'la Vilng bel atneker ptril ;ta,-1;:
lii.ia;-. .':i;.ri,.; 1:a,.)r.ti,ti.i rTt(rnqi-ra5jlkar') s;:ilu r\/ar)ta. liatu .ri.au bet,era;ta
pac{,i;ln r"rtilr,:r rci'iilq rlnnl}<jiibkan d;,:lairt l.ieleliisannya r.rntuli
rilrrni-rr:.':l;',irr:i i.,.i.:ilnii i-;i;yr:i.;:,el'iingrlar pe:i't<tcn;,iiarir)va jauil r.liflr:r-
mu{.la}11. lir:1,:it,;t:h;ii::;1,(t irr()ssSitVrl -c.Liir,-,:i rljschui Jfen;.iJatnirtIt,rrji}r-

i)i:tir;;,r'r rtc]ltir:tsar.1:;-;i:111i<air filic, br:r:inci diilu iiiiyr iak i_,Lr-,-;;1..


ita.". li -r i'.l:':rti!rrj ,.Li:rjiir !r..I'lai a1lrii-la1 l];lri,rt-ttrii.r 11i11;irrsir;ki:D ijl:ri ,r,tde,,;ti
ii; ,-- .. .i i..:i .. ; , . jlr 1,;),1.. j,:t,,., :,S ::.lt) ii il.-)l) . tg,;r1 ;', q,,
rli{:]]-atI).:,rlr-:,,rir,iti l<q.rn';l-rtr1,'.t t.,,tIIt,r i:ti I,?nijiin d.+:ntil<i;.:n ,j,,.:ilai
iiiSli;.rt'l,ii', ,-t; i,,',1;.',' $t''1lrrirk i-rln'ihil.;::r !rrir i1;1 v,.litr-1 r.ia1;i,rl r]jll:l',il,r ri
iirti:,i-ri:-t,,,,,r \.,,:.tt i.i 1i.-l;i;r.]i1111 ,llai.r;-ii .iiirt:tltrk rill!li.l.,in Ct]Dzri il :i:
1;.,'',,.,,,111 'r1;, ,1; 1..1,] ; r,;riii:t- f1,;:,r.:l 11,.:likt,ll.r llli,.1<i
i.;,.,,,, a,;.:.,i,
i/rl)

i- ri; r: :i'ttii-r,;-i.rr] .. j

i.: itrii, B&iur,*n - 2

il itrcr $,fiiuna n - 3

1
'it i itrn
rN
';a !'Etrcn - 6
i iri'i-i ktfi'tpio,jii *a:r- lt
. ,1,;, iiqi; :,"ji'..1l*,it

Lctr<rr O***o*oU

ilrr+y?!:1,3t'

L
( il -,.: --'. -
ilr:.' . ii;i,.: r-;i.:1,t ;
l. rz ir;.-r.

rjanrfrnr6.lti ij,qcAl,i i:'i;l{-irl:iri(jil ,r\iA-l'i'trfiC,r}fi'r:1.' ;1i(rr'jl:ril)i;}iIfiriL'


(l.ille sitlr,l ei,t:, r.,:i,.:;, l"7C)
1l)'1

..;;t-r-L',ttrrt: l?,,'.::tl i,,r,'l:,t'.1rir '1i',q;.1rii 1..'i1;1 i,.:i-riil {-r.llJi}i 1]i]aii(it!.i':r .:,'


,1,i;;,irt irr,,1; ,;r.r, r,;;l i. iilii ll.-:fl.:11:ill-];1i'r l(.llli:i ,1"i1'-ji'iil ii{-iaiIi'.)iiLli.rll ;-it'ril
, t.L,r,.il1: ,.. . ,., i
: . . .. .
..r1;: lr, i., i,),1\,,.,. i:li:itr,,rlrt'1,.iri,tl. l].rtr l;il].tt;ri;:l l. ir.:,r.lraJ:i l.jlli\'t,t ,i

r-,:.1 ', ' ..tl

.,; t,,'.. '. '


: '

,',ti.-,,,t (ir:lar rli,.1ii,,rl ii;:i1,1 '.:,t,rLli ir.lrlti 1r. ril,.,:Cil 'rlfli:r.i ir;6'i<.,r1;, ,r
L;arr,rli ) rt,":itril.rlrr,,';.ri nliiii :i[.)l.riirit! ,.r:t,i.: n;iiri riiLril;,rl i,..: rti'llt1 rr l ;
ollyei.t it'1rrr.fii)i.iiruali ;riloi s;tr:lttr.ri i.lritrilt{".1 ri.tn nilai Slrel(ilal iril s?l ri
5q;-i1,.rr.l.L ij.'iLi ;:r ir.)llla;rS,.j'.:j,:tn]baIl!.1 1-:i)nl.i t.i,.''ilrt:ci;1 . iSilii nii;,ij silrr:.: rr;
a ij,ll.: i,l.rr,,,'ir ili-ti,ltL-..':riiiir rici)(ii,ri) r-lu,'t l;llitt .:ril sailiilili ;lll'.isis; r,i;'ir
ilirt;rl[r'r;., ,iii: i]ir,.;.r,..1+.'itg.i'.tr;'i,rllirrr)li:] i'i4!r::r L.arl'.1:';ll ll'1.'irij"ti i':'i'
t"litr-' .,,,i,,t,-,,,it ,'- .;,.i-,:tri.:ti irl.i:tjttti;,r. r'r-l.ti..A irtini :.ri.)Cl{1)-i:ii 1i;,i1; ,r,-' ''
,i..i,r , ,,) ,;. i''rr, !l(li
. ',1. '...1 .. r..'j,.t'i ;.., .,. '.,.r11i.1 ' ..',,
. , ' ,::. . i .'.t .: ' ; :]tr.', , I ' .'i,r i.''.,i'1.' '''il : , '

r-lair l.t.ii.i.r S;ri,1t.ill l;. \,,i i::i-lr,11.;sl iIi'li{i.:-li1.illli.}o}i l.)il(iai llaSlilltl 'l;,' :i
b;,ti,',li: ii,iii:l-r,l l':ti;,:j ,clt-jkir'.litrrr;:t !li1!li,i iiiltlij,)t ijllilqi j:;irii,l:ii-lii-], : '

rj;,iii i,ji,,1:ir l:r:t jrii.lil j,.iltiir :;,:iliiia;n .Li. i'cttrlr,llt-rrnl..rrlk.li-t ttiiai s1;,,-t. .

5aiL.lri,;i, [i

0
?'*r n
iiu
larati

i \,ranoi:"r i
+
i( f

SaiLl r*ii .?

{l;:rrrirlr {;..i i i,iri.r}' '.:[rr:]i.l-fiAi ;\[i. I.j:i\il\li. l)Al"] r,/1.(l['i'A]il iP,irlL,,r ,:


':'" 't "1t; ':'r'l ]':rlt'
ii:2

trr:-r.r!r piirr diteiitukal: itul,, oieh niiai s;.,ru lr.iralr:y;r;:atl;, s.riiri.ar:5 u.-:-
s.:iiuran ,' i{eiompok pi:<ei atair titiii-iit1i., 1r:iciir r;aiirbai'tr ii t:-
cisaL,ul 1:cia. :-.erleir-r! Ciird l.llasifil<asir,,"ii dis,.:irui oe riertna:ian i-.,,, ,
(;iici:ards. i95l;)
-l'r:r'trentLrkny:
pc;iil sJ:ckt:-11 tersebur nreri:1:errnuci;:i:
f-jer:genaian cbyek. i3iia peii,lelontpol-,annya rnastir l<i-lran,-g telas bag:
beberapa r:b1,igk. r:i-rs1:.
'iiirr c;: rlin;rtlr1,a ci;rDi,i ittl-ruiilr uttiuri
irr,r.'lnllera-:i,rrlt t:i:rtq,-,;,;iijir.,i..,tn niiiir ir.Jttb€lCi,,i;ii, i,;,,t3 ir:irilt rell-

'.-ar;r;:rn.tljcis ciengar, aitgiatrltar:,,irnbu i<,oodinat ir,i ,,lis;ltitiri irltircrDar


il,;r:ril(rI'i{jni iir-,alySi. tl-.ii,l:,,.t'i'l ri,-:n Kieiei'. ial ,/r,ll
Jl)ert!,:rr:r-rictti ,,.- lr,r'1!,1 t1r..rLilt.ii{at) iii]r,ii ri.rtu ,,ta:i:l
iL-flt'\r;iCi:tl'c'": ,t-iic;f1,,;t ilr,t,,r;r'.ari.iltr r-l,rl.. r,ijrJli;l] li);.rt1rli1rti?t-,r;,ilt irr!:r.
,.')]iJI.r']Il\,.CidtJ(.]n;,:l;i,i::i:r.,i.;:.,ik.rIr.,i:,l
ilr,rliat<ij-r :1art:_i ,.i:1,,l,irli,,,t tli ,-i.riatr: l:,-.rnl(,!,,5cllt li.ri : ciigital
1..iiirciin/Jei:lari :,ruit r.ic'!.'tij.

- :vii.lllill: l,il., ri

i""r,g,,.lrluraai, .Jiti-t tr Jer, ',in 1cj<rriii ,,,111i1;1;rgi:rri !rajiu


i.;,,;:i.rJrJI,rrili l,rLllt .;ttt9:tj?tilJSr.troir,lu .\,-th,tfl,r .1,i't,.r.:tr ,i,.,liti,lt1i.I]
1r:ii)dorl ,-.!l ;ii.rs iriui<;i i:Llri',j iial aiiru tiligtli orbit r,,lr.1 i:l:rbe,i.r,br:cla
:,ir:caral ierlc{kailjr-r-v-ar i,erup,i rleIlgiitdcr.latn dar; ::titiii Uni:{} i.iil;eliut
li.riirrg'ri,rr; iriri;1,.,1i 1, rengilL,i?iaai, ciari 1;,::.iw,zri r,irriLl riib.;1r.1 iirrocii
i".' 15 krlr) !,iinq Lli-'ittlLlt irctinggian tinukrrr l? lt:nrrrr.ii:r,,ioi.l il.lri
l.;:l:,ar\,rr.tl V::ittri iCrLtallrri Sa, i.:.i:rj (9 i..rrr - ll: knt) i.,.Iq riiSUb._rt i,;etiirg-
Lql,rt': titrgk;rl .1 , i)ru; ii,illainr'r:iln d.r:t pi s;,,',vat \1.1t::t 1i,i itrrirg re rrdai-r
l'-- () i..rn) !/aliij .ii,qci,,ti l<i,,i:t,.lgi.r)t tiniiii.ri 4 ii:,:r, rlCl..sl iit.:rrr f:'liraii,in
!,,,iilll (-]isCi)iil ijrlull,r ,rl;,: ii'i.rtrr:t:,i ;l\C,r,.1ef,r5, r.,i l-ritiirt.ii.:t,, . lg-i7)
l1r,:rtri(il) it..ilililli;,;ll;.1 ''r ii..:,,,1.]t:,ljtk;:rr:;:ic,ila, sl.irii.,:;it:ti..r,l(.rrit,iiial.
" . ti(:\. r'].rrr,tcri -
iJ;rilb,i, ,, i
i);lr.ii:r
",r:t:ir;::l' t,:i;.r. i.ei.,i.:. ir::iii.rii crii.ai !iiiiflil
;;,iJl,it3,u.is. 5eb.:gar , i),,.. rl;,rr r r:,1,r,,i,.r1: iaii]i-,.r: .ilra.,;rlr:lri l-alr:r]:,ai
nr?iilf ,-rf clarrriii' ceii.-,,r, .1i , ,;f ii) i,.i-, ,il . scd,tne l,,rt; j,:rr-tr.,,,r ,.-lir.1
-riiieiit
i.ilircal'G.:t.:,Syi.l,:hf(.) ,,:jt) i'.i<:iJ,a)lrr]rllj;i:.:] -t,,rir,iitl,, ((,iliS) inUiipUt
,i,re:',lh :rCiira:t.: it;lt:il:.t !,t,ii.,ir(r-r-. l,,t.i lri;ilti. ii:rrt,,l.t ii::,.Lt,i,.,ti!,;r luiiS
I p,'{

-.- "-. .- i i

'r'
;.

i.:,ori:r!.:iii;.ili;'',i.,i'illri) i',1ili-i1l'1i.ll,l(/\I
ji
ir,.rrii,,:sati',iir rrf.rl.:r11 l"laiirrr: i

.tlli.i.r(,,r.'rir .:i lrt;lt,ri'.:,, l().1


I ,,=, ,;..1iq11!1 (l111iii.ir. iiirilcri r,ririi {2(ti, ir,,Jl,lll }.',,
i; ::: ].,a_cit!\,._{t !J;.})ti, ill[altii 1il:113i i):. ]tr k:lrt
]il l)itSitii.;,tl 1ia-,Ir(] tiati.r,aln(l t]r-trli.l)Lr it,)-- 11-',1 !<r;
ir., ., j)q::d\,",i.t1 y;lrrr:i l.,rl:altr; i.,i,r.ialt l{ !} }ir;tl

il1.:i{a l,ri i-,.,,l.t .,r', iilaltTiir!-j iile:li,ra:r.iii.iafi i;:loirt;'r:ti Sr:ti.),:.uir 'iI-'-'.r}f,):iii'l';


1r:rjii,-l { !; 's,:.,r,,1,,;-ti;]Iil irri 51::-i1,t,ti hdiij r.ial:rtrlt iLt,,:;. iili:;.liil'.,ri.i ilril,
-i(nrcn.t
ljitrtl.;t,i;;,.'r;ri.rii.,,1 i)iLri! i-r.rl;itIr;,ij- tiiti-. j<:trrir;',i r'1rr.llti-lili i.ri:i',j]ai l

ir..ri.r", r:r;ri.t,i)11 ;;: l.1.,,,,:lt:rliri'ri-r p;1r,.!i.rt1il i.ri,'iU..l ilti(ll:1.)if i,1:.i i)i,l'i j,:)1li; rl
Irirs trtr,:irii:rii l,thih it-rLrr"iiil r.ii s;:im;-tiirii i,rl21l1 11,3l.lal lrill,:li{ii;rrJlilaririr'!i,'
i'.i.tl.l,.tr-li-,'.t.,r;) rrl('|i)li)il\j;:; \j,itlLi lir,tljr-i;ri.l;ritCt,'l' iiti' ;rilii,-:i \',lrIl'. rij].ri'-
tiJ't;it-rli,.,ra. i-lircii iilil l.ii!;.::-,.1 !,rai'l'-l :,;ir.,il;rt')t,i: lttt,',i' Iii: i;.ii bA;::ijiat
r,t;iriiiii,.llti;r i),,ir:r;,ii: i,/arttir! :/Jiitl;rti ,r]srit li;;i1..; ir':l-r1,r| ir;tr) llaiall:ii
1,,,:r uLi.trl,r l;--;i;il-ti-i Li;.ri:;;ir:,1i;;1,:i tl1 ilji l{i i;,j;'rlt ir,r!r,ii,'i :.rii.icis llIV
'.i;,,i. i-),rr.ili'i ii1.ii.it,iit;ii,,i :ie[e:)1i] L:ll,l ltit;ll i.,lr1;, itt\t. i;r.rsl.t:tl..r
:'r( )
i;f ;iiL.i,,:ir -,tll.l.r-, ':-'.1 ..;tt,.ln',| irrr,it l,riri ltr.:;,.;ii,,t,,i i r)i :i l-ii:r.,.,r:_1,.r
.,1.'iir,ll,iU.r1 ii),il{ii 'Lt..i.,t,.1E';;:l: y;,r11,., l,'l,il i.]11-ri:i.ii-iil,.rtt 1,1:ti,,rit fot,.,,Jen-.
,.r:ii lt-:irlit i',,rt'i,,;,-lir i;rl,,i ii!i-,iitlt.lit't(-i ii:,rrjij,iit,,l.-lrli;.,i.I'i1;:i:,rt,.tllt. i)ltnrl.itt
'::'ri;i li'iill 11'1.1i,;;1 i.11.,1r1r;r-r.i.lrr,1ri:til iOIc, iil:;ri,r 5il;ilii iit:t.| i:,.ril,:1:11,11;,i,1rr,,,
l,li,rii iiriiit.:i t-rii,i clii,,,llri.i i!il air,rt-'trjr l: iir:,ilr-i,.ti.)r,:.ii, -, ,1,( ill fjcl,:.r
Iti,,ii;r ir:ttiii (.rr)!ol.i i.:;rit: r.ir:ii;r:itli 5ilii)i,1ii r.;triLri't lrri,:i-;t.,r:,t :1,'t,'-t. Biizr
lr:ittqiii-lti;liilitii,;,-1,;iirtiri:lu rititr.liiit i:i11,t !arii:'iii {jt,'1li,.i i;,-:i.ii.,,rl"t!,rl ilii.alr}
:,..)iiri,. il-ie j.ii-li:i lti:1";ur.i:r-r!jllti-krlii.;r";.,r.'ir-]i'rriri\,f ;i (-,iiril :.riir,:1it ,J;ipert
ri,'(,'ilt.r'Lii (li)ic,'iii lrLal i*i;I:i jtriOrrii,isir:i,iij Ii,,i.t;,:j .i..,-- ,"-. ,iri:rr:ny;,
,iiit'ri rlut'ri1i.rir inri!ltl)iiil[,:iarl trt'ri3trrtii fr-LIr-l Liiiirr.i i.r.;q] b':.1:+:rapa
riaii:ri.:ril ir;citi!i Cir-1]i:ii i.iii.rirncla,i;i..t :riifl,'r--ic:i i.iiir-,r;.rir :i:rilit;1..]1 b.:gi
)'.ci,t:li.ilr-.tir.,rri,j;,isi;ri' j)i :,;;itnFitrrj sel-iri1.i11 ii,rciiiii:iir;iii:'.'j . 1i.rii.r i-i,jtr-ii
:i-itilt i.ilil(itri.ii:rrr,1:,ttir,,'-riii L.l1r iuil.riir iiLtr.lciirl':tii,',il: i lir::r,r.) r,,i,i;,r'r"l illtcr-
ilrarlilsr (.:il)".:i:;;)ii.ili1 d,rir iiti rrr*.:ditii iJilfil-i t'itiil^iti-:iii.:ti:.:rltrll.t.:irrr tait ter-
,;,. rjll,,ri, .J. a.., Ir.rl.. ,),.:l:....1,:.rti :r:'!(,ri.)i:j i,..;l ,..;.:. ....r ; :..,: ;r ,.i (lraiii
i:,.:li-i ill'llluitl-j.jr.i i.1iui.i iJrliir.l :)arjtil 1-.,ii,,1;.r i1;ie:1,1, ,,,1,ri.,,.ti. ,.-iiLi,.r r)J1.,{jr}!,a
lr,'rL iii tlir-ri :,irii,iii lii.ii.:]iUli
1l;ir it ir,ii I i,lr-irtri:: ,Viit:ii i..,.,ri-l:_i,-jtiln teli:h
,li'.ri,i"jrtli;ri', kel;enar-.'i,'trty..i ,Ji n-ir:i1ii'fi, (i.(illiii iiiitri.ik,,ir.i rl{:iitrr'talisasi
,:iril.l 11]ir;i1;rpr.rlirs;i iri:sti il:irrpt rri;.itii (,ii,icllll ,:,-ir-t:l--:i:i i:,:,-.rl g,;luri:il
,ii:"rl'.,rit;,itlq i.iii";,rji . ,,1\:;a:; rr:iit:ri yilrtri ii]oli-jii.:iii:iiir)!",:,ijli i-it,-ri'iifiit,jr,;ai
:li.l l-l;-isil ,,'ait!i tjihir.iiiii;,'r i-riii1.iji.i 1..,t:i:iil..i,1l:rii:il ti,.liit:{.i,trit iirli,l:'nia:.r
,,1 I '..i,.r;:.,' 1i,1;.,;,,.. i' i,.., 1.. ,1r',:: r':, ,..r. 1.. '.,,...., ,i., r ,i,,i;i,lLl
'
raet-iti', 1,.j,il.
iil ii::tr'; l',r.lir:i ii.-ii..r i'iitirir i'riIt,'c:ii flri.iiliiir:rii.;'ri (-i lil
t.i rt

1lr-ti;'l.4ifrt.lcfiliti:t i.'ritir [ti 1,,-rijtl ,111,|;:iti:iikfrl'] :,:r.[]i r-r.,i i_,,--|tiI'ti_i


lilrii'ii13^fq;,1ij;inrj iitii,,lgt;;ii,.iii Urr:t :, i<t:rtira:iCrllt-i: iri:].lt.i ,'.-,.:r'rita
:l'.lii r,.llrii;i lli.:li'.ilitr r,.;il r. 'l.it.i. ,i jr.l,rtr, i ,..1,;..r 1..,, l;i,,.. .,,.1i Iiiil
l.,r:i.li.1 rlilall i:,ilii:l:t il'r;,rirt\.\.;;i:! iii:tii i:'r,r,:teli,:rilt Li,,.,;.rt,,tli i.rt,t:.-l fiill,;ili..-it

r:itl.;,;l i.lil');:t-i,ii-ri11,,,l !,,_-li,ij!,j, i..1jI i,,,:ri'ii; S(.1il]i,;,,r i.i.i!-,t 1.,,,1;.1t.,,it,. ,-;1,t;gf'. 1;

r.iiCrl. r-.iirr t;)l':i l-ictri(,,liiti-li;;ir,rir i.rr::]-;l:tiirt i,.lLrit i;'l:tl.iir: i:ri.ii 1-,i;l"rilii


_t Di)

5a I nil tl.)1):it L)t:t i i:,, il ar n,.i I l.r r1 i r v.:


ii.-on:eit r'ruiiitriri-it,,i iei,,:li n-,i:riri.ualr,iln i<ategori cili-.1 r'alrraj
l;erbi:i1a. i-i.r91i irrio r;rl.ri,.:'n;ik;t i<a1er;orj :;i.,rla tresar, sei-1ar,.,.j..1-rir
kecrl ,_libai.r:,1 ,,-,1,11ir1 -ri1ir:::rg oieh sj<;iia I iritl()i) at;ru jebih i-,,r:_r.rr
11

altti.ir.r l:1{) ili)ir !rii-,gg;i'r 1:lli.) 0(l(1 . 11.i:i lr:i,ih kecil dari i ,"lii i)(){ r

Bagi r:itra ,:at?ii: atar citra lainnya l-.i-raka irembe(l.iilnnva ciiLrrtcui


oieh -.iial.t i:i-ii) ()(l( j atau lebih besar. .tirtara I :5() (lllil f',in,irri:
i,250 (-ri)il cla:, )ebiir irecil ciari l:25(i 0i)(; iSaLrins ,ir. i97ir)

.1i l\..; r''io;;-,-,.,;,1t

l);11,1 llr,1;ii1;rr-ieratri.r jauir rnultittir-tiri,i',ii ial,,tlt ci.rta 5Lial,.t .i;r,.,r-


i',rl'r ,Jirry; !rarl(lrianl,iark;r:-r i<ontlisi c.lal lerat lerreir,:lr-tiirt y;,tri-q i,,'r;,.,-
,:ll i).1,,1 r1.,1; lrr i-.1,-i:ylit ir,tc itder','. ileiar{itiii 'r.r t;]eti<jl'tva: , ', ; '
r-irlljr-'t,\r:t,iil;rli,il<al rj,2r..11.i:r ii.ri;tl,i !.\,;iirrj 11... 1L;lli:: el;t,.i lciril, :'l:1,1r
citra s,:1,-iii .;1;,1;... 1.,r,;;ckarn;trr li,ti:c1:-ir,,; ltt';iir .-r;-inl ];titi. ur,,iii i:;. r 1:'
1r;r, i .,,;i. .r,-l1 .rirrl.;ai",l l,:r-t i_rlt.rrl,,.' ,;. , ,r i<;rii r,.;lt,t;.i lt,:rilt.i,:,i.,,
f tr,rL1,-r iJl ', l'.,1 i.;,ritrr:tiij (.,,i'r:i:i.ril 311il ,:11, ,' .ri'l131lr. riLlililit,it .'i r,
<.1:rn liap 5.'1411r1:il-t jatrr l,.aqi sai{,rtt aii.tit,, i,I i:r
i i "-
i r t a r,, r r,l an V.r c a t d d c n (l.,i r-, f r i: l,. Lr € r,,,,, L l l a rr Lg6pffi,p$ry;$ ii.lll
i-na!.,ariilir-,uiriqiiii,il;:n r,ilil,r-rl mitmatriaii-l:.'.,:iuiti,it,,l: cr:p;lt tiri;',1
Frzlkelni-ra;-ilIan fiotfi. peil.q'.ii;litqan 1ir,,ts iiL;t.,ii. iu.l; tetirarilail il,trl'
niair. r.i;r;-r 'ieb,ritilinva Iran'ra,.i,rit ii:i ,i!.;an lr'Iih >uiil bila riilai,.l,l<i:
cien5i.rr c.lra l.tln
l'._fi'.,;1. :,.. l(u,11;)lr)f::.i"r r.lq",- rt{,,l,l1,li. }.'ilr p.,;r :

dapa; 1--pl;, ,jilarr.ui<an cJr:rrgarr fl'rrjit.jLIijrrci...rr cltra mLiltit€iirt ,i)i i:,


1;glialr;ai (::a,rlta)i'i;tit-i.tlnVr;rnitr:t 1a,r:ll, jn i,?'.)1.) dtrn'tal;trii:,:ri r.'t, iil
yirng i:arli:, Lrrr,ir'. '1i1li !jd satLi bllla,': t.rlnp,ril ciericarr tekstur ,.,.;i
silnta I'\.lrl?na ui:t!.i1' laeuit,l ir.l5iir peridek laitu sel<it.tr tig.: i)ular
nlai<a penLli::bi:irarrnya tr:L;il-r cepat oilr ciib,trrding deng.lr) per-tr-t il
bUhar , itririii]li-rlt ir-:'rrLi iriiiri; Lti:tUrnya:r ir:bii, p;rt-r jan!. :;;1ji,; 1,1,,,,,.
sekitar ciil;: tahitn Set-,aoili akil-;atnva maka iejak umui sekit.jr dr,l
bul;ri-i, Itaiia aillara keciua i3naman ilu litenjadi lc[.,.ih ,]elas l,cr,
tekstr.ii'nvri, 'veiru teirstur tanarnan jagUng nampak lebih i<.,sr
Irerbe i'l;iar;rir-3 ii:l,ih jeias lar;i seielah ?mpai bulaii kare la l.lrrilrii.l
; i. ti,

j,crrrrg telrri: iiri.rl< .r,r:1 1,1.-ir

4 ) Ivlultiarah

Sensor yang dapat diatur ke arah yang berbecia dailar men-


ingkatkan kemampuan pengadaan data pengindera;:n jauh,
terutama bagi daerah tropika yang banyak penutupan awannya.
Sensor dapat diarahkan ke daerah bebas awan [:ila daerah di
barvehnya tertutup awan. Dengan bertambahnya kemungkinan
perrgadaan data penginderaan jauh tersebut rnaka bertambah pula
kemungkinan untuk dapat menginterpretasi dan memanfaatkan-
nya. Sebagai cotoh sensor multiarah yaitu sensor pada satelit SPOT
yang akan diiuncurkan pada bagian akhir tahun 1985" dan kenya-
taannya telah diluncurkan pada awal tahun i986. D samping itu
.luga eitra raciar yang dapat diarahkan ke samping kanan maupun ke
sarnping kiri pesawat. Kamera untuk penginderaan juga dapat
diarahkan dengan arah vertikal, agak condong, dan sangat con-
ijong dengan keungEuian dan kekurangannya masing-masing.

::; M[itifittlay,i.Ea$i

Konsep multipolarisasi paCa urnui'!"lrrya cliterapkan ;.:ada cltra


radar. Pulsa tenaEa. yang dipancarkan Caii aniei-:a clapat
cipolarisasikan sehingga gerakannya mengikuii biclar:o menciatar
(H) atau hidang tegak (V) Puisa tenaga baiik lrai,g C;,iang cari
ohVek juga ciapat cirpolarisasikan menurut dua birici::g iir_i f)engan
eiemikian maka sekurang-kurangnya ada empat jenis pacjuan
polarisasi, yaitu polarisasi paralel yang beruoa ;,iolerisasi iiH dan
VV, dan polarisasi silang yang berupa HV dan \,ili, Fclarisasi HH
be rarti pulsa tenaga yeng dipanc;rrkan dipoiarisasikarr menurut
bidang mendatar dan denrikiair: pula halnya dengan tenaga
L,aiiknya.
Rona cbyek ;,,ang clrekan.: dengan radar IJH dan radar HV
aai)af i:':rlainan ujr:dnii;:. -Ser:.rgar contoh, .Jabins Jr. (i978)
m+ngalyti.ik.:kan rlur. citra radar iiil dan HV saiuran i{ bagi daeralr
\61

-i-irir tariiit tt'rsebLlt nutar) s&ili:r.rri:il:


.r:xaraqua i-iI Il'acia ciuar cLtra
rmpat., q21;1f.1 Ii:il, tlii: tianau sdlllir-Si:!ITl(1 irrlllpclk
geiap i)erir'. irl,'r -.

' ,.at rririilri) lail I.;i,iia r'' rrr.t ddr.lI&ll i1iiili-)u1 i'rang t'lnlp'il< ge iai' l''
Citia ! rr
.:::rA rarli,i'lii I j,t|r titl,ti-,;ri', iianrp'ir \tr:ClilIi-)ir hutarl llad'J
HV i{ai r:ri d1::,:i;aDli,.i;r. 1<arerla Iulll}-).1i lci')iir I<Lrat dcricilll itrt:ill' '

i.:an:tulEti Vailrl r,iip.1a*risaslkili] paci;r i-'l'l;.n'; regali f3errla-carl{-ir "


t.;l-r ini irrL.tcitri: ,.ilttrenrlei.ti i;oltrrisa:,i !iarrri berbeda
dapat ql rirr:-
b,-rikan urLicj ,-i,:ntbaran r)oy€!( lJang i-aerb{"la
L)i 'rrlt'rra' uluil '':'r'' -
berb.trla ttr.,r tentrtrl-',-a ,r,j;rtLar,<j lrdliill-l rn?irij1-lnlullghan ai Li l:rll ::l
rnsn-rbanlit cli ,.,ialam perrglenallan obr;ek i)iuilctan tt'-t,u loit' rirrl- r-
'rr,.rl:i{at '1r-';-i1;: :r-
diut,rialt.iit baltrva rlrr-rltilloi.rrisasi nrerrirltli"'rtkan
puen int0i'Dre)i.rsi cilra

6) ir,lulticiisiplin
i.-il:;l rlilll(.ljrld(lra.'1n lrlrih r:r"';r!li;;:!:;rn Q'lnnb'ri;'itt i"'il'jl' :
ilaqi pelr(it''{.'r',ri
sehinircla ia msrr.ipai-lar,tj sarerra 9an9i baii, sei<;rii
ntuiirjli::i.,ilner l)enle1;rs;rnillr';l telah'-1ir-lt':l-;:i<an 1-';rcii' Ilai:
i
PENfiAI{TAR BAB ViI

.iic:,.'ir;r: ir,,!t,.'..)e!,.1iijii lrt:l. \,i:! r;.,tiir, :)ii;ui :;,.,.;,, i:titrra


,l r.i r,rr: .;':'ir,l, ..ei . i,t,, (-. ...jt ,... t,.:, . .,, rj,,_i
l' ,'li:li j)i"t.l.ii1i)oi , ,.1 i;,11r. ,1;,111 p(Jri.jir,,-?,rj ,-;li]:.riu..ir,i )l)i;i (
!!tNlipLU.l
,ili';r.i rlC;iSli,t'€tiii;,,,.ir_.ri,. 1)pi-/_,tri(.aiit:rr,i;;,,afilnl(l Ctii)i
i)L,tflALtffi(it
sltareOskOpti, ilir;t|!iii i:i;ri srr,r.,:r.siiar/r t:tn.i i_)o/iIl.i si,Jei/ii:ltrr
ggcr -sir:ir,:c-ckr, . ili ii.1.r)siioiji,t yor Io a,,,,.;., i,
h tn
2) A.lot pengukur oJL;cA i,)o(lc) cltro .92,-,11 ,",Llir,tti tt!o,i pengltikt.,r
,tf Gh.l(f{lt.,lrrr;q. .rlr,.- 1j,ip .i: rlr1.1.
J .'i1,,: ,)t;til:i.t:ttlr ,i,. 1.. .,,. ;,;:..:.i-,..,,, r.;. i.tr... :.r:/.1. .. :,:. i-., t:;i,i
i-;icri i il-t e,:ir i ii m a L, ) i i-! ;,,, ri. l.,sl:c,t tir:.
i. :

!)! s.l,'nllir.iq rji. /G.i.rri .-iiiirtrcp:.,il.r .r;;ilk irleitii.ii)ltr:)i,;j,r,i


cr:oiiiis
u 5:t :1 r.it-rIC pr'ft:i,tlflt,lt,rr, ..,,,1, ,,, ,r'.,. i;,.., ,rtir,,ri^.-.;i s(,r .:,,t .;^S l)(.S:ir
p.tii,r ljab ilii.
BAB VII
ALAT INTERPRtrTASI CTTRA

Alat untuk interpretasi citra pada dasarnya dibedakan atas


tiga bagian, yaitu: (1) alat pengamat, (2) alat pengukur. cian
(3) alat pemindah data hasil interpretasi citra. Di uo*ping itu juga
dipaparkan trarang sedikit tentang: (4) alat analisis digital.

7.1 ALATPFJNGAMAT
l\l;rl y-;i,l-iqainai
citLa mernlilg]1jp ji;n
1_.enafsir citrir Ltrriri !i
y':;.:1;r-rjlrr rlarr ,,rl.trr rncngi<aji r;jtra
-siti:aara visuaj. Aiat ini terrl:ij cl,:i;.i
-. :,r : r'. ., , i, ,';.: I..,,,i1,.1 , . ^.,.:.jlg/,.1i,.i;ii< ,:,:;: :.. 1.,
ppfir.li:ririrri :ter.r:,:rslloirrl,, r\i;ri tqrnis Dr,:1aln:r ciapat <jiciunarl<ai.i
L.r:rtLik
iliirli,rl!)t,t, ii i..i : : /1!:iilr.i,,.t:l !,1r11,.11-y';1-').tJ.;,,rt ij it,.t,-jiryrerr,-:j0i.!:r1..,..1,i r,,-.
:,::.. . ,.! .',...,. ;1i,,.. , i(,, 1t.,!,. .,... .:11,1,_!l ,,,,i, .:i;-t:,. .
.li,i-!. i iii,t i-;;11 . i-rp:1f;1-:iD,:]a,r Bali< ,iiet
1.,,..n(,jai;1a:i itot-r!l?i.t:r ,.
:.., :,;. l. .,,.,: :i..i:lt.i: ,.;r,::;:, , lall , i,lUii .;r l-. :

r:-r,,:..1r r'i-l.l.lr, t,,:.,iti,i:..:iitiittt,l:li.iailtlr

7 .1 .i -\ j,lt ,'i,iiri:rll ,i: i'ir;:.,"rii.rr,r.,i.,:,li:,

lil,r1 ,,i,tilit:ltr_ii i-tirt,ii.:)-r)/riltr.,irik ,1,tpaf Diliiil.lal al.:: :,.: r,l


sru tir:rfi111.1 v,riirt iensr
lrernl-,esar llor-rp,,,t hing!_J;r alat ,r.rn.o le, ,th
170

rumit rTrisalnya aiat pengamat warna aditif (additive coior viewer).


Pada bagian ini diutarakan: (1) lensa pembesar, (2) nreja sinar,
dan (3) instrurren pengamat optik dan elektronik.

1) Lensa pembesar

Lensa pe mbesar imonocular rnagnifier) berupa sebuah lensa


yang dipasang pada lingkaran logarn dengan sebuah pegangan"
L)kuran diameternya berkisar antara 5 cm hingga 10 cm. Sesuai
namanya, lensa ini berfungsi untuk membesarkan perujudan obyek
pada citra pada saat pengamatannya. Pembesaran berkisar antara
(2*4) kah bagi yang pembesarannya rendah, Can antara (5*25)
kali bagi yang pembesarann!/a tinggi. Bagi lensa pengamat yang
pembesarannya tinggi ini sering dilengkapi dengan sinar yang ditim-
bulkan pada aiat itu sendiri (Estes dan Simonett, 1975). Karena
merupakan alat yang paling sederhana, harga lensa pembesar ini
rnurah dan ketersediaannya paling besar.

2) Meja sinar
Meja sinar nrerupakan alat pengamat citra yang dirancang
tanpa pembesaran. Citra yang diamati berupa transparansi, baik
berupa film rnaupun diapositif . Ia dapat berupa gulungan filrn, lem-
ba,'an film, atau bahan tembus cahaya lainnya.
Bagian utama meja sinar terdiri ctari lenrbaran kaca dan iarm-
i;u r:ntuk menyinarinya dari bawah^ Sinarnya diair:r sedemikian
sehingga merata, tidak terpusat di bagian tengah lembaran kaca.
Bentuk dan ukuran rneln sinar beranaka, beberapa. di rrntaranya
ciilengkapi dengan rol atau gulungan pemegang fiim seperti tampak
pada gambar '7 .7.

.:l l Per)riilil;rt i.,i;iili Li,:rlt irlti.ll,-rtrliii

/i1;:i r-iet-ig,r:i-t,rl ol:tiii,-iii:l .,lektrrrnik be:1..rs,'. ri,:ii ;:,ri;y;3|ilgr;


'.]i,]c' t,atiir C'l:ll'i'11,1] i,t.l,,',i tic.j: i.nt,,l ,,v,i)iili: ,,,ltiri
l'/i

Gambar 7.1 MEJA SINAR (Esres and Sirnonett. 1975)

y;lllrl riiirir;rt Lrniuk pt:r-iirLJSLlpcl6 (j.ip


l)Cnq;rina.ttarn I{omprtsit r.i.rr-rr,r
(-itl',1 ,'',:r:ri dirrrnrir ci,-rirrJan
irq,r)(J(irri.j1 !,,,<rfna arjirjf h, i,.i:rr:
ciii;r ;r:Lrlilspr'.,i<i;-,,r] lr;l;rn l.)irlri-l 1r'arir,l 1r,.d. i,i iiriirnri.ra:r i-.,. l-,;1..,
rli.rp.rllii lliirii rnr-rltislelitralrr,,,,a.i,,:r,,iirl rlar-i qrinpilt ciirl i.,rirr_j
rnasilri-l-r-it;rsine i'netitqgr-rnakan salur;in \jar{l berrileda'lia1,
cllr.,r
distnai'i ri,,:n!l;,rn riatLl t\.rarna ,rrlilif !,aitu ,,",.linit biru. hi;ar-i ;;i.:.t
tner;ll-, . i-'E1i1q,jp;.i;;1nnVi:,1 ii)i C;,tlat diitirri d,.::tri;:rn l. l) iinoN.t.
s,:ajarr,
!!rarn;l 1r.rr,q ilri<e:l-rer-rclal{i (lafi:rt cliirtr-r.r ilgri,, r:r filir,rr i-,acilian ir rt,::
rlU.l. t:1ia. rliaLr {.til-ilri:tl.jtra,.ir,nqatl 1.r..,arnij dds;rr Sgi-la tingi.i;rl;,:.
nvin.ri.ril r.1rrbil !i:crct rri<ctt-r merni:it.riil<,r:-r y-rirrt.tju,-.i;ll-r u,/air-:a I__.ii,_1ulrr
Vallq :,et b,t becla i:rr,rlti P,trla \v:rln1r.i ilitiriarr .trbt_r itccla iiu perr-lii.rrii,:.r
r,;a:rq i.rlr i.rrnlra.t!: itlcir, cjtl-ii lLrrrgrlaj ;,,rCi tainpal< clen_1an ielas
\.rarna p;:clLran var-re lliir;rsi]l<;rn
olr,:ir per:q;rm,;t rvarn;r a,jitif
c,libei,,,r-i<irir pari;r layar !Var.rranya ,i.,inal bemlr.r r,,,,.ir;l;: i:sli allr-r
\"'].\rr.r:,':'1rr-r i-r i,iil,.i cill';r r,,anrl ,lig,-,,l,llrli-.r ir;:rty;l;igl:
srrii'irail virrrr
I<eser:r,;;:i.r'. ir l:rrnasuk sil€1{tlirrn tarrrpak, u/arr};t
v:inq diiir:,ili.;,:rt
irgr.r..ii,,-, ,.!r'r,'nrr ;rsii iJiia tiarl rirla citra rtu;r,:i;r yz:ng
berupa cjli:; ;rr-
'.; .tir:''; ,:lt r.,:;',. i,, UilltLj tlj]t,tsiji-l,t;: i;q21-,1.,;, .!\,;liit;:t
Stljll i:iii,,
.l;l;lii,,,;,.,t,, i,1; ri (;it;i ait;:ii..1:l;Ltahir;,it i,_,1., .i,i aeii..l kitrr_:tta r.jt.:t.,'t:-
.1i:li airr- ,r 1;,li:,: iii'!r'Ir;*r',-,,,,.r r,r-r!. ,,i t;i Citt,,t,t[t-;'t-rrtr.ait
ri :]t;ri
l -. r : t1:i,i,riilltl j,, ,t, ,,i,.,1,;..t,.,: i,,,j r.' i,::l
"'i "..i,,t]
,'-l .: r' l:ti: I' l,r, r .lr,,t ,..-t ,-,,,1, ,r. lrl i
1-t2

7.1.2 Alat Pengant;rt Stereaskcpik


Alat pengamat stereoskopik berupa st€reoskop yang dapat
ciigunakan untuk pengamatan tiga dimensional'atas foto udara yang
bertampaian, Alat ini rnerupakan alat yang penting sekali dalam in-
terpretasi citra, terutama bagi foto udara atau citra tertentu lainnya
yang dari padanya dapat ditimbulkan perujudan tiga dimensional.
Pada dasarnya alat ini terdiri dari lensa atau kombinasi antara len-
sa. cermin, dan pris:la.

l"lot o Moto
kiri k onon

B1 A2

Fotc Foto

A1 B2

I Cerrnin
C er mrn
I
I

I
I

Ll,1ririlai'7.2 5iliiF-():,;',i'l'(-;.lliliii.t i\ri ii:,.\.ii', Ii)r\ir ,i.ri'rrrjr: . i';:i.i )l


A[:', '- it:r,,: ': ii{]r{'r)

Aiat o];lili i.le: l(liliiri -{atrg illU}li-lgiti'i.rit,rtr 1-ti ittstl, :iirrOSk(.)i)ii\


i;llll aitrt y,;111,1 tliitii.,.: r-rl,:i; 11r:itt,r-i \i,llte;,isl,-,r,lr j-,iici,', i,,ril,il lSldll
'J
:,{ l r?f i1 'LcllllprlK l)i:r(.]a.i ,lalfili,,;t . -.
Stei.cr.,slir.-,1,- Wireat:i,;:'t"l ie;,liri ij.rii riu,,r tti:i'rri', r.lntt.l-i iileng
.iii-rtr1i pa-ii-li1,iclil fr,;1; : ii.)su ir!cif i;,il.i1-,;ri-: i:i1h 'lilrt,,:tlsloilol.
i(irrrLraiidn:;ii l):rr"'rii B;i,'ri.'sir-r r-;'ruri,:iIlili(.il:':la'r,sl.:r'-rp clengan
:illliisill)tJ ieft,,,a Cilt'nf-,,ir)!,/.:ralr.t tL:i.] ;r,,,.,,r:,rti,:r-iir y. :.- fLii:i iu il-iCil;ilj
iril.;,rh;rlai ini r-;.tii;r i,iru:, l-,r:l-9. i..cli.rit:, r..;i-ris.tl,ri iit: l,:ii..:rr:it,in,.l
t7:i

lerus irrnr-iLr,r rirr-')r(-rarila.li b6:ntuiinyir ,,,,i:r'l(j seri,,rr.lnrj (l_alJracle. l?lr, r

i,ri'rr,-l': selanj',rtrya membedak;rir strlre.)sl(op at,r:. i, 1i)


fi;1{giilri'i L.'aiiri (1) :;tero,skolr lens.r (2) steros;koi: cern.iin Lj rl
l.r,) str:re,r,,,ho1r rnikrosi.rotrii<.

I ) St,::.r,r,:ili()lt l:up:jal

I);iri br::-rrrr.k;: stereoskolt uang diqLrnakan hinqo,, :'-


kar.r:rr1 sttrer,sk*1r lerrsa atirrr ster,:osko;l sai<u m,rL.r1r;,kar,
ir,,ri,.
slerersl<op y.irq banvak digunakan r<arenar hargarrya nr Llr;iir .

nrLrrl,rlr rlilrait;r. i:era iierra rlan penrelihirri,:r11,l!il serlerlran;r


Sr:bagian besar stereoskop ierrsii mempun.vai sitesjfikasr
vanr_l
sant;r r,,,ri1rr. (1) sisiern lens.,r ,u,;in<i foilu,snva terlerrtr-r yaitri clt,rrq;rir
rl')sL'l'jt1r stt'ir. par.1a i;ioilrrg fril<us. (2) tarak Ien:;;r i.l.iD;ri
cli:c:,i.ri.iil<an te:-i-iit11a1t Irtrarl< pul'lil nlalirt. clii:-i (13) Cal_.,1,1 <_liiip;ri ::el.t..r
tlirrt;tsiil<hi,rn l<e <ial.rm saku se.:hingqa ia sr:rinq disebut stere()rr-ir_rl_)
saku l)e,i-,esararnya herkis.,' anrarri ,Jua hrngqa empat k;:ii
Parja bul.:u inj clilrtar-air;rn li;rir r:oirti,lr stere,._isi-loP l?ns;:r. i.:a;rrr
clari y'anq s,:cJertr.,rri.r l'lc ar.rir vanr; ii:1,iir lri;'nit, Car-nbar'i il .iil.ri,i]-.
.:r-rl-e,,sl'loi'lcrr,...r :;eiicri-lana i:Li.rtan r',,hrai::;s i't-,r1'Dr:saranI.il,,.r ijlr,:
::it ]'.,, ,.r:,r.,..t,-'ir;Ur,r. ii,rrq,,r.ty,l t])ti ,.rh,..i,1 irr,l,,f.,,.rii,rar.It,..; ,:r - .

rejrih rnr.,':iah. lvieskipun berul:a stereoskop lianq seder[ran.r. iar,..,li


t:-r:,,r,'Llir;ri i.lir;iur sr:suai clenq;rrr jarai< rlata penqarr)aiin176. r;;,.,iir,r;r:l-
.,':i.r l:r nr.,-i hingg;r 75 mrn (Liiiesar:,.i ilari llrie{r:r.. 1g'it))
Sirtt'r:tlsii<,.1: lens;: vanq rJis;rttiran Iradi, qanrb.tr'i,
ir,lri,i
r:.,r Ai,:.rr)r:i. 1'.rti-rPi r-rcJlrL)(.::,irl-airnva sei,.i5.ii L]ui_r k.rii d.rr, , nrl),rl

- ', -11',,;i;,' iltrr-r l<ahi stereosJilprlrl;: ;ljrer:r,.rlri,..rlr r-iriiul,i 11.ir.]i:.jiriiri


-i'.11
,.\l.liijr iriii,ir iiri tr;liilt iliksntb;:rqkilir, stel.e ttsl<1,1; ii.-lt:,i,,..,iritri
:.- ' - ritrlui< r-ii116p3i136 dalam p,cnearilot?fl citra. Ia berufia
..,,ri-, trJr.tq .jii engkapi denEan'stereomicromet€r' vat.tr{
]91ft,,,-,
.;iererisl.toi.r itlr Slerr.lor,;iro1_r i:tit,liiet;:i<l,,arr
pirdi:1,,,i;:.,r.,
l: SCLI agai kotak pembungkusnya. Stereoskop ini disebut
i (rr t;: c,llji,::trb.r:tili<.it; -tiiiiii.
rtrts:)t. j(li-)5atr.)lJe (r1,.rtn[,r,.tr'
i'l

l
ls..

. 11i-1.):',il' ;;'' \;!.,\,", rl'tri;,, l'fir i)


1 \li')l:ii!-li r l,: 'ti",rrr.":., -, t.t,,.:;,t':,:l-.,r;it
i ,_ r:.-r,tjirirrl!':
r ,r:: t:rr liL:i tili
iili 1: rl ljr.l l,r,l,

: ! ,i, : fii ll i,:,


l iilrl,ll
"
ii.rrr
't "l i:

{i;:crilr;e:,:.li i:.iliri-ttl(',.1 }
I:1"1 i.-i.:,1',i1.:l\ i_li lli i r1. iij i. ',r

Plli:,i; ll.;|'r:-rr"i':. j.'il'iii) Lj;,:l'-rri tli'{ji.il::i .


ll),
i:r,''l i.rii iirji i-l f l i!$i1i ll I

i-](:r;",irrt]:;j:til i:.i,:,ri-it:ir'! h",,1;i ,:1,..^i"ri*l;i:.r.rrlt'1 . ;tiliiiri iiilI'i ilfliteliti ltelrt.;i'ri'i i,


iir1l-i li i.'.r!iij i i :1,., ;'r :-:',.i I :,t: fl .

iii:r icil.:il'r r,.iii.1t"lla ,:,tl,iir.il Ijr::ii{-laI}ifrti:r;i cifi:il ii,'if{,;;i"l11 l"t.i:.ii -}

;11.11';.1i,.,,;1; ..
ir,:r,r,:ii:.]ri.ij) iri;"rl;t i;iiai'r jLl;1i.1 stgl-ar; 'vilr,e i,ir:J i,r:ir.i J.',il. iii.. l,
'\.iJiir..i l'i.rt;:,.';, ra',1;ili;ii ji:l1 til"; i,;tlitj,].1t,.,ii.. i..it;ii;;r tt!rii:i!'1t:;!iri;:lit j'-,r
hr,:ii:krrili il;1;.ii; r.;;iit; l.jli* li-r; v. r'J.:l r:;lt, h.ii ir:i Jitll:illr-l il'i'i(:ilr,rlril1ii,:,.
1.li-ri ir..,lf. i:ri:1ir(li i:lCil.Ii-;Lt!^:il11 , ,!:,ili,,-iir:l 5i::Iiilll) i"!i:l'a.r.is i]1i'ti-ilili.:{i.ilqi'il'
t:liirkr:ir ,:ir.ii1I :ir:'tl.i i.ll1r.,;41q li;:lItit l*iqiillii'11i1 1,:,,iil.i i'lii;t ii;1,: r;lr?i;lt,lr. ]::
ii:iriiir.iiiij'ii)r-:r;*. i,ti;rir.lr,, !jriltt.:ir)i,)11i1-r!itin{.iiir.;i;t irrt ii;-ialii lari}-11S iir;:lri:i
L,;iir,.,;11 ii.:ir'r, i:;:ii11..i:;.iJti.! li.r:ri)'i.i i:l+,1|ir.ili:D (il:iii-"k y;lllrq l'l!;;fi r-li.lill,iti
j',i.I

Iiitli:i i(,iir i,.1r1i;'1:,r;::: rllir,lir ki';ra:ttl il,r (]r:]ii,.:o il'i.li:iiLi,..ii;,itt illiili:ll-ri.,iii


i;i,jIi: i'r:ril..,.r,,r i,.,,.,;, t,,,.;i::. iirlrrr l|,ii,..t;li ,:iei,,.i,,ti t 't,',lilii.t'r iliilt.lii iii*lilrj,:.j'1i1.'i)ri
rj:r-i.li.i r.i ,ili'l,l',i: l.:iri:,ar' .,r.).' l,,iU {.i(')r', ii .i (i;;:iri!i.}ili il .'ji. ]..1114r;;;;:
1 7ir

!ii,:rL)iii.r.$ il,(,(.lill:);l.rr .;'., rri i 1il.r ,:r-.i)i,i_ tl.,,r:.,: :,r:. ,,,;,.;;,1,r i,:.r,,:rl
' iir.ii,;;.ri:, it;,i,.i.i rJl:r,,;.:tr r.i!,;I,,ri j:i, r, jli:,li,i

.: ,t;i".t--i"'
i.:.::tiiii,rlii r'-

!ii,.:,';

\.|

i,r"

ti'

, ,,, ...i, tf

i;i:ijiii)ur 7.'i a-i-1.ii-i:i,:li ril,i i' rr ta j'i': ill-l ,:fr,l. i.lf i: iti.iri' I I rl.ii ,r
',.i'.,
i:r(,:lLixirllatl;iiiii-v'ii l,,aii,.i I,liit,:i, r r.'i:.i i;;Lriii, ,i,ri;.',i. .'i9i,i::i.'iii':,r.i l.i,l;i.i.,r
ir-"i;r.r.,

t.,rli: ici:ili 5rl$irl'' r-irii'i jiri;.tli lltlilil ii i,i'u r,i r:ril,-r irlrl,.. rt -r.'rir1,r., ,t:j;:.li:i,
;::r ;11i.,ifiiill-r..,;i,ctelt.) 'ti;iiti-i j,rtal< ;:,rl;tiil tir.r)i,-i i.iiii,ri:riil rirrirll '+:rliil-:1ir-.,
iL'ri,i(J iiiiiSi:iiir.1*n iilir.;5i*Yfi:{-'ltiiA fl:r,.r rif+riIiJij iiL; i.jii:.}(1$a:i::(,,t,ii i.rart,rlir

,.iiiril:rl.rtlr,,:it l-:r:;'ii;;:ii;: il.ii;ii:,)ii1i{J ir,:iiijl .,',1 ,i-: ..;j r:'ri, ri, : r'.1. i]tr.it
: ". ,,],''":.r'-\:: ':t:: '.'r','t,,tr. r',(t;lrit'.. ,,:i,-..1 i1.,.1,... l;, ,

l'r;,i,-i,:i ii*trrhilr i' :i i.l!)-litlrii j{,:ri) :jiri'ri:;':ii r. r,ri;ir-.iir ::iii.iirir}iiLJl irJI -


'j
iit ]l if ii:)';,r, iiil,{.](,ilf . l,l,jl,rrrl;i.,i)i) ir;lrtnj: i,i: r',Ji \l I :- ti, b*jtLi
i,,,'rtiij i,;r111i,;;-1ir ,iit-:rill;rki:ii Liailii: ilti.r::.;ir';.'i,1.:l ;tili',.,., iirri,jilti-.irr,c
i,,,r,,:i',itll,i:i !,f1i1t., iit.t.ir.ril.,,rIttlit-.,.1ri'1.,;,.'i"i 1:;rii:iii-l il';,i'itilr1.:irirrli]!^l\jlii,
,:i;^::r,r iiiir:tl.;i l.irlr.i.:i (-liii,riirl!i'i :Jtilril)rt :,.i.i1,r. i,:.1 i.;tii"iili !-.irir r:;!.j'll'i::i:1iriJ ;!'r j-
:\ri J,li::ii.i:lr:tlli.i- ;,'ii5l'fi,.i ,:i.itli f:{illij'riil. r.1irl. .i-'l} i-11,lli .:JiJ, I \,li::r}li.i
{.1;riLrr:lilrr'1g
}fi.ir1,i *t'r'ii}i:i; irLri.;i. i:r;rr.trr ii,ri-r i.}];;: iiril,;i i(at';)i:r::.ii.:it.;i.:il.i i-ri:ri:"
rlrili. .\i'i r.lr:{-t(r:':1,;;:i-, (:eilr,i:t lt'li *ll.iL:trqii,:iill i-lr.jtiiii:iir i::rtl;}'; liii:,i. r.i;r,'r i.r,r;,itrr.i

.,,:;,,,,'1,.:,.,i..:; ...- r...i.:;'t;:j. i,;,:...,,:,1,,;'::;:1.':i;r;: ..':, :.'i..r.,'. rti.l-i :.


i...,r,, i.l,:i;iii.i ilil j:lil,ii ;r111"1jr1r111-i ,,r,,iliij (itl-i,:ti'i .ii:..:j):.i, t.:itj'\t :'i;;1);1r jrl-. r i
ll: li.rilr,ii: :ki.ti,' it.r: Liii1,,',, ',",.'. l-..tjli. ,,i.,i::,::i, t:ii-it ritI.'i.'jl;::!ir";r.]i1

,. lf.l

'i..i:.riil:.,;it .1 \lj.i ,ri tl'.. r:, 1".' ,' ii.r." i'll'


179

ir,ti,.,i,,;1;1r; t,:i,,,j ,. ;';lt,,tti,;:, l<u,ilt:,:l fi,titillg:t,.Lalnitriii l-j ,1i .,'-;


,r,r i i, ti, l,il,r,li rii,irr . illit;it t.l,-ttt,tl.r ltr:t.lliut.

[- . iLr;r. riac,-al!r pcng.trnatern :;1eri:ls]ioltiir


lr ., l)erni)esaran ster euskopilr,
I)l'ngi,ri"r tlernikian ber.rrli [ralrw,i: r]n1Llk Irernbesareir r:r. ..

i<ali rnair.r Iuas daerrah V.1ncJ cJapat dl;:rrrati :iqrcr:tra str'irer,,,fr


seLr,r:iiir '1 1'L1r',) : I ., 16 luas i1a1313il [)cng.irr].lial't ste i-ec:ti,.oI)ii, i,
lrir-,i,i.,Lr]i:r. a1.tLr I7'iir luas ri,ic,rah nertanlpatl.)n LJrrtuk n',r,,11,1cr' r:

5ciLrIIrit r.l;,ittralt 1-.r:r't,,nt1tiri;t)j h:rn-r-s ,iiiakiil<arr pC!')ilii.t.-rl


5fg;r311ri1r,1111!rr.._rliu) pr-nrriqr,\r,t,t)t 1,1 r -1.'teon!Jit. f)gnr-llleset.itt; ,al
harLLs riilal<ui.lrrn 6ls11r-izrrr sar)qat crtrrn(tI cjan tiir-i:;al-rakriir ..].
1<.,rci,irlri.,an s1s1qr35[9p ictltf] ri{:irrith jal,.rr teriran_q {.-ir ..
mei'nLr.iairkal't Ilel,enaran inr ;rclcr ster.,rosk()il yalnc{ dihuill dei-,q,tn i- -
Sa Ilenqamat.ln Vang dzrpat ijipuiSi-l)Lltclf untul< ciapai rnen(1irr .:
allarir nr.ilyi.rrrt :eluIuh c] aer;,rfr ;lrzr1;rrnpalait scrhinqqn ii :,
rncmeritri.,ati lleil.Jqe::r?ian siere ()sl.,r',lt rllupui-r penq(ie5qi a1r r r l-
stelOnya S,tr:reoskop ini riisebul -\l(-rreosi.(op Lr(.rnuiilrx'Olri i ,l:
atarr 'Oir.l i.)elft si:,rnrrillq slerrroscopf ' (q;)ill)ar ;' I ())
Sli:::ecr-k,rp penyianr Old I)cift virirr{ (lisajil.i.n l).i(lil ir.iir .ri
7 li r,irlah sterr:r.rsli<,rp pen\,,ialr-,,r l<er:tbnr ()lci i)clfi l:ili,reosiroJ- "
,'lilcirtli<ir1ri ilcr-r,.lai'r riLl;,r :,,c,'i len:;a pr,-rrlanr:rl :rellinqg,r rlir:rLtli,,l<iir ;::'
t.rnti.rk oengarriiilan oic:ir dua ilran!J secalra lrcrs,.rilr,,i. Peirrites;l;,rn;rt.,
satrl srtt€ngah ningga iigit kali
i)engt;rmat;.rt oleh riuii or;rnrl lrtr!1. ri: i
-s€cclril t,r:rsaiira memLli')qkinkan pr::nafsir citra br:rrnLrfa[iat tr]i1r,r:r.-'
f.oto str-:rr:o valnq sed.lnrl rlririternreiiisi , i-iai ini banvak herr,airi,',.,-
untul( maks'.;11 lartihan yi.tilu dntar'.i yr,,:1at!ir darr :,i,sit i-i. rJi,tn l-.t i:r,,rrl
f.r,rl ;,rti,r ili:ll.ll- ,l : ,,f r'ru n',11,:l iir r ri:,r ,1.,],rr., ;t;\'lr:.'\ ,lt . ,:.
nta..;,tl,tit i,,r:l!tit fi(1,)].. i1,r;,..i1,li,tt.tSi:i{.,..,r.r1n!,]iii.
j(,rrici,ii,liljr Ltirliti., rirr.,irt,..ri..],.ri-,l..at-r i)a:rn,.-lairirili,rrr ji(:ri{!-):rlir,: ir.
dila'rirkal clclrr.r;rrt ca)r'.i:e(irrihana. I)r sarrl)inq c.u-ai e,iIc1 !i:ii:.1 i,ri,:ir
rjilit,rr,ri.;;,r:i irii. .lii;r i,irit l.,ailri i]il;ii.iukitn (lr:lt(1;.1i) ti,einbti,li l,rttr ISiir,i,
i|}1.'

rr ii:r:iqr

i-,-;iiItil-i ,\,ri-il Ii-r Ii,.i-alji'i (iir. .


i.,:i':r ll;,ij;l ri;.:.ri ii i;i!iii'.'
..:-1,'1.'.1.)r'l ;;].',;r. ' r:i' '

:,,.:\1,, r '.i,):','..' 1'. ';- :, ,,


',
r, ' : I il:r i'
jr" . ,.:'. '
( t:r..i ii. "1 r"'
l , ': I ; i ril t":'
rt.,rl
rjci !r ilr-t'..ir-1 1i l:,riii tit i:,,i, r

;r1: L'" . .':


i-'i..it-,r-1 llijir-lk l.ls: la iir.: '

lr; i.:i-i . iii., {;i':{l::irli'i ri i i i !', ;

r,i- ,',,.
1 t;, :'
: r_l 1

{.i;r:'rr.1.,ir ii ii ,,l'l:.i1i.{ii.j.;r'it., }ri._i,lyIi"\t?t I"L:},4Fj,j)rli (,)Ll.} {)El_ij].


! liiiti

.-'1; tr,,,t ,r],illl.t 1,ri'!tii1: ,i,atn l;ti:rtr,.it,l ittilt-t,ji.t:1r ,.iarl,:lt:i i,,:r,r, l

i :,r, l'..,',t,.',1..-:r1 !r'i l..rt,rl.;.ii,,1;,,,,' liii,,:.,:! Ii,:L;1


:_rii:,iil. :,:,tj:,t: ..
ril..ri-,i,':).., : ,,1,,1;111 ,.,.,i; li,l ,i.r ;rrr.til;ili ti,,:r.ti:iir itrj.,' l',tli:i'i. i,) r-i,:1-rr,tl i;,;
iilr: r.,i'r,, .,1:,iii.rl i,.i: ii,il;,r;ir i,,rl, iirL.i, './irii.r llliJit r.'1ii-iii,ii r.jrti'l r-rt-.. ..
ilr;:l'lti....,li;.rr"ri)i r,t iiiri i-it,i, ,.i,,,ri ,g]]:i):ii i,..,]] i:":':ii,,i:...it,,I: ;.;: it., .:,
i-i:.ii)ilt:'it jirri:itrii,t;..rii.rn kr.tlldiii;,:lt] l{riili;-r i-{:i),:iiiTii:tt L,:r;1 ;.ti:.iitirf.t.t, ii1
rjlL.r l;,,1:i. i]i::ir,ir,,:r1r:li]{,i;.ri'tilarilr':!i;t iii:lirji T::{ilt-ti-jt]l-;3i:'(iii €n1l:l?ll il;tii )i
:,iii.11;;,i1-,r'1 ir;-rii: r.iitlril,. l..,.lli.r t:-]t,:Jn:i h:,irL|ii:i iir:cil (.iilt't iiit,-i.il,
3itll^t',',;:-ll'';lr ll t'1,',t i.,,':1j, iirli.lri.r ii,i.iii-i; iiilrl:rt, . l,,i,,r.i;rii,,r r.;:.;r,, j,-,iij, l'\.
\.,;tlii1 :1.ri.ii,.ri 1i,.,, r'li'' iiilii i iii rij ':,rri,ti ;,tai i_,iriit ii:i i_li i l.)l 'l
):,i:r,' .,i .. i .. .i;,

13) l-l:r itr r: r-,';1.1q1 1 I 11 I


j,11 q 1;;r'.i,1 gr i!1

i.ii,.:l-,..1t-,r,.i.:r:,--: i:r:,;!,1 litilni-tiul.l la.at{.tilr-,ti irti r.jis+:bilt slei'a(..}tti".:ir)


fin*ri:;*,r ]1.iH :::li:li;:i.i:,lii.rF (-i:{ilir,{il.i r-ll.i\f, ri.,riii;rdr" \,_l;+;.ti

:::.

{"i;'!ivlh.?!' .i i,li lr:,{'i'ri:il i:lrrii.i iir i't:i}1\-.iri :,,:,Ii;-.i irii l; ,i.r,rl:rr,:,.t,:, r .ii{ri
i:1,1,
',

r', .,: I r: r' r.: : .l-.:-,11.1 ilil:: ,;,11.1 ' 'y'.r11 ;' ,::i.1'r

rl; l-,l,irtr,lr t,i'11-rl) r:,.)i.r!il


',rr:,i,ji.]:l,it-,il :t-t^tt:{l'i ':.r;ir't.1il iLl,:.lit'L-:Slir.ti, i,iiii'ii-j i,,lii'li.ini,';', ,i::l '1

itliriaii;i1l ,;.,r ;;; 'iriiliii i.:'.'rl:-rilrill;lr'.ili 1.r,'liit.l ir.r:l'r:tii:-f:'.:r.ii-l i-'tr:'tii;;:'..i I i

ilr:,.-:i , .,.1 .:li- ,. I.1 , : irj ; ,.r) .: !:.r;) I '.,,r'lll -r.r:1,'i1. ,;r l,'.) ' a
,,,,,!il, r,.:i.:,iil -., ri ...:.,:- i:i;l 1,,. i',1,1'.'.)' lri't11;-,, iLl.l 1 i,

ifetLii:,i,1:,,:l'i:i;.i r.ii {tii.lll,it!.r;:i i,iilift-l ljtii;i t;ittgr]a rir-tl'loi.rii,til i' ;

I)';T::'i.,r;:;iri",rii i.jtjrli-1 lr{-rr.i}.!lliirr ir,jriii l'.;:l;Lrl-q kiili tl ijl*:jlrlci di)ii itir.:l I

ii.ii",i. i-.,,ii'r;i ir,: I i:liii"i; i."li ::i:rit-rL'li1! i.)rjirl)nlsra j.ili"li.i l;1iii:1-: ii '1 1

'r:"-::;ii: l,,,,l,liir;,1,.:ii1t'l tir-';','1i,51"'i ,i; l|li ii't'l*.:t;lli l:ari;:i i-];:l:r,:i. liii-''rl, '-
i-ji-.lii.iril,..,n i.:i:llii:1t':,rjdt-t i(,)1.,:i iiii)i{il..li',1ril. Irr:frti.ii;ilallJii,r;rl
tiitp;1t r-1ii,,:l i.li .I
i:it.:r-jr.l,,l .i'..:i.i:' i'l;ii irii,',1!ir.iiri tii,t'fttl-ril;ri-ritiri) i)rliiri'\:i{i}}.:i,;il illir:';i,,iii, :,r
,-llli1;. ir.;i.1liiij'l{; l/ii:iil'::i l:}llir\iriili.iiai;1. i.it:iLl,'9181,-ril ir;ir], ali l:,i,' ,ll
rial-tri:t!t,-rl'i illfi;i !1ililil (.iiii'riri:lii d;r;.:ai fr'rr..'11'- fiiiiii;ii;ri1'l-i*: i: !1.
5*i:i1.i:.', l:f rttjriii iT'rfl!-ii.li-lii i-1q1:, litlii' {,.ifri.i t,;i:l'1t.1 ,.-ii;:ln,i1.i t.i;::p:il rr r;,
L+r'i.,.i..,r,r i.il.i';r :.,,,1r;fi cri,;ri;!. i:iji.l,r'. itq::l.;.i'l l,: h lelif i:lii; ai'iliil'l'i
il,'l

l;.rrtlill.: :.,: . ilr.. l':, :lr,li ',, i,l" ,i , ,' ,. " : ri'

,,riitrffriir 'i,Iit fitgrt-,;ttttlr,,ti: ,:.,..i,.,iu 1.):i :ri.ir:1 {jri)rli.,i.:rl:r'


lrr,jrra,rtt,,rr,, .'/i;il.li'i i.i.liifii-r {.irllllliirlillr-!i-r :]. ,.1l.il:': il}+.llirr liil}LiI.
,i.i.litri;i.-l j:icl)1,,it'irltiu, ,Jl:i.i i,r;'it,;air i'r;i,.ii: Iliel.l .riiiliri.ir'.l:);':rtlbail ke-
jtlii:!ri11 peiLlJul-iiiTl J-ti:riit ciii,,t 1.i1 11i.rti51 poillrii-i;:rir!:: ll;,ilr ri;li:0.lu.rei-i
irii is:L,ih hir.i;,ri i;liil riirii'rr;r1111 i.li;:tri:,iii it'Lrrtile i:itr-i:;-i:ii:i'i"iii {-:,amb;:'l
,-. -ii.r t'il":11',,iii.lli,;;:"{11 ;riilie{lr:i!irilJ oi.,, l.,l .,il1r(j i-.ili.iri:,,:illi:} iij illilS 5et)tiJil
: .-i,l Si:t,,r.

i,; i,.l i{:.ii';) i:e l{..}:, i'.i..; i:r

{llir.tiC:ii i..liit r,,i.,:.,.iti:i,t/,1r},r V.ii'iit'r4iiitiii,-iii.i!i it,llrjj,l!:-i iiiiii::OSriCp


iaiiiir il'rt,,:iL-,irlt{.ir:ili{)t} 1.;;3;.i;:,iil ',t,,rt'l r-iii',rj:ii.;rl, lratio, q,:r:i1..;.:i. ,r. i;;.
l'r.'lti;il.iL:1t:,li rllirl iti, ;.,,,riti;ris i:i'ti.i., ;r,lir',:.i;.l,ii]'..r.! i-:iitiri,i,'ri", l-rljrl.jalalar'
:-!

I
i ul.,

rrariiL:,ir' 'i. ji: ':.jli_l'iL.i. l:rii(ii, Z.(.-)()1"1. llj .rlir:\li t.il:,.1A :,ili\AIi (l_.ilii,rs.1nri ;,rrr1
iiii,,i.) j,; i,r:

:,i-i;rli,. yirii r
r;1.:r .1.'i' l: .t;ii;rr,,i liti'., iri:it,:ir r.l;:rn fOtc l.lii.i ,.i,ri.;i,r
iltisitnciin ..:i,:ria,() i).t(i,:t :j1ci.(j.'r:il{(}i_.r iitinil,;iri, penqalr.rtititr.,)
!t r. rq 51.,111'1 1 l]il,'.ll-ltiLl;rit l:.tiii: fr-ril :i1i:'i()i) Uirl-j(j ll(.ta]i,i ,.i:,,.ri.,it,.,,i,
iti,rlrr-r.i i:,r i j )::il:i,:j't i.)r1 fr(,:t{ i,.i.jj-l .].:iijer r.,iirtr., htr.L.,,r1-r irr.1r ,

dr:r'rc1an i i.:'l:ti rl4,rtr.lirilt,t],::i ii-1,.i;.r1,.,,, i{iiqtririi].:i1ai il.,tL.),.,i:lit r

\j:lliq l;r'r'1 ::,i.tii,;t11i.;,,1 itit:,.1t.1,t'll,lI i_,

i',t'i.,1,y11.1 li.-r;t l,ijl: tittiliitt-i)i.-).ri.irtl ief]r',..rj{.


t:,;)il;r) :.ii.ji j.((,tiiti).
rilr;1. '.ir;irr,i,.!r'!rri r'lr,lili:lri ,.ricli irra a)i.lri(-l rr{..r1i.ifsir scli,,rliqu.i. lii,l i
:i,rr'ri-l.r ii-r,rir'riiiir'.1irQ]!i'ilr (.jriri-lrt] i,ilihirir.!,1aritir i.riri:i;il;ren,gan.riiiir:1-r
iri.r,
l',rlil),:l tilirlr.r ilj!\.:.t,) r.l,)rl ,.,';-li' ;rr_tt i.ltii,ttll:rj,SiS,,,,;ir.l:;f:flCjifj. i-t,,i,,:t
l:c!;lir:,:.trn,:r, rrr ]t,.,r'jaDi,irl :jlf.r1 1.,,,|.-tit;.ti ;ili lr.littit.j!-j i:-rt.iitii.,il r.irilr..i
lr(-liii..r)i',l,. ri:t.:i,ril,t l-:il i.ill.1(i,tit i.rif.te ijri;ii,, ini.iC.a)ij r.lijt.ti,.,Ll_ri,t,i,,,,
i-.ir,ttt,i].,i, iltt:-;c;tr,.:ii.tl ,,,rrrl;;tt r:,11,.:jii-l:t rf:ii;llt liliitr.tkii-l r.lai:.I i.1r1_rr::.,r1...
i,.irtr,i.:.1, ri'r'rr1 I i.,f: ;,.,1 i,.,itii"i i r.,:l;:l
i.t. ,. t::.r ......:; .
-ill l), ir1ir.1.tt,.t,.)ii..r.i: i,,,. :.
itrltt-ti.,r;,ri;ii,.,r, rii,;-iitl;1i !tiiiitl il;1lr1,i.t .i0i; , t.li:1,:itii iiL,]ti;i:iit.t, ti,.r
:-ie:irr,:,,;i.:i-:,1. ' rti-i.ij;-:i iitiltL;i:rii i)G(i;,i r;-lt.!il,.ri 7 i,r. ja a.1ilcril1,{_:ii
(j!jili.)i]:: r-,rri r;;',iaitir j::(lir!jrji;lr.:lr,-t t.1ni!l;.i nli:tn!--]iilila:tliiai)
,.iir
,,',',i.', : tl .:.: .:t,,rr,:i.,:t:i,l-: i.,,,.:-,,,,::rltii,ittlj)t,.rit tti,.;. _
i iri<r

iiarnir.ii 7 i7 iNii :il,i';i.'1 ()til,i()i:) i" l-i{j./1 i.;\.i\l :_i::itt:i ti..i,rr;.r,,._ 1r.)r.:t)t

r.trtr. i:-ii rlirt'ttilli,kin],.iiu iiliul; ljr,rriiiti:tfiii n :qi(.,t'rt..,ijilr,irrij ;-r,ri.t;i i,lri.r


l,'r,lllr fjifrr l,lriIl(.i llldi-il,ii(1till.),:rii;itt't r.iL.[,] j;11i-ii ieii.]Ai)ij ,:,:;irr, irr,;;.ilui,:r11[;,;J1 .

;lr,;'lii'l:l)i.iir ii]r'r-r ilir tjLl:;-tt,lii1j l).JIlall'lL.1irr:r ar'11,.':1i\ i.iiiir iil,rri'. i-rLririrrLt


r))lriiiiil:-itll.){:}ll I,.)i:l(til i,rilll\iarl.l1.'ii::,ir,rtr..ll;:>il.<li.rl1"l l.-r,'ir.i,i::ii:i-llrri)!r.i:
L1l'..ltlpr.t;, tr'i':ll,trrrl il,iittr'ir fi;rii'r:Llt;:i;:lil'i r:,1,,i;r:. ilir,'ili')i1,:ati',ii;
l',f')r.i;ri ttir.(jf]it(jli)rl((.;1: litiriii ,,i,ri)r,r.,,it il-](tij1 !li.:j,.:,..'..t:.i,:,; .;.;,,,..;.1i! i,ii:li'i,,r
I riritr.ri:1 :ri:r]-,i1i,I l r ) i.:,r]

I ii lli ;'l'i i'1.,j",1(;i ll,ii lli i ijj,o,,'i:.!'r l,.1liir:. ;. li i;.::.,

i.Jlii.ri,rl i.;btrr:i-, il':.-itlilirtir,.rll r.1rl:rtiii tillr.... ._, .,:..,1,-,\,,!,i..i lie!l-


i:lr,-i. 5,.-tt,iii1;:ii cr,rti, rir l.riii.,i,,iii iilr^rt.:rir il)r;i)rli:iiiri:r:,.,,.:i l,,lt],t:; i.j.it: ].,tti:.
187

pengQui-rai:in rumah. Ukuran kemlringan lahan digunakan sebagai


saiai-satu va::iabei untuk menilai potensi atau kelas lahan. U}'.u-ran
lapa:'rgian oiah raga merupalian kunci penting dalarn menSlenali
apakah lapangan itu lapangan sepak bola atau lapangarr tenis Ka-
rena pentingr,y*a ukuran itu maka pada kesernpatan ini diutarakan
alat-aiat oJrgukw obyek pada cilra' AIat pengukut-!"ang
Cibicarakan irri meliputi alat pengukur: (1) arah, i2) rarak'
(il) iuas, (4) tinssi, dan (5) lereng'

7.2.1 Alat Pengukur Arah


Arah sering dinyatakan dengan 'bearing'atau dengen asimut'
Bearing diukur diri utara atau dari selatan sebagai pangkal' dengan
arah jarum jam atau sebaliknya. Besarnya berkisar dari 0o hingga
gOn. Sebagai contoh, u 40oB berarti arahnya 40o dari utara, ke
arah barat. S 600T atau S S0oEberartiarahnya dar!selatan sebesar
60o ke arah timur. Asimut dihitung searah jarum jam' dari utara
s"bagai pangkalnya. Besarnya berkisar dari 0o hingga 360o '
Misal,^'yu"asimut 123o berarti arahnya sebesar 123o dari
utara'
diukur searah jarum jam Alat yang digr-rnakan urrtuk rnengukur
arah ialah busur deralad. Pada gambar ?.18 diutarakan contoh
pengukuran arah dengan menggunakan bearing'
Baik dengan mcnggunakan bearing maupun asirnut'
pengukuran arah pada foto dilakukan dari salah satu arah sebagai
p*n[k"l.,yu atau sebagaiarah 0o-nya' i\rah pangkalini ciapat diten-
iuxan di medan dengan tiga cara, yaitu dengan: (1i arah kompas'
(2) aLah utara peta, dan i3) arah suatu perujudan yang tei rh
,-liketahui (Paine, 198i). Seba3ai contoh, kita tahu bahwa m€s'd
mengarah ke barat. Arah utaranya ialah arah mesjid diambil
sii;-
siku searah jarurn jam' Contoh lainnya yaitu dengan berpedom 'n
pada kedudukan matahari pacla jam tertentu (bagaimana carany; ?)

7.2.3 Alat Fengukur Jarak


Ada dua .lenis alat pengukur jarak pada foto' yaitu pengul
tr
i,-..._.

*1i ii
iri_

:,

(Ji!
i,r,inliir'7.1i:' i'l l'.iiil!',il1i.ril.,.r\ii,\i :lii',rt-, \l l i)i r\ili .l l)

l.ri,fl.l r;,tit,l i !) laiitl.!;i l)il1rttlill.i.lt,lij. r..l;tl'r i,:') 1l'"ilLr;llr i)1,'illi.l{,r:,t'ii-;'itr


il,.lia- ii.in :riit'Lri.;,tltlil I 1.),rir:

i I nlai Iltil-i!iLilil.lr jiii, rr( l rr 'ii )rr l.),-'l j r ilr.'r,,1l, rr r

l\i;li p{.tlla-ii.1i(i:i l'i, ! :'rili.ri.'::,tiLl 'i;i'',ii':l"lrl ;li''


Di,rt'i(li.liiul' .liita1fi. :jeal(l:itr1li,1 !i,:)lir-1 l-r.::lt''il.r:,:rji:' r.isli'1, ' .'i';:i;, llljilii'raji!.';'
.jir)r Ifi{li.li l'iliCt-(li-1..!l{,.i irtri :ii tlr.rl'l'.il1.J ll,tril'l'll,iti,.rr' rrli,;l .l.,il,',li V;.:i:'
iliuiiur Ii:rfltriii (]i,;li:lrir.' .! ', lir,l.rl l' -r1 ;fl ':rrr)' I i rL 1'-rlriril l'"']r:i"
iiti..jj';t't-iiut-cr1ai.t inai,,,i :r,.lii',,.,.1i'ir'; i.,i.'l',iirri;,, lriii'lri,' lji:,,::li^ir:r 1.;;l''l;i '1.t':"
(:i
i-.iir ,'. I

i],': hlti ilerl!rrl'iili' iirL:,i ,llit . I :'.1 1r,.', ti,.ti

1)'.1;.:t ':,1. r)rt: Ltl ,.'t.r' .


is1,)

C;.;r:rf;,rr i.tr:i 'iir:i,'r'i. i'i:i!ii(.ir'riii:, i:ii.',|1':iii'l.rli l'4li(llL' (t-.si'.rsc-lalr r:'rr"

.:.,.i:,"'.ir;r.:(l i{li'l'i:t'r(rlii-\i ri.,..lnii,l'.i( 1l ii,: i-tl.i!ii']t,.ij)

Lr
19f;

illikromeig:. Ci cialamlrya" Pernbesafarrnya berkisar zlntara 4-10


ka1i. Gambar '/,2A rnenyaiikan saiah satu contoh alat perrgukur
jarak dengan pembesaran sebesar I kali' Di daiamnya ada ukuran
sepanjang I cm yang dibagi atas i00 bagian, le,di unttnya iringga
persepuluhan milimeter,, Karena skalanya diperbesar I kali, unit 0, 1
mm.masih tampak lelasi Bila digunakan untuk mengukur jarak pada
f*to skala t:10.000, kios berukuran 1 m x 2 m pun dapat diukur
der,tgan tarrpa kesulitan. Jarak 1m tampak pada {oto sebesar 0,1
rn!-'n x 8 *" 0.8 mm.
Jarak yang diukur pada foto ialah jarak foto (d), Untuk
mengetahiri berapa jarak sebenarnya di medan (D), iarak ioto harus
dlkaiikan dengan penyebut skala fotonya (p).
.larak medan dapai dihitung dengan formurla berikut:
D:dp J2)
Sebagai contoh, misalnya jarak ab pada foto atau jarak ioto
sebssa!: 9 mm. sedang sl<ala fotonya 1:i0.C00, jarak meciannya
(:AB) sebesar 9 nrm x 1i1,000 : 90 m.

7.2.3 A{at Pengukur l-uas


Alat p"engukur luas dapat {iibedal<aq atas tiga k-ategori yaitu
(ii alat sederhana, (2) aiai mekanik. dan {3) aiat e!aktionik
Ketiganya' d.ibincangkan s€cara ringkas pada'butir-'rrutir berikut.

i i ,*lai se{.i"ti)ana
U.:ii;]ri: keig,t,,,1 .;i.,, l-rrlt!iri-li<:.tr ii;;,t:, :,r'{.r:it:r :]i:Lierllall.r
li:iiirffak<rn iigo .rla' :;r'.;:-,i1,:::r.:: r.,r:i:ij ,,r!l.irirr :r:r,:i,i.lrii-, teli,ilu:-;
;,rrlt;lya, f-ii;;i iiiat ir:, ,:ri.ry i:,rirl,:, l.:r".iarj,:;ir-.r u-ri:r'r I.,.. ,tL-ri..ltiailrli,,a,
:r,liir.it (aj irieii;riE sl, r;.; , (i--1 rn?ICii,: i;ujLrr s.:ngr,,ri , di, j.t (c) nietode
t;1ii:l{ian iilii,.
19t

a) Nletode strip

Dalanr rnengukur luas obyek c{engan metode strip, alat varg


diqr-rnerkan ben-rpa lembaran tembus cahava yang padanya Cita: ik
garis-garis sejalar dan berinterval sarna Lresar. I-embaran terni: rs
cahaya ini ditumpangkan pada obyek yang diukur iuasnya. Kern.r-
dian ditarik garis-garis tegak lurus pacia batas oby,ek seder-ni!<ian
sehingga baqian yang dihilangkan sama dengan bagian yang ditarn-
bahkan. Garis-garis ini disebut'give and take lines' (gambar 7.ZI)
Setelah seinua tepl obyek dibatasi dengan garis give anci take atau
garis keseimbangan. sisi atas empat segi panjang atau sisi atas
strip itu dijumlahkan dan dikalikan dengan intervalnva sehingga
diperoleh irras obyek pada foto. Misainya luasnya 28 cm2 dan skaia

(iarnl,';r: 7.rli I,F.l",l(-l(.lKtlliAi\j i_i.iAt, iJENali).1 lli .i'ODI-- S'i'Fllp


[-u.r..,lrLiirk - (;18 + CI) : i:i: + irr-]) Ail'
,{h llC . . ill'1' .- oivc .:irri l,rkr ilres'
lill, (-.(-' . l-ii-i : ir-i1:.i,".i-,, rl)
.jrr,rl.r

I : 3f l (lili.' i-,1ri,.1r1,;. fli nit-il;tn qaiiii Z&1 cnrit ;{ (ZC fiCiji:,1


11.2U{l i)iiar C{}it {rrr,:,1 : L i;li).00{i ;r,t _. i i? ir,,,
i.-r1,;1i;t.11{,:i,r-, iil:.ts fb,..,.:i,, d.:li.jar i,-)it r.;._r{_, ..,tri;: ii:i::.r}-

t
I qti

pakan cara pengukuran sederhana. Alatnya han_ya berupa


lcmbaran tembus cahaya yang mudah mencarinya. Bila gar is-garis
sejajarnya dibuat dengan cermat dan garis keseimbanqannva ditarik
dengan cermat pula. hasiinya sangat dekat dengan hasil
pengukuran denqan aiat teiiti.

b) I{etcdc bujur sarr.;kar

Penguliuran iiras otryek cenqan r,etot.le Lrulur s.rngii.ir cialrat


cliiakukan clengan nrengqi-rnakarr kertas mjljrreter r,,,rntj trlt.rrbus
c';,riiavl i',+:ii;r:, rrr:ljineter ini diiilrnpar.igii.in iri .rtcr: oi,9,el< y.urg
r,iiLrkur iu.,rsny.r . Ia r,r,bagi atas buiur sanqkarr sebesr,r r crrr x I crn.
i-: ntfi: x !,'mm. .lair I i-nrrl x I rnrr .

i.i-iar-n menrr,,;irur lu.is obyeJl p;rci.r crtra riil-ritLrnq birraira l.ru-


itrr s;:ngk,'.,r. I crn >. 1r'rr:9anr; ratirl-r cli ilalrrlr hzrrls,;i.r,.,i.:1.. \rrrne
iiiukur iuarsny;,i lvlisainyl terrlapar 3b burlur 5.in(lkcir i , rr.1 rrr,rui-ii ,)Lr
i.lr2 Di si:mping iiLr aci.i iru.;ur sangl<ar. b.rgian tepi o-arrg masinll
',;irtq:t.],tr.,.rlnui, : lr.: ..t Ji ,.. rr,., lr ii,.,,..r, ..,i.jrr7,.,,,.., ..:i;,i,:ti:
l'':1ri:; r-',Cyeir. i3agiar: i.:lrjlr :iarrqk,tt.ter;__rr-.rtor-i,.3 v.ln,J lita:,rlVii
-;eJ)Lr]at ui:l
L;iiit,tr saiillrar atair i,:irri, i.,itri_,t cjil,uiaili;l-, n.;r.,rll.r,]i :tiritt lrut,-ir
ri)irqk.rr. se'J;r;rq --ir])(.1 ,:iitlng ciati .,alr,-,)f irrt,r lrrlur. :,.inqliar
r:i'.,i..,i,,..i..,;'t i',il,, .,:ur ..:.:i. .,,i:.,.. : ..,,.1: L,,i.)1.
Lrihl-1i31i<;11 i.,eilLrn:l.r;, i2 !lr1'rr sar:i1k,,ri. luas ,:,b,,.,.i, t-r,irl.r l,-,tlr
ber..irti
:..:be-sar: i,1o i 12 cn-,:l 4b ;-ri: ii;il,,r -,:.,,, , r,,,i rir,:r irri-res.r).
l:l;0 00i) ri'i.:ri.,l ]ilri. ,i;,.rr.{ ii,. ,ii r',.r:.,rii,it ii:ri)r5iir ,i;t., cini .\
r.ri} f)/.)i))/ -- 12{i (r:r(r i.,rl tii)i;. r1;.1 . I .-1rt) i,.

c) Metode ;aringan iittk


Metoii+: j,trilrar: litlli (,i:,t,-irici mr:t;i,rtls) iirL,iuilarl,.rn
:;+iiteenllf.lit.l,lr^i ji:i,ih j.;:,ii_rt i.r:rii ;-rititrCe ir,:rirt. .r.r:,;i,,:i Alai
l,,tlIl,JtiliUt 1r;:: '[t,t:t"it],.. .,:tt,-ii,,,tii:tt .:li:i,rltS g;1i1,,1,r., r. i;i:r.l ,ijiri ,, rilj.iitq(i!i
iltik yang rnaltnct-rI;,rt;in-] i,..:i_rrirek jitritaj. -lili,.-i; ,1. tli.r .,.:riri,,i rlLlnr_ia:il
I
;;ii;, l.,cl:cj LjjbLt;rl 1.lir,::,. igr:l.l.tit Iati-i:,,:il ii,it, l,_, r,i , 1,,,;. ,, , i..,::1i...
i-ili1,I s.ii5 i.r-ljrr s.,*i;i.'.,.irri .,r,jil'-,'-r.i) ljrjiinl iIil:rj:iJi-ili,-1.r1r,r.: r.icrr)grlrr
I :r, l

i-ir?irr,1r ri,i r;;.,1,,r i.li'r iltitillirl ,'':enrri,ir,r11r.1 i.rel';ip.;;:i f.itiii Lr,.ritij t:-,,r .i
ri,,i]riir'r i-,;1i,;1,' ',l.:, 1. r.i,;rir1i liitl<ii: il.i;l;t-rL,.r. l':,r1i it,ili ,;i,.,:,.J:,i .)

!.ileu..iii.i1]i:,1tii.t I'riiLrr':,;,-ritr.rii.it.. l_.Lt;ts iii.ii!_1r h.ritill,iirlilt!/i:i


{:iritlilf,-ltr,tr i

tJr:i:,.lii:i t-rrriiliiii.i (r,lil:r {-i itil .:riitpall itiili v;rlrg iicrrlekalar-r (, ,l


j,)ilrt(lul,ii.ii,rit iti.t,. 1;L:ir1,:'i t-tiii'fL ,1;ti lrrii:tttyi;t t.lt ritr.:<_i,rLt SijtrnA rJi.tI,.;, rr
Cil ,:r jlijrir{-l;rl<litirr: ji.iiii:r t.rirrj,.r i:r.liir 7li.'i lr ,41nirlr,,,i tlirariik;,tri ;;.,,,,
ii,llili.,ir/ .. .

il;rn'riri;i ;.:l1-] il il."lI).r\lrr. ;..'\l! i r\i.t,.r;'rl\\ j i'1'l i'i i'i-i irl.i5 i:)A ll;\li (i.ilii::,.r r, I rt,. :r
1',' 1:,'; . 1r,'.1 ill

I , ririr;it i)+tlr(_,liiii i1..ilr lrl :rr r I il], i l-) i-i iltc I; r i.r i<;.t it,': r r i r'l i
',
,:: lii,rlrrr.;r it.r.-::-- Cii irc ir 1,,...,r, .,.,1,.;, ,'l :,i.:,.,ii,i
r
.,
i.ii.1ir-i lr :, iii,-;1.' i ii i; i
,

":,t

t.,.,r:,; ,.li-.!.';ii., I i: I t:,r.i,';i,


i{j4

I -' lu.,s uiryr:k JlaLi.r ciir.l


p : Ir?n!,,el.rut skaia
L-ua:, obyeii berb,tnciing iurus tcrirari.ialt lLtrttl.rir i1111', p.tcla ttllr-i'
pangdn tarinrlan titrii iiit,t griil overlay) yang Ie lrfl.isuk '-laianl t;atas
,;l.vck yang diLri-: ur Jii;'lsr,yri Olch kclr€l-rn rtLi sa];:]r satu cara
i..rcittiLikr.rr.ctit iu.is ,,r-lye ii 1-l;lti.l :;ilrr tlal-,irt iirl.rliuli..irl L-it'1i].:il ti-i':tiiba|t
,,iin!k,rrr lun'ilah iriiii t,.rr.harlcrj.) ()ilVetk yan,l ciiketahui lu.rsnVa (l'ille'
:.a'rnrl (iiiii hi.',fer i9;!) r iejlulii lilt-iil)ctii p;i(iir.jarlllir;ii ,' t),

{iirrrrlr;rr7,2ll i'l.l.l(,r."rKrif{i,\:l L,i.i,.iS I)1-tlGAi''l .lAi(iNC,r,N'i II'iK (l-illr,',:'


cian i,rrir.tt i'il'>). 11 - .i'i irt;k ii - i.:; irrrir' i-lrrrs L\ '' - .

i._uas i -, .1r:i, 1..1 x ;. hit = lr.!,i h,r

Keunggulari aial datt r:ara ini iaiah alatnya rnurah daf .

(..rli'iriu3 Se(lerhi:il;i :tliittgqrl irntuk Ijleji:!(aiirl,aliaillli.rii Ila,ill! -.


,.,ritirq .l;:i-tgal slrigk.rl l{'elei:,ali.lrlrl',ra iali
'ri;rr:riL.ii<a;r ri,al<ti lirtiir,:rir
r',r,:ir,ii,,'lltrj.ril tii,, ]iV.,t tjritilatr' :i'ictttttlbr-iiL;1;! iiai.:iilil.lll oiiii;utl,.-:
,iiti.iirVi: i;,lrL,;a,ii ,.,ltr,i: rr€tlit,ti.l.,: il.,ii lrll 'l.llri.:i ,1i,'i.iii:ir,itl .-.
..' .:.r:. : . li.l ; :

-ll r\],-,i rtrcli.rnri<

ri'rr,:l rllci.r:, :,, 1 I ,:1-il,,ill ]rli:: 9e:1ii ' '' :i;ili:',r'l. :,r t:.i','l:.;-
i.]r,:nqai, b,.;1in$ yrt;i(,j (inlrlt clir:r:l'i,ri<.1'1,:ll }"t'l;Pil':ri;'.ila-'ll ai?l)giln
guficlkalil l'(),i.i. i\irri j111 1;i911r-1i;liLll-lrr:riit..(ll-i:i lrl,.';:.'!liii. irl,r. i,il!t,'i'
:-ocia:ili,'41 cliqs:l-alii..r:i saliil.i::il ja;uiii j;tlli S{jl.).1!liiiilrj -r,.rri: l'ilirls
rv5

jirlr. rl
VanA ,Ji.ri!i,lr Ill,1r.:'ti,,;,. [-'al]a irerak yartil L,"rtlalr,'a,lri;ln lar'.irn
liciei.; i-ilqtr.titti: :ri i.i'.r:. ;-lil;r lo,i.r rl,rlt:l;t!<i'l':" ci,:]ri iil;l'i A 'la;-' ll''' r' i'
ke tiiik iit, i.r,-1i. i:1,1i'iil1l,,i11;.pn,,,,, tel.tir Sr:leS;,ll LjaSil p{.1n.-lU}{.liii'i1i ri
bjla rliir;.,]rl al, ,;,11..,...,,, 1.,. .tr.r i:i.i:sL.rai]"ln citlttQ,'ltl .r;
r-,.,1.t;!i2 .. ',

cjird. ni.tIr,lir,.lsiiiiatr ilas ,-ri,i7eit yan.i (iin"lni'::ltlcl11'ar') Saii:h s;rli ,


aial inei<a:rili i.:e1r-iuku1 iuas yang berul:al iJl.lnii-ne1er kuiur, i1;, 'l
planirnet{r') tii.s,r)j}i.'t11 pada gailbal: t ,::)t1 .

{,irrirlr;r;-
-, 'i4 Pi.irNlNii::'f i:i'i iilll'l :il ll:sl' r-liiir :lrr:r.rIrtt. i9?:r)

.',; lri,ri uistlirr-t)tttii

l-rl:s r,.l'r.,cl. riar,tt C]iiL]ii-ir dCfr,f.-:lt r',,,1141 r,l,a;l C{JIinal l]l'rl.l;n


mepr.i,.],-.r it.:,kair rl;1 el+:i<tlrlnjli pr:nq'-li':ur i'rils, ilntara lain cc:n5lnn
'g]q1r;1;.1111' ri!ri;rrzi,,i iit<rr:rLi.ri i ?.1:,) .:-..:trt:rii :rtln':liikui,ril iliaS.llr:ilrJilll
'.,q5

;r', . ., :

C;ri:il.,rr i.2l; i.i 'i'l'1.11.r,\,ii_ 1.)l(,il'iZ:rli {i_illcsir,.t,r.*r iiirii:r . l!.) riri

rlc;lgc.rl planirt:eta:. irair..:iLilii.ir'arrl lrias ,,;byek dlioiii-lli.ir, ciengiin


,rrr,ri.i(-,-,k bai.ir, obr-.,rli varrri,i r:liiiiiuti lr.lriSlyar. I)citrl;:l:5eCcri'a t€I'JS-
.llr:)liciil,c Itlal:l':b€ij:, ''t ;i;l:ri klti,t'riln.il X ,-i:.ri: ,1 1i,,,-, '.::.t ilttlltiCi.r
.r'i)iliiit itttCi,.,i.r:.irrl, '.\)i t:.ii:.:i-j ri;i;,,,.11r.11ci(.iii Cit]';a iiiitllir]irt .tarlt i1.,;-.,1
li',ari-. -ci:,aa:-,.r iaiii-],, .i:r; irlii:i-{;itoti:itSSi)r ju(la i1,:i:;:tt tiiLSr.lli,:tlii:'ln tiit-
l,l', ttit:lt:;i.;,:t-tr.;:ti:,i1. , 1i1r,t.,, ,: l:1.:::ri: t1r:Ll;it !t, ,:r.l i,,1-,,1,,,tj,,-1 l11rti,,: r

,rir1 t:lii l..t.l:, l,rili-),, : i,r:t,.,r,,t,t].1! il iii,r-.,,:ti:lii ,-1.:: ,i, .

::,i:i:ill.,.1lt:lilir i..i,::j I r.,,],, .,.'rti,,::-i-taii:,, a.i.,t lItt...,llli].. L.1i,lr;:i.,t


,'i, i.fior,iii !i:r.!)r1 1iJ1r.t:r ijtii,:r..u.Irliiill tirr Iita-ti{.i l{.ei,-tiiir.itr ii;r:,tii;,./i; irj€l'1.
rirlil.ri ii:,.t.: ,,ii1t s. rierii,l'r.,r 1.r,. i:i:Llt ,i,ti r:j. ttit, :,11. j'',i.,::;.ll.rr,,:
,ient:ir:,rir. irarut; cit,rqal 1)Lrl.r i{cicjitia}l (:iltatr !,,:!t!l rtirijirt, litasr,yit.
i lilt-il r.i.-lilal ll(riinrl ,trt(tirlj iiiliitl{. (itLr!.ti-lr lt-t,,-.,n!, I I ,,ir ,.1 ,r. ,r,,,) iiiillii
l:i'.-.:,: :tl.) ..'l,rj '.,.., .. .., : :.,. ,,; ,r. ::',..r11.::.::.
':i1ill(l()pl.riitt
,ttatr.t ,.,tlhl1--lti-tr):r'r.rl-;:r r, tliii al,rl ,.irti.iii itli r-iilji,,1ji.:5i
iicsal,:!;,rn ,rlclt r.e lt,,rf (1,:rl .-)iell iiil riij.,: Li j<iiilirt itr.is ilil;iiitlian
i '':l:ii: ....;;r'l ,.",.i1'"lll, ,r.,',:lt il,. ,..:rr:r;:i i,ri
,,llil jlPf'rriLil.ir' rlcrlr! i];r,ii]liitiiirl. ii:lr-qi.,irl l.rr,:ii,;i:(.i.,i:r ,,.,i11.1 Citfa
:,,rl,LrL)irri!,i.il.r ,],ririra:., lir.:r; :,,ri.r:rrr ,,]lh r,.]ii{,i rr.1ir ir]t ,r.,ir ;..i,,._-i_-:ri-|,ri,:I
1--{ltrql-li{ui'antt!,.r. ii{:;2ijii.,:t ll.,rct l,-,,i1,: itii'r,liilj)\.r,:t,i..ti;i,i rilll.,auieii l.:lq!
197

ciaerah ciaiar yang terganlbar pada {olr: vertikal darr pengukurann


a

dikeriakan dengan cermat.

7 .2.t" Ptiat Pcnl;r:l<r.tr f i:t11gt

lrti;ti rrot,ti{ur tin(jrll I,rada t.itla dihedakan alas cir-t;t


pr. l'' '
ilaitu: (1) alert secieihana, 6ov',
(2\ ;:1ai pengulir-rr paraiaks'

i) l,.i;,l s,rcitt'ir.rita,
i-)en,Jat'' alet sede rhanir tingQl o'h1.'':x dri:at ciiukur cllrr<'
' iL

c-iira '.:aia ri;tilii dr,:itqatt:t-tr-lt-icuk':r:


(r'i) 1:err''.leseraii letal< toLrr;rlr'r
dan (b) Panj.rriq iraYan-can.

a) Pergeseran letak toPograiik

Permukaan bumi pada umumnya tidair datar' melaink rn


berelief yaitu dengan bagian-bagiar-r yang menonjol keatas
r"n
peta maup rn
lekuk kebawah. Meskipun demikian maka baik pada
pada
pacia foto, sernua titik di permukaan bumi dianggap terletak
diambilsebagai ra,a-
tiaung datar. Bidang datar ini pada Limumnya
rata iinggi setempat. Ia disebut bidang referensi' hidang
acuan' a1 'iu
bidanglatum lokal. Karena tidak semua titik terletak pada bidang
u.uur1-muku titik.yang terletak cji luar bidang acuan akan
terqambi"rr
pada foto dengan pirgo,n,un letak, artinya letaknya tidak pada
pergeseran ietal<
ietak yang seharusnya Fnrgu,"ton letak ini disebut
topografik (garnbar 7 .26lr.
Biciang A"B" atlalah bidang acuan semua titik tergambar
pacia bicang ini Pada kenyaiaannyrr titik A terletak di
atasnS'a darr
vertiltal, titik A
titik B terletak di bawahnya Bila clilihat dari atas
dlahuknn
terletak pada A' dan titik d pada B' . Karena perekaman
dari kamera.yarrg terletak di litik C. titik A terletak cii
A,, dan titik B
terlc,:tal< cli B,i A,A" dan B'8" aciaialt
pergesera ietak topr:gra{ik cli
toplcrafi}..
merlan, seciang a,a,, dan b,b,, ad;t]ah pe}.ges€ran iet;rk
pada f,:lo. Den!an lnsn{etilhlli besarnya pergeseran 1r:i-lir
It),3

.&

ii;i'r'iirar ,.,:6 i'i:ili.,!-:)i riiii.,l l-ijl'.\:i'i-a-'],-)(rii,ir,i:it

, :i,,grafii.. ini crapa iihtl,-r::g tinc.igi obyr:l{n:Ja, r-liisalrr!.',,r iliiglli AA'


i),:iaril i: (li;,i ' C.:r: 4 i-{-'A" !ariq seir.,iiljuri ILtir',1 .

|,\'l
.r .^ . .'\,/',
.\lt|
.\,r '51\
.^,;.,.,
L\
aa A'I\' AA'
car " (-l::i " a]c '
i 1'

1i./),' : 3*:: >1 i.'C',


,,
CA
I t:
l\;l
ti
-- " ' (7;
Ci:i
1gg

,,11,,i, lrirr;g: i.;i,rL,:e i. rii aias i'irialr'.i aaLlan


::t' at'' ' i)4i(ltl-q€lraln lt':t;-rk iLli'l'ilrjraill ila'ia {'-)t')
pitil'r
'= ,ili'.:li tiiili " l'.c ptlsal foto ilai-ri:i iiirll':rri:
A
.,', "
ii "' f11-lrltii tcrl-'allr': rl; erl;i:: ili,iarrr'i acr-i;rt'l ilacia uiiirl:n
i';l''
ir\/.i i1!]'i€l.lllii! aiart tiarlal riihiiL.tni-l lierclasa
I 1, q
1.1 r,r.;;_, I , ,:r r:, i

j11lat rilllli"i',
i.r,ila ,r a" r.jit.,etailut. trntigi Ctt!i:i.i y.tlrlrr AA'
r'
-.itnq.1t-, [,.Ii,tui,.r ] i Aiai yanii ligLl l'r.tiial'1 .in!Jill secl rihei:li''
.iaI per-r!jr,Lfiur l.riirl( par-1a fotO

.i Psplang bayan.qan
mirrk,It Il<igi rei.rtif obyeil iiil
i';,..ntrrnrl itavan,-r.ri, r'rlencrll
ri'rrr
saiiah :;;ttrr obyeri clrk'etahui irnqginv;l iinllt;i obu-ek lainny;:
:iihjtunrt .klqari fornrula i:erikut,

.t) l,B l,\ i ' .

btri
i..A :: Lrijillane bay.ingan obvci.l A. :.i apat ciii.il,.ur paci;:, irl'
Lr[i = D.']l)lail(l irav;ritg.tn 3$r';t:1< ii {1apai (l:uki'tL pad'r lli'
tA : tln!:!ll obyelt A
tB .. ljpiqr,ri obil,,:k B
lliier ilikeiahui bahwa tinggi obyek A : 12 m" pengLtkirra I

panjarrcl bayangan bA : 3 rnrn dan bB


: 5 mm' maka tinggicbye
B dapot Liihitung. Yaitu:

.rq - 5 ' 12n' = b(i Ir' :,:Urn


', l:;

,iarii lingiqi obl,ell B sebes;lr 20 r'l di lrt 's bidang acuan I';irgrlr
ob-vek 1rrg..] clapat riihituirq bila ciiketahui panjanq balranganng,r '1a'r
sirciut rlnl..tr.,cl sil-,rr n-).ttahirli . Panjang baiTai:gan danat ciir-rk'-ll'lr:ri'r
fr>ro l-:nrt<-,1 ci:rt;,.:irnye dihir,:ng Lgprla:r fo'rr-rula beriki;t:
:
1 p.tg* (7 6)

i: tinggi obYek
20c

p :
panjang bayangan
&:
sudut datang sinar malahari
Alat yang diperlukan unt,_rk pengukuran ting;ii obyek yaitu
mistar dan busur derajad. Keteritian hasirnya .ung;, beigantung
fugu kecermatan pengukurannya dan ketegakan oU5,"X serta
kedataran daerahnya. Tentang ketegakan obyek dan tedataran
daerah ini disajikan pada gambar 7 .21.

t,,

t1

r'

'4
t4
--Pi*-
P
a_

i'j; ';ii)'.ii 7-ij7 irl\i\,il\i\: t',,.,..',,.;rilAi.i r)arlr'r ir'iirir: i)ii.r,tri il)r,irrc, 1![il)
Pa<.}ii gelrri ;rr.1,. . i __" 1r.!r, o (bi:rrrr)
l-)alal.r il ., l
Eirrr,,.,,: * il;,,rr;,;., ir.tl.,
l'.,.,,. .. i:. . j .. - 1,,,1 l,.rr, ,.!:.:,
i.i. j, , ,,,,1r,, .r,ull, .:.r1 i)ail
iarrg sgl,g1.1y;-1.ya. seriatro i.j i.!illl)i:ii( ir:bih pendek
,., ;t tr p;,,rn 1,,, i,: :i,il| i-i 1rl.i I rr:.i
.
'2C) i

2) Alat pengukur Paraiaks


gambaran
Paraiaks stereoskopik ialah perubahan kedudukan
dengan
titik pada fotc udara yang bertampalan sehubungan
Paralaks ini juga disebut paraiaks
;;r;h"" kedudukan kame,a' absoulut ini
absolut atau paralaks total (Ligterink, 79721. Paralaks
clisajikan puju gambar 7.28. Ia diukur' dari sumbu
y' sepanlang
sumbu x. Aiat pengukurnya ada tiga macam yaitu: (a) mistar'
ib) paralaks tangga, dan (c) paralaks batang'

o + O
:t:
P1
o
p?' ?: P1 P1
P1

G c

Gambar 7.28 PARALAKS ABSOLT-IT (Ligterink, 1972) a'a'


Paralalrs uttofrt - *u' i iu'puda gambar A dan =
a<ia

gambar B

a) ltlistar
Pada pengukuratr paralaks dengan mistar' yang diL ruir
aclelah s,lmbu X., * xu, Sttrnbu x -i,-;ritu sumbu
yang sejalar ialr-:' ':r-
bang atau sejaia:rbasisl';to. la diukui: darisumbu y sebagaixo
S r;r-

buyyaitugarisyangditarikmelaluititikpusatfotodantegal<i-us
basisioto. Basis foto yaitu garis yang menghubungl<an titik
p sat
fcto dar: titik pusat pindahan pada satu foto. Bila jarak a'a"
p rca
gambar 7,28.A semakin pendek maka jarak a'a" 1)ada Ean'-aa:
paralaks stereoskopii' 'ya
i ,ZA.A semakin besar. Dengan kata lain,
sernakin besar.
Pengukuran paralaks 'Cengan mistar hasilnya kuranE tclitl
tetapi aiuinya sedlrhana dan murah Pengukr:ra.nnya C':oal
ciil*it'Lrkan di i*ar pcngamatan starecskc''piit'
202

b) Paralaks tangga

Garnbar ?.?9 PAliAl-A,(5lANCCA IILjATAN i-[(-. iFoio PUSPICS)

Paraiaks tangga (parailax ladder, paraii.rx wedge) berupa


isr::baran transparan yarig diberi skala (gambar 7.29). ia iigunakan
L:ljti,ili meng;:kur p,:;alaks dengan menggunal:an sterosko;r saku.
'21):)

Pada alat ini ada dua garis yang r^nasing-masing ada skalanya.
Karena dua garis in menyerupai tangga maka alat ini disetrut
paralaks tangga. Paralaks yang diukur juga seperti pada
pengukuran paralaks dengan mistar. yaitu sumbu xa + xa.a.. atau
jaral< a'a". Foto stereonya disetel di baivah p€ngamatan
stereoskopik. Paralaks tangga digeser-geser hingga titik a'dan titik
a" masing-masing terletak pada dua garis pada paralaks tanqga
Besarnya paralaks langsung terbaca pada alat ini. Hasii pengukuran
paralarks ini tidak seteliti hasii pengukuran dengan paralaks meler.

c) Paralaks batang

Paralaks batang (parallax bar. parallax meter, stereometer)


terdirj dari sebuah batang, oleh karena itu sering disebut paralaks
batang. Dekat kedua ujung batang ini dipasang kaca. Pada tiap kaca
terdapat tanda berupa titik. silang. atau lingkaran kecil yang .,risebut
tanda apung (fioating marks) . Batang p€rnegang l".aca ini tiai. I

diperperrciek atau diperpanjanlr dengan sekrup mikromater. iii,, i

pengukuran paralaks dengan aiat jni paling tellti bila dibandi; 1

ciengan pengukuran paraiaks dengan rnistar maupun deng, r

paralaks tangga.
Pernbacaan paralaks dapat dibuat semakin besar bila jar; t
dua kaca semakin pendek atau sebaliknya. Pembacaan yai g
semakin besar bila dua kaca semakin dekat disebut pembacaan ] :
depan karena hal ini sesuai dengan kenyataannya, yaitu semak t
pendek jarak dua titikriya berarti semakin besar paralaksnya. Per -
bacaan sebaliknya disebut pembacaan ke belakang (Wolf, 198: .

Camh:ar paralaks batang telah disertakan pada beberapa gan:b.'r


sterer:skop, yaitu antara iain pada gambar '/.9 dan gambar 7.14
Pengukuran tinggi obyek dilakukan melalui pengui"rur n
paralaks, baik dengan rnistar, paralal<s tangga, maupun de;rgr-i
paralaks meter. Tinggi obyeknya diukur dengan menggunakan fc
mula paralaks {tidak diutarakan di sini).
')t tl

,t.ij.; r\i.ri l'r,ltgr: ..ii i.i.. r'rrg


Le:reng .1ap;,r liiuiiiir cienqi-tn nasi] trrlit: i-,iiiirr ri!rit.:,:)ir rriri, .
r-;unakall jtaralr:kS. lr:n ilil;tq3n it;iSii :!r6jtg iieteiiir;1li1ii ltj!riit rerl.,i*.
'elepi Cepet t:eiakr::iiaannVa g'a:tu r.irunq;in alEt Ilirnqlikur ler:,: --
r,r.l.,jri1i) i IL..

r ) Paralaks

iiii.r dil.tehenLiaki ketelitiarr tinggi . iereng s?Dailii-r!e cli-L_iku:


beidasarkan 1.1;rraiaiisirya-r. Daianr hai ini dapat iiir,Jr-rrrakan paralaks
iii:r.JJ.l nl;-il,lilr,.lrr palrajlakS'batari..,r-iniul< per,girliurarr irrqQi seper:.
';iici,: br-ltir 7.2.4. irli:;ainya rir:ggi :\B ..larak rlerrd.iti.!rr;\,rd diul<ur
iiada i:oto. niisalny;r ilC iiemiringan lerengnya iapai ciic.iri clengali
lor inuia benirui:

AB
tga: t"7 '7\
6L-

2) Pengukur lereng buatan iTC

Gambar 7.30 ALA'| :,ENGUKUR LiilEIlG BUATAN iTC (Fr:ro pUSplCS)


,,inf,

Ril;: ti,i.ri'i,Jiperlukari i<etelitian tin'ggi, penguki'rrat't i'-r?i,;


,lai:i:r riill;"itl<;i:; rirsi:tli;)n melr!l(lulli:i'l;it't ;ti;tt seciLlrl-iana y-alt: - i
ltengr-iiii ir 1r:rr:: r,l (siooe nlqlrrr) i.'r-t.:tal I'f C
(i:arnbar '' ''l
Pe irlr.rlii.r :.,:i-riri",, .iilaiir:i:ht, .ie tl!lal, Llrlllqalr)latarl sier{.losxo1--ii'. ' ':', '
bicli,ii,ll 1r;:, !a .rl,,ri ,11t iirj:raii clt,-:r:lakii.r;: 5r:i::lr1qa leit'n1i';t;il iar: li
Samil r,leit,.,rn l,:i,:ni-l yarrg ciirriiiir. [3iia anigl,'a'y,allg t€rbarCa clik;ri''i::.':
den-ean i':,lrrstrr:le. makil altan diperoieir br?:,;rrnira l/icfiiil lr{irrr
iereng yar-]g ciicJri .

7.3 ALA'I PEMINDAH DATA HASIL INTERPRETASI


CTTIlA

Baik interpretasi citra secara stareoskcpik maupun


nonstereoskonik, hasil interpretasinya digarnbarkan pada lembaran
tembus cahaya. Ukuran lembaran ternbus cahaya in sebesar ukuran
citra bagi interpretasi nonstereoskopik. dan sebesar daerah peltam-
palan atau seb€sar daerah efektif bagi interpretasi stereoskopik'
Daerah p€nelitian pada umumnya terdiri dari lembaran citra yang
jumlahnya dapat mencapai puluhan. ratusan, bahkan ribuan lem-
bar. (lambaran kecil yang berlumlah banyak tidak menguntungkan
karena kita tidak darrat mengamati daerah penelitian dengan sekali
pandang, atau setidak-tidaknya tergambar pada peta -v-ang
.berukuran
baku dan tidak banyak jumlah iembarnya. Llnr, k
maksud ini maka hasil interpretasi citra yang tergarnl:ar kecil-ke il
dalam jurnlah banyak itu harus dipindahkan ke peta dasar. Pem: i-
dahannya memerlukan alat pemindah data (equipment for trans .r
of rletail). Pemindahannya diiakukan ke peta dasar ya; g
geometringa teliti. Karena peta menggambarkan abyek sepertitar r-
paknya bila dilihat dari atas, sedang foto udara menggambark n
obyek secara sentris seperti tampaknya bila dilihat dari kamera at u
sensor lainnya, letak obyek pada fcto atau citra tidak sama rJeng r-t
letaknya pada peta. Oleh karena itu dalam pemindahan:data ha 'ii
interpretasi citra ke peta dasar sambil dllakukan koreksi,'Jenis ci n
jumiah koreksi yang dapat dilakukan dengan alat pen-rindah d, a
246

ill€ne ntulian i'.eteii;.!an ;,rili itr-i . iii:iraliin irar',r:,.ili .1.ri:;,, , .r1r.1ii3i;1lt,r:


paria ut-itrintnya aidirty' riigoiOrtgl<;-in p)ar-.i,,, iiir:L \Triitri r-iJri ialiitl t(tllt;
i'ie:;a.iairan Valili ,japari iiixc.,reks! antai.t i.',ll r lits:lri.rtt il:i.:k
rcpograiik. kesalairan oleh tiit, aiau ii(sdiiii).rr (lieir i'lr..iit.mya Bagi
ienis alai Vang kui;1ng teiiti tidark n-rr:ngitorehsi 11il.r,ii,,:i:',irt tersebut.
.r1.crr ie t.:pi ciiiakL;ir;rn i.r{iriyesLialian skaiiinya ieri iiaci.i;: :;italri peta
,lJ,ri5d!-11yil3. r.,iat lle.ilrndail L.iata naiia riillitl'nrli,:,'i iliriiitl-,rrsi gelraqa.

;,',,:ntcgi;',i. ,;r;itu tii<rniniahka;, r-idld Jr,li{;il'-;u: rn\'irii-(: lJjii alau


riri:r-nperkecii siiaiarrya.
Ilsies d,:rr Srino:,eit (i97:;) Carr l-riI-:', {i',)E0) :r-r.,ii.jLri;ra1\.tn
l:,rhi.,a ai;rt ireminririh ri,rta hasii interplerrsi clrr a fl-i)at .CiL.crlirir,rrt
ii::: alui c,t3i.tn tt;,;ar r';:ili,: il) a1.-:f p;lttit-lii.:ir ci.rt.:1;:.iti:tl:tttlrl .

ran (::j) ai;il pemi:r,..iati ijaia 51p,'46,:;kr.rnii,,

lr"li. 1 Ai:it Penlirr,i:;rh i,,:ati: l'!:,ulirr;i:ir;rk


Aiai l:erninciail tisiil plalrimetri!< ciiDeiakan atas tlua lenrs
,,,i.itit: (l.) itiiil !/;lii(t n-rgl-iilasaril(r':rr:iti::, nrirr:ip 1<iir:i,JL.l iu:,i,j,l irtilrl
:rl.:t :c:-ris kirntera lLi,:icic .ian (2) itri.-','c1ii(.)i (lj-',iil'i.

I ) ienis kamera lr:siclri


Alat ienis ini lelah ii::na r-lirlurral.:an yakni ser.rli lrianrra {otr-,
.rciara. I'acja alat irri iriaiir xiia irri:i:iiarnatr ,:iua qarttii).rren tumpang
iirrdih, yaiiu data h',*il irrierpreta:.i citra clarr petr, das,)i'rJ.rng menya-
jikan itrnbaian yari,i.:,criiiai aia:-: sckurang-l<L-lt(itlq''\,ra:i ntenyaiika:
ritik tilili r.lirtuk lfl€;,i..;tti:ir,:r"r ]rztei.r ,-:i:ye,k !lang [ie])cjr. i-]pcr.itor dapa:
;-:'renyetel alat ini iliiii-i,jd iri'imbalr;il lraci.r )t:,I'il;.'iir]n lr<lsii illierpieia:.
i:ii.r'a pers!t lo:i'ie i.,.. ;-'.i,l-r qar)it .tic:r i-ciJcl ilLliii dil5aI. L)engar:
.-ienriiti.rii t;traiti ciil;; ii..r:.:iqsi ict.-r1,.,:i,';ui'., cLii:t!ci leirrl" oL;yek cao:
ierylb;ri":f: h;lsil il:irrl-)Ir.jiii5i ciir; ;'rl!)rl t;li.lIr:iliill ieI..lrril,a.il' c,rie:
ic;;cgii;i: i.:t;rit i:lt:i, liii. telalr,lihor*i.sr l:rri,.l:.4 iir,,rii:,i keiciti.a:
rertr:niL.r . Ireniresuo:,'.,1 lerrk lbr/eii setrl..ica:t) l.r 'iliir;,'-li'.,it; caili- pe:-
.,.r;'..i, iir-1i.:i,. i,iii;ya r.i .::iigir.. i;i]i...,11 :r'::].'e:'rr j. .ll.
rlili,i t-ii:titini.i,-,ii i1,ri;' lcil:. !:,i,:,' , i.l:'r' 1 r-rqr::ii iiiil,,r:'.r...-..
207

parl;,r l-.r,,ku rnr ada emp.ti buah r,';ritr,r : (a) siletslnaster i.:t.rrtili;r1.
(l-,) .r1ci() 5il.i.:'t,rilir;:rs1'rr 1a l:eat.)Dianr,lr-aph'. cl;ln (rj) r'lolirl
'l l.r' ,rrir,'; ljlr,l',

ai Si<etrr:aster vertikal

t
{
t,

Gamlrar 7.31 SKF-TSMASTER VERTIKAL (Lir:ht, 1980)

:'.;''.''
,it.ir:i i:, i':r.-rnqq!-tnakarn cernlirr se:.l-:r t):ans.pi)!.in [raai;
i.r€ri.,i,jIl,:rirlir:1.til sebuah alerrnin lii af:':; fo1o,:llilril . Irl:r'irlirlirrl

r:11:,]:i ,-1i l,r'nbr:i;u1 f{.to rianq rlji-,an1Ltilr,'rn i:lilh cqr:lirlitl cli ,.t1;l: i',1,, ...
t:.i;, ,r' ,, r1l::i: ,-.iit!I,-iiiiri;:rii :i;r,', Ciiiptr,-i'-.h,',',it i-ttiu i;rii-il llcli-t'-ra,r"-1,,i .."1
Ltrrii,l,: r',r:,r'r,i.:ilir {'Jai^iti..'ar;tl-, i-rlria fi:ir,'itcar br:l-ilLillii (i+-ln.li:.ii, .i 'l
i,;1;,'11 1-1;.11;i :;r,,i.,i. lit rial;;:l iiiir-iliing!irll i<i:ilr,rtlui<.:i-rr)!.ril .jtl ll'j.r li ri :ir
it-,i,,:,tili;,:. s(ll,:i t.rtl 1-,ar-ia k,r1.li;;ii a. i-clqa ii i:arvait c-f l mirl ll'i::t !r l-!a rli
11 1r, ,i riir, )itii ,.iuletn ,.'r',;, i ' r1 !'air'
j lav,, ilernbsl!ill"illlnvi] 't'', 'r
"'"r
hr:,1r i,l,,l int :---.till lrili,r cial;tm perr-rir.rdahan data hasil inlet',rtr'r:r
Ciit., i.lil:r ii:,tir;tit i)eiiri)?titaiatat ataLi 1.r1,p6;r.'1ii611 '-'1.''1,1 ')i(::lir:ill.,) ':rl
:: , ,, ,

\,:,ti tili;ij ini ,ijl,,iiil"t;,ir r r ,:iri:: rt,il'lti-ri1t /: , , l.

1',) .r1\,:r,; :,i.:eii:ili ilaii,ri

il\l.tt'r: ::iir,:t-l.jitI]ri:i:ii..tr i,laiitrit,:ii i ',:"',,i i,.,. i.r . : r, | ,.. i,r.t rl._ti-!-


,r.1.. ,,..,.i ,...r,,.1 :.:.:. .....;.r-: , ., .1, -.. ..,..,.:,j
li;1i,,;i,i riirr.. l-ltt:i'[i,:iIii]tiiiliilii.iit:tii-1a!r')!::ittit-r l.)i:iit.,'it :i1 i.t,ir.t,-.,:iitq iriail
il,::1.:'li-:(.j vit1"tii,,t:ri 'iilll,i {iiti\i:iii1,1;1 .',,.1i-i:' :.;ir;,.1, ii,,r:i,,i,,r: r,j.:t i,).t;,,;iti-:
i':-ri:tI:v'(;tiC.l t<,,:ti;:lqi1i,,itr i;ali.,,i j,){:liir.ii:iiii.;li1j-t .. t:itr.it: r'i i,il,) :,i.,t:.,1 r)i.]t,..,
lr', lfrir ii.lIr-ii riil.tir:dr'iitlarl r.ittilj:l ilj!jt:rr-ldji,...:j:l . i];;1.11 i'_i:i:.i1,:.f,..i.it(:: lL,i(,
r ;,,: r-.,.:i i d irit t..lir lle ri ]i i, Sl:rll i.i :,i'i ;-: l : .

:.j
il

i:i;irrbar:i.:i:;: $.lr,iiL)-:il(]:.Ji._.i-il,llri.\ii:.ii il_rli,i lr.ji:i,,.)l


249

Pada aiat ini pengamat mengamati {oto udara yan.c; terlertak di


atas p€ta ,Jengan kemiringan bagian jtengirmatan sebesai 4li':. I lat
ini dilengkapi dengan serangkaian lensa yang terciiri dari 14 buah
Gerai<an pemegang foto berkisar <iari 4,7 inci hingga 13.4 inci.
Rasio skaia foto dan skala peta berkisar dari 1:0,4 hingga L:2,8.

c) Rectol;lanigraph
z )\)

Alat ini menggunakan prisrna ganda dengan permukaar.r


yang rfiemantulkan secara selnpurna dan mentransmisikan seper-
dua sinar !,ang mengenainya. ia ciapat ciigunakan der-rgan foto
rudara yang dibuat dengan panjang fokus dari 5 inci hingga 15 inci.
Penyangga fotonya dapat diputar hingga 360". Alat inijuga dapat
digunakan untuk foto condong dengan kecondongan hingga 70"
terhadap garis vertikal. Rectoplanigraph disajikan pada gambar
/.JJ.

d) Zoom Transfer Scope


Zoom Transfer Scope (Zl'S) rnerupakan jenis karnera lusida
yang memiliki beberapa keungguian yaitu: (1) pembesaran dengan
iioom atau pergantian ler:sa, yairu ciari satu kali hingga empat kali,
i2) penyesuai;rn sakaia foto dan skala peta dapat dilakukan dengan
tei:ai ciair cepat, (3) ciapat digr-rnakan dengan citra cetakan maupun
tra;isparen.ti, (4) i:remuirqkinkarr pemutararr citra, pemtresaran
lrang berbeda sepanjang sumbuh x cian sumbu y, dan (5) ada dua
;':nis aiat yaitu ur"rtuk pemiridah data planimetrili clan dara
sterecskopik {Light, 19801 Paine, 1981) Bagi citra yang s}ialanya
!;cri! seperti ciira L,;ncis.ri puir dapat ciipindahkan d,:t.rrtya ciengan
ilocrn Transfer Scope ini ia disajikan pada gambar 7 34

fi {r.

Ga:nbar 7.34 ZOOI": 1-1tA5l5I-|:3SCOPE (i)aine, 198 i:201)


LLI

2) Proyektor optik
Proyeittor c-rptik nremantuikan garnbaran paCa foto l<.'? pr lta.
Pantuiannya dapat diarahkan ke b,a'aiah ltaitu ke peta yang dile ak-
kan di meja. atau pada bagian belakang permukaan kaca bui,m.
Bila diproyeksikan ke kaca buram. peranya sekurang-kuriinqi-lya
harus bersifat semitransparan aqar dimungl<inkan penggai-nbaran-
nya. Kedua jenis proyektor optik ini memeriukan ruang g,,iap
(Paine. 1981).
Prcyektor optik digunakan untuk mernindahkan ciata <jari
foto udara vertikal. Keunggulan arlat ini ialah: (tr ) per,rbahan
skalanya atau pembesarannua cukup besar, (2) daerah l<erj;-rnya
luas dan memperieh penyinaran cukup terang, darr {3) 'posisi ker-
lanVa enak. Kelemahannya ialah: (1) ukuran alatnya besar,
(2) mernerlukan ruang gelap atau setengah gelap, operasi kr:i'janya
rnahal, dan (3) tidal< ada koreksi terhadap tilt (Estes dan Sinicnett,
tgl5t
Ada dua aiat prcyektor optik yang dikemukakan di sini yritu:
(a) pro-vektcr pantuian buatan Kaii, dan (b) fu'lap-O-Graph.

a) Proyektor pantulan buatan Kail

Alat ini merupakan proyektor pantulan ganda yang dibuat


pada sebuah meja. Foto diletakkan di kaca sebelah kiri dengarr
menghadap ke barrah. Gambarannya diproyeksikan pada kaca
sebelah kanan. Foto yang diproyeksikan boleh berupa foto cetakan
yang tak tembus cahaya, akan tetapi bahan yang digunakan untuk
menggambarkan haius bcrupa bahan transparan atau semi-
transparan.
Alat ini dibuat dengan dua modelyaitu modelK-3 dan model
K-5. Ukr-rran proyektr:r mocielK-3 iaiah panjang 6 kaki dan tinggi 3
kaki. Perubahan skalanya ialah pengecilan sebesar 3:"i atau
pembesaran 1:3. Kaca tempat foto pada model K-5 ban-rkuran 14
ihci x 14 inci, sedang kaca tempat"penggambarannya,-ba;ui<uran
14 inci x -?6 inci. Pembesaran dan pengecilan skalar-var iaiah
2i'i

iianrbar ?.35 PROYEK.I'OFI PALTTLiI-AN BUATAN KAIL (Light, 1980)

4,5:1 dan 1:4,5, Ukuran proyektor optik model K-5 iaiah tingginya
3 kaki, panjang I kak:, dan lebar 3 kaki (I.-ight, i?80).

l::) I''1ap"O-Granir
l{ap C-Ciapl-i ,'r',ccl,i i:,5 t:-'::r:..;prr'-:',rci'lsill'ri-r rrll;';r:in I i
tilr'l i--e

i:-,,:i .-. ]. 1 :l:ci. ErliiL,il ,',.;1r:,d ..:ltl;:1 V':iltj r-i:i;,'rl di;lr.r'ri:il:jF''lt-.


t:,.:i;:,inlian l'Li:Jil !i .:, .r,i--. 1,1-.11. ,:: l:ril: !:i'tiliiri' vill;i"rir
.;:',i.r1j.:r|:i\.rl: t,.,p.ii :i, . :. ::I1 ..,i..,:'. , ''.'t.1.. 'rr ,:'r..i'..
iil!:lt:Leg:r iirn;i i..ali, iii,::Ll 'ir1-r{rt'kel'ri linl,l i'',i iJ,i'. tittr 'il.l:(;r.1 iei'is'i
-ir-iiL.-.-'.<'i].."j,1.1'
iii-ii-,i;L:s, p?I-lt5,::;,'rriill 'i.,1":i '-ii1it,t,'il:liii;rir Ilell
j,:iir i,.r;*l; l;;ril.
I ).3

{iarnbar 7.36 MAP-O-GRAPH I\'1ODEi- 55 (Lisht, 1980)

7.3"2 Alat Perr:indah Data Stereoskopik


' Ada dua keunggulan alat pemindah data stereoskopik yaitu:
(1) dapat dihilangkannya pergeseran letak oleh tilt dan'topografi,
dan (2) tidak selalu diperlukan delineasi stereoskopik sebelum
pemindahan datanya (Pa!ne, 1981)- Selanjutnya Paine
membeCakan alat ini atas dua kategori yaitu: (1) alat yang rn€ng-
gunakan cetakan pada kertas, cian (2i alat yang rnenggunaltan
diapositii Light {1980} juga membedakan alat ini atas dua kategori
yaitr-r (i) jenis stereorneter, dan (2) proyeksi ortografik, Untr.irt per-
bincangan ini akan diikuti pernbaqian oleh Paine,
2i+

1) Aiat sterecskcpik iicngar-, cetali:r:r pacla kertas


Cetakan pada kerias yaitu ciira yang Cicetak dengan kertas.
bukan diapositif atau buiiat"i bahari transparan iainnya. Aiat ini
keleiitiannya lebih rer:dah biia dlbanding ciengan aiat yang mene-
qunakan diapositif. Karena tioak dapat rnenghilangkan rilt, alat ini
nanya ciipakai untuk fcto yang benar-benar vertikai. Alai ini dapat
nrenghiiangkan pergeseran letak topograiik.
Ada lirna jenis *lat yang menggunakan cetakan pada l<ertas
dan diutarakan daian"; perbincangan ini, yaitu: (a) 'setereo contour
oli-rtter', (b) 'stereopret', {c; KEK plottcr', (d) 'radial line piotter',
-ian (ei 'stereo Zoor;i Tran;fer Scope'.

l) Stereo contcur plctter

il;-:i*tr;:i 7.i"1 .:,i i iit:t, i . r.:r., l i.ir;l: i-i-,. j, i ir.ii \; :iritir. trirll

A,lai iiri Crriu c.ii:.,.irLjii:.r1lfk.Ll(-ir pi,.ladr.rI{ri. irr l,.idir! dali .rrereos-


.',r,,,t.-1t"in: llrjit.i,,.,,,..i. -,, . ,.;:;..,...1, ,1. .-i.,..i .r,,>,..
;in., .i,i,:,,.i,;.i, ,;...,. : .: ,., .,-.:1. ..,.:. ., ,,..,,=,,. _.r1..... ..,i.:..:j,;r,
tla;.;i': cliilirr.-rkil;rr, unli.;r..::i.,rir,iai:lrr,:,iilrir]:;rOi:gl 5i.-irit{-; ii.irtrDar pa-
,-i.,i i.lil;nii lli t:-rr:r:
i-r(:r.i-tq, .,.,. i ,1.-r[Ji., L.iir.i._:.,1i],J;re i.j .,;, :,:i:rtftli rliqrrt;li,
l.,l:t 1,,,..1'li .iitr.i;r i)l. I-.i,,:.l.ri -;:':iil-,fI' l:rl:iriill , '-llttl;.rtt 1lrrtt.ill.iilil ,(.t rii l

i.r j ':.':'.'' , ...i,i. l;.,:11 rii.,,":,':;i,,,i.11r-1,ttl i){-':1,',.rii


:riil.tl:,1\,;i.')tiit i\.il . ir;irrl{i:i i/;1n(l t(:iieatlri-,itl r.1ltl.;;:rl. bcrupil tl.]()dc1 :]i.lii, ,

i-l,rri:,, irtliLil.; ,,l.ur !..ii.l!:i:r i,i.-)ritl.1i cjapiil {1ibi-rat iler.tr-lilrt cijri,j ji'ti. Il'i ;t
t;;ri:,,r iirii;iiiiii:r;r f .ti:isii) ir)('1r!lai'r1..it1n1,1 kesrll;:,ir;rn iill r.i..iLl lt?r!){,r.;i.ri l
ir:'i,t ],. i':,l,i,r:ti.ri j
i,,

i.,) l-.1,'rl i'1.ri rl ,-1 i

ri;:it .1r.ttttr.,cit,ri-J rli ill.riil-t Dilil(-1;ti)liti.rr


1.,1i.',;.,-',-!',tl if:;.rlji.i :r

'l.. I, I ;.,,. ,, rt ll,:t'..'-,'."'i''"' - r f{'' \rJii):,::;:.r' ..i!lt '

1,'..,j1ri 11r31-1,r:,'rfl1.lr-l(j,r](:)1. iret:-l'ttti.,airn llt-rir-lk 1..!.;'l(]clililli.i.tial). i.ir:r't il,


io,i;,,i ,ir.lt,l,:ti ;rrirrlr.-rii.ll :,i.lill.i 1:ir.. iri:tliitl 1.2.ir irllrnti-.i:i r l'i.
llr:r-t,-l;,ir i-:.rt;,r l,-,:i-; rr'rak;.r ri,rirtrl t)ei)tiirrlr,it;,1^r ciatir itrisil iitter-i.r,.,: .,i
tritri: l)aiti()r;r,:t clrrnai rrle-mp{?i kecii sl,;li,,r liirrclqtr liila l<.rli ,-letn ,-:,t .t,
ITli.illi:)rjl,-iarSaI :ii:ala lliircl,l.-l iii-ii Sr'r1ci1!;:i i',.1i i)iL:, i).-ri... ri .'-'
'1,i';;'1!r''1r1 ,,i;ll ,r,lilal 1{Cl,:airiii]nnL,ir :i/rl(li:iiil-l r.r,::iil-l iliiiilr.'i StriliJa)Sk{.r:.) ': ;
1r'tin ,r::rr.t iiri,.rt-:iik;ri:i tlelrgair b.tlari.1 il,rri:liali::i t.iair SleIc,.,i'i ,i,t:;

('','i
i-ia;rtr i,lrr',: litii
. ::.-r i: i.l i:.(.i f'rii ij. l' lf rr ir rrt. 1 1)
2ir;

l,,l,i :rl-' ll i-::l il rirr-i^,irl-ij;i ,,1:rr i-ii-r{rl' :r,,:j:-ii ii:11 , :r.li-lqi:ill r.{ill.lliaji1 :,(.rrrr li
Lr, I i

,ii.ri. l'i.itii.'t':rrl .r,:riiljr-'iirrl'r,r,rr (iell);:)'t tlil;r,:t;r.iail.",r ii.'Ir,i.,u l)r--rt 'i 'i:l rt i

:,il:er::,i,;,.:1.;ii'lilr..1. ;:-i,:]r;::r Valtq l.riiqallL,iii- rlal.:;lt l-rcrtilrl:t.toilel si-rti.


i.-ir,rr.rr, i;':rtlui.r. ri,ri-r !icrri:, k.,)riirli (.1itpa:11 rlibuat (lenqa1t caril ir.li. Pi .t
liirrirri rlri'i,,r,ill.rr ii i;tariiir irre'nr;;,i,tr.ir1n:1 l.lesirl,rirlrn iill ri.rLr lttiitr(.,r,ci' ,)
ir,ti,:i< l':.:ltt,Lli"iif ii,l .

t-,) liiereoi:rrei

,: . I l,:. 1,"..)'. ,t,'".,i,,


i,:ti. r' .1,1t' irrlll.:ri'.,r ,,t:, . ,.'
llr.li,:ri iltlr-rV,'iiritr.;ai;)i(.11 . i.rr.:il-r'|.ti";;lil11 lrl'rlr,1li 1.,,'rilrltt,t,lb;:ralll . (i.iii ii. '

.r;,il,,i dirti,,1.;:r ,liriLrir.riiirir.tii,:l.i l.:i.i..'iriirii::,'r 1.2.ir iriantl)('li , .i,


i)q1,-1;rr i,,ill;r :,-,:ir rr',;ikii r iainrr i)ei)liir(-iair,,rrr cjat;.r hasii iirt,:i'i,:, ,-' 'i
r.:i1ri: 1)iritl,rr;r;:i rirr;leirl mei'ili)€rk€cii sl'.lia i:rrc{qir liiltii 1<ali (Jitn'.,,r 1.
Irr(riril:)ili'ai?lraI :iliala ilingg.-r tlt-tzt st"1ci)1qili, l.:,',1i. ;--rie rt:r-i,-ri,'. I Il -''
;ltiiiri:il :i,t(]Itr.:ri1:rrl.l ,:
: r,.i ;.rl:::n
' iitl ,,:t;lrj l,,r:te:]iiilnnLr() -((:t(li...iil.-.: u;1iii.l
,-

tltll ',r.',ilr-l li,l,'litilkai.ri r..lerrq,rir L';.rtatiil il;',,:ti:riks t.iart 5itlteir ,l,i, 'i ,t,

i i+trr i:r;rr 7. liil :'. I i: ;'li:.rlir'ii i-: 1' ll:':rii rc, I !',: I l
'i.L{:

tingkat ketiga 5it::lltt'!-tiL..,iitti ;r-.i;il.ri-r;l]i'li i...ii;,.i,.e;ii!r;it: i_itilLili jj,:iiillit.


dahan dara :ilei-(:'. r.51.ir.)j.ril( . 'f ir gkat ke iig.i rl i:i, i i.: i ,.;r.i]i i.. rt:-: ii:,--:iiit
r I 1 I

kerelitiannya. :-.,:t. i,1..,,.,:.:i:tr.l.l. !ft,,l.r :i,;..... :;

':l Ki:ii pl<.,ili:i

/ilrri jir j rn(, .i.illai..,:r{) saiirir s:iir..i crL:tir.,i', ,rrii::i .r::rr j l;.ir.a1irii!
irirt;rrrg \itir'i llral]-iri)i-i iirrrrrgiili,rlillr:i: lj]: ,...1,-:r:.r
]-,i;ir.r..;:r,ii]r'J li:tlr]i
ic;1,'r:qrafik..1.r lercjr,.; ci;rr.r stercirsrol,. ceirlin, b,,ri,:Lt,l r.;{ir,.1j::jk:i ,jl,.r
:,r.lIlilSdJlC -. 1,11 ydit, i -i
1-:t31-1;r;11ir -l;tlt,t1 t_i,;.:i;,ti, r,.iil i j(.ri]!j,iIl,,jflA ir.ia)
,:1*i:iir diputali
-qeil,ii.j. ierscrrijri r:ntui": Lriu:irr.:hllr,-rr_ti..i:ri ,,,o..,.- "*r-,,
i-taL olci, 1,li irerg..)!.r:.ii i!rlarli i,,1-rogrrafii.. r-jnl.;iii,-j.irjl..:iriri.,rj1,,irr.r,;,,,,
i:r':lrit':rlgiiiati dai-t r::drifiriiiiilitiiiii, l)riiivi)riLjr1,i ir,r.i, l.;;:rar.- -.rL l)eLniri-
'l'i\;1v-' d.i.ii.-i r-lertgirlr ;.riari::i(r1i1lu ra:rnrlLi:iih;rl,.,,rrr r.r r-r.: r:iii: ,ri-,r,,-,ri L,e,l ,
, ,ciit tl;irr l,ldtiettrj;.,. 1,r,r... l.r.jflilll;:..rJjr) t,rii.ri --". ... ,;,,,. ,r.t .,ij,t., ;
;,,'rp1;i;1 ri,r:'r p:,1 ,. :t. t,t111n,,,
1,, i,: l;..,,;i ,,. i.. .l.r;
,iriirWc la ,tli:nagin',i:rkar: iitt3qi .,i;r,:elt !:€:C;ii;i i',i.,1r,r". li -.1i, ,,!..;11,; 11;;
i.i.,rl';11 iiiriLtt,,t)ii{t .,rtiili iIi!r.,1-lt)ijlii ijirii.r i.:r-,:1,.i:.
,,.,,l, ,i,,jI,,lr,,t

{iainbar ? 1!r1j
')11

rrl€nllgunirken. ilefiiegang pensil yarlg diikatkan paCa alat ini

i:l l .:.1r. I iii:! r -,:i;,i

ili:diai iir:e plctt.zr Capai digui-;akar: ;ntuk per.indah;in di r:


san"riril :rrr:ngl-rliangiian pergeseran ietak topografik, tetapi tid x
dapai mr,:nehilangi<an kesaiahan oleh ti!t. Ferubahan s!<a,an a
hanya dapat dilakukan dengan pembesaran atau perrgecilan s*di rt
saja (Pain,:. 1981)
Cara kerja alat ini mendasarkan atas prinsip garis radial, ya ,,i

bahu,a perlJeserar) letak topografik bersifat radial terhaCap t, rr

nadir.'fitii< yang terletak di atas bidang acuan letaknya terge: rr


nrenlauhi titik naciir, sedang titik yang terietak Ci bawah bida :
acuan tergeser mendekati titik nadir. PaCa foto vertikal rnak.i li rl
nadir berimpit ciengan titik pr-isat {otc. Dengan kata lain make ,.jai
garis radiai melalui pr-lsat foto meiupakan r€mpat keducjukan d. "i
tiap titik yang teiqambar pada foto stei-eo. Fada foto stereo, tlai; ii :i
tergambar dua kaii yaitrr satu pada {oto k;ri dan }ainnya pacla i,, :,
kanan. Bila dirrnati secara stereoskopik maka dua tiiik inj rce't,ri_,!
satu titil< dan menempel di permukaan burni. Misainya titik *' ji
foto kiri dan titik a" di foto kanan, pada pengamatan stereoskop i<
akan terlihat satu titik yaitu di titik a (gambar 7,4C).
Tiap plotter pacia instrumen ini terdirl dari stereoskop cerrrrin
yang ketelitiannya tinggi. Stereoskopnya diietakkan di atas dua pe-
nyangga foto yang dapat digerakkarr. Tiap penyangga foto diler-3-
kapi dengan batang radial yang dihubungkan dengan barang
paralel (gambar 7 .41). Stereoskopnya disetel sedemikian sehingga
pusat pengamatannya jatuh pada pusat penyangga foto. Pada tiap
penyangga foto ada 'cursor'clengan satu gerris tipis yang berpangkal
pada cian radiai tertradap titik pusat penyangga foto. Tiap curscr
diikatkan pada batang iain di iuarnya yang juga radia! dan terl*tak di
baweir F€nyangga fctc. Dua garis raclial ini diikat liengan ikatan
terhadap i:atang paralei yang dapat bergerak dengan s;umbu N clan V
cian seiaii"r seja;ar dengan basis udara. Basis uciara ialah garis 'yang
menghubungkan dua stasiun pemctretan yang berurutan. Fada
218

a
Pasangan
foto stereo
{, o di barvah
+
p t)
It
,1
pl p pengamatan
stereoskopik

+ P.1s.nq.1n foto:tereo
p dirurnpangtindihkan un
ul.; rnenenlukan letak
Iir iK .l

GATNbAT 7.40 CARA PE.NENTUAN L[]:.TAK TITIK A BERDASARKAN PRINSTP


CARIS RADIAL

,,i,.r. ,lliiliS il-ii i.lli.'.',ir, .,i.'l tri::1:, {t'li'' ',:i::i-' ti:rIi5 !'3n:l
ir:unghubUngkan tilr;.1 O,.i!.ri foio cian titik puScli rct{, l;il-idcihan ,larr
, :,':.r<1fiQiilllll fi. :

Tiayr lernba: iuic 5lereo i-'iiieiaiikari l)c"ir plll!'alrgg'r folo


:rr-is:i fctiJ-, l)Lisali ]r r1!j;::t::r;J fr..iO.'.','rn llrborlr; i)ai-r.1 il]L':tlg curslir
'l'i;,,i curs(-,-i i'.::1at diger.riiiian ireba: oall tiap
.';tri:;tpit riar-, clipasr,,i
l-'til!j;1ngg.r i<-'tat ju''',, ii'r'"':i di:-i;' 'iiii'':li-; beba' tli saliiltlr i)asaknya'
ii,:p fOtl: :tir:::-fO riil:rt,ar :.li:.i':inilEr'. i-'i'.,SiS iir.i;,iiilltli-: 5eiiridi brrSiS SteleO.
;;;,:ianr lir,ri-i,-j;1:'Iat:' , Siijl'eCSliali)li{, ' flriii:r iiJ:i:l par-ll f l.iISO!- kiri
iiileLVilii{al iiitir. i<-rii-: xiri irnisalilla ;r'i ciarr garrs pa1:i ctlI'r'roI kanan
,.iiiew;,rii.;,'r 1l.ik i,.:t,:-; ii,.t: ii:i: (,-, ir " ) i rua lrtiii itu akzin
'i:ai,r-ulr
/ I \l

6
;lile !i{U}

,ifl*

';,
l

Garnbar7.41 RADIAI LINE PLOTTER (Paine, 1981). A alat. rian Il


93,1a'r nya
!).) {\
LLV

berpadu jadi satu .titik yaitu titik a yang menernpel di permukaan


tanah. Dalam keadaan demikian maka letak titik a sudah benar,
yaitu merupakan titik potong antara dua Earis pada cursor itu'
Batang radial yang diikatkan pada batang paralei dan diujungnya
diberi pensiliditekan pensilnya untuk memasukkan atau memin-
dahkan titik a yang ietaknya benar pada peta' Karena penyangga
f*rc r:ra:.ipun irtto, dapat digerakkan ci seluruh daerah pertam
palan, tiap iitlk dapat ditentukan letaknya yang benar dengan cala
ini. Pensil dapat pula dibiarkan tertekan sehingg tiap gerak
batangnya akan membuahkan garirbaran pada peta. Hal ini
diperlukarr rialam menggambarkan perujudan memanjang seperti
jbian, saluran irigasi, igir pegunungan. dan batas hutan. Dalam
pelaksanaannya, titik potong dua garls terseb.ut digerakkan sepan-
jar:g peri:judan mernanlang yang akan digambarkan. Dalam meng-
gerakkannya selaiu diusahakan agar tiiik potongnya selalu
rrrenempel pada peruiudan te;sebut di bawah pengamatan
stereeskopik. Dalam gerakan ini maka pensiliuga selalu menggam-
barkan letak titik-titik yang benar pada peta. Skala petanya dapat
diatur dengan menqrrbafr larak antata dua titik ikat pada ujung
batang paraleinya.
A.lat ini terutan-ra r:irancang untuk revisi peta, pengembangan
elaerah urban, dar, penerapan lainnya di bidang kehutanan,
geologi, kepurbak*laan, dan untuk mengajar'

e) Stereo Zr:am Transfer Scope


Kernampuan $tereo Z*orn Transfer Scope sama dengan
kemampuan Zoom Transfer Scope yang teiah diutarakan pada butir
?,3.1" Beda:'rya ialah bahwa ia rnenggunakan pasangan foto stereo
untuk rnemperoleh Eambaran tiga dimensiona!.

2) Atrat stereoskopik dengan diapositif

instrumen ini sering disebut double-projection stereoplotter


Peta yang dihasilkan pada umumnya met'upakpn peta teiiti
'22'L

Instrumen ini i:lapat rnenghilangkan pergeseran letak topografik dan


kesrrlahan olsh tilt. Beberapa alat yang dflengkapi dengan komputer
nrini bahkan ciapat menghilangkan kesalahan oleh distorsi lensa
(Paine. l98ir. Paine membedakan instrumen ini atas tiga kategori
yaitu: (1) 'dire,:t optirnai pro;ection insJnirnent', {2) instrumcn op-
tik rnekanik, dan (3) instrumen otomatik,
Dari ketiga jenis insrrumen ini maka slereosplotter yanE
otomatik mempunyai keunggulan dalam hal kecepatan, biaya yang
iebih rendah bila dihitung dalam jangka panjang, dan ketelitian yang
lebih akurat. Meskipun demikian, investa$i modalnya hanya sei;uai
bagi organisasi atau lembaga yang m€rn€rlukan pemetaan sengat
ekstensif. ,

, ,. i , : .... ,.i .'r 1.:,, : : ,t: ,:


., Lt:

Acja ernpat persyaratan utama untuk dapat d:laksanakanr ya


analisis digital dara penginderaan ;auh dergan menggunakan k< n-
puter, graitu; {1) ketersediaan data pengrnderaan jauh yang r iai
spektralnya dinyatakan di dalam bentuk digit, terutama c rta
multispektral, {2) teknologi komputer yang canggih, (3) aigorif na
yang dapat diterapkan bagipenginderaan jauh, dan {4) n-retoCo rgi
atau strategi untuk analisis (Maurei, f985).
Sensor elektronik untuk membuahkan data ciigitai b ru
dikemtrangkan pada dasawarsa 1960-an. Komputer r.ri. -ik
pemrosesan data digital juga braru dikembangkan pada ten, ah
iasirwarsa 1960-an. Oleh karena itu anaiisis digitai r':ta
penginderaan jauh secara efektif baru nruiai diiaksanakarr p, rla
clasawarsa 1970-an (Maurel, 1985). Pada dasawarsa 1981]-an ni,
konrputer untuk p€mrosesan data digital penginderaan jauh te ah
tersedia dengan beraneka raEam dan ienisnya. Alat ini pada dar,:r-
nya terdiri dari komputer uintuk maksu{ umurn yang dilengk:pi
dengan beberapa bagian khusus untuk penginderaan jauh deng an
tiga fungsi utanra, yaitu: (ii perolehan data, terrnasuk perolei an
dengan jalan kcnversi Caribentuk gambar innalog, vis.ral) ke b*ntuk
'222

..,.,t1.: ::.' j. , 1:, ,i,.. .,.:: i.. ,. ..:.. i.- l. : . ...,r:1 ;1 ..


i.i) i,,r.::i:;-<1S..1.,;iil (l ri.1 \r,':,rir i)ei;-.liil.ri,':i) i-,rtir.i, i:r1..;i,,:i. tl.1;,,r],.1',,,r]
'.i::iciii.', s(:tiefh;:if,..r tlirlii!( i)r.rt-bi:jikltt-) I-riiirl!iilirr:ari.r.t. Iifl!l!la:
i.)€i"ni-()s€r:idi-t ')/ang rurnir seperti misaiIiv.; i.;l;-,i,:lil,.;i riiiiitispei.:rr:.t1.
dan (i]) pera.jaan,-lata. baik l,).:i-aL-.1.ir: Lr.:,r.1 :.-r\,r. rri.r(rl-rLir lra(ia
i;cniuk 'l-iat d copy rrrisaitiya fiirrr ,,irait ra;.r5iiik i.,lu i,.:'*'r r-i.,ei-air ;arig
liras (Ci',.:en, 198irr
)itrlrrrfnt >r::..l, :..i1, Cr t,.Oli .,,.r' i,,.itt:.,'!, ::l -.r1.: d,J:l.rl
i-rJI-rginil*raa,r jauii. I-rn\-l l gdruii)ar ,' 42 ilis;rirkdri .iac;1n LL.l-- 1 1
a

.ldI,.'ii).rii ;.4: ijAajl. . ,.,- I I i ij r' jri:i :": , :, lIl,l illoiin jrei ., I 982)
I =. i:ri ,'l,; rrrlni c()nillrrtil
:, = p,,,rgarerai,i t_\ita llapc drivirj
.:l : to ,:trinJ; rpelgat;-rtrr rir,ti Igr,r i.rr- .rI i
il =. i1.i;rr rlrrtri,LCt
5- g:rlrlric,r t,:ibler
i-. - lr:il p:.init:r-,,/plotter

Dypix Sysrern. iiistem ini terdiri dari enam baqian, yaftu:


(1) PDF-il" rnini r:on-'put€r riengan ciisk untuk mrrnyjrnpan data
hingga 90 megaby.t€s atau 1.00t1files, (2) unit pengEerak pita (tape
drive unit) dengan kemampuan 800/1.600 BPI (bit oer inch),
{3) terminai bagi op€rator yang terdiri dari sebuah }<ey boarC
i4i peraga vicier: atau'interactive color rnonitol'yang berupa
sebuah iayar uritirk m€ragakafi h;:sii pemrosesan (re$olusi layar
sebesel 48! geris :-l 52i:; titiici. ii:,} 'graph!; tablet'untuk rnei;ikui,.arr
at),)
L /.J

i,rillrl])1i:i..r .liiri:., i){:ia19;r'rn clatrr '' i''ittl' Van{i irrngsil''r-'a


rl':liilllii
l<o|rl,l]
zocirr r.,)an1 . per-LiLrahdn sfr.3l1. ;.:r'lreQair:l gambar' psipirlilih'ri1
cr-tIS?r . i)gri)irirLf n teiltal . ltenriiih,:n i.vrlt iid, cr,sb . dan (f i '1rir<,1

printel ,/p1,:tter'1;aitu alat uniui< mernbuari'l':an hard copy'


i)cl"crlaar', pemrc)sesarr rJata ciitlilai irengirtr-leraan jauir ferrliir
riar'r ti'3a li.rltian pr:kol<. y'itLl (i) pra-p€i-nl'ci5r1s'1i1'
(2) lrsesiri). clan (ll) kcluarair i{jr':i.r'r i93l3t
l;cr-nt

7 .4. 1 i-'rit-['r.'rnrr:',{iesall
j
I',.rl.cilaiin pril DciliI{):r;3:!in l-nr:li};rlt diia kegiatar-; ' 'Loiir'i

(1) perrlchan data' dan (2) rektiiii<asi d;:la'

i) Ireroleha;r ;lala raeliPut:


a) -l-eiemetri (penerimaetn data dari satelit) oan komunlkasi'
l,) I)*,-omi-rItsi
c) PerrSliamalr film.
11) Digitisasi video.
r:) [.)irtitisa-si grafik.
{l D,:flnisr atrillut
g) Pembuatan cjtra.
ir) Perribitatan citra dari mirsukan sumb€r ciata dr,a dimensio' ai

2) Ii,:i<t:frl<.tsi,lala. rt-reliputi

a) Koreksi distorsi ratjiorrretrik.


i.) ii,-,rekci ijistor:->i gcclmetiik.
c) llei'rtrfil-r.l:;i iiar iograiiir
rJ) [)r:nghati)rrsen'nc-.ise .]'raLi !titn!.lguari cli deliam penijirrilr:r;,. ,rr

7.4.2 Pewtrose$an
iercliri ila:i iiine :lr.:qi;-:tall . r;aitt-i
ii--rlnr-(-r:rc!,lr-i i'latir
(),) A
L f-a

1) Penajaman, meliputi:
a) Manipulasi kontras.
b) Pembentukan warna semu.
c) Memadukan warna.
d) Pemfilteran spasial.
e) 'Contouring'atau pembuatan garis tinggi.
f) 'Bit slicing'atau perincian bit.
g) 'Thresholding'atau penentuan nrlai ambang

2) Transformasi geometrik, meliputi

a) Pengubahan proyeksi.
h) Registrasi.
c) Analisis siereo.
d) Stereo buatan.

3) Femrcsesan radiometrik, nieliputi:

a) Koreksi sudut elevasi matahari.


b) Fembedaan gambaran (image differencing)
c) Peragaan dengan warna asii.
d) Arraiisis polarisasi.
e) K*rehsl atmosferik.

4) Pemrosesair frekuensi, rneliputi


A) FFT.
b) Pemfliteran.
c) $pektra satu dimensional.
ri) Kcmpensasi gerakan.
e) Hestorasi resolusi.

i'l i'cl"iy:tii;:o:;t inf,,:il;;r, rr:eiip,.ii


,1/' i\,,: ii-:.- .'iL .
L. L t.l

i.) Kl::sifil.r;.'si rnrIhiil-:r:l.ltr,.:L


c) Analisjs gerakan.
ii) p'n,rn,-,,tr.:ng.rn sifat ra<licmetrii.r perrrruka;:n
i:) -i-e1<stur
f r lir:ieksr ir:prl (eCqe de1,.:ction)

i]) Irc:rt,1rr.rt,'rlan f.io1;r


i-r) ii,o:'t'tlar, j terit.rti,t;.,,-i,:: i,, d j.ir ir,-i l{a i' itra
a.l (, .

7.4.3 Kelrraran
i--cl<r:r1a:rl untul< menrbuahl.,lrr k;-:,uaran r::lipuii :,,i..;tr,:lr.r1:
i<etir,rt.rri. rtaitrj :

ll ',r,1,r:'i
Zi i-umDanir iinclil-r orafik (i1r;rphic ,vs1j ,r;)
j
. ) lr r i,t nt 1) r
c-, l a :-r r n.]r nfl,t a s i n { r.t r,t i<t i.
i I i i

.1) I-ur',rlsi Dr:riib;-rildn tcila/, luarr!J.


5) i'eno.:ntui:ln tormct.
o) lien:anilrir,ln rnr,lmi,-.entLrl< karai<terl r,r,rlitor.
7) i'iont.,ersi lleruitahart uiijeo clir;iiiii ke ,.rnaJog
)_i) )(o11,,al;5i ii,,lrlr.ri< r.lir_iitaj 1.re fjln.
!-)) lioi,i,'elri ir,.-riLrk ,iiu-itai i.,rngsuritl i<e ,, rrci -, ,1:',,

I i) ) i'c i: r L.ic.ri a r r irl ri:lil ir..til d (lia dasili


r

Anda mungkin juga menyukai