Anda di halaman 1dari 7

Bab 4.

Ketidakpastian Pengukuran Berulang

Dalam praktikum fisika, terkadang pengukuran besaran tidak cukup jika


hanya dilakukan satu kali. Ada kalanya kita mengukur besaran secara berulang
kali (2 atau 3 kali saja) dan pengulangan yang cukup sering yaitu 10 kali atau
lebih. Hal ini dilakukan untuk mendapatkan nilai terbaik dari pengukuran tersebut.
Sehingga, pengukuran berulang adalah pengukuran yang dilakukan beberapa kali
atau berulang-ulang (2 atau 3 kali dan bahkan 10 kali atau lebih dari itu). Dalam
pengukuran berulang, pengganti nilai benar (x0) adalah nilai rata-rata ( x )
dari hasil pengukuran. Jika suatu besaran fisis diukur sebanyak N kali, maka nilai
rata-rata dari pengukuran tersebut dihitung. Agar mendapatkan hasil pengukuran
yang akurat, dapat dilakukan pengukuran secara berulang. Lantas bagaimana cara
melaporkan hasil pengukuran berulang? Pada pengukuran akan mendapatkan
hasil pengukuran sebanyak n kali. Berdasarkan analisis statistik, nilai terbaik
untuk menggantikan nilai benar x0 adalah nilai rata-rata dari data yang diperoleh
( x ). Sedangkan untuk nilai ketidakpastiannya (Δx) dapat digantikan oleh nilai
simpangan baku nilai rata-rata sampel (standard deviation). Secara matematis
dapat ditulis sebagai berikut.
n

x x i
x1 + x2 + x3 + ... + xn
x= = i =1 i
= , dengan i = 1, 2,3, 4,..., n
n n n

x =
 (x i − x )2
persamaan standar deviasi ke 1 ……….……….. (4.1)
(n − 1)
No xi ( xi − x ) ( xi − x )2
1 …… …… ……
2 …… …… ……
3 …… …… ……
Σ  xi  ( xi − x )2
x=
x i

n
Kesalahan Relatif
 x 
KR =  100%
 x 
Penulisan Laporan pengukuran
x = x  x
Penurunan persamaan standar deviasi ke 2

x =
 (x i − x )2
=
( x 2
i − 2 xi x + x 2 )
=
x 2
i − 2 x  xi +  x 2
(n − 1) (n − 1) (n − 1)
dengan x 2
= nx (https://contoh69.github.io/belajar/post/rumus-varian-dan-
2

standar-deviasi/)
  xi 
x 2
i − 2
n
  xi + nx
2

n xi2 − 2 (  xi )  xi + n 2 x 2
x =   =
(n − 1) n(n − 1)

1
n xi2 − 2 (  xi ) + ( nx ) n xi2 − 2 (  xi ) + (  xi )
2 2 2 2

x = =
n(n − 1) n(n − 1)

n xi2 − (  xi )
2

x = persamaan standar deviasi ke 2 ………...…. (4.2)


n( n − 1)

No xi xi2
1 ….. ……
2 ….. ……
3 ….. ……
Σ  xi  xi2
 x 
KR =  100%
 x 
x = x  x

Jika menggunakan persamaan standar deviasi pertama

x =
 (x − x )i
2

(n − 1)
Contoh : Pengukuran berulang Voltase dan Arus Listrik untuk menghitung
hambatan listrik (R).
No V (volt) I (A) R = V/I (Ω) (R − R)
i (R − R)
i
2

1 1,5 0,030 50,00 0,0901 0,0081131


2 2,0 0,039 51,50 1,3721 1,8827238
3 3,0 0,061 49,20 -0,7296 0,5323156
4 4,2 0,083 50,50 0,6925 0,4795316
5 4,8 0,099 48,60 -1,4251 2,0308501
∑ 252,50 4,933534

R =
 (R − R) i
2

(n − 1)

R=
R i
=
252, 5
= 49,909927 Ω
n 5

R =
 (R − R) i
2

=
4,933534
= 1,110578 Ω
(n − 1) (5 − 1)
Kesalahan Relatif (KR)
 R   1,110578 
KR =  100% =  100% = 2,225 % hasilkan 3 AP
 R   49,909927 
Penulisan Laporan pengukuran tidak Langsung
R = R  R = ( 49,9  1,1) 

2
Jika menggunakan persamaan standar deviasi kedua
n xi2 − (  xi )
2

x =
n( n − 1)
No V (volt) I (A) Ri = V/I (Ω) Ri2
1 1,5 0,030 50,00
2 2,0 0,039 51,50
3 3,0 0,061 49,20
4 4,2 0,083 50,50
5 4,8 0,099 48,60
∑  Ri R i
2

n Ri2 − (  Ri )
2

R =
n ( n − 1)

R=
R i
=
252, 5
= 49,909927
n 5
(  R ) = ( 252,5)
2
= .....
2
i

R i
2
= .....

n R i − (  Ri )
2 2

R = = .......
n ( n − 1)
Kesalahan Relatif (KR)
 R  hasilkan ….. AP
KR =  100% = .........
 R 
Penulisan Laporan pengukuran tidak Langsung
R = R  R = (......  .....) 

A. Ketidakpastian pengukuran berulang pada fungsi satu perubah


Ketidakpastian pada suatu fungsi yang mempunyai satu variabel.

z =   ( x ) dengan x =  i atau x =  i (  i )
2 2
 dz 
2
2 ( x − x )2 n x − x
 dx  (n − 1) n ( n − 1)

= nax n −1 , maka y = ( nax n −1 ) ( x ) ,


dy 2
1. y = ax n ,
2

dx

n −1
y nax x nyx ( xi − x ) 2
= atau  y = dan  x =
y ax n x (n − 1)
2
dy 1 1
2. y = ln x , = , maka y =   ( x )
2

dx x x

dan x =  i
y x x ( x − x )2
= , atau y =
y x ln x x (n − 1)

3
= e x , maka y = ( e x ) ( x )
dy 2
3. y = e x ,
2

dx
= x , atau y = yx dan x =  i
y e x x
( x − x )2
y e (n − 1)
dy
4. y = sin x , = cos x , y = ( cos x ) ( x ) = x cos x ,
2 2

dx
dan x =  i
y x cos x yx ( x − x )2
= , atau y =
y sin x tan x (n − 1)

= 2 x + 6 x 2 , y = ( 2 x + 6 x 2 ) ( x )
dy 2
5. y = x 2 + 2 x 3 ,
2

dx
y ( 2 x + 6 x ) x ( 2 + 6 x ) yx dan 
2
( xi − x ) 2
= , y =  =
( x + 2x2 )
x
y x 2 + 2 x3 (n − 1)
dx 10log e 1 1 1
6. y = log x , x = 10 y , = = = =
dy x ( e log10 ) x ( ln10 ) x x ln10
( x )
2
y x yx
y = , = , y =
( x ln10 )
2
y log x ( x ln10 ) x log x ln10

B. Ketidakpastian pengukuran berulang pada fungsi dua perubah atau lebih


Ketidakpastian pada suatu fungsi yang mempunyai dua variabel atau
lebih dengan ditentukan melalui 3 jenis pengukuran, yaitu pengukuran tunggal,
pengukuran berulang, atau berupa gabungan pengukuran tunggal dan
pengukuran berulang.
2
 z 
z =    ( xi ) dengan i = 1, 2, ...
2

 xi 
Untuk fungsi dua perubah
2 2 2
 z   z   z   z 
2

z =   ( x1 ) +   ( x2 ) =   ( x ) +   ( y )
2 2 2 2

 x1   x2   x   y 
dengan Δx dan Δy berupa nilai standar deviasi
 (x − x ) n xi − (  xi )
2 2
2
dengan x = i
atau x = atau
(n − 1) n ( n − 1)

(y n y i − (  yi )
2 2
− y )2
y = i
atau y =
(n − 1) n ( n − 1)

Untuk fungsi tiga perubah


2 2 2
 z   z   z 
z =   ( x1 ) +   ( x2 ) +   ( x3 )
2 2 2
atau
 x1   x2   x3 

4
2
 a   a   a 
2 2

a =   ( x ) +   ( y ) +   ( z )
2 2 2

 x   y   z 
dengan Δx, Δy, dan Δz berupa nilai standar deviasi
 (x − x ) n xi − (  xi )
2 2
2
dengan x = i
atau x = atau
(n − 1) n ( n − 1)

(y n y i − (  yi )
2 2
− y )2
y = i
atau y = atau
(n − 1) n ( n − 1)

 (z n z i − (  zi )
2 2
− z )2
z = i
atau z =
(n − 1) n ( n − 1)
Contoh :
a. z = 2 x + y
2
z z  z   z 
2

= 2 dan = 1 dan z =   ( x ) +   ( y )
2 2

x y  x   y 
maka z = 4 ( x ) + ( y )
2 2

4 ( x ) + ( y ) z 4 ( x ) + ( y )
2 2 2 2
z
= atau z =
z 2x + y 2x + y
b. z = 2 x − y 2

2
z z  z   z 
2

= 2 dan = −2 y dan z =   ( x ) +   ( y )
2 2

x y  x   y 
maka z = 4 ( x ) + 4 y 2 ( y )
2 2

4 ( x ) + 4 y 2 ( y ) z 4 ( x ) + 4 y 2 ( y )
2 2 2 2
z
atau = atau z =
z 2x − y2 2x − y 2
c. z = 2 x m y n
z z 2nx m y n n
= 2mx m−1 y n = ( 2 x m y n ) dan = ( 2xm y n )
m
= 2nx m y n −1 =
x x y y y
2
 z   z 
2

z =   ( x ) +   ( y )
2 2

 x   y 
2
n 
2
m 
maka z =  ( 2 x m y n )  ( x ) +  ( 2 x m y n )  ( y )
2 2

x  y 
2
n 
2
m 
z 
x
( 2 x m y n )  ( x ) +  ( 2 x m y n )  ( y )

2 2

y 
dan =
z ( 2x y )
m n

5
2
n m n 
2
m m n 
 x ( 2 x y )  ( x ) +  y ( 2 x y )  ( y )
2 2

z  
atau =
(2x yn )
2
z m

2
 mx  m n 2  ny 
2

z
(2x m
y n 2
) 
 x 
 + ( 2x y )  
atau =  y 
( 2x yn )
2
z m

2
z  mx   ny 
2

atau =   + 
z  x   y 
m 2 ( x ) n 2 ( y )
2 2

atau z = z +
( x) ( y)
2 2

d. volume tabung, V =  r 2t tentukan V = ?


V 2 r 2t V  r 2t
= 2 rt = dan =  r2 =
r r t t
 V   V 
2 2

V =   ( r ) +   ( t ) dan
2 2

 r   t 
2 2
 2 r 2t    r 2t 
V =   ( r ) +   ( t )
2 2

 r   t 
2 2
 2 r 2t    r 2t 
 ( r ) +   ( t )
2 2

V  r   t 
= atau
V r t 2

 2r  2 2  t 
2 2

( r t)   + ( r t )  
2 2

V  r   t 
= atau
V ( r t )
2

 2r  2  t 
2 2

( r t)  + (  r 2t )  
2 2

V 
=  r   t  atau
( r t )
2
V 2

V  2r   t 
2 2

=   +  atau
V  r   t 
V  r   t 
2 2

= 4  +  
V  r   t 

6
Contoh : Pembuktian persamaan radius kelengkungan lensa dengan alat ukur
Spherometer.
(Lihat gambar dari di samping)
R2 = x2 + (R − h )
2

R 2 = x 2 + R 2 − 2Rh + h 2
0 = x 2 − 2Rh + h 2
2Rh = x 2 + h 2
x2 + h2
R=
2h
(Lihat gambar dari di atas)
s
s 1 s
cos  = 2 atau cos300 = atau 3=
x 2x 2 2x
2
s s s
3 = atau x = atau x =
2

x 3 3
s 2 2 s 2 3h 2
+h +
x2 + h2 3 s2 + 3h 2
R= = = 3 3 =
2h 2h 2h 6h
s + 3h
2 2 2
s h
R= atau R = +
6h 6h 2
R s R s2 1
= dan =− 2 +
s 3h h 6h 2
2
 R   R   s2 1 
2 2 2
 s 
R =  (  ) + (  ) = (  ) +  − 2 +  ( h )
2 2 2 2
 s   h   s
 s   h   3h   6h 2 

Anda mungkin juga menyukai