Anda di halaman 1dari 102

BAB iI i i

P E N D AH U LUAN
i i i i i i i

A. La t a r iBe l a kang iMasalah i


i i i i i i

Hukum1 ime r u p akan isuatu ialat ine g a ra iya n g imempunyai itujuan i i i i i i i i i

iuntuk imenertibkan, imendamaikan, idan imenata ikehidupan isuatu

ibangsa idemi itercapainya isuatu ikeadilan idan ikeseimbangan iantara

ihak idan ikewajiban. iHukum imerupakan ihimpunan iperaturan

iperundang-undangan iyang iberisi itentang iperi n t ah ida n ilara ngan - i i i i i i i

lar anga n iy ang i me ng ur us it at a ite rti b isu at u im asyara kat ida n i ol eh


i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i

ika ren a iit u iha rus i dit aat i io leh imasy ara kat iit u isend iri .2 iPada iprinsipnya
i i i i i i i i i i i i i i i

ihukum imerupakan ikenyataan idan ipernyataan iyang iberaneka iragam

iuntuk imenjamin iadanya ipenyesuaian ikebebasan idan ikehendak

iseseorang idengan iorang ilain, iyang ipada idasarnya ihukum imengatur

ihubungan imanusia idalam imasyarakat iberdasarkan iprinsip-prinsip iyang

iberaneka iragam ipula. i i

Oleh ikarena iitu isetiap imasyarakat imempunyai ihak iuntuk

imendapatkan ipe mbe la an id id ep an i hu ku m i sehingga idapat idiartikan i i i i i i i i i i

ibahwa ihukum iadalah ipe rat uran iat au ik eten tua n-ketentuan itidak ite rt uli s i i i i i i i i i

imaupun itertulis iyang idapat imengklasifikasikan iatau imengatur

1
Hukum ial ah peraturan-p era tur an yan g be rs if at mem aks a, yang men ent uka n t ing ka h
i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i

la ku m an usi a d ala m l ing ku ngan masyarakat yang dibuat oleh badan - badan resmi yang berwajib ,
i i i i i ii i i i i i i i i i i i i i i i iii

pelanggar an mana terhadap per aturan -pera tura n tadi beraki bat dia mbi lnya tinda kan yaitu
i i i i i i i i i i i i i i i i

hu ku man t ert entu. Lihat C.S.T. Kansil, Peng ant ar il mu hu kum d an ta ta h u ku m I ndon esi a,
i i i i i i i i i i i i i i i i

(Jakarta: Balai Pustaka, 1989), Hlm. 38


2
Satjipto Raharjo, Ilmu Hukum, (Bandung : Citra Aditya Bakti, 2005), Hlm 38
ikehidupan imasyarakat idan imenyediakan isanksi ibagi ipelanggarnya.

iPerlindungan ihukum iyang iditerapkan idi iIndonesia isaat iini ikurang

imemperhatikan ikepentingan ikorban iyang isangat imembutuhkan

iperlindungan ihukum. iBisa idilihat idari ibanyaknya ikasus isaat iini iyang

iterjadi idi idalam imasyarakat imengenai iperlindungan ihukum iterhadap

ikorban3 isangat ilemah. i

Kasus-kasus iyang isering iterjadi idalam imasyarakat iterutama

idalam ikasus itindak ipidana ikekerasan4 isangat imemerlukan

iperlindungan ihukum ibagi ikorbannya. iAparat ipenegak ihukum ikurang

imemperhatikan ikepentingan ikorban iyang itelah imenderita iakibat itindak

ipidana iyang itelah imenimpanya. iPentingnya ipe rl ind ungan ihu ku m i i i i ii

i terh ada p ik or ban it inda k i pid an a ibisa imeringankan ikondisi i ba gi


i i i i i i i i i i i i i

iko rba nny a iy an g isudah imenderita. i Ind on es ia iada lah iNe gar a iya ng
i i i i i i i i i i i i i i

iberdasarkan ih ukum, iha l it ers eb ut iter tu ang idalam iUndang-Undang i i i i i i i i i i

iDasar iP asal i1 i Ay at i i(3) i i i i ii iUn dan g-u nda ng i Da sar i19 45 i yan g
i i i i i i i i i i

ime nya ta kan ine gara iIn don esi a ia dala h inega ra i huk um.5 iA da pun itu ju an
i i i i i i i i i i i i i i i i i i i

ipo kok i huk um iad ala h im enci pt ak an itata na n im as ya rak at i yang ite rtib,
i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i

imenci ptakan ikete rtiba n ida n ikes eimba ngan . iDe nga n iterc apa inya
i i i i i i i i i i i i i

3
K orb an ada lah seseorang yan g me ngal ami pen de rit aan f isik, me nt al d an/ ata u ke rug ia n
i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i

ek on omi ya ng dia kib atka n ol eh su atu tin da k pida n a , Dan lihat juga U nd a n g - undang No. 13 Tahun
i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i

2006 T en tang Per lin dung an Sak si da n Korb an.


i i i i i i i i i i i

4
Dalam Pasal 170 Ayat 4 KUHPidana, Tindak Pidana Kekerasan diartikan sebagai Ba ra ng i i i

s iap a de ngan ter ang- teran gan d an B ersama mengg unak an k eker asan ter hada p or ang atau bar ang
i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i

d ianca m den gan pi dana penj ara paling lam a l ima tahu n.
i i i i i i i i i i i i

5
Pas al 1 A yat 3 Und ang-Unda ng Da sa r 19 45 yan g b er bu nyi, “Neg ar a Indones ia a dal ah
i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i

nega ra h uku m”
i i i i
iket erti ban idi i dal am imas yar akat idiha rapk an ikepe ntingan imanu sia
i i i i i i i i i i i i

i aka n iter lin dun gi. i


i i i i i

Oleh ikarena ii tu ihuk um i me nga tur itingkah ilaku imanusia idalam i i i i i i

imasyarakat isaat iberaktivitas idan iber in teraksi ide ng an io ra ng il ai n. i i i i i i i i i i ii

iPenerapan ihukum im eru pa ka n isal ah i sat u iu sa ha i untuk imenciptakan i i i i i i i i i i

itata it e rt i b , ikea man an ida n i ket ent ram an id alam im asy ara kat ise bagai
i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i

ipencegahan iterjadinya ipelanggaran ihukum. iDengan ipenerapan ihukum

iyang ibaik idiharapkan ikepentingan imanusia idapat iterlindungi idari

isuatu iperbuatan itindak ipidana.

Untuk im iewujudkan inegara iIndonesia idengan it at ana n


i i i

i ma sya rak at iy an g it ert ib , imen cipt aka n ik ete rti ban ida n ike sei mban gan ,
i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i

iserta imelindungi imasyarakat idari iperbuatan ikekerasan. iPerbuatan

itindak ipidana ikekerasan idapat imengakibatkan ipenderitaan, ikerugian

ikepada ikorbannya. i Kor ban iada lah ise se ora ng iy ang ime nga lam i i i i i i i i i i i i i i i

ipe nder itaa n


i i i ifisik , i ime nta l i i id an/ ata u
i i i ike rug ian i i ie kono mi6 i i i yan g i i

id iakib atka n iol eh i suatu i tin dak ip ida na.7 iKo rba n ij uga ibi sa i dij adi kan
i i i i i i i i i i i i i i i i i i i

isa ksi idalam iproses ipenyelesaian iperkara ipidana, isaksi iperlu idilindungi
i i

imelalui iketentuan ihukum iacara ipidana idengan imengatur ihak-hak

isaksi isecara itegas idan imemadai, idan idengan imembatasi ikewenangan

iaparat ipenegak ihukum isecara itegas idan iketat, isaksi ijuga iperlu

idilindungi idengan ihukum ipidana imateriil, iyang imemiliki isifat ilebih

6
Kerugian ekonomi adalah Ketika Pengeluaran selalu lebih besar dari pemasukan yang
telah turun drastic.
7
Undang-undang No. 13 Tahun 2006, Op.Cit.
itegas idan ikeras, idengan imelakukan ikriminalisasi iterhadap iperbuatan-

perbuatan iyang imengancam ikeselamatan idan ikepentingan isaksi.8

iKejahatan ikekerasan imasih ibanyak iterjadi idi idalam ikehidupan

imasyarakat idan itempat iyang itersembunyi. iBentuk ikekerasan ifisik

icukup isering iterjadi idi idalam imasyarakat ibanyak ikasus itersebut ilolos

idari ijeratan ihukum iyang iberlaku. i

iLembaga ipenegak ihukum imemiliki itugas iuntuk imengemban

itujuan ihukum iatau imewujudkan ifungsi ihukum. iSebagaimana

idikemukakan iI. iS . i Sus ant o9 i bah wa i fun gsi ipr ime r in ega ra i huk um i ii i i i i i i i i i i i i i i i

i dap at i dik emu kak an i dal am i tiga ih al, iya itu ipe rli ndu ngan , ike adi lan , id an
i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i

ip emba ngu nan .10 i


i i i i

Ti ndak iPi dan a ike kera san idi i dalam iKi tab iU ndang iUnda ng
i i i i i i i i i i i i

i(K UHP), ipe ngat uran nya i tid ak i sat uka n id ala m is atu iba b ik hus us, iak an
i , i i i i i i i i i i i i i i i i ii i

i tet api iterpi sah -pis ah i dal am i bab ite rte ntu . iDi i da lam iKU HP i ke jahatan
i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i

i ke ker asan idapat id igol ong kan is eb agai ib erikut: 11


i i i i i i i i i i i ii

1 . iK ejah at an i ter had ap i nya wa i ora ng i lai n iP asa l i 338 -3 58 i KUHP .


i i ii i i i i i i i i i i i ii i i i i i

2. iK eja hata n ipe nga nia yaa n iP asa l i3 51- 358 iKU HP. i
i i i i i i i ii i i i i i i i

8
Muchamad Iksan, Hukum Perlindungan Saksi Dalam Sistem Peradilan Pidana
Indonesia, (Surakarta: Muhammadiyah University Press, 2012), Hlm 108
9
I. S. Susanto politikus Indonesia yang menjabat sebagai anggota DPR-RI periode 2019–
2024.
10
I. S . S usa nto , O ras i Ke jaha tan Ko rpora si di Indon esia Prod uk Keb ijaka n Rez im O rde
i i i i i i i i i i i i i i i i i i i

Ba ru, (S emar ang : U NDI P,1 99 9), H lm 17- 18


i i i i i i i i i ii i i i

11
M oeljatno, Kitab Un da ng- Und ang Hu ku m P ida na, J ak art a: Bu mi A ks ar a, 2 009),
i i i i i i i i i i i i i ii i i i i i i i i i

Hl m 35 i i
3. i Kej aha tan ise per ti ip enc uri an,
i i i i i i i i i ii ipen odo ngan , ipe ram pok an i i i i i i

i Pasal i
i

i i i3 65 iKU HP . i i i i i i

4 . i Ke ja hat an iterh adap ik esu sil aan, ik hu susnya iPa sa l i2 85


i i i ii i i i i i i i i i i i

iK UH P. i i i

5. iKe ja hat an i yan g im eny eba bkan ike mat ian iat au ilu ka i kar ena i
i i i i i i i i i i i i i i i i

i i ikea lpa an, iP asa l i3 59- 367 iKU HP . i i i ii i i i i i i i

Berdasarkan ifakt a i y a ng i ter jad i id i itengah-tengah im asya ra ka t i ii i i i i i i i i i i i

ibahwa iada ikasus ikorban ikekerasan iyang imengalami iluka iberat idapat

imenimbulkan icacat itetap.12 iMenurut iP as al i35 1 iK UHP iAy at i i(2) i jik a i i i i i i i i i i

ip erb uat an ime ngakib atk an iluk a-l uka ibe rat i ya ng ib ers ala h idik ena kan
i i i i i i i i i i i ii i i i i i i i

ipida na i i i pen jara ipa li ng i lama ili ma it ahu n, ibahwa iluk a i ber at
i i i i i i i i i i i i

i seb aga imana idisebut idalam iPa sa l i9 0 iKUHP13, idiartikan is eb aga i iluka
i i i i i i i i i

iyang imenimbulkan icacat itetap.14

Korban iyang imengalami icacat itetap iperlu iadanya iperlindungan

ihukum iatas itindak ipidana iyang imengakibatkan ipenderitaan idan

ikerugian ibagi ikorban. iBagaimana ibentuk iperlindungan ihukum

iterhadap ikorban imemperoleh iperlindungan ihukum iseperti iyang

idiharapkan iakibat iperbuatan iorang ilain i(pelaku). iSegala is es ua tu iy ang i i i i i

12
Penulis melakukan survey lapangan terhadap kasus KDRT dimana penulis benar-benar
melihat, mengalami, merasakan, mengetahui, terhadap kasus tersebut. Pada Hari Selasa, Tanggal 30
Januari Tahun 2022, di Jatimekar, Bekasi.
13
Da lam Pa sal 9 0 KUHP dijela skan lu ka ber at ber arti: j atuh s akit atau mend apa t lu ka
i i i i i i i i i i i i i i i

y ang ti dak me mbe ri har apan ak an semb uh sa ma se kal i, at au yang men imbu lkan bah aya mau t;
i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i

tid ak mam pu ter us-m ene ru s u ntuk men jala nka n tu gas ja bat an at au p ekerjaa n pe nca ria n;
i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i

ke hila nga n s ala h s atu pa nca ind era ; m end apa t c aca t berat; menderita sakit lumpuh; terganggunya
i i i i i i i i i i i i i i i i i

daya pikir selama empat minggu lebih; gugur atau m at inya k an du ngan seorang perempuan. i i i i i i i

14
Moeljanto, Op. Cit, Hlm. 38
ida pat imer inga nka n ipe nde rit aan iya ng it ela h id ial ami i ses eor ang iakibat
i i i i i i i i i i i i i i i i i i i

i menj adi i kor ban iya ng id imak sud i den gan ipe rlin dung an iko rban .15
i i i i i i i i i i i i i i i

Prakteknya, iaturan ihukum iseringkali ifokus iuntuk imenghukum

ipelaku ikejahatan itetapi ikorban itidak/jarang idiperhatikan ikarena ikorban

imerupakan ipihak iyang icukup idirugikan idan imenderita i(rentan)16 i.

iS eti ap i ora ng ime nga ngg ap ibahwa ija lan it erb aik iun tuk ime nol ong
i i i i i i i i i ii i i i i i i i i

ikor ban iad alah ide ngan imen angkap isip enj ahat, iseakan-akan ipe nja hat
i i i i i i i i i i i i i

ime rupakan isatu-satunya isumber ikesulitan ibagi ikorban.17 iKerugian


i

iterhadap ikorban iyang iharus idipulihkan itidak isaja idari ikerugian ifisik

itetapi ijuga ikerugian inon ifisik. iMaka ipenjatuhan ipidana ibukan isekedar

imemenuhi ihak ikorban, ipertimbangan iakal idan ilogika itetapi ijuga iharus

imelihat ikepentingan ikorban.

Terlebih ilagi ikorban iKek er asa n iDa lam i Ru mah iTa ngg a iy an g i i i i i i i i i i i

is ela njut nya idisebut iK DR T ikhususnya iperempuan iy an g ikondisinya


i i i i i i i

isangat imemprihatikan ise hi ngg a i per lu imendapatkan ipenanganan idan i i i i i

iperlindungan ihukum iyang isama iseperti ihalnya iorang ilain itanpa

iterkecuali iapabila isuatu isaat ihak itersebut idilanggar. iIndonesia idan

iIndia imerupakan idua idari itiga inegara iyang itingkat ikekerasan idalam

irumah itangganya itinggi.

15
C. Indah, Maya, S, Op. Cit, Hlm. 63
16
Rentan adalah Mudah terkena penyakit, peka atau mudah merasa,
https://id.wiktionary.org/wiki/rentan, diakses Pada Hari Sabtu, Tanggal 05 November 2022, Pukul
22.19 WIB
17
Mulyana W. Kusumah, Aneka Permasalahan Dalam Ruang Lingkup Kriminologi,
(Bandung: Alumni, 1981), Hlm. 2
D i i In do nes ia ite rdapat ibebe rapa iUnd ang- und ang i atau ipe rat ura n
i i i i i i i i i i i i i i i i i i i

iy ang i men gatu r ime ngen ai it inda k ip ida na i KDR T idi ant ara nya iKi tab
i i i i i i i i i i i i i i i i i

iU nd an g-und ang iH ukum iPi dana i(KU HP) , iUn dang- undang iNo. i 23
i i i i i i i i ii i i i i

iTa hun i 200 4 ime nge nai i Peng hapus an iKe kera san iDa lam i Rumah
i i i i i i i i i i i i i

iTang ga ide ngan idib ant u io leh iK omis i iNa sion al i Anti iKek eras an
i i i i i i i i i i i i i i

i t erha dap iPe rem pua n i( Kom nas i Pere mpua n) i yan g iin dep ende n idi mana
i i i i i i i i i i i i i i i i i i i

iKom nas iPe remp uan iju ga ime mfokus kan ip ada iu paya ipen ghap usan
i i i i i i i i i i i i i

i keke ras an i ter hada p ipe remp uan i deng an iu paya imen cipt akan i suasan a
i i i i i i i i i i i i i i i i

ikond usif18 i i bagi


i i peme nuha n
i i i iha k i ias asi i i per emp uan ,
i i i i ise rta i

i Mem oran dum


i i i i iof i iUn ders tandi ng i i i i(M oU) i it erk ait i i i iwa cana i i

ipen gar usu tama an ig end er id i ili ngk ung an iy udik ati f iy ang idi tand ata nga ni
i i i i i i i i i i i i i i i i i i i

io leh iMa hkamah iAgung ipada itahun i2012 isilam.


i i i

A dan ya iUnd ang -unda ng iN omor i23 i Tahu n i20 04 i tentan g


i i i i i i i i i i i i i

iPeng hapusa n iKeke rasan iDal am iRu mah iTa ngga i i(Undan g-und ang
i i i i i i i i i i

iP KDRT ) idi seba bka n iole h ip erke mbang an iyan g ime nunju kkan i bahwa
i i i i i i i i i i i i i i

itin dak ipida na iKDR T ipad a ikeny ataa nnya i masih imara k ida n iti dak
i i i i i i i i i i i

i ber kur ang id alam


i i i i i ikeh idu pan imas yar akat , i i i i i iba ik i id alam i i ibe ntuk i i

ikek eras an ifi sik, i psi kis , ise ksua l im aupu n ipe nelant aran i rumah
i i i i i i i i i i i i i i

itang ga19. iSedangkan idi iIndia idalam ihal iKDRT, iIndia imenyebut
i i

iUndang-undang idengan inama i“Th e iP rot ect ion i of iW omen iFr om i i i i i i i i

18
Kondusif, berati "tenang", "mendukung" untuk memberikan hasil yang diinginkan.,
https://id.wiktionary.org/wiki/kondusif, diakses Pada Hari Sabtu, Tan ggal 05 November 2022, i

Pukul 22.19 WIB


19
Maidin Gu ltom, Per lin dun gan Huk um ter had ap Anak dan Pere mpuan , (B and ung : i i i i i i i i i i i i i i i i i i i

R efi ka, Ad ita ma, 20 12 ), H lm. 16


i i i i i i i i i i i
iD ome sti c iVi ole nce iArt i2005”20, iyaitu iUndang-undang iparlemen iIndia
i i i i i

iyang iberlaku idan idibuat iuntuk imelindungi iperempuan idari iKDRT.

iSementara iIndonesia imenyebutkannya idengan iThe iElimination iof

iViolence iin iHousehold iAct, i2004. iSelain iThe iProtection iof iWomen

iFrom iDomestic iViolence iArt i2005, iIndia ijuga imemberlakukan i“The

iIndian iPenal iCode i1860 iNo.45”. i

Selain iUndang-undang idan iperaturan iyang iditerapkan iIndonesia

idan iIndia idalam imasalah iKDRT iyang itelah idisebutkan idiatas, iternyata

ikedua inegara itersebut imengenal idan imeratifikasi isuatu ikonvensi iyang

idisebut idengan iCEDAW. iCEDAW iatau i Th e iC onv enti on iO f ith e i i i i i i i ii

iE limi nat ion i Of iD iscri mina tion iAg ain ts iWoman iyang imerupakan
i i i i i i i i i i

ikonven si i i ipe ngh apu san


i i i i ise gal a i i ib ent uk
i i i dis kri mina si
i i i i i ter ha dap
i i i i

ipe rem pua n


i i i iy ang i i ite lah i i ada
i i ise jak
i i it ahu n
i i i1 984. i ii iKo nve nsi
i i i

iPen ghapu sani i i Seg ala


i i i Bentu k
i i iKek eras an i i i terhadap iPerempuan
i

i(CEDAW) is er ing idi seb ut i Piagam iHak iAsasi iInternasional ibagi


i i i i i

iperempuan idimana ikonvensi iini idisahkan ioleh iMajelis iUmum iPBB

ipada itahun i1979. iCEDAW imemuat idefinisi isemua ihal iyang idianggap

idiskriminasi iterhadap iperempuan idan imenetapkan iagenda iuntuk iaksi

inasional idalam imengakhiri idiskriminasi itersebut.

20
Me nurut Narasi yang dibuat oleh Meera Didi dan kawan-kawan, The Protection of
i i

Women From Domestic Violence Art 2005 dilahirkan dengan berupa tindakan untuk memberikan
perlindungan yang lebih efektif terhadap hak-hak perempuan korban kekerasan dalam bentuk
apapun yang terjadi di dalam keluarga. http://ncw.nic.in/sites/default/files/Chapter04.pdf, diakses
Pada Hari Sabtu, Tanggal 05 November 2022, Pukul 22.28 WIB
Untuk idapat idiketahui ibersama ibahwa ikasus iKDRT idi

iIndonesia, imakin imeningkat idengan iberbagai imacam ifaktor, idengan

ihal iini idapat ikita ilihat ipeningkatan itersebut, idengan igrafik isebagai

iberikut i:

Catatan Tahunan Jumlah Kasus Kekerasan


terhadap Perempuan di Ranah KDRT/RP
Tahun 2019-2021
7000 6555

6000
5114
5000

4000
3221
3000
2341
2073
2000 1815
1417 1309
954
1000 690
401 457
262 266 127
61 20 16 19 93 11
0
2019 2020 2021

KTI KDP KTAP KMS KMP PRT KDRT/RP Lain

Grafik : Sumber CATAHU Komnas Perempuan 1


CATAHU21 itahun i2019 iberbeda idengan itahun isebelumnya,

itahun i2017 iangka iKTAP22 imelonjak ipada iangka i2.227 ikasus inamun

ipada itahun i2018 iKTAP iyang idilaporkan iadalah isebesar i1.417

ikasus. iKTI23 itetap imenempati iposisi ipertama isebanyak i5.114 ikasus,

idi itahun iini iKDP24 imeningkat imenjadi i2.073 ikasus idibandingkan

itahun i2017 isebesar i1.873 ikasus. iWalau isedikit iberbeda ipola iini

isama iseperti itahun ilalu idimana iKTI imenempati ipersentase itertinggi

iyaitu i53% i(5.114), idiikuti iKDP i21% i(2.073).25

CATAHU itahun i2020 iterdapat icatatan ikhusus idalam idiagram

idi iatas, iKekerasan iterhadap iAnak iPerempuan i(KTAP) i me lon jak i i i i

ise ban yak i2. 341 ika sus , itahun isebelumnya isebanyak i1.417.
i i i ii i i i

iKenaikan idari itahun isebelumnya iterjadi isebanyak i65%. iSementara

iKTI idan iKDP isecara ikonsisten imeskipun iKTI iterdapat isedikit

ikenaikan, idan iKDP ipenurunan i14% idari itahun isebelumnya idari

i2.073 ikasus imenjadi i1.815 ikasus.26

CATAHU itahun i2021 iterdapat icatatan ikhusus idalam idiagram

idi iatas, iKekerasan iterhadap iAnak iPerempuan i(KTAP) imenurun,

21
CATAHU adalah rangkaian catatan pelaporan kekerasan terhadap perempuan selama
Satu tahun. Lihat Komnas Perempuan
22
Kekerasan Terhadap Anak Perempuan, Lihat Komnas Perempuan
23
Kekerasan Terhadap Istri Lihat Komnas Perempuan
24
Kekerasan Dalam Pacaran Lihat Komnas Perempuan
25
Komnas Perempuan, diakses Pada Hari Rabu Tanggal 09 November 2022, Pukul 21.00
WIB
26
Ibid.
inamun imasih idi iangka iyang itinggi. i27 iCATAHU itahun i2022 iakan idi

iterbitkan ipada itahun i2023, isehingga itidak ipenulis icantumkan.

Dan ikhusus imengenai iseorang iIstri iAnggota iyang imenjadi

ikorban iKDRT iy ang idi lak uka n iol eh is uami ijuga ibanyak, iseperti iya ng
i i i i i i i i i

i terj adi idi i Jakarta iUtara ipada iJumat, i24 iJuli i2020 iKepala iDivisi
i i i i

iHumas iPolri iIrjen iPol iRaden iPrabowo iArgo iYuwono imengatakan

ikepada iJurnalis iIDN iTimes ibahwa iKombes iPol iRD iterlibat ikasus

iKDRT idan iPenganiayaan iterhadap iIstri idan iAnaknya.28

Di iPalembang iseorang iistri idan ilima iorang ianaknya imelapor,

idan ianaknya iyang ibesar iumur i19 itahun imenjadi isaksi idalam

ipersidangan iayahnya ikarena imenjadi iTerdakwa ik as us i Kek era san i i i i i i

iDa la m i Rum ah iT angg a i(K DRT ) iy ang idi i lat ar i belakangi iol eh
i i i i i i i i i i i i i i i

iper se lingkuhan
i i iy an g i i idilakuk a n i i i i dirinya
i isendiri, isehingga

imenelantarkan iAnak idan iIstri iserta iketika isuasana ihatinya itidak istabil

iIptu iHJ iselalu imelampiaskannya ikepada iIstri idengan imelakukan

ikekerasan isejak itahun i2019. i29

Kemudian id i id alam iPu tus an i No. i25/ Pid. Sus/ 2019 /P N .P t i iin i
i i i i i i ii i ii i i i i i i i

iT erd akw a iy ang imemiliki ipekerjaan isebagai iAnggota iPolri iterbukti


i i i i

imelakukan itindak ipidana iperbuatan ifi sik ida lam iru ang ili ngk up i Ru mah i i i i i i i i i i i

iTa ng ga i yan g id ila kuk an i ole h is uam i it erh ada p ii ste ri i yan g it ida k
i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i

27
Ibid
28
Kronologi Oknum Polisi Pelaku KDRT Istri-Anak Diduga Akibat Pelakor
(idntimes.com), diakses Pa da , Ha ri Sel asa Tanggal 25 Oktober 2022, Puk ul 22 .00 WIB
i i i i i i i i i i

29
Ironis! Diduga Demi Selingkuhan, Polisi Terlantarkan Istri dan 5 Anaknya : Okezone
News, diakses Pada, Hari Selasa Tanggal 08 November 2022, Pukul 07.10 WIB
im en im bu lk an i pe nya kit . iSedangkan iber das ark an i Pas al i1 3 id ala m
i i i i i i i i i i i i i i i i i i

iU nda ng- und ang i No. i2 itah u n i2 002 i ten ta ng iKep olis ian iNe gar a
i i i i i i i i i i i i i i i i i

iRepu blik iIn done sia iadalah isebagai iberikut:30


i i i i

1. M em eli har a ik eam ana n id an i ket ert iba n im asy ar akat


i i i i i i i i i i i i i i i

2. Menegakkan ih uku m i i

3. Mem ber ika n ip erl ind ung an, ipe nga yom an i da n ip el ayanan
i i i i i i i i ii i i i i i i i

ikepada i ma sya ra kat. i", ipenjabaran itugas iKepolisian idi i i i i

ijelaskan ilagi ipada iPasal i14 iUndang-undang iKepolisian iRI.

At as idas ar i hal ite rse but lah, ip enu lis ite rta rik iun tuk ime nel iti nya
i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i

ile bih i i ila nju t i i ida n i ime milih i i iju dul i i iskr ipsi i i iin i i id eng an i i i jud uli i

i“ PERL INDU NGAN i HUKU M iTE RHAD AP iI STRI iANG GOTA i POLRI
i i i i i i i i i i i

iKOR BAN i i iKEK ERA SAN i i i DAL AMi i i RUMAH


i i iTANG GA i i(K DRT) i

i(Analisis iPutus an i iPen gad ilan i i iNe geri i i iPa ti i iN o. i

i25/Pi d.Su s/2019/P N.PT I)” i i i i

B. R u m usan iMas a l ah
i i i i i i

B erd asar ka n iur ai an id an iat au ila t ar ibel akan g idi ata s, ima ka
i i i i i i i i i i i i i i i

idir umuskan ibeb era pa iperma sa lah an i pok ok ise bag ai ib erik ut:
i i i i i i i i i i i i i

1. Baga iman aka h iPengaturan iTindak iPidana iKDRT iterhadap iIstri i


i i i

iAnggota iPolri iberdasarkan iHukum iPidana iIndonesia?

30
Undang-undang No. 2 t ahu n 20 02 ten tang K epo lisi an Ne gara Repu blik In done si a i i i i i i i i i i i i i i i
2. Apakah i i iPut usa n i i iNo mo r i i i25/P id.Sus/2019/P N. i i iPti isudah

ime mbe rikan iP erl indu ngan iHuk um iterhad ap iIstri ikor ban iKDRT
i i i i i i i i i

iatau itidak?

C. Tujuan iPenelitian i

1. Tu jua n iOb jek tif


i i i i

A dapun itu juan iob jek tif ipe neli tian iini iad ala h ise baga i ibe riku t:
i i i i i i i i i i i i i

a. Unt uk i ime ngeta hui i i iPe ng atu ran i i i iTindak iPidana iKDRT

iterhadap iIstri i iAnggota iPolri iberdasarkan iHu kum iPid an a i i i i

iIn don esi a. i i i

b. U ntuk ime nge tahu i iPut usan iNo mo r i25/Pi d.Sus/2019/P N. iPti
i i i i i i i i i i i

isudah im emb eri kan iPe rli ndun gan iHukum ite rha da p iIstri i i i i i i i i i i i i

ik orba n iKDRT iatau itidak.


i i

2. T u j u an i Sub je k ti f
i ii i ii i ii i ii i

A dap un itu jua n is u bj ek tif ip e nel iti an ii n i iad ala h ise bag ai i be rik ut:
ii ii ii ii i i i ii i i i ii i i i i ii i ii ii i ii ii ii

a. Unt uk ime n e rap ka n ipe ng et a hua n ite o ri i ya n g ite l ah i p enulis


ii i i i i ii i ii i i i ii i i i i i i i i i i

i pe rol eh ise l a ma i kul iah ida n im emb and ingkan nya ide nga n
i ii ii i i i i i i i i i i i i i i i

ip rak tek idi lap anga n ia nta ra ila in ida lam imat a iku lia h iH uku m
i i i i i i i i i i i i i i i i

iP ida na, i iP ena lar an i dan i Argu men tas i iHu kum is ert a iMe tod e
i i ii i i i i i i i i i i i i i

iP ene li tia n id an i Pen uli san iHu kum .


i i i i i i i i i i i

b. U ntu k i i id apa t i i im enam ba h i i i ipen get ahu an i i i i yang


i i ileb ih i

i mend ala m,
i i i idala m i i ibi dan g i i iH uku m i i iP id ana i i i ite rma suk i i i

iPe rli ndu nga n iH uku m ib agi iko rba n iKD RT.
i i i i i i i i i i i ii
D. Manfaat iPenelitian

1. M anfaat i Teo rit is


i i i i

Ada pun ima nfa at i teo rit is i pen eli tia n iin i iad alah i seba gai i beri kut:
i i i i i i i i i i i i i i i i i i ii

a. Da pat ime mbe rik an i kon tri bus i ib agi ipe nge mba nga n ili ter atu r
i i i i i i i i i i i i i i i i i i

ih ukum ip ada i umu mny a.


i i i i i i

b. Dapat im end oro ng i i i i pe ne lit i


i i i i ila in i i unt uk
i i i lebih
i i ilanjut

imeng emba ngka n ik ajian iat au imem perkuat i kons ep-ko nsep
i i i i i i i i i i

iyang idih asi lka n iole h ipene litia n iini , iseh ingga imemp erkay a
i i i i i i i i i i i i

i Hu kum iPi dan a it erm asu k iP erl ind ung an iHu kum ibag i ik orb an
i i i i i i i i i i i i i i i i i i

iKDRT.

2. Ma nfaat iP raktis
i i i i

i Ada pun ima nfa at i pra kti s ip ene lit ian iin i ia dal ah i seb aga i ib eri kut:
i i i i i i i i i i i i i i i i i i i

a. D ap at ime nambah ik emampu an ipar a isar jan a ihu kum iba ik


i i i i i i i i i i

iPr aktis i, i i iAk adem isi i i id an i im asya rakat i i i iumum i ida lam i

i pemah aman idan idal am im engh adap i ima sala h-ma sal ah
i i i i i i i i i i i i

iya ng i ibe rka ita n i i i ide ngan i i iHuk um i i Pida na


i i ite rma suk i i

iPer lin dung an iHuk um i bag i ik orb an i KDRT .


i i i i i i i i i i

b. Dap at i i i menj adi


i i i isal ah i isa tu i iba han i i masu kan
i i i dan
i

ip erti mban gani i i i bagi


i i iper uba han i i iK itab i iUn dan g-un dan g i i i i

iHuk um iPi dana, iseb agai isu mber i utam a iHu kum i Pidana
i i i i i i i i

it ermasuk iPerlindungan iH uku m ibagi ikorban iKDRT.Sistematika


i i i

iPenulisan iSkripsi
Hasil ipenelitian iini iakan idisusun idan idisajikan idalam i5 i(lima)

ibab idimana idalam itiap-tiap ibab idibagi imenjadi ibeberapa isub ibab.

iAdapun isistematika iP en uli san iSk rip si i ini iada lah ise bagai ibe rik ut: i i i i i i i i i i i i i i ii

BAB iI
i i i i i iP END AHU LUA N i i i i i

A. La tar i Bel aka ng iMa salah


i i i i i

B. R umu san i Masa lah


i i i i

C. Tu jua n iPe nelitian i i i

D. Ma nfaat iPen elitian i i i

E. Si ste mati ka ipen ulis an


i i i i i

BAB iII i i i iTINJAUAN iPUSTAKA

A. T in jaua n iU mum iTin dak iPi dan a i


i i i i i i i i i

B. T inj aua n iU mum i Tent ang i Keke rasa n iDa lam iRu mah
i i i i i i i i i i i

iTan gga i i

C. Tinjauan iUmum iTentang iPerlin dun gan iHu kum i i i i i

D. Tinjauan iUmum iTentang iPertanggungjawaban iPidana

idalam iKDRT

BAB iIII i i i MET ODE iPE N EL ITI AN


i i i i i i i

A. Je nis iPe nel itian


i i i i

B. Pen dek atan iPe nelitian i i i i i

C. Jenis iD ata iPenelitian i i i

D. Te knik iD an iAla t iPen gump ulan iData


i i i i i i

E. Sumber iBahan iHukum


F. Tekni k iA nali sis iDa ta
i i i i i i

BAB iIV i iH ASI L iPENE LITI AN iDAN iPE MBAHAS AN i i i i i i i i i

A. Pengaturan iTindak iPidana iKDRT iterhadap iIstri i

iAnggota iPolri iberdasarkan iHukum iPidana iIndonesia.

B. Putu san iNo mor i25 /Pi d .Su s/2 019/ PN. i i i i i i i i i i i ii iPt i isu dah i i

ime mber ikan iPer lin dung an iHu kum iter had ap iI str i
i i i i i i i i i i i i

iko rban iKD RT iat au iti dak. i i i i

B AB i V iPE NUTU P
i i i i

A. Kesi mpu lan i i i

B. S ara n i i

B AB i II i i

i TINJ AUAN iP USTAKA i i i i

A. Tinjauan iUmum iTentang iT ind ak i Pid ana i i i i i i

1. Peristilahan

Is til ah i tin dak i pid ana ibe ras al i dar i ii sti lah iya ng i dik enal ida lam
i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i

ihu kum ip idan a iB ela nd a iy ait u iS tra fba ar i fei t. i 31 iM en uru t


i i i i i i i i i i i i i i i i i i

iMo elj atn o, i per bua tan ipid ana iad ala h ip erb uat an i yan g idi lar ang
i i i i i i i i i i i i i i i i i i i

iole h is uat u ia tur an i huk um, ila ra nga n ite rse but idi sertai ian cam an
i i i i i i i ii i i i i i i i i i

i i(sa nks i) ib erupa ipi dan a ite rte ntu i bag i iba rang sia pa ime lan gga r
i i i i i i i i i i i i i i i i i

il ara nga n it ersebutv.32


i i i i ii iPo mpe i mer umuska n ib ahw a is uat u i i i i i i i i i

31
Str af baar fe it te rdi ri dar i ti ga kat a, yakn i st raf, baa r d an fei t. Str af dit erjema hka n
i i i i i ii i i i i i i i i i i i i i i i i i i

d eng an pid ana da n huk um. B aar dite rje mah kan da pat at au bol eh . F eit di ter jem ahk an tin da k,
i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i

pe ri sti wa , p el an gg ara n dan p erb uat an, Li ha t Ad am i Ch az aw i, P ela ja ra n Hu kum Pidana 1,


i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i ii i i

(Jakarta: PT. Raja Grafindo, 2007), Hlm. 69


32
Ism u Gu na di d an J on ae di E fe nd i, H uk um P id ana , (J aka rt a:Ke nca na ,2 01 4), Hlm. 35
i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i
is tra fba ar i fei t iad alah is ua tu i tin dak an i yan g im en uru t i sua tu
i i i i i i i i i i i i i i ii i i i i

i ru mus an i Und ang- und ang ite lah idi nyat akan ise bag ai it inda kan
i i i i i i i i i i i i i i i i i

i yan g ida pat idi huk um. 33 iR . iT res na, ipe ris tiw a ipi dan a ia dala h
i i i i i i ii i i i ii i i i i i i i

isua tu i perb uat an i ata u iran g ka ia n ipe rbu ata n im anu sia , iy ang
i i i i i i i i ii i i i i i i i i

ibertentangan i dengani i Undang-und ang


i i i iat au i ipe rat ura n i i i

ip er Und an g-un dan gan


i i i i i i ilai nnya, i iterh ad ap i i ipe rbu atan i i i ima na i

idiadakan itindakan i pen ghu kum an. i i i i ii


34 iP eri sti wa ipi dan a iit u
i i ii i i i i

im emp uny ai i sya rat -sy ara t, i yaitu:35


i i i i i i i i i

a. Ha rus ia da ip er bu ata n im an usi a; i


i i i i i i i i i i i i i

b. P er bu ata n ii tu i har us i se sua i i den gan iap a iy ang idi luk isk an
i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i

id i i dal am i ke te nt ua n ih uk um; i
i i i i i i i i i ii ii

c. H aru s it erb ukti i adan ya i“ dosa” i pada ior ang iya ng ib erbu at,
i i i i i i i i i i i i

i yai tu io ran gnya ihar us i dapa t im emp ert angg ungjawabkan;


i i i i i i i i i i i i

d. Per buat an ii tu i har us i berlaw an an i de ng an ihuk um; i


i i i i i i i i i i i i i i ii

e. Terha da p iper bua tan i itu i har us i ter sed ia ian cam an
i i i i i i i i i i i i i

ihuk uman nya idal am iUn dang -un dan g. i i i i i i i i

33
Adam Ch az aw i, Op., Cit, Hlm. 72 i i i i

34
Ibid, Hlm. 73
35
Ibid
2. Pengertian iT ind ak iP id an a i i i i i

M oel ja tno idalam ibukunya iAsas-Asas iHukum


i i i iPidana,

imengartikan ibahwa ihu ku m ip ida na i ada la h i i bag ian i id ari i i i i i i i i i i i i

ik ese lur uhan i ihu kum i iy ang i ibe rla ku i idi i is ua tu i neg ar a, iyan g
i i i i i i i i i i i i ii i i i i i

im eng adak an id asa r-da sar id an i at ura n iun tuk :36


i i i i i i i i i i i i i

a. M ene ntu ka n ip er bu at an -p er buatan i ma na iy an g i ti dak ib ol eh


i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i

idilakukan, iyang id il ara ng, i i i i i ii ida n id ise rta i ia nca man iat au
i i i i i i i i i

isa nk si iya ng i be rup a i pi da na it er te ntu ibagi ibarangsiapa iyang


i ii i i i i i i i i i i i i i

imelanggar ilarangan itersebut.

b. Mene nt uk an ik ap an i dan id ala m ih al- ha l ia pa i kep ada ime re ka


i i i i i i i i i i i i i i i i i i i

i ya ng
i i i tela h
i i ime lan ggar i i i la ran ga n- lar ang an
i i i i i i i iit u i ida pat i i

idi ke na ka n ia tau idi jat uhi ipi dan a is eba gai man a i iyan g itel ah
i i i i i i i i i i i i i i i i

idian camkan. i

c. Me nent uka n id enga n ica ra i bag aim ana imengenai ip ida na i itu
i i i i i i i i i i i i i i

ida pat id ila ks ana ka n iap abi la iad a io ra ng i yan g idi san gka it ela h
i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i

ime lan ggar ila ran ga n iters ebu t.


i i i i i i i i i

Selanjutnya iMoe lj atn o imenjelaskan idari ipengertian ihukum i i i

ipid an a i te rsebut idi iatas imaka iyang idisebut idalam ike-1 iadalah
i ii i i

imengenal i“perbuatan ipidana” i(criminal iact)37. iSedang iyang

idisebut idalam ike-2) iadalah imengenai i“pertanggungjawaban

36
Moeljatno, Azas-Azas Hukum Pidana, Bina Aksara,( Jakarta: Bumi Aksara, 1983), Hlm.
1
37
Criminal Act diterjemahkan dengan istilah “Perbuatan Kriminal”, Lihat Er di ant o i i i

E ffe ndi , H uku m P ida na Ind one sia Su atu Pe nga nta r, (Ba ndung: PT. Re fik a A dita ma, 2014),
i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i

Hlm. 97
ihukum ipidana” i(criminal iliability iatau icriminal iresponsibility)38.

iYang idisebut idalam ike-1) idan ike-2) imerupakan i i“hukum i

ipidana imateril” i(substantive icriminallaw), ioleh ikarena imengenai

iisi ihukum ipidana isendiri. i iYang idisebut i idalam ike-3) i iadalah i

imengenai i ibagaimana i icaranya i iatau iprosedurnya iuntuk

imenuntut ike imuka ipengadilan iorang-orang iyang idisangka

imelakukan iperbuatan ipidana, ioleh ikarena iitu ihukum iacara

ipidana i(criminal iprocedure). iLazimnya iyang idisebut idengan

ihukum ipi da na isa ja i ada lah ihuku m ip ida na i mat eril.i i i i i i i i i i i

Seperti ipendapat i yan g idis amp aik an iMoeljatno, idapat i i i i i

idipahami ibahwa icakupan idari ihukum ipidana icukup iluas iyaitu

iterdiri idari ih uk um ipi dan a im ate rii l id an ih uku m ip ida na ifo rmi l, i i i i i i i i i i i i i i i i

i da la m ipid ana imateril iterdiri idari iperbuatan ipidana idan


i i i i

ipertanggungjawaban ipidana isedangkan idalam ipidana iformil

itermuat icara imempertahankan ipidana imateriil.

M enu rut iPo mpe , it erd apa t i ad a i 2 i i(d ua) ima cam id ef in isi
i i i i i i i i i i i i ii i i i i i i

iter kait itin dak ip ida na iy ai tu i :39


i i i i i i i i i ii

Def ini si ite ori tis iya itu ipe lan gga ran ino rma i(k aidah ida n ita ta
i i i i i i i i i i i i i i i i i

ihu kum ), i yan g id iad akan ikare na ikes ala han ipe lang gar , id an
i i i i i i i i i i i i i i ii i

38
Criminal liability diterjemahkan dengan istilah “pertanggungjawaban hukum pidana”
li hat Ad ami Ch aza wi, Pe la ja ra n H uk um P id an a Ba gi an I , (J aka rt a: Raj aw al i Pers, 2011), Hlm.
i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i

69
39
Pom pe dal am And i Zai nal Ab idi n, Hu kum Pidana I . ( Jaka rta: Sina r G rafi ka, 1 995)
i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i

Hlm. 225
iharus idi ber ika n ip ida na i unt uk i dap at i me mpe rta hankan itata
i i i i i i i i i i i i i i i ii

ihuk um i dan i meny elamat kan i kesej ahteraan iumum.


i i i i i i i

Definisi i ya ng i ibe rsi fat ipe rU ndang-u nda nga n i i ya itu i isu atu i i i i i i i i i i i i i i

iperi stiw a i i yan g io leh iUn dang -u nda ng i ditentukan imen gandung
i i i i i i i i i i i i

iperb uatan i(han deli ng) id an i pen gaba ian i(n ala ten ); i tida k ib erbuat;
i i i i i i i i i i i i i i

ib erbuat ipa sif , i i biasan ya idi lak uk an i di i da lam i beberapa ik eada an


i i i i i i i i i i i i i i i i

i yan g ime rup aka n i ba gia n i dari isuatu iperistiwa.


i i i i i i i i i

3. Je nis-J eni s iTi nda k iP idana i i i i i i i

Da lam ihu kum ip id an a i dia da kan ipe mbag ian ime ng enai
i i i i i i i i i i i i i i i i i

iti nda k ip idan a ii tu.


i i i i i ii iP emb agian i it u ia da i ya ng i mem ang
i i i i i i i i i i

idi per gun aka n iK UH P ida n ia da ipu l a iy ang idi ada kan iol eh i dok trin.
i i i i i i i i i i i i i i i i i i i

i KUHP ime ngad aka n ip emba gia n ik e ida lam i(2 ) ije nis iti nda k
i i i i i i i i i i i i i i i i

ipi da na i yai tu ise baga i ibe rikut :40


i i i i i i i i

a. Ke jah ata n i(misd rijv en); idan i i i i i i

b. Pel an gga ran i(ov ert redingen); i i i i i i

D al am iKU HP ik ita i sebelum itah un i 191 8 id ike na l i 3 i je nis


i i i i i i i i i i i i i i i

it ind ak ipi dan a, iya itu:41 i


i i i i i i i

a. Ke jah ata n-ke jaha tan i(mi sda den) i i i i i i i i

b. Per buat an-pe rbua tan ibu ruk i(w anbe drijven ) i i i i i i i i i

c. P ela ngga ran-pe langg aran i(o ver tred ingen ). i


i i i i i i i i i

40
Rasyid Ariman dan Fahmi Raghib, Hukum Pidana, (Malang Setara Press, 2015), Hlm.
60
41
Ibid.
Pe mba gian i3 ije ni s i in i is esu ai i denga n iKU HP id i iNe geri
i i i i i i i i i i i i i i i

i Bela nda i yan g iwa ktu i itu iber lak u iCod e iPen al i Per anc is i seba gai
i i i i i i i i i i i i i i i i i

ineg ara ipenj aja h iyan g ime mber laku kan iKUH Pny a ide nga n i 3
i i i i i i i i i i i i i

ip emb agi an iya it u:42 i


i i i i i i

a. Misd ade n i: ic rim es i i i i i

b. W anb edr ijv en: idel its i i i i i i i

c. O ver tre d ing en i : ico ntra ve nti on s i i i i i i i i i i i

Ha l-ha l iin i ime nun juk kan iba hwa ipe mba gia n iti nda k ipi dan a
i i i i i i i i i i i i i i i i

ii tu iti dak isel ama nya iha rus i ter dir i id ari idu a ij en is is aja isep er ti
i i i i i i i i i i i i i i i i i i i

ida lam iKU HP ikita is eka rang. iKUH P isen dir i iti dak i mer umu ska n
i i i i i i i i i i i i

ia tau ime nje lask an idas ar i dari ipem bag ian iter seb ut. i Pem bag ian
i i i i i i i i i i i i i i i i i

ite rse but iha nya idi da sar kan iat as i pen empa tan isa ja, i yai tu:
i i i i i i i i i i i i i i i i i

is emu a i per bua tan i yan g i dilarang idan id ian cam id eng an i pi dan a
i i i i i i i i i i i i i i i i i

iy ang id item patk an id alam i Buku iked ua im erup akan i i“keja hata n”,
i i i i i i i i i i i i i

ise dangk an iy ang i dite mpat kan idal am i Buk u iK eti ga i mer upa ka n
i i i i i i i i i i i i i i i i

i“ pel ang gar an” . iHal iin i it ern yat a ida ri ib ab- bab idar i iK UHP iit u
i i i i ii i i i i i i i i i i i i i

ise ndi ri. i i ii iPe rbua tan ipi dana ijug a idib edak an i atas ipe rbuat an
i i i i i i i i i i i

ipid ana ifo rmil id an ipe rbuat an i pid ana ima terii l. i Yang iper tama
i i i i i i i i i i i i i i

iad alah ipe rbu ata n ip ida na iya ng i per umu sa nnya idi tit ikb eratka n
i i i i i i i i i i i i i i i i i

ipad a iperbuatan i yang idi lara ng. iPer bu ata n ip idan a ifor mil iad alah
i i i i i ii ii i i i i i i i i

iper bua tan ipida na iyan g itela h idi angg ap i sele sai i den gan i tel ah
i i i i ii i i i i i i i i i i

id ilak ukan nya ipe rbuat an iya ng id ila rang ida lam iun dang- unda ng,
i i i i i i i i i i i i i i i

42
Ibid., Hlm. 61
itanpa ime mpe rsoalka n ia kib atn ya i sepe rti iya ng i ter can tum ida lam
i i i i i i i i ii i i i i i i i i i i

iPa sal i362 iKUH P it entang ipencu rian ida n iPa sal i16 0 iK UHP
i i i i i i i ii i i i

i tent ang i peng has uta n. i


i i i i i i

Sed angka n iper bua tan ipi dan a imat eriil iada lah i per buat ani i i i i i i i i i i

ipi dan a iy ang ipe rumu san nya iditi tikbe ratk an ip ada i akib at i yang
i i i i i i i i i i i i i i i

idi lara ng.43 iP erb uat an i pid ana iin i ib aru idi ang gap ite lah ite rja di
i i i i i i i i i i i i i i i i i i

i ata u id iang gap iat au i di ang gap ite lah ise les ai i ap ab ila iak iba t i yan g
i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i

id ilaran g i i i i itu i i it ela h i i it erj adi . i i i iJ adi , i i ij eni s i i iper buatan i i iin i i

im ensy ar atk an ite rja din ya i aki bat iun tuk ise les ain ya i pe rbu ata n
i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i

i se pe rt i id al am iP asal i33 8 iKUH P it ent ang ipe mbu nuh an idan


i i i i i i i i i i i i i i i i i i i

iP as al i3 78 it ent an g i pe ni pu an .
i i i i i i i i i i i i i

Je ni s ip er bu at an ipida na idibe dakan iatas ideli k iko misi


i i i i i i i i i i i i i i i

i(co mmi sio n iac t) id an ide lik iom isi i( omm is ion iac t). iD elik ikom isi
i i i i i i i i i i i i i i i i

iad alah id eli k iy ang ibe ru pa ipe lan gga ran i ter had ap i lar ang an,
i ii i i i i i i i i i i i i i i i i ii

iya itu ibe rb uat ises uat u iy ang idi lar ang , imi sal nya ime lak uka n
i i ii i i i i i i ii i i i i i ii i i

ip enc ur ian , ip eni pu an,


i i i i i i i ii ida n ip emb un uh an. i i i i i ii iSe dan gk an i del ik i i i i i

i omi si ia dal ah id elik iya ng i ber upa ipe lan gga ran iterh ada p
i i i i i i i i i i i i i i i i i

ip eri nta h, i ya itu it ida k ib er buat i sesu at u i yang idip eri nta h im isa lny a
i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i

it ida k i i im eng had ap i i i i seb aga i


i i i is ak si ii ii i idi i imu ka i i pen ga di la n
i i i i i

is eb ag aim an a id iat ur i dal am i Pas al i 552 iK UH P. i


i i i i i i i i i i i i ii i i i

43
Ma hrus Al i, D as ar Da sar H uku m Pi dan a, Ct k. Pe rta ma , (Ja kar ta: S ina r Gr afi ka,
i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i

201 1), Hl m. 1 02
i i i
Perbu ata n ip idana i ju ga i di bedaka n iata s ip erb uat an i pid ana
i i i i i i i i i i i i i i i i

ikes eng aja an i( deli k id olus ) idan ikea lpa an i(de lik icvu lpa) . iD elik
i i i i i i i i i i i i i ii i

ido lus i ada lah id eli k iyang i memu at iun sur i kese ngaj aan. iMis aln ya
i i i i i i i i i i i ii i i

ip erb uat an ip idan a ip emb unu han ida lam i Pasal i338 iKU HP.
i i i i i i i i i i i i i i

iSed ang kan ide lik i cul pa ia dala h id elik -de lik iya ng i mem uat i unsu r
i i i i i i i i i i i i i i i i

ik ealpaa n. iMi saln ya i Pas al i 359 iKU HP it enta ng ik eal paan


i i i i i i i i i i i i i i

ise seora ng iyan g imen gakiba tkan i mati nya ises eor ang .44
i i i i i i i i i i i

4. K las ifi kasi iTi nda k iPi da na45 i i i i i i i i

a. Delik iBe rdi ri iSen di ri ida n i De li k iBerlanjut i i i i i i i i

Delik iberdiri isendiri iadalah idelik iyang ihanya idilakukan isekali

iperbuatan isaja, iartinya ip erb uat an iyan g iterlarang ida n i i i i i

idi anca m i i ipi dana i io leh i i iUnd ang -un da ng i i i i itelah iselesai

idilakukan iatau itelah iselesai imenimbulkan isuatu iakibat.

iSementara ideli iberlanjut iadalah idelik iyang imeliputi

ibeberapa iperbuatan idimana iperbuatan isatu idengan ilainnya

isaling iberhubungan ierat idan iberlangsung iterus imenerus.

b. Delik iPolitik iMurni idan iDelik iPolitik iCampuran

Menurut iKonfrensi ihukum ipidana idi iKopenhagen i1939 iyang

idimaksud idengan idelik ipolitik iadalah isuatu ikejahatan iyang

imenyerang ibaik iorganisasi, imaupun ifungsi-fungsi inegara

44
M ahr us A li, D asa r Da sa r Hu kum Pi dana , C et. Pe rta ma, ( Jakart a: S ina r G rafi ka,
i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i

2011 ), Hl m. 1 02
i i i i i

45
Ismu Gunadi dan Jonaedi Efendi, Op.Cit, Hlm. 40
idan ijuga ihak-hak iwarga inegara iyang ibersumber idari isitu.

iDelik ipolitik imurni iadalah idelik-delik iyang iditujukan iuntuk

ikepentingan ipolitik. iSementara idelik ipolitik icampuran iadalah

idelik-delik iyang imempunyai isifat isetengah ipolitik idan

isetengah iumum. iAtau idengan ikata ilain ibahwa idelik iini

iseolah-olah iNampak isebagai idelik iumum, itetapi isebenarnya

idelik iitu imerupakan itujuan ipolitik, iatau isebaliknya.

c. Delik iBiasa idan iDelik iBerkualifikasi

Delik ibiasa i(eenvoudige idelicten) iadalah isemua idelik iyang

iberbentuk ipokok iatau isederhana itanpa idengan ipemberatan

iancaman ipidana. iSedangkan idelik iberkualifikasi iadalah idelik

iyang iberbentuk ikhusus ikarena iadanya ikeadaan-keadaan

itertentu iyang idapat imemperberat iatau imengurangi iancaman

ipidanya.

5. Unsur iTi ndak i Pid ana


i i i i

Me nurut iS imons, idua iu nsur i tin dak ipi dan a iya itu iun sur
i i i i i i i i i i i i

iob jek tif i dan iun sur is ubj ekt if.


i i i i i i i i i ii iU nsu r io bje kti f ia nta ra i lai n
i i i i i i i i i

ipe rbu at an ior ang, ia kib at i yan g ik eli hatan idar i ipe rbuatan iit u,
i i i i i i i i i i i i i i i i i i

i mun gki n i ada ike ada an i ter ten tu i ya ng i men yer tai ipe rbu at aan .
i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i

iSe dan gka n i uns ur isub jek tif : io ran g i ya ng ima mpu ibert angg ung
i i i i i i i i i i i i i ii i i i i

i jaw ab, iad any a ik esa la han . iPe rbu at an iha ru s i di la ku ka n id en gan
i i ii i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i

ik esa lah an, ikes ala ha n idap at i ber hub ung an id en ga n i ak iba t id ari
i i i ii i i i i i i i i i i i i i i i i
i perb uatan
i i i atau
i i den ga n
i i i ikead aan i i imana i iper buat an i i iit u
i

idil akuk a n.
i i i

U nsur-un sur i itin dak ipi dan a idap at idibe daka n iset idak -tid akn ya
i i i i i i i i i i i i

ida ri idu a isu dut ipa ndan g, iy ak ni:46 i


i i i i i i i

a. U nsur it ind ak ipid ana i men urut ibe ber apa iteo riti s i
i i i i i i i i i i i

Me nurut iMoe lja tno, iunsu r it inda k ip idana iial ah: i


i i i i ii i i i i i i

1) Pe rbua tan i i i i

2) Yan g idi laran g i(ol eh iat ura n ihuk um) i


i i i i i i i

3) An cama n ipi dan a i(ba gi iya ng imel ang ga r ilar anga n)


i i i i i i i i i i i

Han ya ipe rbu ata n ima nus ia iyan g ibol eh idi lara ng iole h iat ura n
i i i i i i i i i i i i i

ihu kum. iDi anca m ide ngan ip ida na ime ngga mbarkan iba hwa iti dak
i i i i i i i i i i

iselalu ip erbu ata n iitu idala m iken yataan ibenar -ben ar idipid ana.
i i i i i i i i i

iP enge rtian ipe njatuhan ipida na im erupaka n ipenge rtia n iyan g


i i i i i i i i i i

iumum, iya ng iar tin ya ip ada iu mumnya idijatu hi ipid an a. iMen urut
i i i i i i i i i i i

iSc hraven dijk, iun sur iti ndak i pidana iiala h: i


i i i i i i

1) K elakua n i(ora ng iyang imelakukan) i


i i i

2) Berte ntan gan id engan i keinsy afan ih ukum i i i i i i i

3) D ianca m ibukan ihu ku man i


i i i i

4) D ilakukan iol eh ior ang i( yang idap at) i


i i i i i i

5) Di persal ahka n/kes alaha n.47 i


i i i i i

46
Adami Chazawi, Op.Cit, Hlm. 80
47
Adami Chazawi, Op.Cit, Hlm. 81
Pada ihakikatnya, iunsur-unsur iyang itelah idikemukakan ioleh

ikedua itokoh itersebut imempunyai ipersamaan iyaitu iti dak i

imem isahkan i iant ara i iun sur-u nsur


i i i imen genai i i iper buat annya
i i i

iden gan iu nsur i yang i menge nai id iri ior angn ya.
i i i i i i i i

b. Un sur irumu san iti ndak ipid an a idal am iUnd an g-un dang
i i i i i i i i i i i i i

Bu ku iI I iKU HP im emu at iru mus an-rumusa n ipe rih al iti nda k ipi dana
i i i i i i i i i i i i i i

iter tent u iya ng ima suk ida lam ike lomp ok ike jaha tan , ise dangka n
i i i i i i i i i i i i i i

ida lam iBuku iII I ime muat i pelangga ran. iDar i irumus an-ru mu san
i i i i i i i i i i

itin dak ipida na ite rtent u idal am iK UHP, idap at idi ketahui iad anya i11
i i i i i i i i i i

iun sur it inda k ipida na iya itu:48


i i i i i i

1) Unsur itingkah ilaku i

2) Unsur imelawan ihukum i

3) Unsur ikesalahan i

4) Unsur iakibat ikonstitutif i

5) Unsur ikeadaan iyang imenyertai i

6) Unsur isyarat itambahan iuntuk idapatnya idituntut ipidana

7) Unsur isyarat itambahan iuntuk imemperberat ipidana i

8) Unsur isyarat itambahan iuntuk idapatnya idipidana i

9) Objek iunsur ihukum itindak ipidana i

10) Unsur ikualitas isubjek ihukum itindak ipidana i

11) Unsur isyarat itambahan iuntuk imemperingan ipidana

48
Ibid, Hlm. 82
Adapun iajaran ikausalitas iyang isering idikaitkan idengan

iunsur iperbuatan iyang imenjadi idasar idari ipenentuan iapakah

iseorang isudah imelakukan isuatu itindak ipidana iatau itidak i(apa

iada iunsur ikesalahan idi idalamnya). iDalam ipenentuan idasar

ipertanggungjawaban ipidana iseseorang, idimana iadanya ikontrol

ipelaku i(sebagai ikehendak ibebas ikeadaan ilainnya idi iluar

ikehendak ipelaku) isebagai ipenyebab, imaka iunsur ikesalahan

imenjadi ipenting. iUnsur ikesalahan imenjadi iunsur iyang

imenentukan idapat itidaknya iseseorang idipidana isebagai ipelaku

itindak ipidana idalam ihubungannya idengan iajaran ikausalitas.

Teori-teori ikausalitas isangat ibanyak, itetapi idapat

idigolongkan imenjadi i2 i(dua) igolongan ibesar, iyaitu: ite ori i i

iCondi tio isin e iqu a inon i i(teor i isya rat) , ida n iteo ri iA dequ ate.
i i i i i i ii i i i i

iKedu a iteo ri iter sebut ida pat idi jelask an iseba gai ibe rikut:49
i i i i i i i i

1) Teori iCon ditio is ine iqu a ino n i(te ori isyarat). i i i i i i

Teori icond itio i sine iqua i non idi kemuk akan io leh iVon i Buri ,
i i i i i i i i i

iyan g ibe rpen dapa t ibahwa : isu atu ip erbu atan iata u ima salahn ya
i i i i i i i i i i i i

ihar usl ah idia nggap iseb agai i“se bab ” id ari isu atu iak ibat , i apab ila
i i i i i i i i i i i i i i i i

i perbu atan ia tau imasa lah ii tu im erupa kan is yarat idari iakib at iit u.
i i i i i i i i i i i i i

iO leh ikaren a iitu ihar us id isel idik i idul u ipe rbuat an ia tau i mas alah
i i i i i i i i i i i i i i i

imana iyan g imer upa kan isya rat ida ri is uatu iaki bat . iAp abil a
i i i i i i i i i i i i i i

ipe rbua tan i itu iata u ima sala h iit u iti dak i dapat idit iada kan i untu k
i i i i i i i i i i i i i i i

49
Rasyid Ariman dan Fahmi Raghib, Op.Cit., Hlm. 275
iti mbul nya ia kiba t iit u, i maka iper bua tan iat au im asal ah i itu iadalah
i i i i i i i i i i i i i i i

i“sebab”.50 iDengan idemikian imenurut iVon iBuri, ibahwa: i“semua

isyarat iyang iturut imenyebabkan isuatu iakibat idan itidak idapat

iditiadakan idalam irangkaian ifaktor-faktor iyang ibersangkutan,

iharus idianggap i“sebab” i(causa) idari iakibat iitu”. iHal iini ikarena

itiap-tiap iperbuatan iatau imasalah iitu imerupakan isyarat idan

iharus idianggap isebagai isebab, imaka isyarat-syarat iitu

imempunyai inilai iyang isama.51

Teori iconditio isine iqua inon imenyamakan iantara isyarat

idengan isebab. iDalam ihal-hal itertentu ikeduanya iharus

idibedakan iterutama idalam ihukum ipidana iuntuk imenentukan

iunsur ipertanggungjawaban ipidana idari irangkaian iperbuatan iitu,

iharuslah idipilih iperbuatan iyang isecara ihukum ibahwa iperbuatan

iitu isangat imembahayakan ikepentingan ihukum iseseorang isecara

ilangsung. iOleh ikarena iitu iperlu idilakukan ipembatasan-

pembatasan itentang iperbuatan iyang idapat idinilai isebagai isebab

itimbulnya iakibat.

2) Teori iadequate i

Teori iini imerupakan ibantahan idari iteori iyang idi ikemukakan

ioleh iVon iBuri. iMenurut iteori iini idi iantara irangkaian iperistiwa

iyang imendahului iakibat itersebut iadalah iyang idekat/sepadan

50
Ibid.
51
E.Y. K ant er d an S R. Sian turi , As as- Asa s Hu kum Pida na d i I ndon esi a d an
i i i i i i i i i i i i i i i i i

P ener apanny a, (Jaka rta: Al umni AH M-P THM , 1983), Hlm. 126
i i i i i i i i i i
idengan itimbulnya iyang idilarang i(adequate). iContoh: i(A) idiajak

ioleh i(C) ipergi ike iJakarta, idi itengah ijalan ibertemu idengan i(D),

ikemudian iterjadi iperkelahian, i(D) imenusuk i(A), isehingga i(A)

imeninggal idunia. iKasus iini ijika idilihat idari iajaran iadequate,

imaka iyang idapat idipertanggung-jawabkan iadalah i(D), idan

ibukan i(C).52

B. T inj auan i Umum i Tentan g iKekerasan iDala m iRum ah iT angga


i i i i i i i i i i

Di ida lam iP asal i 89 iKU HP iy ang ib erbun yi: i“ Memb uat io rang
i i i i i i i i i i i i

iping san ia tau iti dak ib erday a idis amaka n ideng an imen gguna kan
i i i i i i i i i i

ike kerasan .” iPa sal ite rsebu t itid ak im enjel askan ibag aiman a
i i i i i i i i i i i

ibe ntuk -ben tuk ike keras an ite rsebu t, sed ang kan ipen gert ian i i“tid ak
i i i i i i i ii i i i i i i i

ib erda ya” i ada lah iti dak imem pun yai ike kuata n iatau i tenaga i sama
i i i i i i i i i i i

isek ali, i ii iseh ingg a iti dak i i i id apat i i imen ga dak an i i i i perl awan an
i i i

is edi kitp un. i Akan it et api , ip ad a iPasal-Pa sal iKit ab iUndang-


i i i i i i i i i i i i i

u ndang iHuku m iPidana isering idikait kan ide ngan ia ncaman.


i i i i i i i ii

iDengan idemik ian id apat idis impul kan ibahw a ikeke rasa n idap at
i i i i i i i i i i i

iber bentuk ifi sik ida n inonfisik i i(an cama n ike keras an).53
i i i i i i i i i

Tind ak ipi dana i dalam i rumah itang ga idi atur id alam i Undang -
i i i i i i i i i i

undang i iNomor i i23 iTah un i i200 4 i itenta ng i iPe nghapusa n i i

iKe kerasa n idalam iRumah iT angga . iDi idala m iUndan g-undang


i i i i i i i i

iNo. i23 i Tahun i20 04,54 i yang i dimaks ud ideng an iKeker asan ida lam
i i i i i i i i

52
Ibid.
53
Moerti Hardiati Soeroso, Kekerasan Dalam Rumah Tangga Dalam PerspektifnYuridis-
Viktimologis, Cetakkan Pertama, (Jakarta: Sinar Grafika, 2010), Hlm. 58
54
Syamsuddin. Aziz, Tindak Pidana Khusus, (Jakarta: Sinar Grafik, 2011), Hlm. 101
iRu mah iTa ngga i( KDRT) i adal ah i“ s etiap i perbu atan iterh adap
i i i i i i i i i i i

i sese orang iteru tama i perem puan i yang iber akib at i tim bul nya
i i i i i i i i i i i i i i

ike sen gsar aan i atau


i i i i i ipen derit aan i secar a ifisik, i i i i ii isek sual, i ii

ipsiko logis, i ii idan/at au ipenel antaran i rumah i tangg a ite rmas uk i i i i i i i

ianc ama n iun tuk i melak ukan iper buat an, i pema ksaa n, ia tau
i i i i i i i i i i i i

i pera mpas an ik emerde kaan isec ara im elaw an ih ukum idal am


i i i i i i i i i i i i

i lin gkup iru mah ita ngga.


i i i i i i ii

1. K eker asan idal am i Und ang- unda ng iP KDRT i i i i i i i i i i

Ka ta ike kera san ida lam i baha sa iI ndo nesi a idi arti kan is ebag ai
i i i i i i i i i i i i i i i

isi fat i i(hal i tert entu ) ike ras,


i i i i i i ii ikeg iata n ike keras an, i paks aan, i i i i i i

ik ekeja man. i Istila h ikeke rasan id alam ik amus ibe sar ibah asa
i i i i i i i i i i

iInd ones ia ijuga idia rtik an ise bagai iberbu atan is eseoran g iata u
i i i i i i i i i i i

ikelompok ioran g iya ng ime nyeb abka n iced era i atau imat inya
i i i i i i i i i i i i

iora ng il ain ia tau i meny ebab kan i kerus akan ifis ik ia tau i bara ng
i i i i i i i i i i i i i

io rang ilai n. iK ata i kek erasa n imer upak an ipa danan i kata i viol ence
i i i i i i i i i i i i i

id alam iba hasa iIn ggris, imeski pun ik eduany a imemi liki ik onsep
i i i ii i i i i i

iy ang i berbeda. iVi olence id alam iba hasa iI nggri s idia rtik an ise bagai
i i i i i i i i i i

i suatu i seran gan ia tau i invas i ite rhada p ifi sik ima upun iinte grita s
i i i i i i i i i i i i i i

iment al ipsik ologis ise seoran g. iSedan gkan i kata ikeke rasan ida lam
i i i i i i i i

i baha sa iI ndon esia i umumn ya idi paham i ihan ya ime nyangk ut


i i i i i i i i i i i

iser angan isecar a ifisi k isem ata.55


i i i i

55
Eko Prasetyo dan Suparman Marzuki, Perempuan Dalam Wacana Pemerkosaan,
(Yogyakarta: PKBI, 1997), Hlm. 7
Terlep as ida ri iper bedaan i penge rtian ietimologis, ikekerasan
i i i i i i i i ii i

i dan iv iolen ce iter sebut , isaa t iini ikeke rasan itida k ihany a idia rtika n
i i i i i i i i i i i i i

iseca ra ifi sik, in amun iju ga ipsi kis. iS ebaga iman a iyan g isaa t iini
i i i i i i i i i i

i diken al ite ntang ikeke rasan iterh adap i istri , ianak, ipemba ntu iat au
i i i i i i i i i ii i i

iant ara i iAn ggot a iPolr i ikelu arga ida lam


i i i i i i ir umah i tanggai i i

i(selan jutny a idisi ngka t iKD RT) iy akni, idapat ibe rupa i keke rasan
i i i i i i ii i i i i i

ifisi k, ike kera san i psik is, ikeker asan isek sual iser ta ip enel antar an
i i i i i i i i i i i i i i

ir uma h ita ngga iseb agaima na id iama natk an io leh iP asal i 1


i i i i i i i i i i i i

iUn dang- unda ng. i No i23 iTahun i2004 itentan g iPKD RT. iSecara
i i i i i i i i i

i tegas ik ekera san id alam irumah ita ngga, id iatur idalam iPa sal i5
i i i i i i i i i

i Undang -undang iPKDRT iy ang imeny atakan ibahw a i:


i i i i i i i

i i“Setia p iora ng idila rang imel a kukan ikeke rasa n ida lam iru mah
i i i i i i i i i i

it angga iter hadap iorang id alam iruang iling kup ir umah itangganya,
i i i i i i i

idengan i cara : ia) i keker asan i fisik , ib) i keker asan i psikis , ic) i i i i i i i i i i

ik ekerasan iseksu al, ia tau id ) ipen elant aran iruma h itan gga.”56
i i i i i i i i ii

Ada pun idi i dalam i U ndan g-u ndang iNo. i 23 iTahu n i2004, iyang
i i i i i i i i ii

i dimaks ud idengan iKekera san iDalam iRum ah iTan gga i(KD RT)
i i i i i i i

iadala h i isetia p i iperbuat an i iterha dap i iseseo rang i iterut ama i

ipe rempuan, iya ng iberak ibat itimbu lnya i kesengsaraan iatau


i i i i i i

ipen deritaan i isec ara i ifi sik, i isek sual, i ips ikologi, i ida n/ata u i i

ipen elantaran i iruma h i itan gga i iterma suk i ia ncaman i iuntu k i

56
Undang-undang Nomor 23 Tahun 2004 tentang Penghapusan Kekerasan Dalam Rumah
Tangga.
imelak ukan i ip erbuata n, i i ipema ksaan, i i atau
i iperam pasan i

i kemerdekaan isecar a imela wan ihuku m idalam i ling kup i ruma h


i i i i i i i i

itang ga.36 i Sebenarnya ihal ipri nsip iyan g imen jadi ila tar ibe lakang
i i i i i i i i

idi undangkannya iUn dang-un dang iN omor i23 iTa hun i20 04 iini
i i i i i i i

i ad alah iad an ya ikesadaran i akan id iskriminasi i d an ip erlakuan


i i i i i i i i i

itid ak iad il ite rhadap ipe rempuan ibai k ida lam i rua ng ip ubli k
i i i i i i i i i i

ima upun idal am ir umah itang ga, is erta i adany a ipele cehan
i i i i i i i i i i i

iterh adap i anak i di iba wah ium ur idan isebag ainya . iUnda ng-u ndang
i i i i i i i i i i

i Nomor i 23 iTah un i2004 iten tang iPengh apusan iK ekera san i Dala m
i i i i i i i i i i i

iRu mah i i iTang ga ii ni ime rupa kan i kete ntuan i i i i i i i ihuk um iy ang i i

i mengat ur it entan g itin dak ike kerasan idala m iru mah i tangg a,
i i i i i i i i i i i

ipr osedur ipena ngana n iper kara, iperl indun gan it erha dap i korb an
i i i i i ii i i i i i i

ida n isa nksi ibagi i ip ar a ipe lak u n ya.


i i i ii i i i ii i i i

i Bent uk iK eker asan i Dalam iRuma h iTan gga is ecara i Umum


i i i i i i i i i

S ecara iumum ibentu k-bent uk ike kerasa n iter diri i sebag ai:57
i i i i i i i i i i ii

a. Kek eras an iF isik i i i

Berupa itin daka n iber upa i penye rang an is ecar a ifis ik,
i i i i i i i i i i i

it ermas uk iperb uata n iter hadap i orang iyang i belum idew asa
i i i i i i i i i i

is emisa l imen empel eng i atau i tinda kan ik eras i semis al


i i i i i i i i i i

ipe nye rang an id enga n ime nggu nakan isenj ata i memat ikan.
i i i i i i i i i i i ii

iTin daka n ikek erasa n ifis ik ib isa i saja idila kuka n idal am
i i i i i i i i i i i

57
Aroma Elmina Martha, Perempuan Kekerasan Dan Hukum, (Yogyakarta: UII Press,
2003), Hlm. 35
iko nteks ipel ajara n ikek erasan ifisi k i(m ungk in im ata i pelaj aran
i i i i i i i i i i i i

ia tau ike giat an ipe ndid ikan iyang imem prakt ekkan i keker asan
i i i i i i i i i i i

i secara i fisik isep erti i kara te, i dll) imes kipu n ibe bera pa io rang
i i i i i i i ii i i i i i i

iberp endap at iba hwa i tinda kan ik ekera san id iatas ibe rbed a
i i i i i i i i i i i

id enga n ike kera san i nyat a ida lam ibe ber apa iha l id an i har us
i i i i i i i i i i i i i i i

id ibed akan iden gan i keke rasa n.


i i i i i i i

L ebih ijau h idi jel ask an i kek eras an if isik idap at ib erupa :
i i i i i i i i i i ii i i i

ipu kulan, ime lukai itub uh ideng an ise njata itum pul, ise njata
i i i i i i i i

itaja m iata u ibe nda-b enda ilai n iyan g iber hubun gan id engan
i i i i i i i i i i i

itekh nolo gi i(mi salnya ilistrik ) iju ga ic ara iu ntuk imela kukan
i i i i i i i i i i

ikeke rasan ifi sik. i i i i i

Pen ggun aan i keke rasa n ida pat imen imbulkan iluk a,
i i i i i i i i i i i

im engh asil kan i luka imema r, iluk a it usu k, i luk a iak iba t ise njat a
i i i i i i ii i i i i i i i i i

itaj am, id an i luka igor esan isam pai i deng an il uka- luka i yan g
i i i i i i i i i i i i i

idap at ime nimbul kan ike matia n.58 iA ncama n/ke kera san i dapa t
i i i i i i i i i i i i

ite rjad i isec ara il angsu ng, i melal ui iu capan , imela lui ig erak an
i i i i i i i i i i i i

itu buh, imau pun i seca ra it idak ilan gsun g i(s urat , ite lepon ,
i ii i i i i i i i i i i i

iora ng i il ain) i ii iyang i imeng ung kap kan i i i i maks udi i iu ntuk i i

imeng guna kan i kekua tan if isik i i i i i i ite rhada p ior ang il ain. i i i i ii

iKek eras an ifis ik id apat i di ise derha nakan , ise pert i:


i ii i i i i i i i i i

1) Pemb unu han i i i i

58
Amora Elmina Martha, Hukum KDRT Kekerasan Dalam Rumah Tangga, (Yogyakarta:
Aswaja Pressindo, 2015), Hlm. 5
Kas us i ip embu nuha n i i i iterhadap i i ii stri
i i i(ka dang i i

idig unak an i deng an iis tilah ifemic ide) i palin g ise ring
i i i i i i i i i i i

idi laku kan io leh i suam i iat au im anta n isu ami. i Stat isti k
i i i i i i i i i i i i

iyan g i ime mper lihat kan i i i i pres entas e


i i i ipem bunuha n i i

iter hada p ipe remp uan i oleh ipas angan idek at is anga t
i i i i i i i i i i i

iban yak.59 i ii

a) Sua mi i terh adap iistr i iata u iseb alikn ya.


i i i i i i i i iii

b) A yah iter hada p ia nak i atau i seba likn ya.


i i i i ii i i i i

c) Ibu ite rhadap i anak i atau i sebal iknya i(ter masuk


i i i i i i i i i

ipem bunuha n ibayi io leh iibu). i i i

d) Adi k it erhad ap ika kak, i kepon akan, i ipar i atau


i i i i i i i i i

i sebal iknya .
i i i

e) A ng go ta ik e l uarg a ite r ha dap i pemb antu.


i i ii i i i ii i i i i i ii i ii

f) Bentu k ica mpur an ise lain i terse but id i iata s.


i i i i i i i i i

2) Pe ngania yaan i i

a) Suami i terha dap ii stri i atau is ebalikn ya.


i i i i i i i

b) A yah iterhadap i anak iata u iseb ali kny a.


i i i i i i i

c) Ibu i terh adap i anak iata u iseb alik nya i( terma suk
i i i i i i i i i i

ip embun uhan ibayi iole h iib u).


i i i i i i

d) Adik i terh a da p ik akak , ike pon a ka n, i ipa r iat au


ii ii i i i ii ii ii ii i i ii i ii ii

i s eba likn ya.


i i i i

e) A nggo ta ik eluar ga it erha dap i pemba ntu.


i i i i i i i i ii

59
Ibid.
f) Be ntuk icam puran ise lain iter sebut idi ia tas.
i i i i i i i i i ii

3) Per kosa an
i i

a) Ayah i terha dap ia nak ipe rempu an iayah ; iaya h


i ii i i i i i i

ikand ung iata u iayah it iri i dan i anak i kandu ng i i i i i i i

imau pun ia nak it iri. i i i

b) Suami iterha dap ia dik/kakak i ipar.


i i i i i ii

c) Kak ak ite rhadap iadi k. i i i i

d) Su ami/ angg ota


i i i i ik eluarg a i i ilak i-laki i i iterha dap i

ip emban tu irum ah it angg a.


i i i i i

e) Bentuki i icamp uran i i selai n


i i iters ebut i i diata s.
i i

i( Dire ktor at iRe sers e iPol da iMe tro iJ aya, i1 991)


i i i i i i i i i

4) Cedera iberat.

a) Tid ak im ampu i menja lanka n itu gas is ehari -har i.


i i i i i i i i i i

b) P ingsan. i i

c) L uka i bera t ipad a itub uh ik orba n ida n/ata u ilu ka


i i i i i i i i i i

iy ang i i suli ti i idi sem buh kan i i i i atau


i i iyan g i

ime nimb ulka n iba haya imat i. i i i i i i

d) Ke hil ang an i sal ah i sat u ipa nca iind era.


i i i i i i i i i i i ii

e) Men dapa t ica cat. i i i ii

f) Me nder ita isak it il umpuh .


i i i i i i

g) T erga ngg unya iday a ipi kir i sela ma i4 imin ggu


i i i i i i i i i i i

ileb ih. i
h) G ugurn ya ia tau i mati nya i kand unga n ise orang i i i i i i i i i i

ip ere mpuan . i i i

Kek er asa n ii i ii if i s ik i i i i rin g an ,


ii i i i i b eru pa
i i ii i m en am p ar,
i i i i i iii

ime n ja mb a k, im endor ong, i dan i per buat an il ainn ya iy ang


i i i i i i i i ii i i i i i

i meng aki batk an ici dera i ring an, i rasa i saki t idan iluka ifis ik
i i i i i i i i i i i i i

iy ang i tida k ima suk i dalam ikata gor i ibe rat.


i i i i i i i i i ii

b. K eke ras an iS ek sua l i i i ii i i

B eru pa i i iti nda kan i i i isek sual i i iba gi i ip erem puan i i i

imen yera hkan idir iny a iwa laupu n iit u id ilak ukan iden gan
i i i i i i i i i i i i

i pak saa n, ia ncam an i keke ras an,


i i i i ii i i i ii iat aupu n ike kera san. i i i i

i Keke ras an is eksu al ij uga im elip uti i eksp loit asi ise ksu al iy ang
i i i i i i i i i i i iii i i i

i dise rta i ihu bun gan ise ksua l id eng an i yang ilai n ita npa
i i i i i i i i i i i i i i i

ikei ngi nan i i i pere mpu an.


i i i ii iSed angka n iAbr aha m i i i i ida lam i

i Maho ne y ime ndef ini sika n ik eke rasa n ise ksua l ise baga i:
i i i i i i i i i i i i i i

i ter masu k ihu bung an i sek sua l is uam i iistri iya ng id ilak ukan
i i i i i i i i i i i i i i i

itan pa i ip erse tuju an, i i i ip erkos aan, i i ii ipen cabu lan , i i i iko ntro l i i

ise ksual iaka n iha k iun tuk i mengh asil kan i ketu run an, idan
i i i i i i i i i i i ii i

iber baga i i ben tuk i mani pula si i( perb uata n icu rang ) ise ksua l
i i i i i i i i i i i i i i

iy ang
ii i dila kukan
i i i iole h i ipe laku i i i i(pen jahat ) i i ide ngan i i

iber maks ud iunt u k im eny eba bkan


i i i i ii i ii ii ipen de ri ta an ii i i i i isec ara ii

i emosi ona l, i sek sual , ida n ifi sik i ter had ap i ora ng i lain .42
i i ii i i i i i i ii i i i i i i
i

iKe kera san i i i sek sual , im eli put i:


i i i i i i

1) Peng isol asi an ii stri idar i ik ebut uhan ibat inny a.


i i i i i i i i i i i i
2) Pe maks aan i hubu ngan ise ksu al id enga n ipo la iyang i tida k
i i i i i i ii i i i i i i

idi kehe ndaki iata u idis etuj ui io leh i istr i.


i i i i i i i i i

3) P emak saan i i i ihub ung an ise ksua l ike tika i i i i i i iistr i it idak i i i

ime ngh endaki, iistri is edan g isa kit iat au i me nst ruasi.
i i i ii i i i i i ii i i i

4) M ema ksa iist ri i seb aga i ip ela cur id an i seb againya.60


i i i i i i i i i i i i i

5) Pe lec eha n is eks ual i i i i i i ide nga n iko ntak i i i i ifis ik, is eper ti i i i

im erab a, im enye ntuh iorg an i seksu al, i mencium i seca ra


i i i i i i i i i i i

ip aksa , i i ime rang kul i i i iser ta i ip erbu atan i i i ilain i iyan g i

imen imb ulka n ira sa ij ijik/m uak, i tert ero r, iterhina idan i i i i i i i i i i i i

imer asa i dike ndali kan. i i i i ii

6) Pem aksaa n ihub unga n ise ksua l ide ngan iora ng ila in i i i i i i i i i i

iun tuk i tujua n ipel acur an iat au it ujua n ite rten tu.
i i i i i i i i i i

7) Tind akan isek sual iden gan i keke rasan ifisi k id enga n iat au
i i i i i i i i i i i i i

it anpa iba ntu an i alat iyan g ime nimbu lkan isak it, i luka i atau
i i i i i i i i i i i i i

icide ra. i

K eker asan is eksu al iri ngan, iber upa ip elece han i seksu al
i i i i i ii i i i i i

is ecara iver bal is eper ti ik oment ar ive rbal, igura uan i porno ,
i i i i i i i i ii i i i

isi ulan , iej ekan, ijulu kan id an ise cara inon i verb al ise perti
i i i ii i i i i i i i i

ieksp resi i wajah , igera kan i tubuh , iat aupun iper buata n ila innya
i i i i i i i i i i i i

iyan g imem inta iperh atian iseksu al iya ng iti dak idi kehe ndaki
i i i i i i i i i i i

ikorb an ib ersif at im elec ehkan idan/a tau i meng hin a ik orb an.
i i i i i i i i i i i i

c. K eke ras an i seca ra iP sikologis


i i i i i i

60
Ibid., Hlm. 8
Pe nulisan iMars hall imen gung kapka n ike cend erun gan
i i i i i i i i i

i pola
i i ikek eras an ip ada it indaki i i i i ipida na iKD RT iantara i i i

ipas ang an/su am i- istr i.


i i i i i i iI a i imen emukan i i bahwa
i i idalam i

ikeker asan ip siki s ib entuk ikek eras ann ya i da pat i beru pa


i i i i i i i i i i i ii i

iakib at/ damp ak iyang i dit imbulkan id ar i iada nya i kek era san
i i i i i i i i i i i

i ya itu i ancaman ikek erasan, iti ndak an ik eker asan i itu i send iri
ii i i i i i i i i i i

i terma suk ik eker asan isek sual .


i i i i i i i

Dam pak/ akib at id ari ibentuk- bent uk ik ekera san iini iaka n
i i i i i i i i i i i i i

ibe rbe da-b eda ip ada i tiap iora ng. i Misa lnya i pada ikon disi
i i i i i i i i i i i

i kese hata n iko rban, iresp on ipen cari an ipe rtolon gan, i dan
i i i i ii i i i i i i

i resp on id alam i pemah aman i tent ang i hubun gan, iter gant ung
i i i i i i i i i ii i i

i pada
i i ipol a i ik eke ras an i i i i yang
i i im ereka i ipertahankan.

iD isimpulkan ibah wa ia kiba t ida ri ikek erasa n iinti m iyan g


i i i i i i i i i

iberb eda iakan i tergantung ipada ipola i terte ntu id ari iadany a
i i i i i i i

itind akan i ikeke rasan. i iMe skipun i i iseca ra i ipsikol ogis i

ip erempuan imemang i lebih i tahan/sabar ibila imen ghadapi


i i i ii ii

ikek erasan idalam irumah itangg a. iNam un iad a ipend apat ilain
i i i i i i i i

iyan g imeng atak an ibah wa ikek eras n ifis ik iaki batnya ileb ih
i i i i i i i i i

imen yakitkan. iK ekerasan inon fisik/ps ikis/ ie mosional, is eperti:


i i i i i i

1) Penghinaan. i

2) Komentar-ko mentar
i i iyan g i idi maksudkan i iunt uk i

ime rendahkan idan ime lukai ihar ga idir i ipihak iis tri.
i i i i i i

3) M elarang iist ri ibe rgaul . i i i ii


4) A ncaman-anc aman i akan imeng embal ikan iistr i ike io rang
i i i i i i i i

itua.

5) Akan imen cerai kan. i i i ii

6) M emisahkan iist ri ida ri ian ak-an aknya idan ilai n-la in.
i i i i i i i i

d. Stalking i(Me mbuntuti/me neror).


i i i

Beberapa iper buatan iyan g imen dapat iper hatian idal am


i i i i i i

ilit eratur imen genai ibattered i wom en iadalah istalking. i Hal iini
i i i i i i i i

iter masuk i ipe rbuatan i ime ngganggu


i iat au i imen gancam, i

i termasuk ipu la ian caman iak an iba haya ise rius, iy ang
i i i i i i i

idil akukan isec ara iber ulang-ul ang.


i i i i ii

e. Ke kera san i Ekono mi i i i i

Misa lnya
i i isu ami im engo ntrol i i i ihak i ikeu anga n iist ri, i i i

i memaksa, ia tau imel arang iist ri ibek erja iunt uk ime menuhi
i i i i i i i

ikeb utuhan iseh ari-ha ri ike luarga, i serta itid ak im ember i iua ng
i i i i i i i i i

ibe lanj a, im emakai/me nghabiskan iuan g iist ri.61


i i i i i i

K eker asan ieko nomi ibera t id apat idik ategorikan iber upa
i i i i i i i

i tindakan ieks ploitasi, im anipulasi idan ipen gadi lan ilew at


i i i i i i i

isa rana ieko nomi iber upa:


i i i i

1) Memaksa ikor ban ibek erja iden gan icar a ieks ploitatif
i i i i i i

iter emasuk ipel acuran.i i

2) Melarang ikor ban i bekerja iteta pi imene lantarkannya.


i i i i i

61
Aroma Elmina Martha, Perempuan Kekerasan Dan Hukum, (Jogjakarta: UII Press,
2003), Hlm. 37
3) M engambil i itan pa i isep engetahuan i idan i itan pa i

iper setujuan ikor ban, ime rampas idan/ata u imem anipulasi


i i i ii i

ihar ta iben da iko rban.


i i i

K ekerasan ieko nomi irin gan idap at iber upa i melakukan


i i i i i i

iupay a-up aya isen gaja iyan g imen jadikan ikor ban iter gantung
i i i i i i i

iata u itid ak iber daya isec ara ieko nomi iatau itidak ite rpe nuhi
i i i i i i i i i

ikebu tuhan idasa rnya. i i

C. Tinjauan iUmum iTentang iPerlindungan iHukum

1. Pengertian iPerlindungan iHukum

Harjono imemberikan ipengertian ibahwa iperlindungan ihukum

isebagai iperlindungan idengan imenggunakan isarana ihukum iatau

iperlindungan iyang idiberikan ioleh ihukum iunt uk ikem udian i i

idi tujukan
i ike pada i iper lindungan i iter hadap i ikep entingan- i

ke pentingan iter tentu, iy aitu iden gan ime njadikan ike pentingan-
i i i i i i

k epentingan iya ng ipe rlu iun tuk idi lindungi ite rsebut idal am isebuah
i i i i i i i

ihak ihu kum.62 i i i ii

K ata ipe rlindungan ida lam iba hasa iIn ggris iada lah ipro tection
i i i i i i i

iya ng iber arti ise bagai: i i(1) iprotecting i or ibe ing iprotec ted; i(2)
i i i i ii i i i i i i ii ii

isys tem i prot ecti ng; i i(3) i pers on io r ith ing i that iprotect.63 i Dalam
i i i i i i i i ii i i i

iKam us iBes ar iBah asa iIndo nesia, ipe rlindungan idia rtikan: i( 1)
i i i i i i i

62
Harjono, Konstitusi sebagai Rumah Bangsa, ( Jakarta: Sekretariat Jenderal dan
Kepaniteraan Mahkamah Konstitusi, 2008), Hlm. 357
63
Wahyu Sasongko, Ketentuan-ketentuan Pokok Hukum Perlindungan Konsumen, (Bandar
Lampung: Universitas Lampung, 2007), Hlm. 31
ite mpat iberl indung; i(2) iper buatan iatau i hal idan ise bag ainya
i i i i i i i i

ime mperlindungi.64 i iD ari i iked ua i idefinisi itersebut , i im aka i

ip e r lindungan imerupakan iper buatan i i(hal ) imel indungi, imi salnya


i i i i i i i i

imemberi ipe rlindungan ike pada iy ang ilem ah. iP erlindungan i i i i i

ihuku m imem berikan iperlindungan iteh adap ihak -h ak i sese orang


i i i i i i i i

iyan g i idian ggap i ilemah. i iHarj ono i imengemukakan i ibahwa i

iperl indungan ihukum idalam iBahas a iInggr is idiseb ut ilega l


i i i i i i i

iprot ection, i ise dangkan i idalam i Bahasa


i iBelan da i idiseb ut i

irech tsbescherming65. i i

Setiono imenge mukakan ibahwa iperl indungan ihuk um ijuga


i i i i i i

idap at idiar tikan iseba gai itind akan iatau iupa ya iunt uk imel indungi
i i i i i i i i

imas yarakat ida ri ipe rbuatan isew enang-we nang ioleh i penguasa
i i i i i ii

iy a n g i tidak i sesuai i dengan i aturan i hukum , i untuk i m ewujudkan


i i i i i i i i i i ii i i i

i ketertiban
i i dan
i i ketentraman
i i sehingga
i i hal
i i tersebut
i

i memungkinkan i manusia i untuk i menikmati im arta batnya iseb aga i


i i i i i i i i

ima nusia.66 i ii

Pe rlindungan ihu kum ibe rkaitan ier at ide ngan iha k iseseorang
i i i i i i

i unt uk ibe rada ida lam ipe rlindungan ise cara ihuk um idan i hak iat as
i i i i i i i i i i

ira sa iam an. i Hal iin i isu dah ite rcantum ida lam iPa sal i28 ihu ruf iG
i i i i i i i i i i

64
Kamus Besar Bahasa Indonesia. https://kbbi.web.id/. Diakses Pada, Hari Jumat Tanggal
19 September 2022, Pukul 13.00 WIB
65
Rechtsbescherming artinya Perlindungan Hukum, Lihat A’an Efendi & Freddy
Poernomo, Hukum Administrasi, (Jakarta: Sinar Grafika, 2017), Hlm. 204
66
Setiono, Rule of Law (Supremasi Hukum). (Surakarta: Program Pascasarjana Universitas
Sebelas Maret., 2004), Hlm. 3
i Undang-U ndang iDa sar iNegara i Rep ublik iIn donesia iTa hun i19 45
i i i i i i i i

iya ng ibe rbunyi i:67 i


i i ii

a. Setiap ior ang ibe rhak iatas i per lindungan idi ri ipr ibadi,
i i i i i i i ii

ike luarga, ike hormatan, i ma sya rak at, ima rta bat, ida n iha rta
i ii i ii i i i i ii i i ii i i

i ben da iy ang i diba wah i kek uasa anny a, is erta iber hak i ata s
i i i i i i i i i i i i i i

ir asa iam an i dan i perl ind un gan idar i ian caman ike taku tan
i i i i i i i i i i i i i i

i untu ki i ib erbu at i i ia tau i it idak i i iberb uat i i ses uatu


i i i iyan g i

ime rup akan iha k ias asi i manu sia. i i i i i i i i ii

b. Setiap iora ng ibe rhak iunt uk ib ebas idar i ipe nyiks aan iata u
i i i i i i i i i i i i i

ipe rlak uan i yang imer end ahka n ide raja t imar tabat im anu sia
i i i i i i i i i i i i i

i dan i berh ak im empe role h isu aka i poli tik i dar i ine gara ilai n. i
i i i i i i i i i i i i i i

i Pasa l i28 ihur uf i G iU ndan g-U ndan g iDasar i Nega ra i Repu bli k
i i i i i i i i i i i i i i

iI ndon esi a iT ahun i19 45 i ber mak na ib ahw a is eti ap iw arga ineg ara
i i i i i i i i i i i i i i i i

i ber hak ia tas ip erlindu ngan id ari ine gara i bai k iba gi id iri nya i sen diri ,
i i i i i i i i i i i i i i i

ike luar ga, i keh orma tan im aupun imar taba t ida n iha rta iben da iy ang
i i i i i i i i i i i i i i

i dia i miliki id ibaw ah i kek uasa anny a. i Seti ap io rang imem ilik i ihak
i i i i i i i i i i i i i i i

i atas ira sa ia man i dan i perl indu ngan idar i iad any a ian cama n iu ntuk
i i i i i i i i i i i i i i i i

ibe rbua t iat au ibe rti ndak iyang i tidak ises uai iden gan iha k ias asi
i i i ii i i i i i i

ima nusia68. iWa rga iNe gara iju ga ibe rhak iun tuk ite rhindar ida n
i i i i i i i i i i

ibe bas ida ri iti ndakan ipe nyiksaan ida n iperlakuan i yang ida pat
i i i i i i i

imer endahkan ide rajat idan imar tabat iman usia i jug a iun tuk
i i i i i i i i

67
Pasal 18 huruf (g) Undang-Undang Dasar 1945
68
HAM adalah hak-hak yang melekat pada manusia yang tanpanya mustahil manusia dapat
hidup sebagai manusia, Lihat irdaus Arifin, Hak Asasi Manusia: Teori, Perkembangan dan
Pengaturan, Yogyakarta: Thafa Media, 2019, Hlm. 1-2
ime lindungi iwar ganya. iO leh ikar ena iit u ineg ara ime mbe ntuk
i i i i i i i i

ile mba ga idi bidang ihu kum iun tuk ime nce gah iter jadinya ihal -ha l
i i i i i i i i i i

iya ng iti dak idi inginkan ibe rupa itin dak ike kerasan idan ik ejahatan
i i i i i i i i

idi ima sya rakat. i Set iap iwar ga ine gara iju ga iber hak imem peroleh
i i i i i i i i i i

isu ara ipo litik idari i neg ara ila in.


i i i i i i

Bagi ise seorang iya ng ide ngan isengaja i mel akukan ike kerasan
i i i i i i i

iat aupun ime nco ba iun tuk ime lakukan isu atu iti ndakan ipe langgaran
i i i i i i i i

ite rhadap ihak i as asi ima nusia, i maka iora ng ite rsebut ida pat
i i i i i i i i

idi pidanakan ida n ime ndapatkan ihu kuman iyan g itel ah idia tur iole h
i i i i i i i i

inegvara iyan g iber sangkutan. i i i

Perlindungan iata s ijam inan iras a iama n idia tur ipul a ipad a
i i i i i i i i

iPa sal i35 iUn dang-u ndang iNom or i 39 iTah un i199 9 iTen tang iHak
i i i i i i i i i i

iAsa si iMan usia iyan g iberbunyi i :69 i


i i i i

“Setiap i orang
ii ibe rhak i ih idup i id i i ida lam i i itatanani

ima syarakat idan ik enegaraan iya ng idam ai, ia man, id an


i i i i i i

itenteram , i iy ang i imen ghormati, i imelindungi , i idan i

imel aksanakan i isep enuhnya i iha k ii ia sasi i iman usia i ida n i

ike wajiban ida sar ima nusia ise bagaimana idia tur ida lam
i i i i i i

iUnd ang-un dang iini ” i i i i

Pa sal i35 iUnd ang- un dang iNo m or i39 i Ta hun i199 9 iTen tang
i i i i i i i i i i ii i

i Ha k iAsa si iMan usia iber makna ibah wa ise tiap iora ng ime miliki ihak
i i i i i i i i i i i

ias asi ima nusia iya ng ime rupakan iha l iya ng isud ah ime lekat ise jak
i i i i i i i i i

69
Pasal 35 Undang-undang Nomor 39 Tahun 1999 Tentang Hak Asasi Manusia
ilah ir idan itid ak ib isa iunt uk idica but ibah kan ioleh inegara
i i i i i i i i

isek alipun, im aka i setiap ioran g iber hak ihid up idal am itatanan
i i i i i i i i

ima syarakat ida n ibe rnegara iya ng ida mai, ia man ida n iten tram
i i i i i i i i

iya ng i imen gho rmati i i ida n i ime lindungi i ise rta i imel aksanakan i

ise penuhnya ihai k ias asi iman usia iseb aga imana iya n g ite rc antum
i i i i i i i i i i

ida lam iPasal i 35 iUnd ang-un d ang iNom or i39 i Tahun i199 9
ii i i ii i i i i i

iTe ntang iHak iAsa si iMa nusia.


i i i i

B erd asarkan iura ian ite rsebut ima ka iper lindungan ihuk um
i i i i i i i

imer upakan iti ndakan iata u iupa ya iun tuk imel indungi imas yarakat
i i i i i i i

iter hadap ihar kat idan imar tabatnya iyan g idim iliki iole h iseti ap
i i i i i i i i

isub yek ihuku m idari itind akan isewe nang-we nang iole h ip enguasa
i i i i i i i i

iter hadap ikepe ntingan-kep entingan iter tentu iyan g itid ak ises uai
i i i i i i i

iden gan iatur an ihuk um. iP erlindungan ihukum idapat idi gunakan
i i i i i

ida lam iup aya ime lindungi ike pentingan ima s yarakat idar i itin daka n
i i i i i i i i i

isew enang-we nang iyan g imer upaka n ituju an idari ihuku m iyang
i i i i i i i i

i dapat idiwuj udkan idal am iben tuk i adanya ikep astian ihuk um .
i i i i i i i i

2. Ben tuk -bentu k iP erlindun gan i Hukum


i i i i i i i i i i

Seca ra i ium um, i ib entu k-bentuk


i i i Per lin dung an
i i ii ii i Hukuvm
i

ime nuru t ipa ra iA hli i dian tara nya: i


i i i i i i i ii

Me nurut iMuc hsin, iperl indu ngan ihuk um ia dal ah is uatu ihal
i i i ii i i i i i i i i i

iyan g imelin dung i is ubye k-su byek ihuk um im elal ui ip erat uran
i i i i i i i i i i i i i

iper unda ng-u ndan gan i i i i i yang


i i berl aku
i i i dan
i id ipaks akani i i
ipel aksanaan nya i deng an is uatu i san ksi. iPe rlin dung an ih ukum
i i i i i i i i ii i i i i i

idap at id ibe daka n ime njadi idua, i yai tu: i 70 i


i i i i i i i i i

a. Perl indu ngan


i i i i Hukum
i i iPre venti f, i i ime rupa kan i i i sua tu
i i

i perl ind unga n iya ng i dibe rika n iole h ipe meri ntah ideng an
ii i i i i i i i i i i i i

itu juan i i untu ki i ime ncega h i i ise belu m i i iterjad inya i i

i pela nggar an.


i i i i Hal
i i ini
i i terda pat
i i i dalam
i i ipe ratur an i i

ip erun da ng-u ndan gan i deng an it ujuan iunt uk im enceg ah


i i i i i i i i i i i i

is uatu i pela ngg aran iser ta i membe rikan iram bu-r amb u
i i i i i i i i i i i i

ia tau i i iba tasan-ba tasan i i idal am i imelakukan isua tu i

ike wajiban. i i i

b. P erlindungan i iHu kum i iRe presif, i ii ime rup aka n i i i isua tu i

ipe rl indungan ihu kum ire presif imer upakan ipe rlindungan
i i i i i i i

iak hir ibe rupa isa nksi ise perti ide nda, i penjara, i dan
i i i i i i i

ihu kuman ita mbahan iya ng idi berikan iji ka iha l ite rsebut
i i i i i i i

isu dah ite rjadi iada nya isen gketa iata u ite lah idi lakukan
i i i i i i i

isuatu ipe langgaran. i i i

Me nurut iHa djon, i perlindungan ihu kum iunt uk irak yat i meliputi
i i i i i i i

idua ihal , iyak ni71:


i i i

a. Perlindungan i Huk um iPr eventif iBe ntuk iperlindungan i i i i

ih ukum ike pada irak yat iad alah iden gan idib eri ikese mpatan
i i i i i i i i

iuntuk imeng ajukan ikeber atan iatau i pendapatnya isebe lum


i i i i i

70
Muchsin. Perlindungan dan Kepastian Hukum bagi Investor di Indonesia. (Surakarta:
Universitas Sebelas Maret, 2003), Hlm. 20
71
Philipus M. Hadjon. Perlindungan Hukum Bagi Rakyat Indonesia. (Surabaya: Bina Ilmu,
1987), Hlm. 30
isuatu ikep utusan ipeme rintah imendapat iben tuk iyang i i i i

idef initif. i iT ujuannya i iadalah imen cegah i i terj adinya


i i

isen gketa. i i Per lin dungan


i i i ihuk um i i preventif
i imem iliki i

ipen garuh i iya ng i iba gi i iti ndaki ip emerintahan


i iya ng i

i didasarkan ipa da ike beb asan ibe rtindak ika rena ide nga n
i i i i i i i i

iTu juannya iad alah ime ncegah ite rjadinya ise ngketa. i
i i i i i i

b. P erlindungan iH ukum iRe presif iBen tuk ipe rlindungan


i i i i i i

ihu kum i iya ng i ile bih i idi tujukan i ipa da i ipe nyelesaian i

ise ngketa . i i iPen anganan i ipe rlindungan i ihu kum i iya ng i

idi lakukan iol eh iPe ngadilan iUm um iju ga iPen gad ilan
i i i i i i i

iAdm inistrasi i idi i Indonesia


i iter masuk i ika tegori i

iper lindungan ihuk um iin i. i Prinsip ipe rlindungan ihuk um


i i i i i i

ite rhadap i isua tu i itin dakan i iyan g i idil akukan i iole h i

ipem erintah iy ang ibe rtumpu ida n ibersumber i dari ikon sep
i i i i i i

iten tang ipe ngakuan id an i perlindungan iter hada p iha k-ha k


i i i i i i i i

ias asi i man usia i karena imen urut isejar ah idar i ibar at,
i i i i i i i i i

ilah irnya i i konsep-kons ep


i i iten tang i ipeng akuan i i idan

i perlindungan ihuku m iterha dap ihak ia sasi im anusia


i i i i i

idiar ahka n i i ikepa da i ipemb atasan-pe mbatasan i i idan i

ipel etakan ikew ajiban ima syarakat idan ipemerintah . i


i i i i

B entuk iper lindungan ihu kum iyan g iber sifat irep resif iini
i i i i i i i

imen garah ipad a iper lindungan ihuku m iyang iber kaita n ierat
i i i i i i i i

ideng an ip enyelesaian iseng keta. iPerl indu ngan ihuk um is ecara


i i i ii i i i i i
irep resi f isam a idengan ipenegak an ihukum , ihal i ini ikare na iproses
i i i i i i i i i

idala m ipen yelesaian iseng keta isam pai ipad a ita hap i di ipen gadilan
i i i i i i i i i

imer upakan iba gian ida ri ipen egakan ihuk um. iPr insip ikedu a idalam
i i i i i i i i

iperl indung an ihu kum iterhad ap itinda k ipemer intahan iadalah


i i i i i i

imeng enai ipri nsip inegar a ihuku m. iHal i ini ierat ikaitannya i denga n
i i i i i i i

ipen gakuan idan perli ndungan iterh adap ih ak-hak iasasi imanus ia,
i i i i i i i i i

ip enga kuan idan iperlindungan iterhadap ihak-hak iasasi imanusia


i i i

imendapat itempat iutama idan idapat idikaitkan idengan itujuan idari

inegara ihukum.

Menurut iSudut ihukum imemaparkan iperlindungan ihukum

idalam ikaitannya idengan isarananya iterdapat idua imacam iyaitu: i

a. Sarana iPerlindungan iHukum iPreventif, iP ada


i

i perl in d ungan ihukum ipr event if iini, i menjelaskan ibahwa


i i i i i i i i i

isub yek ihuk um id iberikan ike semp atan i untuk imen gajuk an
i i i i i i i i i

ike berat an iatau i pen dapatnya isebe lum isua tu ikep utusan
i i i i i i i i

ipeme rintah im endapat iben tuk iyan g idef initif . iTuju annya
i i i i i i i

iadal ah imenc egah iterja dinya isengk eta. iPe rlindungan


i i i i i

ihukum ip reventif iber pengaruh i bagi it indak ipe merin tahan


i i i i i i i

iyang id idasarkan ipada i kebebasan ibert indak ikare na


i i i i

id engan iadany a iperli ndungan ihukum i yang i preven tif


i i i i i i

ipem erintah iterdo rong ilebih ibersif at ihati- hati idalam


i i i i i i

i mengambil isuatu ike putusan iyang ididasark an ipada


i i i i
idi skresi. iDi ii ndonesia ibelum iterdapa t isuatu ipe ngaturan
i i i i i i

i khusus imengenai iperlindu ngan ihukum ipreven tif. i


i i i i i i

b. Sa rana iPer lindungan iHuk um iRep resif, iPe rlindungan


i i i i i

ihuku m iya ng ir epr esif ibe rtujuan iuntu k ime nyel esaik an
i i i i i i i i i

idal am ihal is engket a. iPen anganan iperli ndungan ihu kum


i i i i i i i

i oleh
i i Peng adilan
i i i iUmum im aupun i io leh i iPer adilan i

i Administ rasi idi iIndon esia iterma suk idala m ikate gori
i i i i i i i

iperl indu ngan ihuk um iini.


i i i

3. Pr insip-prinsip iPerlindungan i Hukum


i i

Da lam ihal imer umuskan isua tu ipri nsip-pri nsi p ipe rlin dung an
i i i i i i i i i i

ih ukum idi i Indon esia , ila ndasa nnya i adal ah iP anca sila iseb agai
i i i i i i i i i i i i i i

iideo logi idan ifal safah i nega ra. iK onsep si ipe rlind unga n ihuk um
i i i i i i i i i i i i

ibagi irakya t idi i Nega ra iB arat i bers umbe r ipa da ikon sep i ”Rule iof
i i i i i i i i i i i i

i The i Law”72. i
i i

De ngan imen gguna kan ik onsep si iBa rat i seb agai iker angka
i i i i i i i i i i i i

iberf ikir iden gan i land asa n ipa da i Panc asil a, ip rins ip ip erl ind unga n
i i i i i i i i i i i i i i i i

ihu kum i i dii iIn done sia i i i adala h


i i ipr insi p i i ip eng aku an
i i i idan

i pe rlind unga n ite rhad ap ih arka t id an i martabat iman usia iyan g


i i i i i i i i i ii i i

ibe rsum ber i pada iPanc asila.


i i i i i ii iPr ins ip ipe rlin dung an ihuk um
i i i i i i

ite rhadap isuat u itin dak an ipe merintah ibers umber isert a ibert umpu
i i i i i i i i i

72
Rule of The Law adalah doktrin hukum yang muncul pada abad ke-19, seiring dengan
negara konstitusi dan demokrasi. Rule of Law adalah konsep tentang common law, yaitu seluruh
aspek negara menjunjung tinggi supremasi hukum yang dibangun di atas prinsip keadilan dan
egalitarian.
ipad a ikon sep itent ang ipenga kuan i dan ip erlindungan iterh adap
i i i i i i i

ihak- hak ia sasi imanu sia ikar ena imen urut isej arah idar i ibar at.
i i i i i i i i

iLa hirnyai ikon sep-ko nsep i i imen genai i ipen gak uan i i idan i

iper lindungan ite rhadap ihak -hak iasa si iman usia idi ara hkan
i i i i i i i i

ike pada ipem batasan-p embatasan idan ipe letakan ike wajiban
i i i i i i

ima syarakat ida n ipe merintah.73 i Prinsip ike dua iya ng ime ndasari
i i i i i i i

iad anya i isua tu i iper lindungan i ihuku m i iterhadap i iti ndak i

ipemer intahan iad alah ipr insip ineg ara ihu kum. i Hal iin i iber kai tan
i i i i i i i i i

ierat iden gan ipe ngakuan ida n ipe rlindungan it erhadap ih ak- hak
i i i i i i i i

iasa si ima nusia, i pengakuan ida n ipe rlindungan ite rhadap ihak-ha k
i i i i i i i

ia sasi ima nusia ime njadi ite mpat iut ama ida n ida pat idi kaitkan
i i i i i i i i

ide ngan itu juan ida ri inegara i hu kum.


i i i i i ii

Men urut i iPh ilipus i iM. ii iHa djon, i i prinsip-pr insip


i i idala m i

iper lindungan ihuk um ibag i iraky at iyan g iber dasarkan iPancasila


i i i i i i i

idib edakan imen jadi idua iantara ilai n ise bagai iber ikut74 i: i
i i i i i i ii

a. P rinsip iPen gak uan idan iPer lindungan iterhadap i Hak


i i i i i i

iAs asi iMa nusia, iP rinsip iper lindungan ihuk um iba gi ira kyat
i i i i i i i

iterh adap i tindak ipem erintahan iyang iber tumpu idan


i i i i i

ibe rsumber ida ri iko nsep-k onsep ite ntang ipe ngakuan ida n
i i i i i i i

ipe rlindungan ite rhadap iha k-h ak ias asi ima nusia idi arahkan
i i i i i i i

ike pada i ip embatasan-p embatasan


i i iju ga i ip eletakan
i

73
Yassir Arafat. Prinsip-prinsip Perlindungan Hukum yang Seimbang. Jurnal Rechtens.
Universitas Islam Jember. Vol IV. No. 2. Edisi 2 Desember 2015, Hlm. 34
74
Philipus M. Hadjon. Op.Cit., Hlm. 44
ike waj iban ipa da ima syarakat ida n ipem erintah. iD engan
i i i i i i i

idem ikian idalam iusa ha imeru muskan ipr insip-pr insip


i i i i i

ipe rlindungan ihu kum iba gi ira kyat ibe rdasarkan iPa ncasila,
i i i i i i

i diawali ide ngan iur aian ite ntang iko nsep idan ide klarasi
i i i i i i

ite ntang iha k-ha k ias asi iman usia. i


i i i i i i

b. Prinsip iNe gara iHu kum, iP rinsip ik ed ua iyang im ela ndasi


i i i i i i i i

iter bentuknya iper lindungan ihuk um ibag i irak yat iterhadap


i i i i i

itindak ip emerintahan iada lah ipri nsip inega r a i hukum. i i i i ii i

i Dikaitkan ide nga n ip r ins ip ipe n ga kuan id an ip erlindungan


i i ii i i i i ii i i i i

iterha dap ihak-ha k iasasi imanus ia, ipeng akuan idan


i i i i i

ipe rlindungan iterha dap ihak-ha k iasasi iman usia imend apat
i i i i i i

itempa t iutam a idan id ikatakan iseba gai ituju an idarip ada


i i i i i i

inegar a ihukum . iBerda sarkan iurai an iters ebut idiat as


i i i i i i

idapat idike tahui ibahw a iperlindungan i huku m imeru pakan


i i i i i i

itind akan i atau iupay a iuntu k imelin dungi imasy arakat


i i i i i i

iterh adap ihar k at id an i martabatnya iyang idimi liki iole h


i i i i ii i i i

isetiap isubyek ihukum ida ri itin dakan isewen ang-we nang i i i i

iole h i ipen guasa i iter hadap i ikepe ntingan-kepe ntingan i i

itert entu iyan g itidak ises uai ide ngan iatu ran ihukum . i
i i i i i i i

Be ntuk i idar i i iper lindungan i ihuk um i iber upa i ibe ntuk i

iperl indungan ihuk um iprev entif iyan g ibera rti iupa ya ipen cega han
i i i i i i i i i

iaga r imen cegah itida k iterj adinya isen gketa idan i perlindungan
i i i i i i

ihuk um irepresif i yang iberu pa ipeny elesaian i dari isengketa i dan


i i i i i i
iupaya- upaya i i dalam i penanganan
i i isengketa . i iPrinsip -pr ins ip
i i i

idal am iper lindungan ihuk um iber tumpu ipad a iper lindungan ihak -
i i i i i i i

ha k iman usia idal am ipem batasan-p embatasan idan ipe letakan


i i i i i i i

ikew ajiban imas yarakat idan i pemerintah.


i i i

D. i Tinjauan iUmu m iT entang iPertanggungjaw aban iPidana idalam


i i i i

iKDRT

Dalam imenjelaskan iarti ikesalahan, ikemampuan

ibertanggungjawab idengan isingkat iditerangkan isebagai ikeadaan ibatin

iorang iyang inormal idan isehat. iMengenai ikeadaan ibatin idari isi

iterdakwa idalam iilmu ihukum ipidana imerupakan imasalah ikemampuan

ibertanggungjawab. iKemampuan ibertanggungjawab idapat idilihat idalam

iP as al i4 4 iKUHP iya ng ibe rbunyi: i"Apabila iyang ime lakukan iper buat an
i i i i i i i i

ipid ana iitu iti dak idap at idiper tanggungjawabkan idi sebabkan ik aren a
i i i i i i i i

ipertumbuhan iyang ic acat iat au igangguan ikarena ipenyakit idaripada i i

ijiwanya, imaka iorang iitu itidak idapat idipidana. iKalau itidak idapat

idipertanggungjawabkannya iitu idisebabkan ikarena ihal ilain, imisalnya

ijiwanya itidak inormal ikarena imasih isangat imuda iatau ilain-lain, iPasal

itersebut itidak idapat idipakai.75

Dari iucapan-ucapan ipara isarjana ikiranya idapat idiambil

ikesimpulan, ibahwa iun tuk i adanya ikem ampuan ibe rtanggungjawab i i i i

ihar us iad a: i
i i i

75
Moeljatno, Azas-Azas Hukum Pidana, Cetakan ke-4, (Jakarta: Bina Aksara, 1987),
Hlm. 165
1. K emampuan iun tuk im embeda-be dakan ian tara ipe rbuatan iya ng
i i i i i i i

ibai k idan i yang ibur uk; i


i i i

2. yang ise suai ihuk um idan iyan g imel awan ihuk um; i
i i i i i i i

3. Kemampuan
i iunt uk ii imenen tukan i ikeh en dakn ya i i i im enurut
i

ikei nsyafannya iten tang ibai k idan ibur uknya iper buatan iter sebut.
i i i i i i i

M erum uskan ibahwa iorang iyang imampu ibertanggung ijawab iitu


i i

iharus imemenuhi itiga isyarat:

1. D apat i menginsyafi ima kna i yang iseny atanya idar i iper buatan-ny a;
i i i i i i i i

2. Dapat imen gisafi iba hwa ipe rbuatannya iitu itid ak idap at idi pandang
i i i i i i i

ipa tut idal am ipe rgaulan ima syarakat;


i i i i

3. i Mampu iun tuk ime nentukan ini at iat au ike hendaknya idal am i i i i i i

i melakukan ipe rbuatan. i


i i i

Menurut ipendapat ilain iada idua ifaktor iuntuk imentukan

ikemampuan ibertanggungjawab iyaitu ifaktor iakal idan ifaktor ikehendak.

iAkal id apat i memb eda-be daka n iant ara iper buatan iya ng idi per bolehkan
i i i i i i i i i i i

ida n iyang i tid ak idi perbolehkan. i Kehendak iya itu ida pat ime nyesuaikan
i i i i i i i i

iti ngkah ila kunya ide ngan ike insyafan iat as ima na idi perbolehkan ida n
i i i i i i i i

iman a iya ng iti dak. iKemampuan ibertanggungjawab idalam iundang-


i i i

undang idapat idilakukan idengan icara ideskriptif, iyaitu imenentukan

idalam imerumuskan iitu isebab-sebabnya itidak imampu

ibertanggungjawab. iMenurut isistem iini, ijika ipsikiater itelah imenyatakan

imisalnya ibahwa iterdakwa iadalah igila, imaka iia ilalu itidak imungkin

idipidana. i
Sebaliknya icara iyang inormatif itidak imenyebutkan isebabnya iini,

iyang idisebutnya ihanyalah iakibatnya isaja, iyaitu itidak imampu

ibertanggungjawab iyang ipenting iadalah iapakah iorang iitu imampu

ibertanggungjawab iatau itidak. iJika idipandang itidak imampu

ibertanggungjawab, ientah iapa isebabnya itidaklah iperlu idipikirkan ilagi.

iKUHP iIndonesia imenempuh ijalan igabungan icara ideskriptif idan

inormatif. iDalam imenentukan ibahwa iterdakwa itidak imampu

ibertanggungjawab idalam ipraktek ilalu idiperlukan iadanya ikerja isama

iantara idokter idan ihakim. i i

Kemampuan ibertanggungjawab imerupakan iunsur i(elemen)

ikesalahan. iKarenanya imestinya iuntuk imembuktikan iadanya

ikesalahan,unsur itadi iharus idibuktikan ipula. iIni isangat isukar, ilagipula

imemakan ibanyak iwaktu idan iongkos. iOleh isebab iitu, ikarena ipada

iumumnya iorang-orang iadalah inormal ibatinnya, idan imampu

ibertanggungjawab, imaka iunsur iini idianggap idiam-diam iselalu iada,

ikecuali ikalau iada itanda-tanda iyang imenunjukkan ibahwa iterdakwa

imungkin ijiwanya itidak inormal. i

Dalam ihal iini, ihakim iharus imemerintahkan ipemeriksaan iyang

ikhusus iterhadap ikeadaan ijiwa iterdakwa itersebut isekalipun itidak

idiminta ioleh ipihak iterdakwa. iJika ihasilnya imemang ijiwanya itidak

inormal, imaka imenurut iPasal i44 iKUHP, ipidana itidak idapat idijatuhkan.

iJika ihasil ipemeriksaan imasih imeragu-ragukan ibagi ih akim , iit u ibera rti
i i i i

ibahwa i ada nya


i i i kem amp uan
i i i i ibe rta nggu ngjaw ab
i i i i it ida k
i i iterbu kti,
i
ise hing ga ike salah an i tak i ada, id an ipi dana iti dak i dap at id ijat uhka n,
i i i i i i i i i i i i i i i

iberdasar iatas iazas: iTak idipidana ijika itidak iada ikesalahan. i

B AB iI II
i i i

METO DE iP ENELITIAN76
i i i i

A. J enis iPen elitian


i i i

M etod e ipe neli tian iyan g idip ilih idan idip ergu naka n ida lam
i i i i i i i i i i i i i

i pene liti an ii ni i ada lah ime tode i penelitian i hu kum inor matif i(y uridis
i i i i i i i i i i ii i i i

inormatif) i yang idi dukung ida ta iem piris iya kni ide ngan ica ra
i i i i i i i i

i men eliti iba han ike pustakaan iat au iba han idata i sek under iya ng
i i i i i i i i i

imel iputi ibe rita, i buku-bu ku iser ta inor ma- norma ihu kum iya ng
i i i i i i i i i

ite rdapat ida lam ipe raturan ipe rundang-un da ngan, ia sas-a sas
i i i i i i i i

ihuk um, ik aedah ihu kum ida n isi stematika ihu kum ise rta ime ngkaji
i i i i i i i i

ike tentuan iperundang-undangan, iputusan ipengadilan idan ibahan


i

ihukum ilainnya.77. i

76
Metode penelitian adalah suatu cara atau jalan untuk memperoleh kembali pemecahan
terhadap segala permasalahan dengan menerapkan salah satu metode yang relevan terhadap
permasalahan tersebut. Lihat. Joko Subagyo, Metode Penelitian Dalam Teori Dan Praktek, (Jakarta:
Rineka Cipta, 2004), Hlm. 2
77
Ibrahim Johni, Teori Dan Meto de Penelitian Hu kum No rmatif, (Ma lang: Bayu Media i i i i i i i

Publishing , 2005), Hlm. 336


B. Pendekat an iPeneliti an i i i

Pen dekatan ipe nelitian ihu kum i(a pproach) iy ang idi gunakan
i i i i ii i i

ida lam ipe nelitian iin i ia dalah iP endekatan iUn dang- un da ng i(statue
i i i i i i i i i i

ia pproach )78 idan iPendekatan i Kon sep i(C onceptual iap proach)79 . i
i i i i i i i i ii

C. Jenis iData iPe ne litian i i

Jen is iDa ta iy ang idi pergunakan id alam ipe nelitian ii ni ia dalah


i i i i i i i i

idata i sekunder80 iy ang id iperoleh ida ri isu mber ib ahan ihu kum.
i i i i i i i i

D. T eknik iDa n iAlat iPe ngumpulan iDa ta


i i i i i

Untuk im emperoleh iin formasi iat au ida ta iy ang idi perlukan i i i i i i

igu na i im enjawab i ir umusan


i ima salah i ipe nelitian, i ii iPe neliti i

ime nggunakan ime tode iat au ite knik ipe ngumpulan ida ta ide ngan
i i i i i i i

iPe nelitian iKe pus taan i( Library iRe search).


i i i i i ii

Pe nelitian iin i idi lakukan ide ngan ica ra ist udi ido kumen,
i i i i i i i ii

ime ng ump ulk an id an i mene laa h ib ah an -ba han ik e p u st ak aan


i i i i i i i i i i i i i i ii i i i ii i i

78
Pe ndekatan Und ang-U ndang (s tatue ap proach) adalah pe ndekatan de ngan un dang-
i i i i i i i i i

undang di lakukan de ngan me nelaah se mua un dang-u ndang da n re gulasi ya ng be rsa ngkut pa ut
i i i i i i i i i i i i i

de ngan is u h ukum ya ng se dang ditangani . Ba gi pe nelitian un tuk ke giatan pr aktis, pendekatan


i i i i i ii i i i i i i

un dang-u ndang ak an me mbuka ke sempatan ba gi pe neliti un tuk me mpelajari a dakah ko nsistensi


i i i i i i i i i i i

da n ke sesuaian a ntara suatu undang-un dang de ngan un dang-u ndang lain nya at au an tara un dang-
i i i i i i i i i i i i i i

u ndang da n Un dang-U ndang Da sar at au ant ara re gulasi da n un dang-u ndang. Lihat, Peter Mahmud
i i i i i i i i i i i i i

Marzuki, Penelitian Hukum, Ed. Rev, Cet. 12, (Jakarta: Kencana, Prenadamedia Group, 2016), Hlm.
133
79
Pendekatan Konsep (Conceptual approach) dilakukan manakala peneliti tidak beranjak
dari aturan hukum yang ada. Hal itu dilakukan karena memang belum ada atau tidak ada aturan
hukum untuk masalah yang dihadapi. Dalam menggunakan pendekatan konseptual peneliti perlu
merujuk prinsip-prinsip hukum yang dapat ditemukan dalam pandangan-pandangan para sarjana
hukum ataupun doktrin- doktrin hukum. Lihat, Dyah Ochtorina Susanti & A’an Efendi, Penelitian
Hukum (Legal Research), Cet. 1, (Jakarta: Sinar Grafika, 2014), Hlm. 115
80
Data sekunder adalah data yang diperoleh dari hasil penelaahan kepustakaan atau
penelaahan terhadap berbagai literatur ata u bahan pustaka yang berkaitan dengan masalah atau
materi penelitian. Mukti Fajar dan Yulianto Achmad, Dualisme Penelitian Hukum-Normatif dan
Empiris, (Yogyakarta: PT. Pustaka Pelajar, 2015), Hlm. 156
ib eru pa i sum ber ibahan ihukum i p rimer , is ekunde r id an i ter sie r
i i i i i i i i i i i i i i i

iy ang ibe rka ita n ide nga n ik asus imen gen ai i Perlindungan i Huk um
i i i i i i i i i i i i i i

i Ter had ap i Istr i i iA nggo ta i Polri iKor ban iK eker asa n iD ala m
i i i i i i i i i i i i i i i i

iR uma h iTang g a i(K drt) iDal am iP ersp ekti f iH ukum iInd onesia.
i i i i i ii ii i i i i i i i

E. S umb er i Bah an i Huk um


i i i i i i

i Dat a is eku nde r i ya ng id ip er gun akan ida lam ipe nelitian iin i
i i i i i i i i i ii i i i

idi peroleh ida ri isu mber iba han ihu kum ise bagai ibe rikut:
i i i i i i i

1. Ba han ihu kum ipr imer, i yaitu iba han-b ahan ihu kum iya ng
i i i i i i i i i

ime ngikat iat au ibe rsifat iau toritatif, ib erupa iUn dang- undang
i i i i i i i

ise bagai iberikut: i

a. U ndang-u ndang iDasar iNe gara iRe publik iIn donesia


i i i i i i

iTa hun i19 45 i(“ Undang-u ndang iDa sar iNe gara iR. I.
i i i i i i ii

i 1945 ”)
i i ii

b. U ndang-u ndang iRe publik iIn donesia iNo . i2 i tahun


i i i i i i

i20 02 ite ntang iKe polisian iNe gara iR epublik iI ndonesia


i i i i i i i

c. Undang - undang iRe publik iIn donesia iN o. i 23 iTa hun


i i i i i i i i

i20 04 i ite ntang i iPe nghapusan i iKe kerasan i iDa lam i

iR umah iTangga i i

d. Undang-undan g iRe publik iIn donesia iNo. i13 iTa hun


i i i i i i i

i20 06 iTe ntang iPe rlindungan iSa ksi ida n iKo rban
i i i i i i

e. Kitab iUn dang-u ndang iH ukum iP ida na i i(KU HP)


i i i i i i i i
2. B aha n iH uku m i Sekunder imerupakan ibah an ipu staka ibe rupa
i i i i i i i i i

iha sil ipe nelitian ite rdahulu, i buku-b uku ite ks,
i i i i i i ii ite rmasuki

iNa skah iAk ademik iD an iN askah iR ancangan iUn dang-u ndang


i i i i i i i

iK UHP, i jurnal iil miah, isurat ik abar i(k oran) , ipa mflet, ile afleat,
i i i ii i i ii i ii i

i komentar-k omentar iat as iputusan i Hakim ida n ib erita iin ternet


i i i i i i i

iyang ibe rkaitan ide ng an iru musan ima salah ip enelitian.


i i i i i i i ii

3. Baha n iHu kum iTe rsier, i merupakan iba han ipu staka ibe rupa
i i i i i i i

iKa mus iBa hasa iI ndonesia, i Kamus iHu kum, i Terminologi


i i i i i i

iHukum.

F. Teknik iAn alisis iDa ta i i

Teknik ian al isis ida ta iya ng idi pergunakan iad alah ime tode
i i i i i i i i

ian alisis
i iku alitatif i iya itu i ide ngan i ica ra i ime ndalami i ise rta i

ime mbandingkan iim plementasi ipe raturan ipe rUndang-u ndangan


i i i i i

ida lam ipr aktik. i Penelitian iku alitatif ime rupakan isu atu ipr oses
i i i i i i i

ipe nyelidikan iun tuk ime mahami im asalah iso sial ibe rdasarkan
i i i i i i

ipa da ipe nciptaan iga mbaran iho listik ile ngkap iya ng idibentuk
i i i i i i

i dengan ika ta-kata, imelaporkan ipandangan iinforman isecara


i i

iterperinci, idan idisusun idalam isebuah ilatar ialamiah.81 iDalam

ipenelitian ikualitatif iini ibukan ihanya imenyajikan idata iapa iadanya

imelainkan ijuga iberusaha imenginterpretasikan ikorelasi isebagai

81
Ulber Silalahi, Metode Penelitian Sosial, (Bandung: PT. Refika Aditama, 2009), Hlm.
77
ifaktor iyang iada iyang iberlaku imeliputi isudut ipandang iatau

iproses iyang isedang iberlangsung.

Penelitian ipada iumumnya idibedakan iantara idata iyang

idiperoleh isecara ilangsung idari imasyarakat idan idari ibahan-

bahan ipustaka idiperoleh ilangsung idari imasyarakat idinamakan

idata iprimer iatau idata idasar, isedangkan iyang idiperoleh idari

ibahan-bahan ipustaka ilazimnya idinamakan idata isekunder.

iDalam imenganalisis idata isekunder itersebut, ipenguraiaan idata

idisajikan idalam ibentuk ikalimat iyang ikonsisten, ilogis idan iefektif

iserta isistematis isehingga i m emu dahkan iun tuk iin terpretasi ida ta i i i i i i

idan i ko ntruksi ida ta ise rta ipe mahaman iak an ianalisis i yang
i i i i i i i

idihasilkan i se hingga iya ng im enjadi it ujuan ipe nelitian ikualitatif i ini


i i i i i i i

imenggambarkan i kejadian iya ng ise benarnya iy ang iad a idi


i i i i i i

ima syarakat. i Oleh ikarena ii tu ipe ndekatan iku alitatif ida lam
i i i i i i

ipe nelitian iin i iad alah ipe nelitian iy ang ime nghasilkan id ata
i i i i i i i

ide skriktif ibe rupa ika ta-k ata iat au ili san ida ri ior ang-o rang ida n
i i i i i i i i i i i

ipe rilaku iya ng idi amati.82


i i i ii

82
Lexy J. Moleong, Metodologi Penelitian Kualitatif, (Bandung: PT Remaja Rosdakarya,
2014), Hlm. 4
B AB iI V
i i i

H ASI L iP ENE LITI A N iD AN iPE MBAHA SAN


i i i i i i i i i

A. Pe ngat uran iTindak iP ida na iKDRT iter hada p iIstri iAnggota iPolri
i i i i i i

iberdasarkan iHukum iPidana iIndonesia

D alam i imembentuk i ikeluarga i iyang i isejahtera i idan ibahagia, i


i

imaka i id alam i i Pasal i1 iU ndang- undan g iNom or i1 iT ahun i1 974 ite ntang
i i i i i i i i i i

i i Perk awin an imene gaskan ibah wa i“per kawinan iadal ah iik atan ilahi r
ii i i i i i i i i

ibatin iantar a iseora ng ipria i denga n iseo rang i wanita isebag ai isua mi iistri
i i i i i i i i i i

idenga n itujua n i imem bentu k ikel uarga, iru mah itang ga iyang i bahagia
i i i i i i i i

idan ik ekal iberd asarkan iKetu hanan iYang iMah a iEsa .” iRumah itang ga
i i i i i i i i i

isec ara iumum iad alah i merupakan iorgan isasi iterke cil idala m imasya rakat
i i i i i i i i

iyang i ite rbentuk ikar ena iada nya iper kawinan. i


i i i i i

K eluarga iada lah iun it isos ial iter kecil idal am imas yarakat i iyan g i
i i i i i i i i

iber peran i idan iber pengaruh isan gat ibes ar it erhadap iper kembangan
i i i i i i i

isos ial idan i perkembangan ikepr ibadian iset iap iang gota ikel uarga.
i i i i i i
iS ebuah ikel uarga idiseb ut i iharmo nis iapa bila isel uruh ian ggota ike luarga
i i i i i i i i

imer asa ibaha gia iyang idi tandai ideng an itid ak iada nya ikon flik,
i i i i i i i i

ik etegangan, ik ekec ewaa n idan i ikep uasan iter hadap ikea daa n ifis ik,
i i i i i i i i i i

im ental, ie mosi i dan isos ial is elu ruh ian ggota ike luarga. i
i i i i i i i i i

Ke luarga idi sebut iti dak iha rmonis iapa bila ite rjadi ise baliknya. i
i i i i i i i i

iKe hidupan ibe ru mah itan gga ibe rtujuan iun tuk ime nci pta kan i suatu
i i i i i i i i i i

ihu bungan iya ng iha rmonis ian tara isu ami ii stri , idan i ana k-anak i dalam
i i i i i i i i i i

ike hid upan nya , ina mun ise per ti i hal nya iya ng i ser ing i ter jad i id ala m
i i i i i i i i i i i i i i i i i i i

ik ehi dup an i ber mas yar akat iti dak lah idem ikia n, iy ang i ter jadi ia dal ah
i i i i i i i i i i i i i i i i i i i

i keti dak har mon isa n id alam i ik elu arg a i i sehing ga i menjad i im ala pet aka
i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i

iapa bil a iy ang iterja di id ike mudi an ih ari i i i adalah iti ndak ik eke ras an.
i i i i i i i i i i i i i i i i i i i

Pad a id asa rny a ik orb an i kek era san ida lam irum ah i tan gga iti dak
i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i

ihan ya i memb utu hka n ip erl ind ung an i sos ial isa ja i teta pi i per lind ung an
i i i i i i i i i i i i i i i i i i i

i huku m ij uga i sanga t idi perlu kan.


i i i i i i i ii iMak a ipe mba ruan ihuk um iy ang i i i i i i i

iber pih ak i pad a ik elo mpok irentan iata u ite rsub ordi nas i, i khu susn ya
i i i i i i i i i i i i i i i i i

i per emp uan,


i i i ii imen jadi i i isa ngat i i idip erlu kan i i i sehu bung an
i i i id eng an i i

ib any akn ya i kas us i keke ras an, i terut ama i keke rasan ida lam irum ah
i i i i i i i i i i i i i i i i

i tan gga. i
i i ii

Pe mbar uan ihuk um iterseb ut id iperl ukan ikar ena iu nda ng-u ndan g
i i i i i i i i i i i i i i

iya ng i ia da i ibe lum i i mema dai


i i i dan
i i tida k
i i ise suai i i ilagi i iden gan i

i perkembangan i huku m ima syar akat . iO leh ik aren a iit u, id iper lukan
i i i i i i i i i i i i i

ipe nga tur an i ten tan g it ind ak i pid ana ike kera san i dal am i rum ah i tan gga
i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i
ise car a it erse ndir i ika ren a ikek hasa n, iwalau pun i sec ara i umum idi idala m
i i i i i i i i i i i i i i i i i

iKi tab i Unda ng-u ndan g iPid ana i i(KUH P) i tel ah id iat ur i men gena i
i i i i i i i i i i i i i i i

ipe nganiay aan i dan i kesu sila an is ert a ip ene lan tara n ior ang i yan g ip erl u
i i i i i i i i i i i i i i i i i i

idi beri ina fkah ikeh idup an.83


i i i i i i ii

Se bel um ikelu arny a iUn dang -und ang iNo mor i 23 iTahu n i20 04,
i i i i i i i i i i i i i i

i perl indu nga n ih ukum iter hada p ik orb an ik eke ras an i suam i idi atu r ida lam
i i i i i i i i i i i i i i i i i i i

iPa sal i 365 iAya t i1 iKUH P, iP asal i13 65 iK UH iP erd ata, iPas al i2 4
i i i i i i i i i i i i ii i i

iUnd ang- unda ng iNo mor i 1 iT ahun i197 4 ite nta ng iP erka wina n, iPa sal i 1
i i i i i i i i i i i i i i i

iUn dang -und ang iNom or i 7 iT ahu n i1 964 ite nta ng i Pen ges ahan iKo nvensi
i i i i i i i i i i i i i i i i i

iPe ngh apu san i i i i iSeg ala i i Bent uk


i i iD iskr imin asi i i i i Terh adap i i i

iWan ita/ Pere mpua n, iP asa l i17 iUnd ang- unda ng iN omor i39 i Tahun i 1999
i i i i i i i i i i i i i i

i tent ang iH ak iA sasi iMan usia i(HA M).


i i i i i i i i

Sebe lum ia dany a iUn dang- undang iPeng hapus an iKe keras an id alam
i i i i i i i i i i i i

iRum ah iT angg a ite rseb ut, i apa bila iter jadi ik eker asa n id alam ir uma h
i i i i i i i i i i i i i i i i i

it angg a ibi asan ya ip enyi dik i di iK epol isi an imen gguna kan i KUHP iseb agai
i i i i i i i i i i i i i i i i

ida sar ihuk umn ya, ina mun i ban yak i hamb atan idal am ip ene rapa nny a
i i i i ii i i i i i i i i i i i

ian tar a il ain i :84


i i i i

1. KUHP itid ak i meng enal i ike ker asan iberbas is ig end er i i(Pa sal i35 6
i i i i i i i i i i i i i i i i

iKU HP) , ik edud ukan iist ri id item patk an i sama ide nga n ian ggot a
i ii i i i i i i i i i i i i i

ik elu arg a il ain , ip ada hal ire la si i ant ara ipe lak u iy akni is uam i id an
i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i

83
Makarao, Taufik, dkk, Hukum Perlindungan Anak dan Penghapusan Kekerasan Dalam
i

Rumah Tangga, (Jakarta: Rineka Cipta, 2013), hlm. 175


84
Ibid
i ko rba n iy akn i ii str i iad alah itid ak ia dil ikar ena iseks ualitasn ya,
i i i i i i i i i i i i i i i i i ii

ike dud uka n ida n ip era n id ala m iR uma h iTa ngg a.


i i i i i i i i i i i i

2. KUH P it ida k im eng ena l iko nse p ip erk osa an i dal am ip erk awi nan
i i i i i i i i i i i i i i i i i i

i(m arital ira pe). i i i i ii iPe nga nia yaa n ir ing an i ya ng i man a ip ela kun ya
i i i i i i i i i i i i i

i dih uk um i bil a ik orb an i tid ak i men jal ank an i pek er jaa nnya i( Pasal i35 1
i i i i i i i i i i i i i i i i i i i

iKUHP ). iDe finisi ike rja iad alah ike rja iformal /ka ntoran. i Sedangkan
i i i i i i i i

iba nyak ipek erjaan ipe rempuan ite rutama ipek erjaan iRu mah iTa ngga
i i i i i i i

iti dak idi anggap ise bagai ipe kerjaan.


i i i i

3. KU HP itidak imengenali ibe ntuk ike kerasan il ain is elain ik ekerasan


i i i i i i

ifi sik i( Pasal i89 idan i Pasal i9 0 iKU HP). iKU HP it idak im engenali
i i i i i i ii i i i

ike ker asan iek onomi ips ikis ida lam ir umah ita ngga ida n ise ba gaimana
i i i i i i i i i i

idi definisikan iol eh iDe klarasi iPB B ite ntang ipenghapusan i ke kerasan
i i i i i i i

iterhadap iP erempuan. i

4. Pasal i 356 iKUHP i tidak imemasukan i relasi iin tim iatau i interpersonal
i i i i i

ila in imi salnya ipa sangan iho moseksual iat au it ransgender ila in. iT api
i i i i i i i i

iha nya ite rba tas ipa da ilingkup inu clear ifam ily. iTi dak i ada ibat asan
i i ii i i i i i i

ihuk uman imini mum isehi ngga ihaki m ibis a isaja i mengh ukum ideng an
i i i i i i i i

iserin gan iring annya. i i

5. Pasal i356 iKUH P ijug a iber orientasi ihany a ipada i penghukuman


i i i i i i i

ipa da ipel aku idan iti dak iada i mekanisme iun tuk ipe ngembaliannya
i i i i i i i

ike luarga iat aupun ipe mberian ief ek ije ra. i Tidak iad a ime kan isme
i i i i i i i i i

iperintah i perlindungan i(P rotection ior der/R estraining ior der). i i i i i


Pe rmasalahan ibu kan is aja iter letak ipad a ilan gkanya iat uran ihu kum,
i i i i i i i i i

i namun ipa ndangan ima syarakat iba hwa ikekeras an idal am irum ah itan gga
i i i i i i i i

imerupakan isuat u iaib i atau ihal iya ng isa ngat ipr ibadi iju ga imelingkupi i i i i i i i i

i cara ipa ndang ipa ra ipe negak ihukum, iya ng i pers pektifnya iprak tis isama
i i i i i i i i i

iyakn i isan gat ipat rarkhis. iK epekaan ite rhadap ipe rmasalahan ike kerasan
i i i i i i i

ida lam iru mah ita ngga itermasuk ikepekaan ige nder iter had ap idi ri iko rban
i i i i i i i i i

ima si h ibe lum idi hayati ise cara ipr oporsional. i


i i i i i i ii

Be rdasarkan ipe mikiran it ersebut, i sudah isa atnya idi bentuk iUn dang-
i i i i i i i

u ndang ite ntang iPe nghapusan iKe kerasan iDa lam iRu mah iTa ngga iya ng
i i i i i i i i i

idi atur ise cara ikomprehensif , ij elas ida n ite gas iun tuk ime lindungi ida n
i i i i i i i i i

ibe rpihak ikepada i korba n, i serta is ekaligus, i memberikan iPe ndidikan ida n
i i i i i i i i

ipe nyandaran ik epada im asyarakat id an ia parat iba hwa ise gala iti ndak
i i i i i i i i

ike kerasan id alam irumah itangga i mer upakan ike jahatan ite rhadap
i i i i i i

ima rtabat ike manusiaan. i i

Terlebih ida hulu ia kan id ikemukakan iba hwa iU ndang- undang iNo mor
i i i i i i i i

i2 3 ita hun i2004 i te ntang iPe nghapusan iKe kerasan iD alam iRu mah
i i i i i i i i

iTa ngga isebagaimana i halnya iUn dang-u ndang ikh usus ila in ime mpunyai
i i i i i i i

ihu bungan iya ng ier at ide ngan iKi tab iUn dang-u ndang iHu kum iPi dana
i i i i i i i i i

i(KUHP). iHu bungan ite rsebut ite rletak ipa da ibu ku i1 iKU HP ite ntang
ii i i i i i i i i

iat uran iumum i yang it erdiri iat as iPa sal i1 i sampai ide ngan iPa sal i10 3
i i i i i i i i i

iKU HP. i Bunyi iPa sal i103 iK UHP is ebagai ib erikut:85


i i i i i i ii

85
Kitab Undang-undang Hukum Pidana
“ketentuan-ketentuan idalam i bab i1 is ampai ib ab i8 ib uku iin i ij uga
i i i i i i i i i

ibe rlaku iba gi ip erbuatan- perbuatan iy ang io leh ik etentuan ip erundang-


i i i i i i i i

undangan il ainnya id i ancam i dengan ip idana, ik ecuali ij ika io leh iu ndang-


i i i i i i ii i i i i

undang id itentukan il ain. ”


i i i ii

Secara if ilosofis, ip embentukan iU ndang- undang iN omor i2 3 iTahu n


i i ii i i i i i i

i2 004 it entang ip enghapusan iK ek erasan iDalam iR umah iTangga i adalah


i i i i i i i i

iu ntuk imelindungi iw ani ta iat au iIb u iru mah it angga ida ri ikekerasan i da lam
i i i i i i i i i i i

ir umah it angga, i hal ii ni it ertuang ida lam ip erimbangan ihu kum iU ndang-
i i i i i i i i i

undang i N omor i2 3 it ahun i2 004 iy ang ib erbunyi: i i i i i i i ii

“B ah wa is etiap iwa rga iNe gara ib erhak ime ndapatkan ira sa ia man idan
i i i i i i i i i

ibeb as ida ri ise gala ibentuk i ke kerasan is esuai ide ngan ifa lsafah
i i i i i i i i

iP ancasila id an iUn dang-u ndang iDa sar iNe gara iRe publik iIn donesia
i i i i i i i i

iTahun i194 5.” i ii

D alam ik onsideran iini i yang idilindunginya i yaitu iWarga i Negara iy ang


ii i i i i i

itermasuk i di id alamnya iwanita . iH ak iwarga i negara ia dalah iun tuk i i i i i i i i

ime ndapatkan ira sa iam an id an ibe bas ida ri ise gala iben tuk ike kerasan
i i i i i i i i i

ida lam iru mah ita ngga.


i i i iii

iii Landasan i yu ridis, i pem bentukan iU n dang-u ndang i Nomor i2 3 ita hun i i i i i i i i i ii ii ii

i20 04 it e tang iPe nghapusan iKe kerasan iDa lam iRu mah iTa ngga iad alah
ii i i ii ii ii i i i

ika rena ise gala ibentuk ike kerasan, i terutama ikek erasan ida lam irumah
i i i i i i

itangga iya ng ime rupakan ipelanggaran i hak iasasi i manusia id an


i i i i i i
ike jahatan iterhadap i martabat ik emanusiaan ibent uk idiskriminasi iyang
i i i i

iharus idihapus.86

L a n dasan is o siologis idi tetapkannya i U ndang- undang iN omor i23


i i i i i i i i ii ii

i tahun i2 004 ite ntang iP enghapusan iKe kerasan iDa lam iRu mah iTa ngga
i i i i i i i i

iya itu ik arena itingginya itingkat i ke kerasan ida lam iru mah itangga iyan g
i i i i i i i

idi lakukan iol eh ipe laku iat au isu ami iat au iis tri, i dim ana isa nk si ipi dananya
i i i i i i i i i i i i

isa ngat ire ndah ise hingga ime nimbulkan ike tidakadilan iba gi iko rban,
i i i i i i i

i khususnya ii stri. i Sementara iit u, i dalam isys tem ihu kum idi iIn donesia
i i i i i i i i i

ibelum i m enjamin ipe rlindungan iterhad ap iko rban ike kerasan i da lam i i i i i i i i i

irumah i ta ngga. i i i i

P ent ing nya ike ber ada an i Und ang -un dang iPe ngh apusan iKe ker asa n
i i i i i i i i i i i i i i i i i

iD alam iR uma h iT ang ga i dapa t id ije las kan ida lam ipr ins ip i huk um i yak ni
i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i

i ber peg ang ipa da i ada giu m il ex i priori. iHuk um iata u i atu ra n iy an g ib ar u
i i i i i i i i i i i i i i i i i i i

i me nga lah ka n ih uk um i at au i atu ran iy ang ila in i dan i Lex isp esi ali s
i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i

id ero gat e il eg i i ge ne ra lis . iH uku m ia tau iat ura n iy ang i ber sif at i khu sus
i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i

ime nga lah kan ihu kum iat au i atu ran iya ng i ber sif at i umu m.87
i i i i i i i i i i i i i i i i ii

Un dan g-u nda ng i ten tan g ik eke ras an i dal am irum ah i tan gga iin i
i i i i i i i i i i i i i i i i i i

ite rkai t ie rat ide nga n ib ebe rap a ip era tur an i per und ang -un dan gan ila in
i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i

i yan g is uda h ib erl aku ise bel umn ya, ian tar a il ain iUn dan g-u nda ng iN omo r
i i i i i i i i i i ii i i i i i i i i i i

i1 ita hun i19 46 i Ten tan g iK ita b iU nda ng- und ang iHukum iPi dan a ib ese rta
i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i

ipe rub aha nny a, i Und ang -un dan g iN omo r i8 ita hun i19 81 i ten ta ng i Ki tab
i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i

86
Pertimbangan Hukum huruf c Undang-undang Nomor 23 tahun 2004 tentang
Penghapusan Kekerasan Dalam Rumah Tangga.
87
Soetamu. Siti, Pengantar Tata Hukum Indonesia, (Bandung : Refika Aditama, 2001),
hlm. 23
iU nda ng -un dan g iH uku m iA car a iP ida na, iUn dan g-u nda ng i Nom or i 7
i i i i i i i i i i i ii i i i i i i i

it ahun i198 4 it ent ang iPe nge sah an i Kon vens i imeng ena i iP eng hap usa n
i i i i i i i i i i i i i i i i i i

iS ega la i Ben tuk iDi skr imi nas i iT erh ada p iW ani ta i i(Co nve nti on i On i The
i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i

iEl imi nat ion iOf iAl l iF orm s iO f iDi scr imi nat ion iAg aints iWo men ), ida n
i i i i i i i i i i i i i i i i i ii i

iU nda ng- un dan g iN omo r i3 9 it ahu n i1 999


i i i i i i i i i i i i iTe nta ng i Hak i Asas i i i i i i

iMa nusi a.88 i i

Und ang-u nda ng iN omor i23 ita hun i200 4 it ent ang iPe ngh apu san
i i i i i i i i i i i i i i i i i

iKe ker asa n iD alam iR umah iTa ngg a it ida k ih any a im eli ndu ngi isu ami
i i i i i ii i i i i i i i i i i i

i ata u ii ste ri, i nam un i jug a im elin dun gi i selu ruh iang got a ik elu arg a iy ang
i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i

ibe rte mpat iti ngg al i di i sat u irumah , i ter mas uk ij uga i dida lamn ya ise oran g
i i i i i i i i i i i i i i i i i i

ipe mban tu i ruma h ita ngg a. iP engh apusan ike ker asan idal am ir uma h
i i i i i i i i i i i i i

ita ngga imer upak an ij ami nan iya ng idib eri kan iol eh i Neg ara iun tuk
i i i i i i i i i i i i i i i i

imen ceg ah i ter jad iny a ike ker asan ida lam iru mah ita ngg a, i men ind ak
i i i i i i i i i i i i i i i i i i

i pel aku ike kera san idal am i rum ah i tan gga ida n im eli ndu ngi iko rba n
i i i i i i i i i i i i i i i i i i i

ike ker asan ida lam iru mah ita ngg a.


i i i i i i i i i

Un tuk i men ceg ah, i i i i ii ime nin dak ipe lak u ik eke ras an i dal am i rum ah
i i i i i i i i i i i i

i tan gga ida n im eli ndu ngi iko rb an,


i i i i i i i i i i ii ine gara ida n imasyarakat iwaj ib i i i

i mel aks ana kan ipe nce gah an, i perlindungan idan ipen inda kan ipe lak u
i i i i i i i i i i i i i i i

is esu ai i den gan ifa lsa fah iPa n ca sila ida n iUn dang-u ndang iDa sar iNegara
i i i i i i i i i ii i i i i

i Republik iIn donesia it ahun i19 4589


i i i i i

88
Ibid, hlm. 13
89
Ibid, hlm. 11-12
Ke kerasan iDa lam iR umah iTangga i adalah ik ejahatan ida lam iarti
i i i i i i

i yuridis iy ang idiatur i melalui iUndang-u ndang iNo mor i2 3 ita hun i2 004.
i i i i i i i i

i Undang- undang iN omor i2 3 ita hun i2 004 ite ntang iP enghapusan


i i i i i i i i

iKe kerasan
i iD alam i iR umah i iT angga i idibuat i d engan
i i ib eberapa i

ipert imbangan is ebagai ibe rikut i: 90


i i i ii

1. Bahwa is etiap iwa rga inegara iberhak i mendapatkan ira sa ia man id an


i i i ii i i i

ib ebas id ari is egala ib entuk i kekerasan i sesuai i d e ngan i falsafah


i i i i i i i i i i

i Pancasila i dan i Undang - undang i Dasar i Negara iRepublik iI ndonesia


i i i i i i i i

iT ahun i19 45. i i ii

2. Bahwa isegala ibentuk i kekerasan,


i i ii ite rutama ik ekerasan ida lam
i i i

irumah ita ngga, ime rupakan ip elanggaran iha k ia sasi ima nusia id an
i ii i i i i i i

ike jahatan i it erhadap


i ima rtabat i ike manusiaan i is erta i ibe ntuk i

idi skriminasi iya ng iha rus id ihapus.


i i i i

3. Bahwa iko rban ik ekerasan id alam iru mah ita ngga, i yang ike banyakan
i i i i i i i

ipe rempuan, i harus ime ndapat ip erlindungan ida ri ine gara id an/a tau
i i i i i i i i

ima syarakat iag ar iterhindar ida n ite rbebas id ari ik ekerasan iat au
i i i i i i i

ia ncaman i ike kerasan, i ii ip enyiksaan i iat au i ip erlakuan i iya ng i

imerendahkan ide rajat ida n im artabat ik emanusiaan. i i i i ii

4. B ahwa ida lam ik enyataanya ik asus i k ekerasan id alam iru mah it angga
i ii ii i i i ii i i

iba nyak ite rjadi, ise dangkan is ystem ih ukum id i iI ndonesia ib elum
i i ii i i i i i i

90
Mohammad Taufik Makarao, Weny Bukarno, Syaiful Azri, Hukum Perlindungan Anak
dan Penghapusan Kekerasan Dalam Rumah Tangga, (Jakarta : PT. Rineka Cipta, 2013), hlm. 174
im enjamin ipe rlindungan iterhadap i ko rban ikekerasan idalam ir umah
i i i i i i

ita ngga. i i i

M enurut iPa sal i3 iUn dang- undang iN omor i23 ita hun i20 04 ia sas
i i i i i i i i i i

ipe nghapusan ik ekerasan id alam ir umah it angga iy aitu i: 91


i i i i i i ii

1. P enghormatan ihak i asasi im anusia;


i i i ii

2. Keadilan id an ik esetaraan ig ender;


i i i i ii

3. Non- diskriminasi; id an
i i ii i

4. ii P erlindungan ik orban.
i ii ii

P enghormatan ih ak ia sasi im anusia, i y ang id imaksud ia dalah i b ahwa


ii ii ii ii ii ii i i ii i i ii

ipe rempuan ida n ila ki-l aki imempunyai iha k ias asi iya ng isa ma ida n iti dak
i i i i i i i i i i

ia da iya ng ime mbedakannya. i Keadilan ida n ike setaraan igender , i yan g


i i i i i i i i i

id imaksud iad alah is uatu ike adaan idi mana iperempuan id an il aki- laki
i i i i i i i i

im empunyai is tatus iya ng is etara ida n is ama is erta im emiliki ih ak ida n


i i i i i i i i i i i

ikewajiban iyan g is ama iu ntuk im ewujudkan ik eutuhan, ik eharmonisan i i i i i ii i

id an ik elangsungan ir um ah it angga is ecara ip roporsional.


i i i i i i i

Asas in on- diskriminasi, id engan id iratisifikasinya ik onvensi it entang


i i i ii i i i i

iP enghapusan iSegala iB entuk iD iskriminasi iT erhadap iPe rempuan id an


i i i i i i

ik emudian id imuat id alam iUndang- undang iNo mor i7 it ahun i1 984, im aka
i i i i i i i i ii i

idiharapkan ib ahwa it idak it erjadi il agi id iskriminasi it erhadap iperempuan


i i i i i i

ibaik ii tu ida lam ira nah id omestic ima upun id alam ira nah ip olitik.
i i i i i i i i ii

D iskriminasi ite rhadap ip erempuan ib erarti is etiap ip embedaan,


i i i i i i ii

ipe ngecualian ia tau ip embatasan iy ang id ibuat ia tas ida sar ip ada ij enis
i i i i i i i i i

91
Undang-undang Nomor 23 tahun 2004
ik elamin, iyang im empunyai ip engaruh ia tau it ujuan iuntuk im engurangi
i ii i i i i i i

ia tau im enghapuskan ip engakuan, ip enikmatan ia tau ip enggunaan ih ak-


i i i ii i i i i

hak ia sasi im anusia id an ik ebebasan id ibidang ip olitik, ie konomi, is osial,


i i i i i i i ii i i ii

ib udaya, is ipil ia taupun iy ang il ainnya io leh i kaum iw anita, iterlepas id ari
i ii i i i i i i i ii i

is tatus ip erkawinan im ereka, ia tas id asar ip ersamaan ia ntara ip erempuan


i i i ii i i i i i

id engan il aki- laki. 92


i i i ii

Perlindungan ik orban iyang id imaksud idalam iP asal i1 ia ngka i4


i i i i i i i i

iU ndang- undang iN omor i23 it ahun i2004 i tentang iP enghapusan


i i i i i i

iK ekerasan iDal am iRumah iTa ngg a ia dal ah i:


i i i i i i i i i i

i i“Se gal a iu pay a iy ang idi tuj uka n iu ntu k im emb eri kan ira sa i ama n
i i i i i i i i i i i i i i i i i i

ik epa da i kor ban. i Ya ng idi la kuk a n io leh ipi hak ike luarga iad vok at,
i i i i i i i i i i i i i i i i i i i ii

iLe mba ga i sos ial , ik epo lis ian, i kej aks aan , i pen gadilan iat au i pih ak
i i i i i i i i i i i i i i i i i

i lai nny a i bai k is eme ntar a im aup un i ber das ark an i pen eta pan ipe nga dil an.
i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i

ii ”

A dap un i tuj uan ipe ng hap usa n i kek era san ida lam iru mah ita ngg a,
i i i i i i i i i i i i i i i i i i i

i yai tu :
i i i

1. Men ceg ah i seg ala ibe ntu k ik eke ras an i dal am i rum ah i tan gga ;
i i i i i i i i i i i i i i i i i i

2. Melin dun gi i kor ban ik eke ras an i dal am i rum ah i tan gga ;
i i i i i i i i i i i i i i i i

3. Men ind ak i pel aku ik eke ras an i dal am i rum ah i tan gga ; idan
i i i i i i i i i i i i i i i i

4. Memel iha ra i i i ke utu han


i i i i iru mah i i ita ngg a i i iy ang i i iha rmo nis i i i ida n i

is eja hte ra.


i i i

92
Ibid, hlm. 48
Unt uk imewuju dka n ik eut uha n id an ik eru kun an i dal am i rum ah
i i i i i i i i i i i i i i i i i

i tan gga , is ang at i ter gan tu ng i pad a is eti ap i ora ng i dal am i lin gku p ir uma h
i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i ii

it ang ga , it eru tam a ik ada r ik ual itas ip eri lak u id an i pen gen dal ian id i ri
i i i i i i i i i i i i i i i i ii i i i i i i

i set iap io r ang ida lam il i ng kup iru mah ita n gga ite rse but . i Ke utu han ida n
ii i i i i i ii i i i i i ii i i i i ii i i ii ii i i i i ii

ik eru kun an i d al am i rum ah i tan gg a id apa t it erg ang gu iji ka i k ua lit as i d an


ii i i i i i ii i ii i i ii i ii i i i ii i i i i i i i

ipe nge nda lia n idiri iti dak id a pat id iko nt rol , i y ang ipa da iak hirnya i d a pat
ii i i i i ii i i i i i i i i i i ii i ii i i ii

ite rjadi iii ik e kerasan ii i ida lam iii ir u mah i ii it a nggaii i is ehinggai iti mbul i

ik etidakamanan ia tau ik etidakadilan ite rhadap io rang iyang ib erada id alam


i i i i i i i i

ili ng kup ir umah it angga it ersebut. 93


i i i i i ii

M enurut iP as al i5 i Undang- undang iN omor i2 3 it ahun i20 04


i i i i i i i i i

im enyebutkan ib ahwa is etiap io rang id ilarang im elakukan ik ekerasan


i i i i i i i

id alam ir um ah itan gga it erhadap ior ang id alam ili ngkup ir umah ita ngganya,
i i i i i i i i i i

ii id engan icara i: 94i i ii

1. Kekerasan if isik; i i

2. Ke kerasan ip s ikis; i i i ii

3. K ekerasan is eksual; i i ii

4. Penelantaran irum ah it angga. i i i ii

K ekerasan if isik is eb agaimana idimaksud i dalam iP asal i5 ihu ruf ia


i i i i i i i i i

ia dalah ip erbuatan iy ang im engakibatkan ir asa is akit, ij atuh is akit, i atau


i i i i i i ii i i ii i

i lu ka ib erat. iK ekerasan if isik id apat id ilakukan ioleh is uami it erhadap ii stri,


i i i ii i i i i i i i

93
Soetamu. Siti, Op.cit, hlm. 73
94
Undang-undang Nomor 23 tahun 2004
ii ian ak, im ertua, ip ek erja ir umah it angga ia tau is iapa is aja iyang it ermasuk
i ii i ii i i i i i i i i i

idalam il i n gkup ir umah it angga. i i i i i i ii

Bentuk ik ekerasan if isik id apat ib erupa ip enganiayaan,


i i i i i i ii ib aik i

ip enganiayaan i ir ingan i ia taupun i ip enganiayaan


i ib erat i ihingga

i menghilangkan in yawa io rang ilain . iB eberapa ikasus iy ang ip ernah


i i i i i i i

it erungkap id iantaranya ipemukulan i terhadap ii stri , ip embekapan ia nak


i i i i i i i

id engan ibantal, i penyiraman ia ir ip anas it erhadap ip embantu ir umah


i i i i i i i

it angga id an is ebagainya. i
i i i ii

Pembuktian ik ekerasan if isik ip aling im udah id ilakukan iy akni id en gan


i i i i i i i i i

im elampirkan i hasil i“ vi sum ie t ir epertum” . i iA ncaman ip idana ib agi ip elaku


i i i i i i ii i i i i

iy ang im elakukan ik ekerasan if isik id alam irumah it angga id iatur id alam


i i i i i i i i

iP asal i4 4 iU ndang- undang iN omor i2 3 iT ah un i2 00 4 iy akni is ebagai


i i i i i i i i i i i i

ib erikut i: 95 i ii

i i( a) iSetiap i or an g iyang i melakukan ipe r buatan ik ekerasan if isik


i ii i i i i i i i i

id alam il ingkup ir umah it angga is ebagaimana id imaksud id alam


i i i i i i i

iP asal i5 ihuruf ia id ipidana id engan ipidana i penjara ip aling i lama


i i i i i i i i

i 5 i i( lima ) i tahun i atau i denda i paling i banyak iRp i1 5 .0 00. 0 00, 00


i i i i i i i i i i i i ii i ii

i(lima ib elas ij uta ir upiah) .


i i i i ii

i i(b ) iD alam ih al ip erbuatan is ebagaimana id imaksud ip ad a iA yat i( 1)


i i i i i i i i i i ii

im engakibatkan ik orban im endapat ijatuh isakit ia tau il uka ib erat,


i i i i i i ii

id ipidana id engan ip idana ip enjara ip aling il ama i1 0 i( sepuluh )


i i i i i i i i i

95
Undang-undang Nomor 23 tahun 2004
it ahun iat au id enda ip aling ib anyak iR p i3 0. 000. 000, 00 i( tiga
i i i i i i i ii ii ii i i

ip u luh ij uta ir up ia h) .
i i i i i i ii

i i(c) i Dalam ih al ip erbuatan is ebagaimana id imaksud ip ada iA yat i( 2)


i i i i i i i i ii

im engakibatkan im atinya ik orban,


i i i ii id ipidana id engan ip idana
i i i

ip enjara ip aling il ama i1 5 i(lima ib elas) it ahun ia tau id enda i paling


i i i i i i ii i i i i

ib anyak i Rp i4 5. 0 00. 000, 00 i( empat ipuluh i lima ijuta i rupiah).


i i i ii i ii ii i i i ii

( d) i Dalam ihal i perbuatan isebagaimana i dimak sud ipa da i Ayat i( 1)


i i i i i i ii i ii

id ilakukan io leh is uami it erhadap ii steri ia tau is ebaliknya iy ang


i i i i i i i i

it idak im enimbulkan ip enyakit ia tau ih alangan iu ntuk im enjalankan


i i i i i i i

ipekerjaan ij abatan ia tau imata i pencaharian iata u ikegiatan i i i i

is ehari- hari, idipidana id engan ip idana ip enjara ip aling il ama i4


i i ii i i i i i i

i( empat) ib ulan ia tau id enda ip aling ib anyak i Rp i5 .0 00. 000,00 i


i ii i i i i i i i i ii i

i(l ima ij uta ir upiah) .


i i i ii

Kekerasan ip sikis is ebagaimana id imaksud id alam iP asal i5 ih u ruf ib


i i i i i i i i i i

ia dalah iy ang im en gakibatkan ik etakutan, ih ilangnya ir asa i percaya i diri,


i i i i i ii i i i i ii

ih ilangnya ik emampuan iu ntuk ib ertindak, ir asa it idak ib erdaya id an/ atau


i i i i ii i i i i i

ip enderitaan ip sikis ib erat ip ada is eseorang.


i i i i i ii

K ekerasan ip sikis is angat is ulit iuntuk i dibuktikan, is ebab i tidak ia da


i i i i i ii i i i

i ukuran iy ang ij elas im engenai ik ualifikasi i perbuatan iy ang im engakibatkan


i i i i i i i i

ik etakutan, i hilangnya ir asa ipercaya id iri, ih ilangnya ikemampuan iuntuk


i i i i ii i

i b ertindak, irasa i tidak i b erdaya idan / atau ip enderitaan ip sikis ib erat. i


i i ii ii i i i i i i i ii

Pada iP asal i4 5 iA yat i( 1 ) iU ndang- undang iN omor i2 3 it a hun i2 004


i i i i i i i i i i i i i

it entang iP enghapusan iK ekerasan iD alam iR umah iT angga im engatur


i i i i i i i
im engenai ia ncaman ip idana it erhadap ip elaku ik ekerasan ip sikis, i y akni
i i i i i i i i i

is ebagai ib erikut i:
i i

i i i(a ) iSetiap io rang iy ang im elakukan ip erbuatan ik ekerasan ip sikis


i i i i i i i i i

id al am il ingkup ir umah it angga is eb agaimana idimaksud i dalam


i i i i i i i i

iP asal i5 ihuruf i b i d ipidana idengan i pidana ip enjara i paling il ama


i i i i i i i i i

i3 i( tiga) it ahun ia tau id enda ip aling ib anyak iR p i9 . 000. 00 0, 00


i i ii i i i i i i ii ii ii i ii

i(sembilan ij uta ir upiah) .


i i i ii

(b) iD alam ih al ip erbuatan is ebagaimana id imaksud ip ada iA yat i( 1)


i i i i i i i i ii

id ilakukan io leh is uami it erhadap ii steri ia tau is ebaliknya iy ang


i i i i i i i i

it idak im enimbulkan ip enyakit ia tau ih alangan iu ntuk im enjalankan


i i i i i i i

ip ekerjaan ij abatan ia tau im ata ip encaharian ia tau ik egiatan


i i i i i i i

is ehari- hari, id ipidana id engan ip idana ip enjara ipaling i lama i4


i i ii i i i i i i

i( empat) i bulan ia tau id enda ipaling i banyak iR p i3 .0 00.000, 00


i i i i i i i i ii

i(tiga ijuta irupiah).


i

Keker asan id alam ir umah it angga is elanjutnya iy ang id ilarang io leh


i i i i i i i i

iU ndang- undang ia dalah ik ekerasan is eksual iP asal i8 iU ndang- undang


i i i i i i i i i

iNomor i 23 it ahun i2 004 it entang iP enghapusan iK ekerasan iD alam


i i i i i i i

iR umah i iT angga i im enentukan i ik ek erasan


i i is eksual i is ebagaimana i

id imaksud id alam iP asal i5 ih ur uf ic im eliputi:


i i i i i i i i

( a) iPem aksaan ih ubungan is eksual iy ang id ilakukan it erhadap io rang


i ii i i i i i i i

im enetap idalam i lingkup ir umah it angga it ersebut. i Be berapa


i i i i i i i

ik asus ik ekerasan is eksual i yang it erjadi id alam il ingkungan ir umah


i i i i i i i i

id ap at ib erupa is eorang ib apak iy ang im emperkosa ianaknya


i i i i i i i
i a t aupun i seorang i ma j i k an im emperkosa i atau i m e l a k ukan
i i i i i i i i i i i i i i i i i

i p el ecehan i seksual i kepada i pembantu i ru mah i t an gg anya.


i i i i i i i i i i i i ii

( b ) i Pema ksaan ih ubungan is eksual it erhadap is alah is eorang id alam


i i ii i i i i i i i i

il ingkup ir umah it an gganya id engan io rang il ain iu ntuk it ujuan


i i i i i i i i i

ik omersial id an/ atau it ujuan it ertentu.


i i i i i ii iK etentuan iPasal iini
i

i m engatur imengenai i eksploitasi is eksual it erhadap i orang id alam


i i i i i i i

il ingkup ir umah itangga. iEksploitasi i seksual i dilakukan i untuk


i i i i i

i meraih i keuntungan ie konomi it erhadap io rang -o rang iy ang


i i i i i i i i

ib erada id i ib awah il ingkup ik ekuasaannya. iA pabila ieksploitasi


i i i i i ii i

i seksual id ilakukan iterhadap ia nak i( berusia id i ib awah i1 8 it ahun)


i i i i i i i i i

i maka
i ip idananya i iakan i diperberat
ii i dengan
i i mengenakan
i

i Undang- undang i perlindungan i anak .


i i i i i ii

Pasal i46 iU ndang - undang i Nomor i2 3 i tahun i2004 i menentukan,


i i i i i i i i ii

i i“S etiap io rang iy an g im elakukan i p erbuatan i kekerasan is eksual


i i i i i i i i i

is ebagaimana id imaksud id alam iP asal i8 ih uruf ia id ipidana id engan


i i i i i i i i i

ip idana ip enjara ip aling il ama i1 2 i( dua ib elas) it a hun ia tau id enda


i i i i i i i ii ii i i i

ip aling ib an yak iR p i3 6. 00 0. 000, 00 i( tiga ip uluh ie nam ij uta ir up iah) ”.


i i i i i ii i ii ii i i i i i i ii

Selanjutnya id alam iP asal i4 7 iU ndang- undang iN omor i2 3 it ahun


i i i i i i i i i

i2 004 id iatur, i
i i

i i“S et iap io ra ng iy an g i memaksa io ra ng iy ang im enetap id alam ir uma h


i i i i i i i i i i i i i ii i

it angganya im elakukan ih ubungan is eksual is ebagaimana id imaksud


i i i i i i

id alam iP asal i8 ih uruf ib id ipidana id engan ip idana ip en jara ip aling


i i i i i i i i i i i

is in gkat i4 i( empat ) i tahun id an ip idana ip aling il ama i1 5 i(lima ib elas)


i i i i i i i i i i i i i ii
it ahun ia tau id enda ip aling is edikit iR p i1 2. 000. 000, 00 i( dua ibelas
i i i i i i i ii ii ii i

iju ta i r u piah ) i a t au idenda i paling ib anyak iR p i3 00. 000. 000, 00 i( tiga


i i i i i i i i i i i i ii ii ii i

ir atus iju ga ir upiah) .”


i i i ii

Pe mberatan ipi dana id apat id ilihat ip ada iP asal i4 8 iU ndang- undang


i i i i i i i i i

iN omor i2 3 it ahun i2 004 iy ang imenyatakan i dalam ihal ip er buatan


i i i i i i i i

is ebagaimana id imaksud id alam iPasal i4 6 id an iP asal i4 7 im engakibatkan


i i i i i i i i

ik orban im endapat il uka iy ang it idak im emberi iharapan i akan is emb uh


i i i i i i i i i

is ama is ekali, im engalami ig angguan id aya ip ikir ia tau ik ejiwaan i sekurang -


i i i i i i i i i i

kurangnya iselama i 4 i i(e mpat ) im inggu iterus ime nerus ia tau i1 i( satu)
i ii i i i ii i i i i i ii

it ahun it idak ib erturut- turut, ig ugur iatau imat inya ij anin id alam ik andungan,
i i i i ii i i i i i

ii ia tau im engakibatkan it idak ib erfungsinya ia lat ir eproduksi, i d ipidana


i i i i i i i i

ip aling il ama i2 0 i( dua ip uluh) it ahun iatau ide nda ip aling is edikit iR p
i i i i i ii i i i i i

i2 5.0 00. 000, 00 i( dua ip uluh il ima ijuta irup iah) id an id enda ip aling ib anyak
i i ii ii i i i i ii i i i i

iR p i5 00. 000. 000, 00 i(lima ir atus ij uta ir upiah) .


i i ii ii ii i i i i ii

Bagian it erakhir iy ang it ermasuk ik ekerasan id alam ir umah it angga


i i i i i i i i

ia dalah it indak ip idana ip enelantaran. iP enelantaran ia dalah is alah is atu


i i i i ii i i i i

ik ekerasan ir umah it angga iy ang ic ukup is ering it erjadi id i imasyarakat .


i i i i i i i i i

iP asal i9 iA yat i( 1) iU ndang- undang iNomor i 23 it ahun i2 004 im enentukan


i i i i ii i i i ii i i

i: ii

(1) iS etiap io rang id ilarang im enelantarkan io rang id al am il ingkup


ii i i i i i i i i

ir umah it angganya,
i i ii ip adahal im enurut ih ukum iy ang ib erlaku
i i i i i

ib aginya ia tau ikarena i persetujuan ia tau ip erjanjian ii a i wa jib


i i i i i i i i
i memberikan i kehidupan, ip erawatan ia tau ip emeliharaan ik epada
i i i i i i

io rang it ersebut.
i i ii

( 2) iP enelantaran is ebagaimana id imaksud ip ada iA yat i( 1) ij uga


i ii i i i i i i ii i

ib erlaku ib agi is etiap io rang iyang i meng ak ibatkan ik etergantungan


i i i i i i i i

ie konomi id engan ic ara im embatasi id an/ atau im elarang iu ntuk


i i i i i i i i

ib ekerja iy ang il ayak id i id alam ia tau id i il uar ir umah is ehingga


i i i i i i i i i i

ik orban ib erada id i i bawah io rang it ersebut. i


i i i i i i ii

Ancaman ip idana iterhadap i penelantaran id iatur i dalam iPasal i 49


i i i i i i

i Undang- undang iN omor i2 3 it ahun i2 004 iy akni id ipidana id engan ip idana


i i i i i i i i i i

ip enjara ip aling il ama i3 i( tiga) it ahun ia tau id enda ipaling i b anyak iR p i 15.
i i i i i ii i i i i i i i

ii 000. 000, 00 i( lima ib elas ij uta ir upiah) , is etiap io rang iy ang i:


ii ii i i i i ii i i i

(1) iMenelan tarkan io rang il ain id alam il ingkup ir umah it angganya ii i i i i i i

is ebagaimana i di maksud id alam iP asal i9 iA yat i( 1) ;


i i i i i i i i ii

i i(2 ) i iM enelantarkan io rang il ain is ebagaimana id imaksud id alam


i i i i i i i

iP asal i9 iA yat i( 2) . i
i i i i ii

Berlakunya iU ndang- undang ib aru is ejak i2 2 iS eptember i2 004 iy aitu


i i i i i i i i i

iU ndang- undang iN omor i2 3 it ahun i 2004 it entang iP enghapusan


i i i i i i i i

iK ekerasan iD alam iR um ah iT angga, im aka it indak ipidana ik ekerasan


i i i i i ii i i i

id alam ir umah it angga it idak ilagi id igolongkan ip ada itindak i pidana


i i i i i i i

iu mum, im elainkan id igolongkan ip a da it indak ipidana ikhusus.96


i ii i i i i ii

96
Soeroso. Moerti Hadiati, Kekerasan Dalam Rumah Tangga Dalam Perspektif Yuridis-
Viktimologis, (Jakarta : Sinar Grafika, 2011), hlm. 52
Ke beradaan iK itab iU ndang- undang iH ukum i Pidana i( KUHP) id an
i i i i i i i ii i

iU ndang- undang iN omor i2 3 it ahun i2 004 itentang i Penghapusan


i i i i i i i

iKekerasan i Dalam iR umah iTangga i m enjadi isuatu i bagian ia turan i yang i i i i i i ii

it idak id apat id ipisahkan, id imana id alam ik onsep ih ukum ip idana idikenal


i i i ii i i i i i

i sebagai ia turan ik husus id an ia turan iu mum. i


i i i i i i ii

Dalam ikonsepnya, ip enggunaan ih ukumnya idikenal i dengan ia sas


i ii i i i i

iL ex is pecialis id erogate il ex ig eneralis iy aitu i“ aturan ih ukum iy ang ikhusus


i i i i i i i i i

i mengenyampingkan ia tu ran iyang i umum” .


i i i i ii

Karena iA ng go ta iP olri iapabila i melakukan iP elanggaran iT indak


i i i i i i i i

iP i da na id apat id i ih ukum ib erdasarkan iperaturan iu mum is eperti ih alnya


i i i i i i i i i i

im asyarakat ia tau iw arga is ipil il ainnya iy ang i mana ii a itunduk ipa da


i i i i i i i i i

i kek uas aan ipera dila n ium um ib erdas arka n iPas al i 29 iAy at i1 iUnda ng-
i i i i i i i i i i i i i i i

und ang i Nomo r i2 itah un i2 002 i ten tang iKe pol isi an i Neg ara iRep ubl ik
i i i i i i i i i i i i i i i i i

i Ind one sia , iy ang ibe rbu nyi i:


i i i i i i i i i

“(1) iAnggo ta i Kep oli sia n iN eg ara iRe pub lik iIn don esi a it und uk i pad a
i i i i i i i i i i i i i i i i i i

ik ekua saa n i per adi lan ium um. ”


i i i i i i i i ii

Ang got a iP olr i ip un imem ili ki i fun gsi ida lam i2 i dim ens i iy ait u, idimensi
i i i i i i i i i i i i i i i i i i i

iyuridis idan isosiologis i:97

1. Fungsi ikepolisian idalam idimensi iyuridis imeliputi ifungsi iumum iyang

idilaksanakan ioleh iKepolisian iNegara iR epublik iI ndonesia is ebagai i i i

il embaga ip emerintahan id an ik hu sus iy ang im erupakan ia dministrasi


i i i i i i i i

97
Ari. Herawati Veronica, Fungsi Bidang Pembinaan Polri, (Jakarta: Tesis Universitas
Indonesia, 2008), hlm. 54
ik husus isesuai i dengan iu ndang- undang iyang im enjadi id asar
i i i i i i i

ih ukumnya.
i ii

2. Fungsi ikepolisian idalam idimensi isosiologis iyaitu iberupa irumusan

ifungsi ikepolisian iyang idiemban ioleh ibadan-badan iyang isecara

iswakarsa idibentuk, itumbuh idan iberkembang idalam itata ikehidupan

imasyarakat.

D an iT anggung iJ awab iK epolisian iR epublik iI ndonesia ia dalah


i i i i i i i

im emelihara ik eamanan i dan ik etertiban im asyarakat,


i i i i i ii im enegakkan i

ih ukum, is erta im emberikan ip erlindungan, ip engayoman, idan i pelayanan


i ii i i i ii i ii i

ik epada im asyarakat id alam i rangka it erpeliharanya ik eamanan id alam


i i i i i i i

in egeri . i i

Maka ipelanggaran iberkaitan idengan iperkara ipidana ibagi ianggota

ikepolisian idiselesaikan imelalui iperadilan iumum, iberdasarkan iketentuan

idal am iP asal i2 9 ia yat i( 1) iU ndang- undang iN omor i2 iT ahun i2 002


i i i i i ii i i i i i i

it entang i Kepolisian iR epublik iI ndonesia id an iP eraturan iP emerintah


i i i i i i i

iN omor i3 iT ahun i2002 i tentang iP elaksanaan i Teknis iI nstitusional


i i i i i i i

iP eradilan iU mum iB agi iA nggota iP olri.


i i i i ii

Pel anggaran io leh ia nggota iP olri it entunya ib erakibat ih ukum,


i i i i i i i ii

iP enyelesaian iP elanggaran iK ode iE tik iP rofesi iO leh iK epolisian iR epublik


i i i i i i i i

iI ndonesia ib agi iP elanggar iT indak iP idana ih arus im elalui ib eberapa


i i i i i i i i

iT ahapan i penegakan iKEPP98 iy ang im eliputi:


i i i i i ii

98
Kode Etik Profesi Polri yang selanjutnya disingkat KEPP adalah n orma- norma a tau i i i

a turan- aturan y ang m erupakan k esatuan l andasan e tik a tau f ilosofis y ang b erkaitan d engan
i i i i i i i i i i i i

p erilaku m aupun u capan m engenai h al- hal yang d iwajibkan , d ilarang, p atut, atau t idak p atut
i i i i i i i i i i i i i i i i i

d ilakukan o leh Anggota P olri d alam melaksanakan tugas , w ewenang, dan t anggung j awab jabatan.
i
i i i i i i i i i i i i i
1. Pemeriksaan i Pendahuluan; i
i i ii i

2. Sidang i KEPP ; i
i i i i

3. Sidang iK omisi iB anding; i


i i i ii

4. P enetapan ia dministrasi ip enjatuhan ih ukuman;


i i i i ii

5. Pengawasan ip e laksanaan ip utusan; id an i


i i i i ii i

6. Rehabilitasi ipersonel.

Walaupun ianggota ikepolisian itermasuk iwarga isipil, inamun

iterhadap imereka ijuga iberlaku iketentuan iPeraturan iDisiplin idan iKode

iEtik iProfesi. iPeraturan iDisiplin i Polri id iatur id alam iP eraturan i i i i

iP emerintah iN o. i2 iT ahun i2 003 it entang iP eraturan iD isiplin iA nggota


i i ii i i i i i i i

iK epolisian iN egara iR epublik iI ndonesia.


i i i i ii iS edangkan ik ode ie tik
i i i

ik epolisian idiatur i dalam iP eraturan i Kapolri iN o. i1 4 iT ahun i2011 it entang


i i i i i ii i i i

iK ode iE tik iP rofesi iK epolisian iN egara iR epublik iI ndonesia. i


i i i i i i i ii

Polri isebagai isuatu iorganisasi imempunyai iaturan iintern idalam


i

irangka imeningkatkan ikinerja, iprofesionalisme, ibudaya iorganisasi

imaupun ikebersamaan, ikehormatan idan ikredibilitas iorganisasi itersebut

iserta iuntuk imenjamin iterpiliharanya itata itertib idan ipelaksanaan itugas

isesuai idengan itujuan, iperanan, ifungsi, iwewenang idan itanggung

ijawabnya i(Pradani).99 i

Dalam ipenegakan isupremasi ihukum, ilangkah iterbaik iadalah

ipenegakan iyang idimulai idari iaparat ipenegak ihukum iitu isendiri idalam

ihal iini iadalah iPolri. iProses ipenyidikan iterhadap ia ng go ta i Pol ri i yan g i i i i i i i

99
Kunarto, Etika Kepolisian, (Jakarta: Cipta Manunggal, 1997), hlm. 32
id isan gka ime lak uka n it in dak ipi dan a, i ada lah iad any a ilaporan iatau
i i i i i i i i i i i i i i i i

ipen gad uan ida ri ima sya rak at. iLapo ran iatau ipengaduan itersebut
i i i i i i i i i

idisampaikan imelalui iKepala iSeksi iPelayanan iPengaduan iBidang

iProfesi idan iPengamanan i(Kasi iYanduan iBid iPropam), iselanjutnya

iKabid iPropam imendisposisikan ikepada iKepala iSub iBagian iProvos

i(Kasubbid iProvos) imelalui iKepala iUnit iPenyidik i(Kanit iIdik) iuntuk

imelakukan ipemanggilan idan ipemeriksaan iterhadap ianggota idimaksud

iberikut isaksi ikorban idan isaksi-saksi ilainnya. i

Jika idari ihasil ipemeriksaan iKanit iIdik iatau ianggota iIdik, imengarah

ipada itindak ipidana, imaka iKabid iPropam isetelah imeminta isaran idan

ipendapat ihukum ipada iBid iBinkum imelimpahkan iperkara itersebut

ikepada iDit iReskrim i(untuk itingkat iMapolda) iatau iKasi iPropam

imelimpahkan iperkara ike iSatuan iReskrim i(untuk ikewilayahan) idengan

itembusan iAnkum idi imana ianggota itersebut iditugaskan. iSelanjutnya

idalam iPasal i10 iAyat i1, iP eraturan iP emerintah i No i3 iT ahun i2 003 i i i i i i

it entang iP elaksanaan iT eknis iInstitusional i Peradilan iU mum i Bagi


i i i i i i

i Anggota i Polri i dijelaskan ibahwa i: i“Anggota iPolri iyang idijadikan


i i i

itersangka i/ iterdakwa idapat idiberhentikan isementara idari ijabatan idinas

iKepolisian iNegara iRepublik iIndonesia, isejak idilakukan iproses

ip enyidikan is ampai i adanya ip utusan ip engadilan iy ang im empunyai


i i i i i i i

ik ekuatan ih ukum i tetap”. i


i i i

Peranan iAtasan iYang iBerhak iMenghukum i(Ankum) iDalam iProses

iPenyidikan iTerhadap iAnggota iPolri iYang iDisangka i Melakukan iT indak i i


iP idana. iP ada id asarnya it indak ip idana iyang i dilakukan io leh i anggota
i ii i i i i i i i

iP olri im erupakan ip elanggaran it erhadap ip eraturan id isiplin id an iK ode


i i i i i i i i i

iEt ik i Pro fes i iP olri, ioleh ikarenanya iPasal i12 iAyat i1 iP eratu ran
i i i i i i i i i

iPe mer int ah i Nom or i 2 iT ahu n i2 003 ite nta ng i Per atu ran iDi sip lin iAn ggo ta
i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i

i Ke pol isi an
i i i i i iN ega r a
i i i iR epu bli k i i i iI ndo nes ia
i i i i men egask an
i i i i ibahwa

i“Penjatuhan ihukuman idisiplin itidak imenghapus ituntutan ipidana”. iPasal

i12 iAyat i1 idi iatas, idapat idipahami ibahwa iAnggota iPolri i yan g i i

id isa ngk a im elakuk an i tin da k ip ida na


i i i i i i i i i i i i ida n idiselesaikan i mel alu i
i i i i

im eka nis me i sid ang idisiplin i(internal iPolri), ibukan iberarti iproses ipidana
i i i i i i

itelah iselesai, inamun idapat idilimpahkan ikepada ifungsi iReserse iuntuk

idilakukan ipenyidikan ilebih ilanjut, isepanjang ipihak ikorban

imenginginkannya, idemikian ipula idengan ipelanggaran iterhadap

iP era tur an i Kap olr i i Nom or i 14 i Ta hun i201 1 it en tan g iK ode iEt ik i Pro fes i
i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i

iP olr i. iDalam ikonteks iini itergantung ipada ikebijakan iAnkum idalam


i i

imenyikapi ipermasalahan ianggotanya.100

Pelanggaran iterhadap iaturan idisiplin idiperiksa imelalui/dijatuhi

iSidang iDisiplin idan ihukuman iDisiplin, isedangkan ipelanggaran ikode

ietik iakan idiperiksa i ole h iK omi si i Kod e iE tik iPr ofe si i Pol ri, ida n ibila i i i i i i i i i i i i ii i

iterbukti iakan idijatuhi isan ksi iKo de i Eti k iP olri. i Da n, i ang got a iK epo lis ian i i i i i i i i i i i i i i i

iyang imelakukan isuatu itindak ipidana idi idiproses imelalui i huk um iacara i i i

ipidana. i

100
Ibid, hlm. 45
Namun, idalam ipelaksanaan isi dan g ik ode iet ik ip rof esi iPo lri iya ng i i i i i i i i i i i

i dil aku kan iol eh i Ank um , ia danya iperbedaan idalam ipelaksanaan


i i i i i i i i i

imekanisme itersebut idengan iy ang ite lah idi atu r id ala m ip era tur an i i i i i i i i i i i

i per und ang-undangan itentang iKepolisian.


i i i

Penengakkan ihuk um iy ang idi la kukan ioleh iPolri ididalam ilingkungan i i i i

iKepolisian iitu isendiri itermasuk imekanisme ipenangan iter had ap i i

i ang got a iP olr i i yan g i mel ak uk an itindak ipidana, imerupakan ibentuk


i i i i i i i i i i i

iuntuk imenjaga ikehormatan ilembaga iPolisi iRepublik iIndonesia. iKarena,

ijika ipihak iKepolisian itidak imengambil itindak itegas iterhadap ianggota

iKepolisian iyang iterbukti imelakukan itindak ipidana, itentunya iakan

iberakibat ihilangnya ikepercayaan imasyarakat iterhadap ilembaga iPolisi

iRepublik iIndonesia idan idapat imembuat icitra ilembaga imenjadi iburuk

isebagai isalah isatu ilembaga ipenegakkan ihukum idi iIndonesia. i

Maka iPolri itidak iakan ipernah imentolerir isetiap ianggota iKepolisian

iyang imelakukan itindak ipidana imaupun ipelanggaran-pelanggaran

ilainnya, isemuanya iakan iditindak ijika iterbukti imelakukan ikesalahan

idan ipolri iharus imenjunjung itinggi ihukum idalam imelaksanakan itugas

ipokoknya idalam imenjaga ikeamanan idan ike ter tib an i mas yar akat, i i i i i i i i

imenegakan ihu kum , ip eli ndu ng, ip en gay om i dan ipelayan ima sya rakat. i i i i i ii i i i i i i i

O le h i kar ena iit u id apa t id ita rik iga mba ran iba hwa id alam ih al i ini
i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i

iya itu ike ker asa n if is ik i di ida lam i rumah it angga i t ersebut ik hususnya
i i i i i i i i i i i i i i i

id alam ih al ii ni iy aitu ik ekerasan if isik id alam ir umah it angga, iK UHP


i i i i i i i i i ii i

im enjadi ik onsep ip engaturan iu mum, is edangkan is ebaliknya iU ndang-


i i i i ii i i i
undang iN omor i2 3 it ahun i2 004 it entang iP enghapusan iK ekerasan
i i i i i i i i

iD alam iRumah iT angga im enjadi ik onsep ih ukum ik husus iy ang im engatur


i i i i i i i i

ip ersoalan it ersebut is ecara ik husus id an id apat im enjerat is iapapun


i i i i i i i i

id alam ih al ii ni ip enelitian ii ni iU ndang- undang iN omor i23 it ah un i 2004


i i i i i i i i i i i

it en tang iP enghapusan iK ekerasan iD alam iR umah iT angga im enjadi


i ii i i i i i i

ip elindung ih ukum ib agi iI stri iA nggota iK epolisian.


i i i i i i

Namun ise lama ii ni im asyarakat iI ndonesia im emandang iP engadilan i i i i i i

iA gama i dan iP engadilan iN egeri iy ang im emutus ip erkara is en gketa


i i i i i i i i i

ip erkawinan/ keluarga is ebagai i“ pengadilan”


i i i i ii i( family ic ourt) . iP ada
i i ii i

ik enyataan it erbukti ib ahwa ik edua ip engadilan it ersebut ib elum ib enar-


i i i i i i i i

be nar im enyelesaikan is ecara it untas im as al ah- masalah it erkait id engan


i i i i i i i i i i i

iperkawinan i dan ik eluarga is ebagaimana id ialami ip erempuan id an ia nak. i i i i i i i

ii iK omisi iN asional iA nti iK ekerasan iT erhadap iP erempuan im encatat id ari


i i i i i i i i

it o t a l
i i i i i i kasus
i i kekerasan
i ite rhadap i ip erempuan i iy ang i id ilaporkan i

is epanjang it ahun i2 010 iy ak ni i1 05. 103 ik asus, i sebanyak i9 6 ip ersen


i i i i i i i ii i i i i

ia dalah i ik ekerasan i id alam i ir umah i itangga i iy ang i id ia la mi i i i ioleh


i

ip erempuan/ istri i( 10 1. 12 8 i ka sus ). iI ni im enunjukkan ik asus i KDRT iy ang


i i i i ii i i i i i i i i i

id ia lami ip erempuan/ istri is an gat it inggi id an id ominan.


i i i i i i i i i ii

T e rb atasnya ia lternatif is anksi id al a m iU ndang- undang i PKDRT


i i i i i i i i i i i

ih anya im emberikan is a nksi ip id an a ip en j ara im emberikan id il em a


i i i i i i i i i i i i i i i

i te rsendiri
i i ib agi i ip erempuan/ istri
i i im emilih i ij alur i ip idana i iu ntuk i

im enyelesaikan ik asusnya. i i ii iT idak ij arang im ereka im asih ib erharap


i i i i i

ip er kawinannya ib isa id iselamatkan,


i i i i ii is ehingga ih anya im elaporkan
i i i
is ua mi nya ik e iP olisi is emata ia gar is uami ij era,
i i i i i i i i i ii it api i tidak iu ntuk
i i i

im emprosesnya ik e i Pengadilan . iH al ii ni it er lihat id ari if enomena


i i i i i i i i i i i

ip encabutan il aporan iK DRT id i ik ep olisian iy ang ij uga is ering id ikeluhkan


i i i i i i i i i i

io leh iP olisi. 101 i


i i ii i

Pe n ga dilan iK husus iP erkawinan id an iK eluarga id iharapkan im enjadi


i i i i i i i i i

is olusi iu ntuk im enjawab ik ebutuhan ia kses ik eadilan ib agi ip erempuan


i i i i i i i i

iy ang ib erhadapan id engan ih uk um id alam ip e r k ara i perkawinan idan


i i i i i i i i ii i i

i keluarga. iS ebagai ih al ib aru, ik onsep ii n i ip erlu id idialogkan id engan


i ii i i i ii i i i i i i i

ipemerintah. iK omnas ip erempuan id alam id ialog ib ersama iM ahkamah ii i i i i i i

iA gung im enyampaikan il atar ib elakang ip er ma sa lahan iy an g i me nj ad i


i i i i i i i i i i i i i i

id asar ip emikiran ia tas iu sulan ik onsep ip en gadilan ik husus it ersebut.


i i i i i i i i i ii

iK onsep ii ni ib erangkat ia ntara il ain id ari il at ar ib elakang ip ermasalahan


i i i i i i i i i i

it indak ip idana iK ekerasan iD alam iR umah iT angga i( KD RT)


i i i i i i i i ii iy ang i

is eringkali it ersembunyi id i ib alik iperceraian . i Oleh i karenanya,


i i i i i i i ii

iP en gadilan iK hu sus id idefinisikan isebagai i mekanisme i pengadilan iy ang


i i i i i i i i

im a mpu im elayani is atu ia tap ip enyelesaian ik asus ip erkawinan idan


i i i i i i i i

ik eluarga i serta id imensi ik ek erasan iy ang id ia lami.


i i i i ii i i i ii

Komnas iP er empuan ij uga im enyebutkan ib ahwa ip ada iu mumnya


i i i i i i i i

im ayoritas ii stri iy ang im engalami iK DRT il ebih im emilih im enyelesaikan


i i i i i i i i

im asalahnya ik e ij alur ip erceraian id i iP engadilan iA gama ih ampir i9 5%


i i i i i i i i i i

i dibandingkan ik e iL embaga il ain. iN amun, id ata id ari iP engadilan iAgama


i i i i ii i ii i i i

101
http://www.institutperempuan.or.id/, (Diakses pada Tanggal 20 Juli 2023, Pukul 9.20
WIB)
i hanya imencatat ik ekerasan ip sikis id an ie konomi. iS ementara iL embaga
i i i i i ii i i

ip engada ilayanan imencatat i pengaduan i k ekerasan if isik im aupun


i i i i i i

is eksual idalam ip erkawinan. 102 i


i i ii

ii Gagasan ip engadilan ik husus is ebagai i L embaga i y ang i d iharapkan


ii ii i i i i i i i

i d apat im enyelenggarakan ip emulihan ib agi ik orban i dan ia tau i melakukan


i i ii ii ii ii ii ii ii

im ediasi i penyelesaian i kasusnya id engan ip rinsip ip erlindungan id an in on-


i ii ii i i i i i

diskriminasi. iK omnas iP erempuan ij uga i menyampaikan ihasil ikajian


i ii i i i i

i yang im enyimpulkan ie mpat ia lternatif icara i mewujudkan iP engadilan


i i i i i i

iK husus idi i Indonesia.


i i ii i Masing-m asing ia lternatif it ersebut im emiliki
i i i i i

ik arakteristik i tersendiri. iK ebutuhan ip enyempurnaan ik onsep ia lternatif


i i ii i i i i

iP engadilan iK husus iy ang id itawarkan. iM isalnya ik emungkinan im uncul


i i i i ii i i i

ie ksepsi i terkait ilocus i yang im enjadi id a sar ip erkara ip idana id an it em pus


ii i i i i i i i i i i

ip ada ip erkara iy ang ip erdata; ik eterpaduan id engan ip enegak ihukum


i i i i ii i i i

iu ntuk i i e ksekusi
i i ih ak i ik eperdataan;
i ii i dukungan
i in egara i i untuk
i

im en anggulangi iper soalan ih ak inafkah iy ang it idak id ipatuhi; ih ingga


i i i i i i i ii i

id ukungan il andasan ip eraturan ip erundang- undangan iu ntuk im ewujudkan


i i i i i i i

il a ngkah ip embentukan iP engadilan iK husus it ersebut.


i i i i i i ii

B. Pu tusan iN omor i2 5 /P id. Sus/ 2019/P N. iPti isudah ime mberikan


i i i i i ii i i ii

i Per lin dun gan i H uk um i ter had ap i Ist ri i kor ban iKDRT iatau itidak
ii i i i i i i i i i i i i i i

1. Kronologi iKasus i

102
http://www.komnasperempuan.or.id/2013/07/meniti-langkah-pengadilan-khusus/
(Diakses pada Tanggal 20 Juli 2023, Pukul 9.44 WIB)
Da lam ika sus iin i it erd akw a iy ang iBe rna ma iH end ra i Fit riy ant o
i i i i i i i i i i i i i i i i i

iad ala h ip ela ku i tin dak ipid ana ike kera san ida lam irum ah i tan gga iya ng
i i i i i i i i i i i i i i i i i i i

i dil aku kan ite rha dap iis terinya isendiri iyaitu iPratiwi iKis iBayuwati idengan
i i i i i i i i

ipekerjaan isebagai iAnggota iPolri.

K asus i ini ibe rmu la i pad a ih ari iSe las a it ang ga l i1 7 iApril i2018 is ekita r
i i i i i i i i i i i i i i i i i i i

i puku l i22.30 iWIB isewaktu iberada idi iwarung, iTerdakwa imendapat


i i

ipesan ivia iWhatsapp idari iSaksi iPratiwi iKis iBayuwati iyang imerupakan

iisteri iTerdakwa i(berdasarkan iKutipan iAkta iNikah iNomor:

i241/18/V/2008 itanggal i04 iMei i2008) iyang iisinya imenyuruh iTerdakwa

iuntuk ipulang ike irumah. iKemudian iTerdakwa imembalas ipesan

itersebut i“ngkosek iah, ikopiku iduring ientek” i(bentar, ikopiku ibelum

ihabis) ikemudian iisteri iTerdakwa iyaitu iSaksi iPratiwi iKis iBayuwati ibinti

iH. iMat iSari imarah idan isms ilagi idengan ikata-kata i“omah itak ikunci iko

injero, idadi iluwih iapik iawakmu ituru io inek ikono, iopo indodok ibojone

iwong ising ira iono iwong ilanange” i(rumah isaya ikunci idari idalam, ilebih

ibaik ikamu itidur idisana iatau ikerumah iperempuan iyang itidak iada

isuaminya).

Setelah imendapatkan isms itersebut, iTerdakwa imenjadi iemosi idan

iselanjutnya ipulang ike irumah. iSesampainya idi irumah, iTerdakwa

imengetuk ipintu ikemudian iTerdakwa imenendang isepeda imotor imilik

iSaksi iPratiwi iBayuwati ihingga iroboh. iMendengar ihal itersebut iSaksi

iPratiwi isegera imembuka ipintu irumah, isetelah iTerdakwa imarah idan

imenanyakan imaksud idari isms iyang idikirim ioleh iSaksi iPratiwi


itersebut, iselanjutnya iantara iTe rd ak wa ida n i Saksi iPratiwi iterjadi
i i i i i i i

ice kco k im ul u t ihingga ikemudian iT erd akw a imengatakan ikepada iS aks i


i i i i i i i i i i

iPratiwi i“daripada ikita ibertengkar iterus ilebih ibaik ikita ipisah isaja”,

ikemudian iTerdakwa imengambil ibaju idalam ilemari inamun idihalangi

ioleh iSaksi iPratiwi idengan imemegangi ikerah ibaju iTerdakwa iagar itidak

ipergi, isehingga iTerdakwa imemukul ike iarah itangan iSaksi iPratiwi iagar

ipegangan itangan iSaksi iPratiwi itersebut iterlepas idari ikerah ibaju

iTerdakwa isebanyak ikurang ilebih i15 i(lima ibelas ikali) ihingga imengenai

ibahu ikanan, ibahu ikiri, ilengan ikanan idan ilengan ikiri iserta ibagian

idada, inamun ipegangan itangan iSaksi iPratiwi imasih itidak iterlepas

isehingga iTerdakwa imemegang ileher iSaksi iPratiwi idan imendorongnya

ike iarah ibelakang ihingga iSaksi iPratiwi iterjatuh ike ilantai. iKemudian

iSaksi iPratiwi imemegang ikaki iTerdakwa iagar itidak ike iluar irumah

isehingga iTerdakwa iberusaha imelepaskan ipegangan itersebut idengan

imenendang ikaki iTerdakwa ibeberapa ikali idengan ikuat ihingga

imengenai ipaha ikiri iSaksi iPratiwi, iselanjutnya iSaksi iPratiwi imemegangi

icelana iTerdakwa, inamun iTerdakwa itetap iberjalan ihingga iSaksi iPratiwi

iterseret ikemudian iTerdakwa imemukul idan imendorong iSaksi iPratiwi ike

ibelakang ihingga ipegangan iterlepas. iSetelah iitu iTerdakwa imembuka

ipintu idapur idan ipergi imeninggalkan irumah. iAkibat ikejadian itersebut

isaksi imengalami iluka imemar ipada ileher, ilengan iatas itangan ikanan

idan ikiri, ilengan ibawah itangan ikanan idan ikiri, ipaha ikiri, ipunggung

ikaki ikiri idan idada ikiri isebagaimana iSurat iKeterangan iMedis iRumah
iSakit iMitra iBangsa iPati iNo.02/SKM/71/XII/2018 iyang idibuat idan

iditandatangani itanggal i04 iDesember i2018 ioleh idr. iSlamet iSutaryo

iyang itelah imelakukan ipemeriksaan iterhadap iPRATIWI iKIS

iBAYUWATI ibinti iH. iMATSARI ipada ihari iRabu itanggal i18 iApril i2018,

idengan iHasil iPemeriksaan:

- Memar ipada ileher, ilengan iatas itangan ikanan idan ikiri, ilengan

ibawah itangan ikanan idan ikiri;

- Me mar ipa da i pah a ik iri;


i i i i i

- Me mar ipa da ipu ngg un g ik aki ikiri;


i i i i i i i i i

- M em ar i pad a id ada iki ri


i i i i i i i

Kesimpulan

- Luka imemar iakibat itrauma ibenda

2. Analisis i Putusan iP eng adilan iNe geri iPa ti i Nom or. i i i i i i i

i 25/P id.S us/ 20 19/P N. i Pti.


i i i i i i i

a. Pertimbangan i Ha kim idalam iP utu san iPe nga dilan iNe ger i i i i i i i i i i i i

iP ati iN omor. i 25/ Pi d.S us /20 19/ PN. iPti.


i i i i i i i i i i ii

Me nur ut i Und ang -u ndan g iN o. i 48


i i i i i i i i i i ita hun i i i20 09 i ten tan g
i i i i

iK eku asa an iK eha ki ma n, i kewenangan iha kim ida lam ime mut usk an
i i i i i i i ii ii ii i i i i i i i i

i sua tu i per kar a iterdapat i tiga ias pek iya itu i:103
i i i i i i i i i i

1) M enerima, i lap ora n iya ng itelah i dia ju ka n i ke pad a i Ha ki m,


i i i ii i i i i i i i i i i i i

i me nca ri i ket er ang an i dan iba ra ng i buk ti.


i i i i i i i i i i i i i

103
Undang-undang No. 48 tahun 2009
2) Memeri ksa , i i i i i mel ih at
i i i i ide ng an i i itel iti
i i i ib erk as i i ipe rk ar a
i i i i

iT erd ak wa. i i i

3) M em utu sk an , i hu kum an isu at u i pe rk ar a i ya ng is ed an g


i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i

i di per iks a id an i di adi li i hak im it er se but . i Ke ti ka id al am


i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i

im el ak uk an i kewenangan iit u i ter uta ma i dal am i men gad ili


i i i i i i i i i i i i i i i

isu atu ipu tu san ih ak im ime rup ak an i mah ko ta id an ip unc ak


i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i

id ar i i sua tu ip er ka ra i ya ng is eda ng id ip er ik sa id an id iadili


i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i

i Ha ki m i te rs eb u t.104
i i i i i i i i

O le h i kar ena iit u,


i i i i i i ii ite nt u isa ja i hak im i da lam im en jat uh kan
i i i i i i i i i i i i i

ipu tus an i har us i memp erh at ik an i se ga la i asp ek i did ala mny a iy ait u,
i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i

i sur at ida kw aan, if akta- fakta ih akim id alam ip ersidangan, ik eadaan


i i i i ii i i i i i ii i

im asyarakat id alam ip ersidangan . iA lasan- alasan iatau i pertimbangan


i i i i i i i

is ebagaimana iP utusan ip engadilan im erupakan it anggung ij awab


i i i i i i

ihakim i dalam
i im elaksanakan i it ugasnya, i ii iu ntuk i im emeriksa , i i

im engadili id an im emutuskan i perkara. 105


i i i i ii i

iAdapun ipertimbangan i ha ki m id ala m i pu tu san iperkara iNomor i i i i i i i i i

i25/P id .S us /2 01 9/ PN .Pt i iseb aga i iber ikut i:


i i i i i i i i i i i i

1) Pertimbangan ih ak im iyang ibersifat iyuridis i i

Pada iPutusan i Pengadilan


i iN eg er i i i i i Pat i i i i Nom or
i i i

i25/Pi d.S us /20 19 /P N. Pt i, it er da kw a iyang ibernama iHendra


i i i i i i ii i ii i i i i

iFitriyanto, iS.H., ibin iMunarno i terbukti is eca ra is ah ida n i i i i i

104
Rimdan, Kekuasaan Kehakiman, (Jakarta : Prenada Media Group, 2012), hlm. 36
105
Wluyo. Bambang, “Pidana dan Pemidanaan”, (Jakarta : Sinar Grafika, 2008), hlm. 80
i me ya kin kan ibe rs ala h im ela kuk an i tin da k i pi dan a ik eke ras an
i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i

i da lam ir uma h it ang ga ise ba ga im an a ip er bu ata n iy ang


i i i i i i i i i i i i i i i i i i i

idi lak uk an i i i i ter da kw a


i i i i iP enu ntu t i i i iU mum i i ida lam i i is ura t i i

id akw aa n im enc eri ta ka n ikro nol ogi ike jad ia n it in dak ipi dan a
i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i

iy ang id ilakuk an iol eh i ter dak wa it erh adap iko rba n i yaitu
i i i i i i i i i i i i i i i i

iPratiwi iKis iBayuwati iyang imerupakan iisteri iterdakwa

i(berdasarkan iK utipan iAk ta i Nik ah i No mor : i241/18/V/2008 i i i i i i i

itanggal i04 iMei i2008) idan iterdakwa ididakwakan idengan

idakwaan isubsidairitas iyaitu iPrimer imelanggar i Pa sal i44 i i i i

iA yat i(1 ) iU nd ang -u nd ang iNo mo r i2 3 i tahun i 20 04 ite nt an g


i i i i i i i i i i i i i i i i i i

iP eng hap usa n iK ek erasan ida lam iRu ma h iT ang ga i na mun


i i i i i i i i i i i i i i i i

idi beb as kan ida ri i da kwa an i pri ma ir idikarenakan isalah isatu


i i i i i i i i i i i

iunsurnya itidak iterpenuhi ikemudian iMajelis iHakim

imempe rtimbangkan ida kwa an ibe rikutnya iya it u id akwaa n i i i i i i i i i

is ubs id ai r iy ang ime lan gga r iP asa l i4 4 i Aya t i i(4) iU nd ang -


i i i i i i i i i i i i i i i ii i i i

u nd an g i Nomo r i 23 iT ah un i 200 4 it entang iPe ngh ap usa n


i i i i i i i i i i i i i i i i i

iK eker as an ida lam iR uma h iT ang ga, iya itu ime nga ndung
i i i i i i i i i i ii i i i i

iun sur -u ns ur : i i i i i

a) Setiap iO ra ng ii i i i

M en urut iHukum iPidana iIndonesia i ya ng id im aks ud


i i i i i i i i i

ide nga n iu ns ur ise ti ap io ra ng i adalah isubjek i sia pa i saj a,


i i i i i i i i i i i i i
i ba ik is ubj ek ihukum ilakli-laki imaupun isubjek ihukum
i i i i i

iperempuan iyang isehat ijasmani idan irohaninya iserta

idapat idipertanggungjawabkan iatas iperbuatannya. i

Bahwa iyang idiajukan idalam ipersidangan idalam iperkara

iini iadalah iorang iyang iBernama iHendra iFitriyanto, iS.H.,

ibin iMunarno iterdakwa idipersidangan ipada ipokoknya

imembenarkan ibahwa ikeseluruhan iidentitasnya iyang

itercantum idalam idakwaan iPenuntut iUmum iadalah

ibenar idiri iterdakwa, idemikian ipula ibeberapa isaksi

ipada ipokoknya itelah imembenarkan ibahwa iyang

idimaksud idengan iHendra iFitriyanto, iS.H ibin iMunarno

iyang isaat iini idihadapkan, idiperiksa idan idiadili idi

iPersidangan iPengadilan iNegeri iPati iadalah ibenar idiri

iterdakwa ida n it er dak wa i ada lah ior ang iy ang isehat i i i i i i i i i i i

ijasmani idan irohaninya iyang iberarti iterdakwa iadalah

iorang iyang icakap idan imampu ibert an gg ung ja wa b ia tas i i i i i i i i

ise ti ap i i i per bua tan


i i i i iya ng i i dil akuka nny a.
i i i i i iDe nga n i i

id emi kia n im enj ad i ij ela s i bahw a i yan g id ima ksu d id eng an


i i i i i i i i i i i i i i i i i

iU ns ur i Set iap iOr ang iin i ia dal ah iHe ndr a iFi tri yanto, iS.H
i i i i i i i i i i i i i i i

ibin iMunarno.

b) M el ak uka n ip erb ua tan ike ker asa n if isi k id ala m il ing kup
i i i i i i i i i i i i i i i i i i

iru mah ita ngg a is eba gai man a id ima ksu d id alam iP asa l i5
i i i i i i i i i i i i i i i i

ihu ruf i(a). i i


Unsur iini itelah idipertimbangkan idalam idakwaan iprimair

idan itelah idinyatakan iterpenuhi imaka ipertimbangannya

idiambil ialih idan idinyatakan iterpenuhi idalam

ipembuktian iunsur iini. i

c) Ya ng i tid ak i men imb ulk an i pen yak it i ata u ih ala nga n


i i i i i i i i i i i i i i i i

iu n tu k i me nja lankan ipeke rja an i jab ata n i ata u im ata


ii i i i i i i i i i i i i i i

ipe nca har ian iat au ike gi at an i seh ari -hari.


i i i i i i i i i i i i

Menimbang i bahwa ipa da i har i iS ela sa i ta ngg al i 17 i Apr il


i i i i i i i i i i i i

i 201 8 isekitar ipukul i22.30 iWIB isewaktu iberada idi


i i

iwarung, iterdakwa imendapatkan ipesan ivia iWA idari

iSaksi iPratiwi iKis iBayuwati iyang isaat iitu imasih istatus

iisteri iterdakwa iyang imenyuruh iterdakwa iuntuk ipulang

ike irumah. iKemudian iterdakwa imembalas ipesan

itersebut i“ngkosek iah, ikopiku iduring ientek” i(bentar,

ikopiku ibelum ihabis) ikemudian iisteri iterdakwa iyaitu

isaksi ipratiwi iKis iBayuwati ibinti iH. iMat iSari imarah idan

isms ilagi idengan ikata-kata i“omah itak ikunci iko injero,

idadi iluwh iapik iawakmu ituru io inek ikono, iopo indodok

ibojone iwong ising ira iono iwong ilanange” i(rumah isaya

ikunci idari idalam, ilebih ibaik ikamu itidur idisana, iatau

ikerumah iperempuan iyang itidak iada isuaminya).

iMembaca isms itersebut, iterdakwa imenjadi iemosi idan

iselanjutnya ipulang ikerumah. iSesampainya idi irumah,


iterdakwa imengetuk ipintu, inamun isaksi ipratiwi isaksi ikis

ibayuwati itidak imembukakan ipintu, ikemudian iterdakwa

imenendang isepeda imotor imilik isaksi ihingga iroboh.

iMendengar ihal itersebut, isaksi isegera imembuka ipintu i

i irumah, isetelah iterdakwa ibertemu idengan isaksi,

iterdakwa imarah idan imenanyakan imaksud idari isms

iyang idikirim ioleh isaksi itersebut, iselanjutnya ia ntara i

ite rd akwa ida n is ak si it er ja di i ce kco k im ulu t ihingga


i i i i i i i i i i i i i i

ikemudian iterdakwa imengatakan ikepada isaksi

i“daripada ikita ibertengkar iterus ilebih ibaik ikita ipisah

isaja”.

Kemudian iterdakwa imengambil ibaju idalam ialmari

inamun idihalangi ioleh isaksi idengan imemegangi ikerah

ibaju iterdakwa iagar itidak ipergi, isehingga iterdakwa

isebanyak ikurang ilebih i15 i(lima ibelas ikali) ihingga

imengenai ibaju ikanan, ibaju ikiri, ilengan ikanan idan

ilengan ikiri iserta ibagian idada, inamun ipegangan itangan

isaksi imasih itidak iterlepas isehingga iterdakwa isehingga

iterdakwa imemegang ileher isaksi idan imendorongnya ike

iarah ibelakang ihingga isaksi iterjatuh ike ilantai.

iKemudian isaksi imemegang ikaki iterdakwa iagar itidak

ike iluar irumah isehingga iterdakwa iberusaha

imelepaskan ipegangan itersebut idengan imenendangkan


ikaki iterdakwa ibeberapa ikali idengan ikuat ihingga

imengenai ipaha ikiri isaksi, iselanjutnya isaksi imemegangi

icelana iterdakwa, inamun iterdakwa itetap iberjalan

ihingga isaksi iterseret ikemudian iterdakwa imemukul idan

imendorong isaksi ike ibelakang ihingga ipegangan

iterlepas. iSetelah iitu iterdakwa imembuka ipintu i dapur i

ida n ip e rg i i me n i ng g a lk an i ru m ah . i
i ii i ii ii i ii ii i ii ii i ii ii i ii ii i ii

Bahwa iakibat ikejadian itersebut isaksi imengalami iluka

imemar ipada ileher, ilengan iatas itangan ikanan idan ikiri,

ilengan ibawah itangan ikanan idan idada ikiri, inamun

imasih idapat imelakukan iaktivitas isehari-hari. i

Berdasarkan isurat iketerangan imedis irumah isakit imitra

ibangsa ipati iNo.02/SKM/71/XII/2018 iyang idibuat idan

iditandatangani itanggal i04 iDesember i2018 ioleh idr.

iSlamet iSutaryo iyang itelah imelakukan ipemeriksaan

iterhadap iPratiwi ibinti iH. iMatsari ipada ihari iRabu

itanggal i18 iApril i2018, idengan iHasil iPemeriksaan:

- Memar ipada ileher, ilengan iatas itangan ikanan idan

ikiri, ilengan ibawah itangan ikanan idan ikiri;

- Memar ipada ipaha ikiri;

- M em ar ip ad a i pun ggu ng i ka ki ik iri ;


i i i i i i i i i i i i i

- M em ar i pad a i dad a iki ri


i i i i i i i

Kesimpulan i: iLuka imemar iakibat itrauma ibenda itumpul.


Terdakwa imelakukan ikekerasan iterhadap isaksi iyang

isaat iitu imasih isah iberstatus isebagai isuami iisteri

iberdasarkan iKutipan iAkta iNikah iNomor i:241/18/V/2008

idan iakibat idari ikekerasan itersebut isaksi imenderita

iluka inamun imasih idapat imelakukan ikegiatan isehari-

hari iseperti imakan, imandi ibahkan imenyiapkan

ikeperluan ianak-anak isekolah idengan idemikiran iunsur

iini itelah iterpenuhi. i

P enuntut iUm um id al am iPu tus an iP eng adi lan iN ege ri


i i i i i i i i i i i i i i i

iP ati iNo mo r i2 5/P id. Sus/2019/P N.Pti itelah imengajukan


i i i i i i ii i

i6 i(enam) iorang isaksi iyaitu isaksi iPratiwi i(Korban),

isaksi iSumiyati, isaksi iSyif’a iNuur iAzizah i isaksi iDaffa

iAl iFathan, isaksi iSutari, idan isaksi iH. iHarsoyo idan

ite rh ad a p i ke ter an ga n is a ks i, i ter da kwa im em be ri kan


i i ii i i i i i i i i i i i i i i i i i i

ik et er an ga n
i i i i i i da n
i i itidak imengajukan i saksi
i iya ng i i

im er ingankan i(a ide icharge). i


i i

2) Pertimbangan iHakim iyang ibersifat isosiologis

Asp ek is os io lo gi s i be rg un a i un tu k i me ng ka ji il at ar ib el a ka ng
i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i

is os ia l i sep ert i i p endidikan, ilingkungan itempat itinggal idan


i i i i i i i i

ipekerjaan, iserta imengetahui imotif iterdakwa imengapa

iterdakwa imelakukan isuatu itindak ipidana. iSelain ilatar

ibelakang idari iterdakawa, ipertimbangan iyang itidak ibisa

idiabaikan iadalah, iseberapa idampak iyang idialami


imasyarakat iakibat itindak ipidana iyang idilakukan idan

ikeadaan imasyarakat ipada isaat itindak ipidana iini idilakukan.

iDal am i iP ut us an i i i i iH ak im i i i iP er ka ra i i i i iN om or i i i i2 5/ Pi d. i i i

ii Su s/ 20 19 / PN iP ti, ihal-hal iyang idipertimbangkan ihakim


i i i i i i i

iadalah isebagai iberikut:

a) Ha l-h al i yan g i me mb er at k an:


i i i i i i i i i i

- iPe rbuatan iTe rd ak wa im er es ahkan imasyarakat.


i i i i i i i i

b) H al- hal iy an g i me ri ngankan:


i i i i i i i

- iTerdakwa ida n i ko rban isudah isaling imemaafkan idi


i i i i

idepan ipersidangan.

- iTe rd ak wa im en g ak u i id an i men ye s ali ip erb ua tannya.


i i i i i i i i i i i i i i i i i i

- iTe rdakwa i ber si kap is op an ida la m i pe rs id an ga n.


i i i i i i i i i i i i i i i i

- iTe rda kw a ib el um ipe rn ah id ih ukum.


i i i i i i i i i i

Da lam ipe mer ik s aan id i ip ersidangan ij uga it idak id itemukan


i i i i i i i i i i

ih al- hal iy ang id apat im enghapuskan ip ertanggungjawaban


i i i i i i

ip idana, ib aik is ebagai ia lasan ip embenar id an ia tau ia lasan


i ii i i i i i i i

ip emaaf i is ehingga i iT erdakwa i ih arus i

im empertanggungjawabkan ip erbuatannya.
i i ii

3) Pertimbangan iH akim iy ang ib ersifat if ilosofis


i i i i i

S ebagaimana iP utusan iP engadilan iN egeri iP ati i Nomor


i i i i i i i

i2 5/ Pid. Sus/ 2019/PN


i i ii i iPti i dilihat
i i dari
i ih al- hal
i i iy ang i

im emberatkan i id an i im eringankan i it erdakwa.


i H akim
ii i

ib erdasarkan ip erimbangkannya id alam ik asus ii ni it elah


i i i i i i i
im emutuskan it erdakwa ib ersalah im elakukan it indak ip idana
i i i i i i

i“ Me lakukan iP erbuatan iF isik id alam iLingkup iRumah


i i i i i

i Tangga iYang iDilakuka n iO leh iS uami iT erhadap iI steri iY an g


i i i i i i i i

i Tidak
i iM enimbulkan i iP enyakit
i ia tau i iH alangan i i Untuk i

iM enjalankan iK egiatan iS eh ari- Hari” im elanggar iP asal i4 4


i i i i i ii i i i

iA yat i( 4) iU ndang- undang iN omor i2 3 it ahun i2 004 it entang


i i ii i i i i i i i

iP enghapusan i iK ekerasan
i iD alam i iR umah i iT an gga
i i

is ebagaimana id alam id akwaan iS ubsidair id an im enjatuhkan


i i i i i i i

ip idana ip enjara is elama i2 i( dua) ib ulan, im enetapkan im as a


i i i i i i ii i i i

ip enangkapan id an ip enahanan iy ang it elah id ijalani it erdakwa


i i i i i i i

id ikurangkan is el uruhnya id ari ip idana iy ang id ijatuhkan is erta


i i i i i i i i

im embebankan ik ep ada it erdakwa iu ntuk im embayar ib iaya


i i i i i i i

ip erkara i sejumlah iR p2 .5 00 i( dua ir ibu il im a ir at us ir upiah ) .


i i i i i i i i i i i i i i i ii ii

b. Analisis iP ertimbangan iH ukum iH akim id alam iP utusan i i i i i

iP engadila n iN egeri iP ati i N om or i2 5 / P i d. Su s/ 2 019/ PN iP ti.


i i ii i ii ii ii i ii i i ii ii ii iii i ii i i i i ii

Pada ip utusan iP engadilan iN eg er i iP at i i No mo r i i25 /P id.


i i i i i i i i i i i i i

Sus/ 2019/ PN iP ti ia mar i pu t usan im enyatakan ibahwa iMajelis iHakim


ii i i i i i i i i i i

imemberikan iputusan ipemidanaan iterhadap iterdakwa idengan

imempertimbangkan ipertimbangan iyuridis, isosiologis idan ifilosofis.

iPutusan iyang imengandung ipemidanaan iadalah iputusan iyang

imembebankan isuatu ipidana ikepada iterdakwa ikarena iperbuatan


iyang ididakwakan iterb ukti is ecara is ah id an im eyakinkan ib ahwa i i i i i i

it erdakwa ib ersalah im elakukan ip erbuatan iy ang id idakwakan ii tu. 106 i


i i i i i i i ii

Da sar ih ukum im engenai ip em id anaan id iatur id alam iP asal i1 93


i i i i i i i i i i i

iA yat i( 1 ) iK UHAP iy ang ib e rbunyi:


i i i i i i i ii

“ ji k a ip engadilan ib erpendapat it erdakwa ib ersalah im elakukan


i i i i i i i i

it indak ip id ana iy ang id idakwakan, im aka ip en gadilan im enjatuhkan


i i i i i ii i i i i

is an ksi ip id ana. ”
i i i i ii

Kesalahan it erdakwa id ibuktikan id en ga n ia danya iminimal id ua


i i i i i i i i

ia lat ib ukti id an ik eyakinan ih akim. iH al ii ni i sebagaimana id iatur


i i i i i i ii i i i i

id alam iP as al i1 8 3 iKUHAP iyan g i menyatakan i bahwa:


i i i i i i i i i i ii

“ hakim it idak ib oleh im enjatuhkan ip idana it erhadap is eseorang


i i i i i i i

ik ecuali ia pabila id engan is ekurang- kurangnya id ua ia lat ibukti iy ang


i i i i i i i i

is ah id an ii a im emperoleh ik ey akinan ib ahwa it erjadi is uatu it indak


i i i i i i i i i i ii

ip idana i is erta i iy akin i ib ahwa i it erdakwalah


i iy ang
i ib ersalah
i

im elakukannya. ”i ii

Pada iP ut usan iP engadilan iN egeri iP at i iNomor iMajelis iHakim


i i i i i i i

itelah imenggunakan ialat ibukti iyang isah iberdasarkan i P asal i1 84 i i i

iK UHAP, iy aitu ia lat ib ukti ik eterangan is aksi i i( ya ng it er di ri idari


i ii i i i i i i i i i i i

ie na m is ak si iy aitu isaksi iPratiwi, isaksi iSumiyati, isaksi iSyif’a iNuur


i i i i i i

iAzizah i isaksi iDaffa iAl iFathan, isaksi iSutari, idan isaksi iH. iHarsoyo,

ikemudian iadanya iketerangan iTedakwa, ialat ibukti iSurat

106
https://yuridis.id/jenis-putusan-pengadilan-perkara-pidana/ (Diakses pada Tanggal 05
Juli 2023 Pukul 11.30 WIB)
iKeterangan iMedis iRumah iSakit iBangsa iPati iNo.

i02/SKM/71/XII/2018, ialat ibukti ipetunjuk isebagai ihasil ipemikiran

ihakim isendiri, isurat idan iketerangan iterdakwa. iPas al i5 5 iUndang - i i i

u ndang iN omor i2 3 it ahun i2 004 it entang iP enghapusan iK ekerasan


i i i i i i i i

idalam iR um ah iT angga ij ug a im en ya takan: i i i i i i i i i i

“S ebagai is alah is atu ia lat ib ukti iy ang is ah, ik eterangan is eorang


i i i i i i i ii i i

is aksi, is urat id an ik eterangan is eorang is aksi ik orban is aja is udah


i ii i i i i i i i i

ic ukup iu ntuk im embuktikan ib ahwa it er dakwa ib ersalah, ia pabila


i i i i i i i ii i

id isertai id engan is uatu ia lat i bukti iyang is ah il ainnya.”


i i i i i i i

Sehingga ip enulis ib erpendapat ib ahwa i pertimbangan ih ukum


i i i i i i

iM ajelis i Hakim im emberikan ip enjatuhan i pidana it erhadap iT erdakwa


i i i i i i i

id alam i iP utusan i iP engadilan i iP ati


i iN omor i iN omor i i2 5/ Pid.
i i

Sus/ 2019/ PN iP ti i sudah it epat, ik arena ia pabila id ihubungkan idengan


ii i i i i i ii i i i

i b eberapa it eori ip emidanaan im emang ip rinsip it ujuan ipemidanaan


i i i i i i i

ia dalah ip erlindungan im asyarakat id an iperbaikan is i ip elaku.


i i i i i i ii iii

iP erlindungan im asyarakat ime liputi it ujuan im encegah, imengurangi


i i i i i ii

i atau im engendalikan it indak ip idana id an i memulihkan ik eseimbangan


i i i i i i i

im asyarakat, ia ntara il ain im enyelesaikan ik onflik, im endatangkan


i ii i i i i ii i

ir asa ia man, im emperbaiki ik erugian ia tau ikerusakan, im emperkuat


i i ii i i i ii i

ik embali in ilai- nilai iy ang ih i dup id alam im asyarakat, i dan it erutama


i i i i i i i i ii i i

im emberikan iketenangan i untuk ikorban i KDRT i tersebut, i sedangkan


i i i i i

i aspek i p erbaikan ip elaku im eliputi iberbagai i tujuan, i antara ilain


i i i i i i i

im elakukan ir ehabilitasi idan i memasyarakatkan i kembali i si ipel aku


i i i i i i
id an im elindunginya id ari ip erlakuan is ewenang- wenang id i il uar
i i i i i i i i

ih ukum.i ii iT ujuan i ip emidanaan ib ukan is emata- mata is ebagai


i i i i i

ip embalasan ia tas ip er buatan ipara it erdakwa ia gar im enjadi ij era,


i i i i i i i i ii

imelainkan i b ertujuan iu ntuk im embina id an im endidik ia gar iparai i i i i i i

iterdakwa i menyadari id an im enginsafi ik e salahannya, is ehingga it idak


i i i i i ii i i

ia kan im elakukan it indak ip idana il agi is ehingga id ap a t im enjadi


i i i i i i i i i i

ia nggota im asyarakat i yang i baik id i ik emudian ih ari. iB ahwa ij elas


i i i i i i i ii i i

id apat id isimpulkan ip ada iP utusan iP engadilan iN egeri iP ati iN omor


i i i i i i i i

i2 5/ Pid. Sus/ 2019/ PN


i i ii i i iP ti i iM ajelis i iH akim i it elah i im elakukan i

ik esesuaian ihukum iden gan ip eraturan ip erundang- undangan iy ang


i i i i i i

ib erlaku id i iI ndonesia.
i i i ii

M ajelis iH akim id alam iP utusan iP engadilan iN egeri iP ati iNomor


i i i i i i i

i 25/ Pid. Sus/ 2019/ PN iP ti im enjatuhkan ip idana ik epada iT erdakwa


i i ii i i i i i i i

id engan ip idana ip enjara is elama i2 ib ulan id irasa is udah ic ukup ib agi


i i i i i i i i i i

ip enulis ik arena iw alaupun ik orban iterluka i namun im asih i dapat


i i i i i i i

i melakukan ikegiatan isehari-hari iseperti imakan, imandi ibahkan


i

imenyiapkan ikeperluan ianak-anak isekolah idan idiharapkan iselama

iTerdakwa imenjalani ihukuman ipenjara iitu iakan imembuat iTerdakwa

ijera idan itidak imengulangi iperbuatannya.

Sehingga ipenulis ijuga iberpendapat iagar isupaya idapat

imeyakinkan imasyarakat iba hwa iTe rd ak wa iyang imelak uk an it in da k i i i i i i i i i i i

i pi da na ii ni iti da k imengulangi iperbuatannya, idiharapkan iada


i i i i i i i i
ipemeriksaan iberkala iterhadap imantan inarapidana iyang itelah

ikembali ibersama ikeluarganya iguna imelindungi ipihak ikorban.

Penulis iberpendapat, isesungguhnya iputusan iyang imengacu

ikepada iUn da ng -un dan g


i i i i i i No mo r
i i i i 23
i i ta hu n
i i i i 20 04
i i i it ent ang
i i i

iP eng hap us an i Kek era san id alam iR umah iT angga im erupakan


i i i i i i i i i i i

ip utusan iy ang ij uga id apat im encegah is egala ib entuk ik ekerasan


i i i i i i i i

id alam ir umah it angga, im elindungi ik orban ik ekerasan id alam ir umah


i i i ii i i i i i

it angga, im enindak ip elaku ik ekerasan id alam irumah it angga id an


i ii i i i i i i i

im emelihara ik eutuhan irumah i tangga iy ang ih armonis id an is ejahtera


i i i i i i i

id i im asa iyang i akan id atang . i


i i i i i

i Maka ip ara ip enegak ih ukum is udah isemestinya imengedepankan


i i i i

iUnd ang- undang iN omor i2 3 it ahun i2 004 it entang iP enghapusan


i i i i i i i i

iKekerasan id alam iR umah iT angga ii ni isebelum imenerapkan i i i i

iperaturan ilain iatau ipenggunaan ihukumnya idikenal idengan ia sas i

iL ex is pecialis id erogate il ex ig eneralis iy aitu i“ aturan ih ukum iy ang


i i i i i i i i i

ik husus im engenyampingkan ia turan iy ang iu mum ” iyang imenjadi


i i i i i i

ipelindung ihukum ibagi ikorban iKDRT.

Anda mungkin juga menyukai