Anda di halaman 1dari 307

i

Pola Patogen dan Antibiogram di Indonesia Tahun 2022


ii

Pola Patogen dan Antibiogram


di Indonesia Tahun 2022

Penyusun
Prof. Dr. dr. Kuntaman, MS, Sp.MK(K)
dr. Anis Karuniawati, Sp.MK(K), Ph.D
Dr. dr. Wani Devita Gunardi, Sp.MK(K)
Dr. dr. Dewi Anggraini, Sp.MK(K)
dr. Dewi Santosaningsih, Sp.MK, Ph.D
Dr. dr. Leli Saptawati, Sp.MK(K)
dr. Cahyarini, Sp.MK(K)
dr. Nelly Puspandari, Sp.MK
dr. Pristiawan Navy Endraputra, M.Ked.Klin, Sp.MK
dr. Lusiya Ningsih, M.Ked.Klin, Sp.MK
dr. Thomas Robertus, SpMK
dr. Rosantia Sarassari, M.Ked.Klin, SpMK, PhD
dr. Luh Inta Prilandari, SpMK
dr. Evira Tiyakusuma, Sp.MK
dr. Juwita Ade Pratiwi
dr. Resty Yuwandari
dr. Zulfa Nur Hanifah

PERHIMPUNAN DOKTER SPESIALIS MIKROBIOLOGI


KLINIK INDONESIA (PAMKI)
JAKARTA 2023

Pola Patogen dan Antibiogram di Indonesia Tahun 2022


iii

TIM PENELITI/SURVEILANS

1. dr. Ade Dharmawan, Sp.MK


2. dr. Agustin Agnes, Sp.MK
3. dr. Angela Ch M Nusatia, SpMK(K)
4. dr. Angky Budianti, Sp.MK(K)
5. dr. Cherry Siregar, M.Kes, M.Ked.Klin, Sp.MK
6. dr. Dewi Anggraini, Sp.MK(K)
7. dr. Dewi Santosaningsih, Sp.MK, M.Kes., Ph.D
8. dr. Dewi Retnoningsih, Sp.MK(K)
9. dr. Dian Rachmawati, M.Kes, M.Ked.Klin, Sp. MK
10. dr. Dimas Seto Prasetyo, Sp.MK(K)
11. dr. Domas Fitria Widyasari, Sp.MK
12. dr. Eckert Simata Uli Hutapea, Sp.MK
13. dr. Enty, Sp.MK(K)
14. dr. Erike A. Suwarsono, Sp.MK
15. dr. Etty Fitria Ruliatna, Sp.MK(K)
16. dr. Filly Mandalie Sp.MK
17. dr. Firman Setiawan, Sp.MK, Ph.D
18. dr. Hendrik O.T Mansa, Sp.B.KBD
19. dr. Hesty Lusinta, Sp.MK
20. dr. Hj. Setio Rini, M.Si.Med Sp.PK
21. dr. I Nengah Tony Rustawan Sp.MK
22. dr. I Wayan Agus Gede Manik Saputra, M.Ked.Klin, Sp.MK
23. dr. Iin Maemunah, Sp.MK
24. dr. Inayati, M.Kes, Sp.MK
25. dr. Isa Bella, Sp.MK
26. dr. Ishak S Wuwuti, M.Ked.Klin, Sp.MK
27. dr. Ivanna, M.Ked.Klin, Sp.MK
28. dr. Iva Puspitasari, Sp.MK(K)
29. dr. Jihan Samira, M.Pd.Ked, Sp.MK
30. dr. Kadek Suryawan, M.Kes, Sp.MK
31. dr. Kian Sinanjung, Sp.MK
32. dr. Lasma Susi Sp.MK
33. dr. Lina Herliyana, Sp.MK
34. dr. Linosefa, Sp.MK
35. dr. Ludhang Pradipta Rizki, M.Biotech, Sp.MK
36. dr. Maria Silvia Merry, M.Sc, Sp.MK
37. dr. Donatila Mano Sp.MK

Pola Patogen dan Antibiogram di Indonesia Tahun 2022


iv

38. dr. Maryani, M.Si., Sp.MK


39. dr. Marwoto, M.Sc, Sp.MK
40. dr. Merry Ambarwulan, Sp.MK
41. dr. Merry Puspita, M.Ked.Klin, Sp.MK
42. dr. Munawaroh Pasaribu, Sp.MK
43. dr. Neneng Dewi Kurniati, Sp.MK
44. dr. Nicolas Layanto, Sp.MK
45. dr. Nie Nie, Sp.MK
46. dr. Nita Nurhidayati, Sp.MK
47. dr. Nurima Diyah Puji Hastuti, M.Ked.Klin, Sp.MK
48. dr. Ratna kusumawati, M.Ked.Klin, Sp.MK
49. dr. Rendra Bramanthi, Sp.MK(K)
50. dr. Rina Yunita, Sp.MK(K)
51. dr. Risa Agustina, M.Ked.Klin, Sp.MK
52. dr. Sofiyana, Sp.MK
53. dr. Surya Darma, Sp.MK
54. dr. T. Robertus, Sp.MK
55. dr. Ufi Dewintera, Sp.MK
56. dr. Verawati Sulaiman, MPH, Sp.MK
57. dr. Yulia Rosa Saharman, SpMK(K), PhD
58. Dr. dr. Leli Saptawati, Sp.MK(K)
59. Dr. dr. Sunarjati Sudigdoadi, MS, Sp.MK(K)
60. Dr. dr. Wani Devita Gunardi, Sp.MK(K)
61. Dr. dr. Zinatul Hayati, M.Kes, Sp.MK(K)
62. Prof. Dr. dr. Ni Nyoman Sri Budayanti Sp.MK(K)

Pola Patogen dan Antibiogram di Indonesia Tahun 2022


v

Terima kasih kepada Pimpinan Rumah Sakit yang berpartisipasi dalam kegiatan Surveilans Pola
Patogen dan Resistansi Antimikroba di Indonesia Tahun 2022 sebagai berikut:

1. RSUD Dr. Zainoel Abidin Banda Aceh Provinsi Aceh


2. RSUP H. Adam Malik Medan Provinsi Sumatera Utara
3. RS Grandmed Lubuk Pakam Provinsi Sumatera Utara
4. RS Awal Bros (RSAB) Pekanbaru Provinsi Riau
5. Eka Hospital Pekanbaru Provinsi Riau
6. RS Santa Maria Pekanbaru Provinsi Riau
7. RSUP Dr. M. Djamil Padang Provinsi Sumatera Barat
8. RSUD Dr. H. Abdul Moeloek Bandar Lampung Provinsi Lampung
9. Eka Hospital Tangerang Selatan Provinsi Banten
10. RS Sari Asih Ciledug Tangerang Provinsi Banten
11. RS Sari Asih Cipondoh Tangerang Provinsi Banten
12. RS Sari Asih Ciputat Tangerang Selatan Provinsi Banten
13. RS Sari Asih Sangiang Tangerang Provinsi Banten
14. RS Sari Asih Serang Provinsi Banten
15. RSUP Dr Sitanala Tangerang Provinsi Banten
16. RS Mitra Keluarga Gading Serpong Provinsi Banten
17. RS Husada Jakarta Provinsi DKI Jakarta
18. RS Mayapada Jakarta Selatan Provinsi DKI Jakarta
19. RS MRCCC Siloam Semanggi Jakarta Pusat Provinsi DKI Jakarta
20. RSUP Persahabatan Jakarta Timur Provinsi DKI Jakarta
21. Tzu Chi Hospital Jakarta Barat Provinsi DKI Jakarta
22. RSPAD Gatot Soebroto Jakarta Pusat Provinsi DKI Jakarta
23. RS Premier Bintaro Tangerang Selatan Provinsi Banten
24. RS Pusat Pertamina Jakarta Selatan Provinsi DKI Jakarta
25. RS Royal Taruma Jakarta Barat Provinsi DKI Jakarta
26. RS St. Carolus Jakarta Pusat Provinsi DKI Jakarta
27. RSPI Prof. Dr. Sulianti Saroso Jakarta Utara Provinsi DKI Jakarta
28. RS Pelni Jakarta Barat Provinsi DKI Jakarta
29. RS Siloam Kebon Jeruk Jakarta Barat Provinsi DKI Jakarta
30. RSUD Tarakan Jakarta Pusat Provinsi DKI Jakarta
31. RS Universitas Indonesia Depok Provinsi Jawa Barat
32. Eka Hospital Bekasi Provinsi Jawa Barat
33. RS Hermina Bekasi Provinsi Jawa Barat
34. RS Mitra Keluarga Depok Provinsi Jawa Barat
35. RS Bhayangkara Tk 1 Raden Said Sukanto POLRI Provinsi DKI Jakarta
36. Eka Hospital Cibubur Bogor Provinsi Jawa Barat
37. RS Paru dr. M. Goenawan Partowidigdo Cisarua Bogor Provinsi Jawa Barat

Pola Patogen dan Antibiogram di Indonesia Tahun 2022


vi

38. RS Santosa Bandung Central Provinsi Jawa Barat


39. RS PKU Muhammadiyah Surakarta Provinsi Jawa Tengah
40. RSUP Dr. Kariadi Semarang Provinsi Jawa Tengah
41. RSUD Dr. Moewardi Surakarta Provinsi Jawa Tengah
42. RSUP dr. Soeradji Tirtonegoro Klaten Provinsi Jawa Tengah
43. RS Universitas Sebelas Maret Surakarta Provinsi Jawa Tengah
44. RS Panti Rapih Yogyakarta Provinsi DI Yogyakarta
45. RS PKU Muhammadiyah Gamping Sleman Provinsi DI Yogyakarta
46. RS Siloam Yogyakarta Provinsi DI Yogyakarta
47. RS Akademik Universitas Gadjah Mada Provinsi DI Yogyakarta
48. RSUD Kota Yogyakarta Provinsi DI Yogyakarta
49. RS Wava Husada Kepanjen Malang Provinsi Jawa Timur
50. RSI A. Yani Surabaya Provinsi Jawa Timur
51. RSI Siti Hajar Sidoarjo Provinsi Jawa Timur
52. RSUD dr. Iskak Tulungagung Provinsi Jawa Timur
53. RSUD Dr. Saiful Anwar Malang Provinsi Jawa Timur
54. RSUD Dr. Soetomo Surabaya Provinsi Jawa Timur
55. RSUD Ngudi Waluyo Wlingi Blitar Provinsi Jawa Timur
56. RSUD Kabupaten Jombang Provinsi Jawa Timur
57. RS UNAIR Surabaya Provinsi Jawa Timur
58. RSUD Abdoel Wahab Sjahranie Samarinda Provinsi Kalimantan Timur
59. RSUD dr. Kanujoso Djatiwibowo Balikpapan Provinsi Kalimantan Timur
60. RSU Payangan Kabupaten Gianyar Provinsi Bali
61. RSUD Sanjiwani Kabupaten Gianyar Provinsi Bali
62. RSUD Bali Mandara Denpasar SelatanProvinsi Bali
63. RSUP Prof. Dr. I.G.N.G Ngoerah Denpasar Provinsi Bali
64. RSUD Kabupaten Tabanan Provinsi Bali
65. RS Siloam Kabupaten Badung Provinsi Bali
66. RSUD ULIN Banjarmasin Provinsi Kalimantan Selatan
67. RSUD dr Soedarso Pontianak Provinsi Kalimantan Barat
68. RS Siloam Makassar Provinsi Sulawesi Selatan
69. RSUD Praya Lombok Provinsi Nusa Tenggara Barat
70. RSUD Dr. J.P. Wanane Kabupaten Sorong Provinsi Papua Barat Daya

Pola Patogen dan Antibiogram di Indonesia Tahun 2022


vii

KATA PENGANTAR

Puji syukur kami panjatkan kepada Tuhan Yang Maha Kuasa sehingga buku Pola Patogen
dan Resistansi Antimikroba di Indonesia Tahun 2022 ini dapat diselesaikan dengan baik. Buku ini
berisi pola patogen dan antibiogram serta prevalensi multidrug resistant organisms (WHO
priorities) di Indonesia, hasil surevilans bakteri multiresistan yang dilakukan oleh Perhimpunan
Dokter Spesialis Mikrobiologi Klinik Indonesia (PAMKI) dengan kegiatan yang bernama
Surveillance of Indonesian Network for Antimicrobial Resistance (SINAR).
Surveilans resistansi antibiotik merupakan salah satu strategi yang dapat dilakukan untuk
memantau tingkat patogen penyebab utama penyakit dan tingkat resistansi pada suatu wilayah.
Data ini sangat penting sebagai acuan dalam program penanggulangan resistansi antimikroba
(antimicrobial resistance/AMR), seperti pembuatan pedoman nasional penggunaan antibiotik
untuk profilaksis dan terapi, pedoman pencegahan dan pengendalian infeksi, serta kebijakan
penyediaan antibiotik secara nasional. Pola patogen dan data antibiogram juga membantu para
klinisi dalam memilih antibiotik untuk tujuan terapi empirik.
Surveilans ini merupakan lanjutan kegiatan serupa tahun 2020 dan 2021 yang hasilnya
sudah diterbitkan dalam bentuk buku. Surveilans AMR tahun 2022 ini mencakup jumlah rumah
sakit (RS) yang lebih banyak yaitu 70 RS, dan sebaran wilayah yang lebih luas yaitu 18 provinsi
di Indonesia. Kelas RS bervariasi dari kelas A, B dan C dan juga terdapat penambahan jenis
spesimen, serta juga mencakup jamur. Analisis data diperluas tidak hanya mencakup wilayah
Indonesia secara keseluruhan namun juga dibagi menjadi beberapa regional.
Buku ini diharapkan dapat memperkaya data AMR nasional dan dapat menjadi acuan
penyusunan antibiogram di rumah sakit yang sesuai dengan standar internasional. Buku ini juga
diharapkan dapat menjadi panduan bagi pihak-pihak terkait di fasilitas pelayanan kesehatan
meliputi manajemen rumah sakit, para klinisi dan juga Program Pengendalian Resistansi
Antimikroba (PPRA).
Semoga buku ini dapat bermanfaat untuk kita semua, negara dan masyarakat Indonesia.
Saran perbaikan sangat kami harapkan untuk penyempurnaan buku ini. Kami berharap surveilans
resistansi antibiotik ini dapat dilakukan secara rutin dengan rumah sakit yang cakupan lebih luas,
dan dapat diterbitkan setiap awal tahun.

Penyusun

Pola Patogen dan Antibiogram di Indonesia Tahun 2022


viii

SAMBUTAN KETUA PENGURUS PUSAT PAMKI

Resistansi antimikroba merupakan ancaman utama bagi kesehatan manusia di seluruh


dunia, termasuk Indonesia. Insiden infeksi oleh bakteri resistan terus meningkat setiap tahun dan
hal ini memengaruhi lama rawat di rumah sakit, pembengkakan biaya pengobatan, serta
peningkatan morbiditas dan mortalitas. Sayangnya penemuan antibiotik baru tidak mampu
menandingi kecepatan kejadian resistansi. Salah satu upaya yang dapat dilakukan untuk
memitigasi risiko resistansi adalah dengan melakukan surveilans.
PAMKI sebagai organisasi profesi merasa memiliki tanggung jawab untuk mengambil
peran dalam upaya penanggulangan resistansi antimikroba di Indonesia. Oleh karena itu, PAMKI
mengajak seluruh anggotanya yang tersebar di seluruh Indonesia untuk ikut serta dalam kegiatan
“Surveilans Resistansi Antibiotik Rumah Sakit”, dan menghasilkan buku antibiogram yang saat
ini ada di tangan Anda. Kegiatan surveilans telah dilakukan tiga tahun berturut-turut dengan
penambahan jumlah Rumah Sakit (RS) yang terlibat (26 RS pada tahun 2020, dan 51 RS pada
tahun 2021, dan 70 RS pada tahun 2022). Kegiatan ini diharapkan dapat terus terlaksana di masa
yang akan datang dan semakin banyak rumah sakit yang dapat berkontribusi dalam pengumpulan
data.
Jika sebelumnya kita selalu mengacu pada pedoman internasional, maka buku antibiogram
ini dapat dijadikan sebagai pedoman nasional. Antibiogram ini sangat bermanfaat, bukan hanya
bagi RS yang menjadi sumber data, namun juga sebagai acuan pemilihan terapi empirik antibiotik
pada RS yang tidak memiliki fasilitas pemeriksaan mikrobiologi. Sangat diharapkan kualitas dan
hasil pemeriksaan mikrobiologi dapat terus ditingkatkan sehingga data yang diperoleh memberi
manfaat bagi keselamatan pasien.
Apresiasi dan penghargaan setinggi-tingginya kepada seluruh anggota tim dan editor
antibiogram ini. Semoga keberadaan buku antibiogram ini dapat menjadi pedoman bagi para
pengambil kebijakan tentang penggunaan antibiotik, memudahkan klinisi untuk memilih terapi
yang sesuai, dan menyelamatkan nyawa pasien sebagai tujuan akhir.

Jakarta, September 2023

dr. Anis Karuniawati, PhD, Sp.MK(K)


Ketua Umum PP PAMKI

Pola Patogen dan Antibiogram di Indonesia Tahun 2022


ix

Pola Patogen dan Resistansi Antimikroba di


Indonesia Tahun 2022

Konflik Kepentingan
Proses penyusunan dan pencetakan buku ini mendapat dukungan finansial dari
PT Pfizer Indonesia. Kami menyatakan dengan sesungguhnya bahwa tidak ada
keterlibatan PT Pfizer Indonesia dalam penyusunan buku ini.

Pola Patogen dan Antibiogram di Indonesia Tahun 2022


x

DAFTAR ISI

KATA PENGANTAR ................................................................................................................... vii


SAMBUTAN KETUA PENGURUS PUSAT PAMKI ................................................................ viii
DAFTAR ISI ................................................................................................................................... x
DAFTAR GAMBAR ................................................................................................................... xiv
DAFTAR TABEL ......................................................................................................................... xv
DAFTAR GRAFIK .................................................................................................................... xxvi
DAFTAR ANTIBIOTIK YANG DIUJI ..................................................................................... xviii
BAB I PENDAHULUAN ............................................................................................................... 1
1. 1. Tujuan ............................................................................................................................. 2
1. 2. Metode pengumpulan data ............................................................................................. 3
1. 3. Metode analisis data ..................................................................................................... 10
BAB II POLA BAKTERI DAN ANTIBIOGRAM ...................................................................... 14
2.1. Pola bakteri dan antibiogram semua rumah sakit berdasarkan jenis spesimen tahun 2022
………………………………………………………………………………………...14
2.1.1 Spesimen darah ................................................................................................... 14
2.1.2 Spesimen saluran napas bawah ........................................................................... 21
2.1.3 Spesimen urin...................................................................................................... 25
2.1.4 Spesimen cairan serebrospinal ............................................................................. 28
2.1.5 Spesimen cairan pleura ....................................................................................... 34
2.1.6 Spesimen cairan asites ........................................................................................ 38
2.1.7 Spesimen cairan perikardium............................................................................... 42
2.1.8 Spesimen cairan sendi ......................................................................................... 43
2.1.9 Seluruh spesimen ................................................................................................ 46
2.2 Pola bakteri dan antibiogram semua rumah sakit berdasarkan ruangan tahun 2022 ....... 47
2.2.1 Spesimen darah ................................................................................................... 47
2.2.2 Spesimen saluran napas bawah ........................................................................... 71
2.2.3 Spesimen urin...................................................................................................... 83
2.2.4 Spesimen cairan serebrospinal ............................................................................. 95
2.3 Pola bakteri dan antibiogram rumah sakit kelas A berdasarkan jenis spesimen tahun 2022
.................................................................................................................................... 108
2.3.1 Spesimen darah ................................................................................................. 108

Pola Patogen dan Antibiogram di Indonesia Tahun 2022


xi

2.3.2 Spesimen saluran napas bawah ..........................................................................114


2.3.3 Spesimen urin.....................................................................................................118
2.3.4 Spesimen cairan serebrospinal .......................................................................... 121
2.4 Pola bakteri dan antibiogram rumah sakit kelas B berdasarkan jenis spesimen tahun 2022
……………………………………………………………………………………….127
2.4.1 Spesimen darah ................................................................................................. 127
2.4.2 Spesimen saluran napas bawah ......................................................................... 133
2.4.3 Spesimen urin.................................................................................................... 136
2.4.4 Spesimen cairan serebrospinal .......................................................................... 139
2.5 Pola bakteri dan antibiogram rumah sakit kelas C berdasarkan jenis spesimen tahun 2022
.................................................................................................................................... 140
2.5.1 Spesimen darah ................................................................................................. 140
2.5.2 Spesimen saluran napas bawah .......................................................................... 144
2.5.3 Spesimen urin .................................................................................................... 146
2.5.4 Spesimen cairan serebrospinal ........................................................................... 148
2.6 Pola bakteri dan antibiogram semua rumah sakit berdasarkan regional tahun 2022 ..... 148
2.6.1 Jawa Barat ......................................................................................................... 148
2.6.2 Jawa Tengah - Daerah Istimewa Yogyakarta .................................................... 156
2.6.3 Jawa Timur ........................................................................................................ 166
2.6.4 DKI Jakarta ....................................................................................................... 177
2.6.5 Bali-Nusa Tenggara Barat ................................................................................. 188
2.6.6 Kalimantan ........................................................................................................ 197
2.6.7 Sumatera ........................................................................................................... 206
2.6.8 Sulawesi ............................................................................................................ 216
2.6.9 Papua ................................................................................................................. 218
BAB III PATOGEN PRIORITAS WHO .............................................................................. 221
3.1 Sebaran patogen prioritas WHO berdasarkan spesimen di semua rumah sakit tahun 2022
.................................................................................................................................... 221
3.2 Perbandingan sebaran patogen prioritas WHO di semua rumah sakit tahun 2022 .... 228
3.2.1 Escherichia coli 3rd generation cephalosporin resistant ................................. 228
3.2.2 Klebsiella pneumonia 3rd generation cephalosporin resistant ........................ 229
3.2.3 Escherichia coli carbapenem resistant ............................................................. 230
3.2.4 Klebsiella pneumonia carbapenem resistant .................................................... 231

Pola Patogen dan Antibiogram di Indonesia Tahun 2022


xii

3.2.5 Acinetobacter baumannii complex carbapenem resistant ................................ 232


3.2.6 Pseudomonas aeruginosa carbapenem resistant .............................................. 233
3.2.7 MRSA (Methicilin-resistant Staphylococcus aureus) ....................................... 234
3.3 Sebaran patogen prioritas WHO berdasarkan wilayah di semua rumah sakit tahun 2022
.................................................................................................................................... 235
3.3.1 Bali- Nusa Tenggara.......................................................................................... 237
3.3.2 Jawa Barat ......................................................................................................... 239
3.3.3 DKI Jakarta ....................................................................................................... 240
3.3.4 Jawa Tengah-Daerah Istimewa Yogyakarta ...................................................... 241
3.3.5 Jawa Timur ........................................................................................................ 242
3.3.6 Kalimantan ........................................................................................................ 243
3.3.7 Sumatera ........................................................................................................... 244
3.3.8 Sulawesi ............................................................................................................ 245
3.3.9 Papua Barat ....................................................................................................... 246
BAB IV POLA JAMUR DAN ANTIBIOGRAM ............................................................... 247
4. 1 Pola jamur dan antibiogram di semua rumah sakit berdasarkan jenis spesimen tahun
2022 ........................................................................................................................... 247
4.1.1 Spesimen darah ................................................................................................. 247
4.1.2 Spesimen saluran napas bawah .......................................................................... 248
4.1.3 Spesimen urin .................................................................................................... 249
4.1.4 Spesimen cairan serebrospinal ........................................................................... 250
4.1.5 Spesimen cairan pleura ..................................................................................... 250
4.1.6 Spesimen cairan asites ...................................................................................... 250
4. 2 Pola jamur dan antibiogram di semua rumah sakit berdasarkan lokasi tahun 2022... 251
4.2.1 ICU.................................................................................................................... 251
4.2.2 PICU ................................................................................................................. 254
4.2.3 NICU ................................................................................................................. 256
4.2.4 NON ICU .......................................................................................................... 257
4.2.5 RAWAT JALAN/POLIKLINIK/IGD ............................................................... 261
4. 3 Pola jamur dan antibiogram berdasarkan kelas rumah sakit tahun 2022 ................... 265
4.3.1 Pola jamur dan antibiogram rumah sakit kelas A berdasarkan jenis spesimen tahun 2022
........................................................................................................................... 265
4.3.1.1 Spesimen darah ............................................................................................ 265

Pola Patogen dan Antibiogram di Indonesia Tahun 2022


xiii

4.3.1.2 Spesimen saluran napas bawah .................................................................... 266


4.3.1.3 Spesimen urin .............................................................................................. 267
4.3.1.4 Spesimen cairan serebrospinal ..................................................................... 268
4.3.1.5 Spesimen cairan pleura ................................................................................ 268
4.3.1.6 Spesimen cairan asites ................................................................................. 268
4.3.2 Pola jamur dan antibiogram rumah sakit kelas B berdasarkan jenis spesimen tahun 2022
........................................................................................................................... 269
4.3.2.1 Spesimen darah ............................................................................................ 269
4.3.2.2 Spesimen saluran napas bawah..................................................................... 270
4.3.2.3 Spesimen urin............................................................................................... 271
4.3.2.4 Spesimen cairans erebrospinal...................................................................... 272
4.3.2.5 Spesimen cairan pleura................................................................................. 272
4.3.2.6 Spesimen cairan asites .................................................................................. 272
4.3.3 Pola jamur dan antibiogram rumah sakit kelas C berdasarkan jenis spesimen tahun 2022
........................................................................................................................... 273
4.3.3.1 Spesimen darah ............................................................................................ 273
4.3.3.2 Spesimen saluran napas bawah .................................................................... 273
4.3.3.3 Spesimen urin .............................................................................................. 273
BAB V PENUTUP .............................................................................................................. 274
5.1 Kesimpulan................................................................................................................. 274
5.2 Saran ........................................................................................................................... 276
DAFTAR PUSTAKA ........................................................................................................... 277

Pola Patogen dan Antibiogram di Indonesia Tahun 2022


xiv

DAFTAR GAMBAR

Gambar 1 Peta rumah sakit yang terlibat SINAR 2022 di Indonesia ............................................. 4
Gambar 2 Peta rumah sakit yang terlibat SINAR 2022 di Pulau Sumatera.................................... 4
Gambar 3 Peta rumah sakit yang terlibat SINAR 2022 di Pulau Jawa ........................................... 5
Gambar 4 Peta rumah sakit yang terlibat SINAR 2022 di Pulau Bali ............................................ 5
Gambar 5 Peta rumah sakit yang terlibat SINAR 2022 di Pulau Nusa Tenggara Barat ................. 6
Gambar 6 Peta rumah sakit yang terlibat SINAR 2022 di Pulau Kalimantan ................................ 6
Gambar 7 Peta rumah sakit yang terlibat SINAR 2022 di Pulau Sulawesi .................................... 6
Gambar 8 Peta rumah sakit yang terlibat SINAR 2022 di Pulau Papua ......................................... 7

Pola Patogen dan Antibiogram di Indonesia Tahun 2022


xv

DAFTAR TABEL

Tabel 1 Daftar singkatan dan golongan antibiotik yang diuji .................................................... xviii
Tabel 2 Distribusi isolat berdasarkan spesimen dan kelas rumah sakit .......................................... 8
Tabel 3 Sebaran jumlah dan persentase isolat berdasarkan jenis ruang perawatan ........................ 9
Tabel 4 Pola bakteri yang diisolasi dari spesimen darah di semua rumah sakit tahun 2022 .......... 14
Tabel 5 Antibiogram spesimen darah di semua rumah sakit tahun 2022 ...................................... 16
Tabel 6 Pola bakteri yang mungkin sebagai kontaminan yang diisolasi dari spesimen darah semua
rumah sakit tahun 2022 ..................................................................................................... 18
Tabel 7 Antibiogram yang mungkin sebagai kontaminan dari spesimen darah di semua rumah
sakit tahun 2022 ................................................................................................................ 19
Tabel 8. Pola bakteri yang diisolasi dari spesimen saluran napas bawah di semua rumah sakit
tahun 2022 ......................................................................................................................... 21
Tabel 9 Antibiogram spesimen saluran napas bawah di semua rumah sakit tahun 2022.............. 23
Tabel 10 Pola bakteri yang diisolasi dari spesimen urin di semua rumah sakit tahun 2022 ........... 25
Tabel 11 Antibiogram spesimen urin di semua rumah sakit tahun 2022 ...................................... 26
Tabel 12 Pola bakteri yang diisolasi dari spesimen cairan serebrospinal di semua rumah sakit
tahun 2022 ...................................................................................................................... 28
Tabel 13 Antibiogram spesimen cairan serebrospinal di semua rumah sakit tahun 2022 ............ 30
Tabel 14 Pola bakteri yang mungkin sebagai kontaminan yang diisolasi dari spesimen cairan
serebrospinal di semua rumah sakit tahun 2022 ............................................................. 31
Tabel 15 Antibiogram yang mungkin sebagai kontaminan dari spesimen cairan serebrospinal di
semua rumah sakit tahun 2022 ....................................................................................... 33
Tabel 16 Pola bakteri yang diisolasi dari spesimen cairan pleura di semua rumah sakit tahun
2022 ................................................................................................................................ 34
Tabel 17 Antibiogram spesimen cairan pleura di semua rumah sakit tahun 2022 ........................ 37
Tabel 18 Pola bakteri yang diisolasi dari spesimen cairan asites di semua rumah sakit tahun 2022
........................................................................................................................................ 38
Tabel 19 Antibiogram spesimen cairan asites di semua rumah sakit tahun 2022 ......................... 40
Tabel 20 Pola bakteri yang mungkin sebagai kontaminan yang diisolasi dari spesimen cairan asites
di semua rumah sakit tahun 2022 ................................................................................... 41
Tabel 21 Pola bakteri yang diisolasi dari spesimen cairan perikardium di semua rumah sakit tahun
2022 ................................................................................................................................ 42
Tabel 22 Pola bakteri yang mungkin sebagai kontaminan yang diisolasi dari spesimen cairan
perikardium semua rumah sakit tahun 2022 ................................................................... 42
Tabel 23 Pola bakteri yang diisolasi dari spesimen cairan sendi di semua rumah sakit tahun 2022
........................................................................................................................................ 43
Tabel 24 Antibiogram spesimen cairan sendi semua rumah sakit tahun 2022 ............................. 44
Tabel 25 Pola bakteri yang mungkin sebagai kontaminan yang diisolasi dari spesimen cairan
sendi di semua rumah sakit tahun 2022 .......................................................................... 45

Pola Patogen dan Antibiogram di Indonesia Tahun 2022


xvi

Tabel 26 Sebaran tiga bakteri tersering yang diisolasi dari masing-masing spesimen semua rumah
sakit tahun 2022 .............................................................................................................. 46
Tabel 27 Pola bakteri yang diisolasi dari spesimen darah di ICU semua rumah sakit tahun 2022 .....
........................................................................................................................................ 47
Tabel 28 Antibiogram spesimen darah di ruangan ICU semua rumah sakit tahun 2022 .............. 48
Tabel 29 Pola bakteri yang mungkin sebagai kontaminan yang diisolasi dari spesimen darah di
ICU semua rumah sakit tahun 2022 ................................................................................ 50
Tabel 30 Antibiogram yang mungkin sebagai kontaminan dari spesimen darah di ruangan ICU
semua rumah sakit tahun 2022 ....................................................................................... 51
Tabel 31 Pola bakteri yang diisolasi dari spesimen darah di PICU semua rumah sakit tahun 2022
........................................................................................................................................ 53
Tabel 32 Antibiogram spesimen darah di PICU semua rumah sakit tahun 2022 .......................... 54
Tabel 33 Pola bakteri yang mungkin sebagai kontaminan yang diisolasi dari spesimen darah di
PICU semua rumah sakit tahun 2022 ............................................................................. 55
Tabel 34 Antibiogram yang mungkin sebagai kontaminan dari spesimen darah di PICU semua
rumah sakit tahun 2022 ................................................................................................... 56
Tabel 35 Pola bakteri yang diisolasi dari spesimen darah di NICU semua rumah sakit tahun 2022
........................................................................................................................................ 57
Tabel 36 Antibiogram spesimen darah di NICU semua rumah sakit tahun 2022 ......................... 58
Tabel 37 Pola bakteri yang mungkin sebagai kontaminan yang diisolasi dari spesimen darah di
NICU semua rumah sakit tahun 2022 ............................................................................. 59
Tabel 38 Antibiogram yang mungkin sebagai kontaminan dari spesimen darah di NICU semua
rumah sakit tahun 2022 ................................................................................................... 60
Tabel 39 Pola bakteri yang diisolasi dari spesimen darah di ruang rawat inap non ICU semua
rumah sakit tahun 2022 ................................................................................................... 61
Tabel 40 Antibiogram spesimen darah di ruang rawat inap non ICU semua rumah sakit tahun
2022 ................................................................................................................................ 62
Tabel 41 Pola bakteri yang mungkin sebagai kontaminan yang diisolasi dari spesimen darah di
ruang rawat inap non ICU semua rumah sakit tahun 2022 ............................................. 64
Tabel 42 Antibiogram yang mungkin sebagai kontaminan dari spesimen darah di ruang rawat
inap non ICU semua rumah sakit tahun 2022 ................................................................. 65
Tabel 43 Pola bakteri yang diisolasi dari spesimen darah di rawat jalan/poliklinik/IGD semua
rumah sakit tahun 2022 ................................................................................................... 67
Tabel 44 Antibiogram spesimen darah di ruang rawat jalan/poliklinik/IGD semua rumah sakit
tahun 2022 ...................................................................................................................... 68
Tabel 45 Pola bakteri yang mungkin sebagai kontaminan yang diisolasi dari spesimen darah di
rawat jalan/poliklinik/IGD semua rumah sakit tahun 2022 ............................................ 69
Tabel 46 Antibiogram yang mungkin sebagai kontaminan dari spesimen darah di rawat
jalan/poliklinik/IGD semua rumah sakit tahun 2022 ...................................................... 70

Pola Patogen dan Antibiogram di Indonesia Tahun 2022


xvii

Tabel 47 Pola bakteri yang diisolasi dari spesimen saluran napas bawah di ICU semua rumah
sakit tahun 2022 .............................................................................................................. 71
Tabel 48 Antibiogram spesimen saluran napas bawah di ICU semua rumah sakit tahun 2022 ........
........................................................................................................................................ 72
Tabel 49 Pola bakteri yang diisolasi dari spesimen saluran napas bawah di PICU semua rumah
sakit tahun 2022 .............................................................................................................. 74
Tabel 50 Antibiogram spesimen saluran napas bawah di PICU semua rumah sakit tahun 2022.......
........................................................................................................................................ 75
Tabel 51 Pola bakteri yang diisolasi dari spesimen saluran napas bawah di NICU semua rumah
sakit tahun 2022 .............................................................................................................. 76
Tabel 52 Antibiogram spesimen saluran napas bawah di NICU semua rumah sakit tahun 2022 .. 77
Tabel 53 Pola bakteri yang diisolasi dari spesimen saluran napas bawah di ruang rawat inap non
ICU semua rumah sakit tahun 2022................................................................................ 78
Tabel 54 Antibiogram spesimen saluran napas bawah di di ruang rawat inap non ICU semua rumah
sakit tahun 2022 .............................................................................................................. 79
Tabel 55 Pola bakteri yang diisolasi dari spesimen saluran napas bawah di ruangan rawat
jalan/poliklinik/IGD semua rumah sakit tahun 2022 ...................................................... 81
Tabel 56 Antibiogram spesimen saluran napas bawah di di ruangan rawat jalan/poliklinik/IGD
semua rumah sakit tahun 2022 ....................................................................................... 82
Tabel 57 Pola bakteri yang diisolasi dari spesimen urin di ICU semua rumah sakit tahun 2022 ........
........................................................................................................................................ 83
Tabel 58 Antibiogram spesimen urin di ICU semua rumah sakit tahun 2022 .............................. 84
Tabel 59 Pola bakteri yang diisolasi dari spesimen urin PICU di semua rumah sakit tahun 2022 ....
........................................................................................................................................ 86
Tabel 60 Antibiogram spesimen urin di PICU semua rumah sakit tahun 2022 ............................ 87
Tabel 61 Pola bakteri yang diisolasi dari spesimen urin NICU di semua rumah sakit tahun 2022....
........................................................................................................................................ 88
Tabel 62 Pola bakteri yang diisolasi dari spesimen urin ruang rawat non ICU di semua rumah
sakit tahun 2022 .............................................................................................................. 89
Tabel 63 Antibiogram spesimen urin di ruang rawat inap non ICU semua rumah sakit tahun 2022
........................................................................................................................................ 90
Tabel 64 Pola bakteri yang diisolasi dari spesimen urin rawat jalan/poliklinik/IGD di semua
rumah sakit tahun 2022 ................................................................................................... 92
Tabel 65 Antibiogram spesimen urin di ruangan rawat jalan/poliklinik/IGD semua rumah sakit
tahun 2022 ...................................................................................................................... 93
Tabel 66 Pola bakteri yang diisolasi dari spesimen cairan serebrospinal di ICU di semua rumah
sakit tahun 2022 .............................................................................................................. 95
Tabel 67 Pola bakteri yang mungkin sebagai kontaminan yang diisolasi dari spesimen cairan
serebrospinal di ICU semua rumah sakit tahun 2022 ...................................................... 96

Pola Patogen dan Antibiogram di Indonesia Tahun 2022


xviii

Tabel 68 Pola bakteri yang diisolasi dari spesimen cairan serebrospinal di PICU semua rumah sakit
tahun 2022 ...................................................................................................................... 97
Tabel 69 Pola bakteri yang mungkin sebagai kontaminan yang diisolasi dari spesimen cairan
serebrospinal di PICU semua rumah sakit tahun 2022 .................................................... 98
Tabel 70 Pola bakteri yang diisolasi dari spesimen cairan serebrospinal di NICU semua rumah
sakit tahun 2022 .............................................................................................................. 99
Tabel 71 Pola bakteri yang mungkin sebagai kontaminan yang diisolasi dari spesimen cairan
serebrospinal di NICU semua rumah sakit tahun 2022 ................................................. 100
Tabel 72 Pola bakteri yang diisolasi dari spesimen cairan serebrospinal di ruang rawat inap non
ICU semua rumah sakit tahun 2022 .............................................................................. 101
Tabel 73 Pola bakteri yang mungkin sebagai kontaminan yang diisolasi dari spesimen cairan
serebrospinal di ruang rawat inap non ICU semua rumah sakit tahun 2022 ................. 103
Tabel 74 Antibiogram yang mungkin sebagai kontaminan dari spesimen cairan serebrospinal di
ruang rawat inap non ICU semua rumah sakit tahun 2022 ........................................... 105
Tabel 75 Pola bakteri yang diisolasi dari spesimen cairan serebrospinal di ruang rawat
jalan/poliklinik/IGD semua rumah sakit tahun 2022 .................................................... 106
Tabel 76 Pola bakteri yang mungkin sebagai kontaminan yang diisolasi dari spesimen cairan
serebrospinal di ruang rawat jalan/poliklinik/IGD semua rumah sakit tahun 2022 ....... 107
Tabel 77 Pola bakteri yang diisolasi dari spesimen darah rumah sakit kelas A tahun 2022 ......... 108
Tabel 78 Antibiogram spesimen darah rumah sakit kelas A tahun 2022 .................................... 109
Tabel 79 Pola bakteri yang mungkin sebagai kontaminan yang diisolasi dari spesimen darah
rumah sakit kelas A tahun 2022 ..................................................................................... 111
Tabel 80 Antibiogram yang mungkin sebagai kontaminan dari spesimen darah di rumah sakit
kelas A tahun 2022 .........................................................................................................112
Tabel 81 Pola bakteri yang diisolasi dari spesimen saluran napas bawah rumah sakit kelas A tahun
2022 ...............................................................................................................................114
Tabel 82 Antibiogram spesimen saluran napas bawah rumah sakit kelas A tahun 2022 .............116
Tabel 83 Pola bakteri yang diisolasi dari spesimen urin rumah sakit kelas A tahun 2022 ............118
Tabel 84 Antibiogram spesimen urin rumah sakit kelas A tahun 2022 ........................................119
Tabel 85 Pola bakteri yang diisolasi dari spesimen cairan serebrospinal rumah sakit kelas A tahun
2022 .............................................................................................................................. 121
Tabel 86 Antibiogram spesimen cairan serebrospinal rumah sakit kelas A tahun 2022 ............. 123
Tabel 87 Pola bakteri yang mungkin sebagai kontaminan yang diisolasi dari spesimen cairan
serebrospinal rumah sakit kelas A tahun 2022 .............................................................. 124
Tabel 88 Antibiogram yang mungkin sebagai kontaminan dari spesimen cairan serebrospinal
rumah sakit kelas A tahun 2022 .................................................................................... 126
Tabel 89 Pola bakteri yang diisolasi dari spesimen darah rumah sakit kelas B tahun .................. 127
Tabel 90 Antibiogram spesimen darah rumah sakit kelas B tahun 2022 .................................... 128
Tabel 91 Pola bakteri yang mungkin sebagai kontaminan yang diisolasi dari spesimen darah
rumah sakit kelas B tahun 2022 .................................................................................... 130

Pola Patogen dan Antibiogram di Indonesia Tahun 2022


xix

Tabel 92 Antibiogram yang mungkin sebagai kontaminan dari spesimen darah rumah sakit kelas
B tahun 2022 ................................................................................................................. 131
Tabel 93 Pola bakteri yang diisolasi dari spesimen saluran napas bawah rumah sakit kelas B tahun
2022 .............................................................................................................................. 133
Tabel 94 Antibiogram spesimen saluran napas bawah di rumah sakit kelas B tahun 2022 ........ 134
Tabel 95 Pola bakteri yang diisolasi dari spesimen urin di rumah sakit kelas B tahun 2022 ....... 136
Tabel 96 Antibiogram spesimen urin di rumah sakit kelas B tahun 2022 .................................. 137
Tabel 97 Pola bakteri yang diisolasi dari spesimen cairan serebrospinal rumah sakit kelas B tahun
2022 .............................................................................................................................. 139
Tabel 98 Pola bakteri yang mungkin sebagai kontaminan yang diisolasi dari spesimen cairan
serebrospinal rumah sakit kelas B tahun 2022.............................................................. 140
Tabel 99 Pola bakteri yang diisolasi dari spesimen darah rumah sakit kelas C tahun 2022 ......... 140
Tabel 100 Antibiogram spesimen darah rumah sakit kelas C tahun 2022 .................................. 141
Tabel 101 Pola bakteri yang mungkin sebagai kontaminan yang diisolasi dari spesimen darah
rumah sakit kelas C tahun 2022.................................................................................. 142
Tabel 102 Antibiogram yang mungkin sebagai kontaminan dari spesimen darah rumah sakit kelas
C tahun 2022 .............................................................................................................. 143
Tabel 103 Pola bakteri yang diisolasi dari spesimen saluran napas bawah rumah sakit kelas C
tahun 2022 .................................................................................................................. 144
Tabel 104 Antibiogram spesimen saluran napas bawah rumah sakit kelas C tahun 2022 ......... 145
Tabel 105 Pola bakteri yang diisolasi dari spesimen urin rumah sakit kelas C tahun 2022 ......... 146
Tabel 106 Antibiogram spesimen urin rumah sakit kelas C tahun 2022..................................... 147
Tabel 107 Pola bakteri yang diisolasi dari spesimen cairan serebrospinal rumah sakit kelas C tahun
2022 ............................................................................................................................ 148
Tabel 108 Pola bakteri yang diisolasi dari spesimen darah semua rumah sakit di Jawa Barat tahun
2022 ............................................................................................................................ 148
Tabel 109 Antibiogram spesimen darah di rumah semua rumah sakit di Jawa Barat tahun 2022 ... 149
Tabel 110 Pola bakteri yang mungkin sebagai kontaminan yang diisolasi dari spesimen darah
semua rumah sakit di Jawa Barat tahun 2022 ................................................................ 150
Tabel 111 Antibiogram yang mungkin sebagai kontaminan dari spesimen darah semua rumah sakit
di Jawa Barat tahun 2022 ............................................................................................ 151
Tabel 112 Pola bakteri yang diisolasi dari spesimen urin semua rumah sakit di Jawa Barat tahun
2022 ............................................................................................................................ 152
Tabel 113 Antibiogram spesimen urin di rumah semua rumah sakit di Jawa Barat tahun 2022...... 153
Tabel 114 Pola bakteri yang diisolasi dari spesimen saluran napas bawah semua rumah sakit di Jawa
Barat tahun 2022 ........................................................................................................ 154
Tabel 115 Antibiogram spesimen saluran napas bawah di rumah semua rumah sakit di Jawa Barat
tahun 2022 .................................................................................................................. 155
Tabel 116 Pola bakteri yang diisolasi dari spesimen darah di rumah semua rumah sakit di Jawa
Tengah Daerah Istimewa Yogyakarta tahun 2022 ...................................................... 156

Pola Patogen dan Antibiogram di Indonesia Tahun 2022


xx

Tabel 117 Antibiogram spesimen darah semua rumah sakit di Jawa Tengah Daerah Istimewa
Yogyakarta tahun 2022 ............................................................................................... 157
Tabel 118 Pola bakteri yang mungkin sebagai kontaminan yang diisolasi dari spesimen darah
semua rumah sakit di Jawa Tengah Daerah Istimewa Yogyakarta tahun 2022.............. 158
Tabel 119 Antibiogram yang mungkin sebagai kontaminan dari spesimen darah semua rumah sakit
di Jawa Tengah Daerah Istimewa Yogyakarta tahun 2022.......................................... 159
Tabel 120 Pola bakteri yang diisolasi dari spesimen urin di rumah semua rumah sakit di Jawa Tengah
Daerah Istimewa Yogyakarta tahun 2022 ................................................................... 160
Tabel 121 Antibiogram spesimen urin semua rumah sakit di Jawa Tengah Daerah Istimewa
Yogyakarta tahun 2022 ............................................................................................... 161
Tabel 122 Pola bakteri yang diisolasi dari spesimen saluran napas bawah semua rumah sakit di Jawa
Tengah Daerah Istimewa Yogyakarta tahun 2022 ...................................................... 163
Tabel 123 Antibiogram spesimen saluran napas bawah semua rumah sakit di Jawa Tengah Daerah
Istimewa Yogyakarta tahun 2022 ............................................................................... 164
Tabel 124 Pola bakteri yang diisolasi dari spesimen darah semua rumah sakit di Jawa Timur tahun
2022 ............................................................................................................................ 166
Tabel 125 Antibiogram spesimen darah semua rumah sakit di Jawa Timur tahun 2022 ............... 167
Tabel 126 Pola bakteri yang mungkin sebagai kontaminan yang diisolasi dari spesimen darah
semua rumah sakit di Jawa Timur tahun 2022 ............................................................... 168
Tabel 127 Antibiogram yang mungkin sebagai kontaminan dari spesimen darah semua rumah sakit
di Jawa Timur tahun .................................................................................................... 169
Tabel 128 Pola bakteri yang diisolasi dari spesimen urin semua rumah sakit di Jawa Timur tahun
2022 ............................................................................................................................ 171
Tabel 129 Antibiogram spesimen urin semua rumah sakit di Jawa Timur tahun 2022 .................. 172
Tabel 130 Pola bakteri yang diisolasi dari spesimen saluran napas bawah semua rumah sakit di
Jawa Timur tahun 2022 .............................................................................................. 174
Tabel 131 Antibiogram spesimen saluran napas bawah semua rumah sakit di Jawa Timur tahun
2022 ............................................................................................................................ 175
Tabel 132 Pola bakteri yang diisolasi dari spesimen darah semua rumah sakit di DKI Jakarta tahun
2022 ............................................................................................................................ 177
Tabel 133 Antibiogram spesimen darah semua rumah sakit di DKI Jakarta tahun 2022 ............... 178
Tabel 134 Pola bakteri yang mungkin sebagai kontaminan yang diisolasi dari spesimen darah
semua rumah sakit di DKI Jakarta tahun 2022 .............................................................. 180
Tabel 135 Antibiogram yang mungkin sebagai kontaminan dari spesimen darah semua rumah sakit
di DKI Jakarta tahun 2022 .......................................................................................... 181
Tabel 136 Pola bakteri yang diisolasi dari spesimen urin semua rumah sakit di DKI Jakarta tahun
2022 ............................................................................................................................ 182
Tabel 137 Antibiogram spesimen urin semua rumah sakit di DKI Jakarta tahun 2022 ................. 183
Tabel 138 Pola bakteri yang diisolasi dari spesimen saluran napas bawah semua rumah sakit di DKI
Jakarta tahun 2022 ...................................................................................................... 185

Pola Patogen dan Antibiogram di Indonesia Tahun 2022


xxi

Tabel 139 Antibiogram spesimen saluran napas bawah semua rumah sakit di DKI Jakarta tahun
2022 ............................................................................................................................ 186
Tabel 140 Pola bakteri yang diisolasi dari spesimen darah semua rumah sakit di Bali- Nusa
Tenggara Barat tahun 2022......................................................................................... 188
Tabel 141 Antibiogram spesimen darah di rumah semua rumah sakit di Bali-Nusa Tenggara Barat
tahun 2022 .................................................................................................................. 189
Tabel 142 Pola bakteri yang mungkin sebagai kontaminan yang diisolasi dari spesimen darah
semua rumah sakit di Bali-Nusa Tenggara Barat tahun 2022 ........................................ 190
Tabel 143 Antibiogram yang mungkin sebagai kontaminan dari spesimen darah semua rumah sakit
di Bali-Nusa Tenggara Barat tahun 2022 .................................................................... 191
Tabel 144 Pola bakteri yang diisolasi dari spesimen urin semua rumah sakit di Bali-Nusa Tenggara
Barat tahun 2022 ........................................................................................................ 192
Tabel 145 Antibiogram spesimen urin di rumah semua rumah sakit di Bali-Nusa Tenggara Barat
tahun 2022 .................................................................................................................. 193
Tabel 146 Pola bakteri yang diisolasi dari spesimen urin semua rumah sakit di Bali-Nusa Tenggara
Barat tahun 2022 ........................................................................................................ 195
Tabel 147 Antibiogram spesimen saluran napas bawah di rumah semua rumah sakit di Bali-Nusa
Tenggara Barat tahun 2022......................................................................................... 196
Tabel 148 Pola bakteri yang diisolasi dari spesimen darah di rumah semua rumah sakit di Kalimantan
tahun 2022 .................................................................................................................. 197
Tabel 149 Antibiogram spesimen darah semua rumah sakit di Kalimantan tahun 2022 ................ 198
Tabel 150 Pola bakteri yang mungkin sebagai kontaminan yang diisolasi dari spesimen darah di
rumah semua rumah sakit di Kalimantan tahun 2022 ..................................................... 200
Tabel 151 Antibiogram yang mungkin sebagai kontaminan spesimen darah semua rumah sakit di
Kalimantan tahun 2022 ................................................................................................ 201
Tabel 152 Pola bakteri yang diisolasi dari spesimen urin di rumah semua rumah sakit di Kalimantan
tahun 2022 .................................................................................................................. 202
Tabel 153 Antibiogram spesimen urin semua rumah sakit di Kalimantan tahun 2022 .................. 203
Tabel 154 Pola bakteri yang diisolasi dari spesimen saluran napas bawah semua rumah sakit
tahun 2022 .................................................................................................................. 204
Tabel 155 Antibiogram spesimen saluran napas bawah semua rumah sakit di Kalimantan tahun
2022 ............................................................................................................................ 205
Tabel 156 Pola bakteri yang diisolasi dari spesimen darah di sumatera tahun 2022 ................... 206
Tabel 157 Antibiogram spesimen darah semua rumah sakit di Sumatera tahun 2022................ 207
Tabel 158 Pola bakteri yang diisolasi dari spesimen urin semua rumah sakit di Sumatera tahun
2022 ............................................................................................................................ 209
Tabel 159 Antibiogram spesimen urin semua rumah sakit di Sumatera tahun 2022 .................. 210
Tabel 160 Pola bakteri yang mungkin sebagai kontaminan yang diisolasi dari spesimen darah
semua rumah sakit di Sumatera tahun 2022 ................................................................211

Pola Patogen dan Antibiogram di Indonesia Tahun 2022


xxii

Tabel 161 Antibiogram yang mungkin sebagai kontaminan dari spesimen darah semua rumah
sakit di Sumatera tahun 2022 ..................................................................................... 212
Tabel 162 Pola bakteri yang diisolasi dari spesimen saluran napas bawah semua rumah di
Sumatera sakit tahun 2022.......................................................................................... 213
Tabel 163 Antibiogram spesimen saluran napas bawah semua rumah sakit di Sumatera tahun
2022 ............................................................................................................................ 214
Tabel 164 Pola bakteri yang diisolasi dari spesimen darah semua rumah sakit di Sulawesi tahun
2022 ............................................................................................................................ 216
Tabel 165 Pola bakteri yang mungkin sebagai kontaminan yang diisolasi dari spesimen darah
semua rumah sakit di Sulawesi tahun 2022 ................................................................ 216
Tabel 166 Pola bakteri yang diisolasi dari spesimen urin semua rumah sakit di Sulawesi tahun
2022 ............................................................................................................................ 217
Tabel 167 Pola bakteri yang diisolasi dari spesimen saluran napas bawah semua rumah sakit di
Sulawesi tahun 2022 ................................................................................................... 217
Tabel 168 Pola bakteri yang diisolasi dari spesimen darah rumah semua rumah sakit di Papua tahun
2022 ............................................................................................................................ 218
Tabel 169 Pola bakteri yang mungkin sebagai kontaminan yang diisolasi dari spesimen darah di
rumah semua rumah sakit di Papua tahun 2022.............................................................. 219
Tabel 170 Pola bakteri yang diisolasi dari spesimen urin di rumah semua rumah sakit di Papua tahun
2022 ............................................................................................................................ 220
Tabel 171 Pola bakteri yang diisolasi dari spesimen saluran napas bawah semua rumah sakit di
Papua tahun 2022 ....................................................................................................... 220
Tabel 172 Sebaran patogen prioritas WHO tahun 2020, 2021 dan 2022 ..................................... 221
Tabel 173 Sebaran patogen prioritas WHO berdasarkan spesimen di semua rumah sakit tahun 2022
.................................................................................................................................... 222
Tabel 174 Sebaran patogen prioritas WHO berdasarkan kelas rumah sakit tahun 2022 ............ 224
Tabel 175 Sebaran patogen prioritas WHO berdasarkan spesimen di rumah sakit kelas A tahun
2022 ............................................................................................................................ 225
Tabel 176 Sebaran patogen prioritas WHO berdasarkan spesimen di rumah sakit kelas B tahun
2022 ............................................................................................................................ 226
Tabel 177 Sebaran patogen prioritas WHO berdasarkan spesimen di rumah sakit kelas C tahun
2022 ............................................................................................................................ 227
Tabel 178 Sebaran patogen prioritas WHO berdasarkan perbandingan wilayah tahun 2022 ...... 235
Tabel 179 Sebaran patogen prioritas WHO di wilayah Bali-Nusa Tenggara tahun 2022 ............ 237
Tabel 180 Sebaran patogen prioritas WHO di wilayah Jawa Barat tahun 2022........................... 239
Tabel 181 Sebaran patogen prioritas WHO di wilayah DKI Jakarta tahun 2022 ......................... 240
Tabel 182 Sebaran patogen prioritas WHO di wilayah Jawa Tengah-Daerah Istimewa Yogyakarta
tahun 2022 .................................................................................................................. 241
Tabel 183 Sebaran patogen prioritas WHO di wilayah Jawa Timur tahun 2022 ......................... 242
Tabel 184 Sebaran patogen prioritas WHO di wilayah Kalimantan tahun 2022.......................... 243

Pola Patogen dan Antibiogram di Indonesia Tahun 2022


xxiii

Tabel 185 Sebaran patogen prioritas WHO di wilayah Sumatera tahun 2022 ............................. 244
Tabel 186 Sebaran patogen prioritas WHO di wilayah Sulawesi tahun 2022 .............................. 245
Tabel 187 Sebaran patogen prioritas WHO di wilayah Papua Barat tahun 2022 ......................... 246
Tabel 188 Pola jamur yang diisolasi dari spesimen darah di semua rumah sakit tahun 2022 ............
.................................................................................................................................... 247
Tabel 189 Pola kepekaan anti jamur dari spesimen darah di semua rumah sakit tahun 2022 ..........
.................................................................................................................................... 247
Tabel 190 Pola jamur yang diisolasi dari spesimen saluran napas bawah di semua rumah sakit
tahun 2022 .................................................................................................................. 248
Tabel 191 Pola kepekaan anti jamur spesimen saluran napas bawah di semua rumah sakit tahun
2022 ............................................................................................................................ 248
Tabel 192 Pola jamur yang diisolasi dari spesimen urin di semua rumah sakit tahun 2022 ........ 249
Tabel 193 Pola kepekaan anti jamur spesimen urin di semua rumah sakit tahun 2022 .............. 249
Tabel 194 Pola jamur yang diisolasi dari spesimen cairan serebrospinal di semua rumah sakit
tahun 2022 .................................................................................................................. 250
Tabel 195 Pola jamur yang diisolasi dari spesimen cairan pleura di semua rumah sakit tahun 2022
.................................................................................................................................... 250
Tabel 196 Pola jamur yang diisolasi dari spesimen cairan pleura di semua rumah sakit tahun 2022
.................................................................................................................................... 251
Tabel 197 Pola jamur yang diisolasi dari spesimen darah ICU semua rumah sakit tahun 2022 .. 251
Tabel 198 Pola kepekaan anti jamur spesimen darah dari ICU semua rumah sakit tahun 2022 251
Tabel 199 Pola jamur yang diisolasi dari spesimen saluran napas bawah ICU semua rumah sakit
tahun 2022 .................................................................................................................. 252
Tabel 200 Pola kepekaan anti jamur spesimen saluran napas bawah dari ICU semua rumah sakit
tahun 2022 .................................................................................................................. 252
Tabel 201 Pola jamur yang diisolasi dari spesimen urin ICU semua rumah sakit tahun 2022 .........
.................................................................................................................................... 253
Tabel 202 Pola kepekaan anti jamur spesimen urin dari ICU semua rumah sakit tahun 2022 .........
.................................................................................................................................... 253
Tabel 203 Pola jamur yang diisolasi dari spesimen cairan pleura ICU semua rumah sakit tahun
2022 ............................................................................................................................ 254
Tabel 204 Pola jamur yang diisolasi dari spesimen cairan asites ICU semua rumah sakit tahun
2022 ............................................................................................................................ 254
Tabel 205 Pola jamur yang diisolasi dari spesimen darah PICU semua rumah sakit tahun 2022
.................................................................................................................................... 254
Tabel 206 Pola jamur yang diisolasi dari spesimen saluran napas bawah PICU semua rumah sakit
tahun 2022 .................................................................................................................. 255
Tabel 207 Pola jamur yang diisolasi dari spesimen urin PICU semua rumah sakit tahun 2022 . 255
Tabel 208 Pola jamur yang diisolasi dari spesimen cairan serebrospinal PICU semua rumah sakit
tahun 2022 .................................................................................................................. 255

Pola Patogen dan Antibiogram di Indonesia Tahun 2022


xxiv

Tabel 209 Pola jamur yang diisolasi dari spesimen darah NICU semua rumah sakit tahun 2022
.................................................................................................................................... 256
Tabel 210 Pola kepekaan anti jamur spesimen darah dari NICU semua rumah sakit tahun 2022
.................................................................................................................................... 256
Tabel 211 Pola jamur yang diisolasi dari spesimen saluran napas bawah NICU semua rumah
sakit tahun 2022.......................................................................................................... 256
Tabel 212 Pola jamur yang diisolasi dari spesimen urin NICU semua rumah sakit tahun 2022 257
Tabel 213 Pola jamur yang diisolasi dari spesimen cairan asites NICU semua rumah sakit tahun
2022 ............................................................................................................................ 257
Tabel 214 Pola jamur yang diisolasi dari spesimen darah ruang rawat inap non ICU semua rumah
sakit tahun 2022.......................................................................................................... 257
Tabel 215 Pola kepekaan anti jamur spesimen darah ruang rawat inap non ICU semua rumah
sakit tahun 2022.......................................................................................................... 258
Tabel 216 Pola jamur yang diisolasi dari spesimen saluran napas bawah ruang rawat inap non
ICU semua rumah sakit tahun 2022 ........................................................................... 258
Tabel 217 Pola kepekaan anti jamur spesimen saluran napas bawah ruang rawat inap non ICU
semua rumah sakit tahun 2022 ................................................................................... 259
Tabel 218 Pola jamur yang diisolasi dari spesimen urin ruang rawat inap non ICU semua rumah
sakit tahun 2022.......................................................................................................... 259
Tabel 219 Pola kepekaan anti jamur spesimen urin ruang rawat inap non ICU semua rumah sakit
tahun 2022 .................................................................................................................. 260
Tabel 220 Pola jamur yang diisolasi dari spesimen cairan serebrospinal ruang rawat inap non
ICU semua rumah sakit tahun 2022 ........................................................................... 260
Tabel 221 Pola jamur yang diisolasi dari spesimen cairan pleura ruang rawat inap non ICU
semua rumah sakit tahun 2022 ................................................................................... 261
Tabel 222 Pola jamur yang diisolasi dari spesimen cairan asites ruang rawat inap non ICU semua
rumah sakit tahun 2022 .............................................................................................. 261
Tabel 223 Pola jamur yang diisolasi dari spesimen darah ruang rawat jalan/poliklinik/IGD semua
rumah sakit tahun 2022 .............................................................................................. 262
Tabel 224 Pola jamur yang diisolasi dari spesimen saluran napas bawah ruang rawat
jalan/poliklinik/IGD semua rumah sakit tahun 2022 ................................................. 262
Tabel 225 Pola kepekaan anti jamur spesimen saluran napas bawah ruang rawat
jalan/poliklinik/IGD semua rumah sakit tahun 2022 ................................................. 262
Tabel 226 Pola jamur yang diisolasi dari spesimen urin ruang rawat jalan/poliklinik/IGD semua
rumah sakit tahun 2022 .............................................................................................. 263
Tabel 227 Pola kepekaan anti jamur spesimen urin ruang rawat jalan/poliklinik/IGD semua
rumah sakit tahun 2022 .............................................................................................. 263
Tabel 228 Pola jamur yang diisolasi dari spesimen cairan serebrospinal ruang rawat
jalan/poliklinik/IGD semua rumah sakit tahun 2022 ................................................. 264

Pola Patogen dan Antibiogram di Indonesia Tahun 2022


xxv

Tabel 229 Pola jamur yang diisolasi dari spesimen cairan pleura ruang rawat jalan/poliklinik/IGD
semua rumah sakit tahun 2022 ................................................................................... 264
Tabel 230 Pola jamur yang diisolasi dari spesimen cairan asites ruang rawat jalan/poliklinik/IGD
semua rumah sakit tahun 2022 ................................................................................... 264
Tabel 231 Pola jamur yang diisolasi dari spesimen darah di rumah sakit kelas A tahun 2022 ... 265
Tabel 232 Pola kepekaan anti jamur spesimen darah di rumah sakit kelas A tahun 2022 .......... 265
Tabel 233 Pola jamur yang diisolasi dari spesimen saluran napas bawah di rumah sakit kelas A
tahun 2022 .................................................................................................................. 266
Tabel 234 Pola kepekaan anti jamur spesimen saluran napas bawah di rumah sakit kelas A tahun
2022 ............................................................................................................................ 266
Tabel 235 Pola jamur yang diisolasi dari spesimen urin di rumah sakit kelas A tahun 2022 ....... 267
Tabel 236 Pola kepekaan anti jamur spesimen urin di rumah sakit kelas A tahun 2022 ............ 267
Tabel 237 Pola jamur yang diisolasi dari spesimen cairan serebrospinal di rumah sakit kelas A
tahun 2022 .................................................................................................................. 268
Tabel 238 Pola jamur yang diisolasi dari spesimen cairan pleura di rumah sakit kelas A tahun
2022 ............................................................................................................................ 268
Tabel 239 Pola jamur yang diisolasi dari spesimen cairan asites di rumah sakit kelas A tahun 2022
.................................................................................................................................... 269
Tabel 240 Pola jamur yang diisolasi dari spesimen darah di rumah sakit kelas B tahun 2022 .... 269
Tabel 241 Pola jamur yang diisolasi dari saluran napas bawah di rumah sakit kelas B tahun 2022
.................................................................................................................................... 270
Tabel 242 Pola kepekaan anti jamur spesimen darah di rumah sakit kelas B tahun 2022 .......... 270
Tabel 243 Pola jamur yang diisolasi dari urin di rumah sakit kelas B tahun 2022 ...................... 271
Tabel 244 Pola kepekaan anti jamur spesimen urin di rumah sakit kelas B tahun 2022 ............ 271
Tabel 245 Pola jamur yang diisolasi dari cairan serebrospinal di rumah sakit kelas B tahun 2022
.................................................................................................................................... 272
Tabel 246 Pola jamur yang diisolasi dari cairan pleura di rumah sakit kelas B tahun 2022 ........ 272
Tabel 247 Pola jamur yang diisolasi dari cairan asites di rumah sakit kelas B tahun 2022 ......... 272
Tabel 248 Pola jamur yang diisolasi dari spesimen darah di rumah sakit kelas C tahun 2022 .... 273
Tabel 249 Pola jamur yang diisolasi dari spesimen saluran napas bawah di rumah sakit kelas C
tahun 2022 .................................................................................................................. 273
Tabel 250 Pola jamur yang diisolasi dari spesimen urin di rumah sakit kelas C tahun 2022 ...... 273

Pola Patogen dan Antibiogram di Indonesia Tahun 2022


xxvi

DAFTAR GRAFIK

Grafik 1 Distribusi Rumah Sakit yang terlihat SINAR 2022 berdasarkan kepemilikannya........... 3
Grafik 2 Distribusi Rumah Sakit yang terlihat SINAR 2022 berdasarkan kelas rumah sakit ....... 3
Grafik 3 Sebaran patogen prioritas WHO tahun 2020, 2021 dan 2022 ........................................ 221
Grafik 4 Sebaran patogen prioritas WHO berdasarkan spesimen di semua rumah sakit tahun 2022
.................................................................................................................................... 223
Grafik 5 Sebaran patogen prioritas WHO berdasarkan kelas rumah sakit tahun 2022 .............. 224
Grafik 6 Sebaran patogen prioritas WHO berdasarkan spesimen di rumah sakit kelas A tahun 2022
.................................................................................................................................... 225
Grafik 7 Sebaran patogen prioritas WHO berdasarkan spesimen di rumah sakit kelas B tahun 2022
.................................................................................................................................... 226
Grafik 8 Sebaran patogen prioritas WHO berdasarkan spesimen di rumah sakit kelas C tahun 2022
.................................................................................................................................... 227
Grafik 9 Pola kepekaan antibiotik untuk E.coli 3rd generation cephalosporin resistant di semua
rumah sakit tahun 2022 ............................................................................................... 228
Grafik 10 Sebaran K.pneumoniae 3rd generation cephalosporin resistant di semua rumah sakit
tahun 2022 .................................................................................................................. 229
Grafik 11 Pola kepekaan antibiotik untuk E.coli carbapenem resistant di semua rumah sakit
tahun 2022 .................................................................................................................. 230
Grafik 12 Pola kepekaan antibiotik untuk K.pneumoniae carbapenem resistant di semua rumah
sakit tahun 2022 .......................................................................................................... 231
Grafik 13 Pola kepekaan antibiotik untuk A.baumannii carbapenem resistant di semua rumah sakit
tahun 2022 .................................................................................................................. 232
Grafik 14 Pola kepekaan antibiotik untuk P.aeruginosa carbapenem resistant di semua rumah sakit
tahun 2022 .................................................................................................................. 233
Grafik 15 Pola kepekaan antibiotik untuk MRSA (Methicilin-resistant S,aureus) di semua rumah
sakit tahun 2022.......................................................................................................... 234
Grafik 16 Sebaran patogen prioritas WHO berdasarkan perbandingan wilayah tahun 2022....... 236
Grafik 17 Sebaran patogen prioritas WHO di wilayah Bali-Nusa Tenggara tahun 2022............. 238
Grafik 18 Sebaran patogen prioritas WHO di wilayah Jawa Barat tahun 2022 ........................... 239
Grafik 19 Sebaran patogen prioritas WHO di wilayah DKI Jakarta tahun 2022 ......................... 240
Grafik 20 Sebaran patogen prioritas WHO di wilayah Jawa Tengah-Daerah Istimewa Yogyakarta
tahun 2022 .................................................................................................................. 241
Grafik 21 Sebaran patogen prioritas WHO di wilayah Jawa Timur tahun 2022 .......................... 242
Grafik 22 Sebaran patogen prioritas WHO di wilayah Kalimantan tahun 2022 .......................... 243
Grafik 23 Sebaran patogen prioritas WHO di wilayah Sumatera tahun 2022 ............................. 244
Grafik 24 Sebaran patogen prioritas WHO di wilayah Sulawesi tahun 2022 .............................. 245
Grafik 25 Sebaran patogen prioritas WHO di wilayah Papua tahun 2022 ................................... 246

Pola Patogen dan Antibiogram di Indonesia Tahun 2022


xviii

DAFTAR ANTIBIOTIK YANG DIUJI

Tabel 1 Daftar singkatan dan golongan antibiotik yang diuji


No. SINGKATAN ANTIBIOTIK GOLONGAN
1 PEN Penicillin Penicillin
2 AMP Ampicillin Aminopenicillin
3 OXA Oxacillin Penicillin
4 AMC Amoxicillin/Clavulanate Betalactam/Betalactamase inhibitor
5 SAM Ampicillin/Sulbactam Betalactam/Betalactamase inhibitor
6 TZP Piperacillin/Tazobactam Betalactam/Betalactamase inhibitor
7 CZO Cefazolin Cephalosporin 1st Generation
8 FOX Cefoxitin Cephalosporin 2nd Generation
9 CXM Cefuroxime Cephalosporin 2nd Generation
10 CFM Cefixime Cephalosporin 3rd Generation
11 CSL Cefoperazone-sulbactam Cephalosporin 3rd Generation/Betalactamase
inhibitor
12 CZA Ceftazidime-avibactam Cephalosporin 3rd Generation/Betalactamase
inhibitor
13 CRO Ceftriaxone Cephalosporin 3rd Generation
14 CTX Cefotaxime Cephalosporin 3rd Generation
15 CAZ Ceftazidime Cephalosporin 3rd Generation
16 FEP Cefepime Cephalosporin 4th Generation
17 ATM Aztreonam Monobactam
18 ETP Ertapenem Carbapenem
19 MEM Meropenem Carbapenem
20 IPM Imipenem Carbapenem
21 DOR Doripenem Carbapenem
22 GEN Gentamycin Aminoglycoside
23 AMK Amikacin Aminoglycoside
24 SPT Spectinomycin Aminoglycoside
25 CIP Ciprofloxacin Fluoroquinolone
26 LVX Levofloxacin Fluoroquinolone
27 MFX Moxifloxacin Fluoroquinolone
28 AZM Azithromycin Macrolide
29 ERY Erythromycin Macrolide
30 CLI Clindamycin Lincosamide
31 SXT Trimethoprim/Sulfamethoxaz Sulfonamide
ole
32 TCY Tetracycline Tetracycline
33 DOX Doxycycline Tetracycline
34 TGC Tigecycline Tetracycline

Pola Patogen dan Antibiogram di Indonesia Tahun 2022


xix

No. SINGKATAN ANTIBIOTIK GOLONGAN


35 MNO Minocycline Tetracycline
36 VAN Vancomycin Glycopeptide
37 LNZ Linezolid Oxazolidinone
38 COL Colistin Cationic peptide

Pola Patogen dan Antibiogram di Indonesia Tahun 2022


1

BAB I
PENDAHULUAN

Resistansi antimikroba (AMR) telah dinyatakan sebagai ancaman kesehatan masyarakat


global yang berpotensi untuk mengancam dasar kedokteran modern dan pengendalian penyakit
infeksi. Perkiraan saat ini menunjukkan bahwa AMR bertanggung jawab atas sekitar 700.000
kematian manusia per tahun, dengan potensi mencapai hingga sepuluh juta kematian per tahun
pada tahun 2050 jika strategi efektif untuk mengurangi resistansi tidak diimplementasikan.
Meskipun dampak langsung terhadap kesehatan manusia telah diakui secara luas, namun masalah
AMR meluas hingga ke sektor kesehatan hewan dan lingkungan. Oleh karena itu, masalah ini
memerlukan pendekatan kolaboratif untuk mengatasi krisis AMR yang mencakup banyak aspek
ini.
Global Action Plan (GAP) dari World Health Organization (WHO) tentang AMR disusun
untuk melibatkan komunitas internasional dalam upaya mengatasi krisis kesehatan masyarakat
yang muncul. Indonesia telah menyusun Rencana Aksi Nasional tentang AMR untuk periode
2020-2024 (National Action Plan on AMR) dengan tujuan streategis seperti pada GAP, dengan
penambahan 1 tujuan strategis untuk penerapan pendekatan one health. Enam tujuan strategis
tersebut adalah (i) meningkatkan kesadaran tentang AMR melalui pelatihan, pendidikan, dan
komunikasi, (ii) memperkuat pengetahuan dan menjadi pedoman sebagai bahan surveilans serta
penelitian, (iii) mengurangi insiden infeksi melalui sanitasi, kebersihan, dan tindakan pencegahan
infeksi, (iv) optimalisasi obat antimikroba dalam kesehatan manusia dan hewan, (v)
mengembangkan dasar ekonomi untuk investasi berkelanjutan dalam obat-obatan baru, alat
diagnostik, vaksin, dan intervensi, (vi) membangun tata kelola dan koordinasi terpadu dalam
rangka pengendalian resistensi antimikroba. Tujuan strategis tersebut menjadi acuan penyusunan
kebijakan pemerintah yang lebih terarah dan efektif, dengan harapan proses pengelolaan akan
menghasilkan upaya mitigasi yang nyata terhadap AMR.
Tujuan kedua dari GAP menempatkan surveilans sebagai komponen utama untuk
menentukan status AMR dalam berbagai konteks dan memantau kemajuan menuju tujuan
pengendalian. Peran surveilans AMR yang berkelanjutan memfasilitasi evaluasi program
pengelolaan AMR, intervensi, dan efektivitas kebijakan berbasis bukti. Selain itu, masalah AMR
juga membuktikan adanya suatu kebutuhan untuk melakukan pemantauan yang berkelanjutan.

Pola Patogen dan Antibiogram di Indonesia Tahun 2022


2

Inisiatif internasional seperti Global Antimicrobial Resistance and Use Surveillance System
(GLASS) bertujuan untuk memberikan panduan dalam pengumpulkan dan standardisasi data dari
sistem surveilans AMR nasional sehingga dapat memberikan informasi yang dapat diandalkan.
Kini, surveilans telah menjadi kebutuhan global, adanya kebutuhan ini mendorong peneliti untuk
terus melakukan perbaikan struktur dan efektivitas sistem surveilans dalam menghadapi berbagai
macam hambatan serta menjadi motivasi sebagai pendorong dari sistem surveilans AMR nasional.
Sejak tahun 2019 Pemerintah Indonesia melalui Kementerian Kesehatan telah menjadi
salah satu negara yang ikut serta dalam kegiatan surveilans internasional yang diselenggarakan
oleh WHO, yaitu Global Antimicrobial Resistance Laboratory Surveillance System (GLASS).
Data surveilans dalam buku ini diharapkan dapat melengkapi data GLASS dan dapat menjadi
pendorong semua rumah sakit di Indonesia untuk juga melakukan surveilans AMR dengan data
yang berkualitas.
1. 1. Tujuan
Penyusunan buku “Pola Patogen dan Resistansi Antimikroba di Indonesia Tahun 2022” ini
bertujuan:
• Menampilkan data pola patogen dan antibiogram bakteri penyebab infeksi di rumah sakit,
• Menampilkan data prevalensi patogen prioritas yang ditetapkan World Health Organization
2015.
• Menyediakan data untuk membantu para klinisi dalam memilih antibiotik sebagai terapi
empirik bila rumah sakit belum atau tidak memiliki antibiogram
• Menyediakan data sebagai acuan para pemangku kebijakan dalam penyusunan peraturan
dan/atau pedoman tata laksana penyakit infeksi
• Menilai keberhasilan intervensi atau program pengendalian antimikroba
• Memperkirakan besarnya masalah beban AMR untuk tujuan epidemiologis
• Melihat tren masalah AMR dari waktu ke waktu termasuk untuk mendeteksi kemungkinan
kejadian luar biasa (KLB)
• Melihat masalah AMR per regional di dalam wilayah Indonesia
• Menjadi acuan bagi rumah sakit dalam penyusunan antibiogram

Pola Patogen dan Antibiogram di Indonesia Tahun 2022


3

1. 2. Metode pengumpulan data


Data surveilans resistansi antibiotik ini berasal dari 70 rumah sakit (RS) yang tersebar di
15 provinsi (Gambar 1), yang terdiri dari 22 RS Kelas A, 37 RS Kelas B dan 11 RS Kelas C
(Gambar 2). Status kepemilikan rumah sakit dapat dilihat pada grafik 1, terbanyak adalah RS
swasta (47,1%) dan RS pemerintah provinsi (15,7%). RS tersebar di 15 provinsi (Gambar 1) dan
7 pulau besar di Indonesia (Gambar 2 – 8).

jumlah

Grafik 1 Distribusi Rumah Sakit yang terlihat SINAR 2022 berdasarkan kepemilikannya

Grafik 2 Distribusi Rumah Sakit yang terlihat SINAR 2022


berdasarkan kelas rumah sakit

Pola Patogen dan Antibiogram di Indonesia Tahun 2022


4

Gambar 1 Peta rumah sakit yang terlibat SINAR 2022 di Indonesia

Gambar 2 Peta rumah sakit yang terlibat SINAR 2022 di Pulau Sumatera

Pola Patogen dan Antibiogram di Indonesia Tahun 2022


5

Gambar 3 Peta rumah sakit yang terlibat SINAR 2022 di Pulau Jawa

Gambar 4 Peta rumah sakit yang terlibat SINAR 2022 di Pulau Bali

Pola Patogen dan Antibiogram di Indonesia Tahun 2022


6

Gambar 5 Peta rumah sakit yang terlibat SINAR 2022 di Pulau Nusa Tenggara Barat

Gambar 6 Peta rumah sakit yang terlibat SINAR 2022 di Pulau Kalimantan

Gambar 7 Peta rumah sakit yang terlibat SINAR 2022 di Pulau Sulawesi

Pola Patogen dan Antibiogram di Indonesia Tahun 2022


7

Gambar 8 Peta rumah sakit yang terlibat SINAR 2022 di Pulau Papua
Masing-masing RS peserta surveilans telah memiliki layanan Laboratorium Mikrobiologi
Klinik dengan dokter Spesialis Mikrobiologi Klinik (Sp.MK) sebagai penaggung jawab layanan
laboratorium. Data berasal dari spesimen klinis yang diterima di laboratorium Mikrobiologi Klinik
selama periode 1 Januari hingga 31 Desember 2022. Spesimen klinis terdiri dari spesimen darah,
urin dan saluran napas bawah (respiratori) yaitu sputum, tracheal aspirate dan bronchoalveolar
lavage (BAL) serta cairan steril yaitu cairan serebrospinal, cairan sendi, cairan pleura, cairan asites
dan cairan perikardium. Kriteria eksklusi sampel adalah jika data sampel tidak lengkap sehingga
tidak bisa dibedakan apakah suatu isolat bakteri berasal dari pasien dan spesimen yang sama atau
tidak.
Setiap RS telah melakukan edukasi cara pengambilan spesimen mikrobiologi yang benar.
Identifikasi dan uji kepekaan dilakukan dengan salah satu metode sesuai dengan sumber daya
masing-masing rumah sakit meliputi alat otomatis alat otomatis Vitek 2 system (bioMerieux) atau
Phoenix (BD), Mindray atau metode difusi cakram dengan metode Kirby Bauer khususnya
beberapa antibiotik yang tidak termasuk dalam panel antibiotik pada AST card alat otomatis yang
digunakan. Penentuan batas sensitif, intermediet dan resistan mengacu pada Clinical and
Laboratory Standards Institute (CLSI): Performance standards for antimicrobial susceptibility
testing M-100 tahun 2020. Surveilans resistansi antibiotik PAMKI ini mengacu pada pedoman
Global Antimicobial Surveilance System (GLASS) dari World Health Organization (WHO) tahun
2015 dengan penambahan dan modifikasi sesuai dengan kondisi Indonesia.
Total isolat yang terkumpul adalah sebanyak 54.668 isolat. Rincian jumlah isolat
berdasarkan asal spesimen dan kelas RS dapat dilihat pada tabel 2. Saluran napas bawah

Pola Patogen dan Antibiogram di Indonesia Tahun 2022


8

merupakan spesimen asal isolat terbanyak yang dikumpulkan secara keseluruhan (40%) dan di RS
kelas B (40%) dan C (44%), sedangkan di RS kelas A urin merupakan spesimen asal isolat
terbanyak (40%). Pada surveilans tahun 2022 ini SINAR mencakup spesimen cairan steril,
meskipun jumlah spesimen cairan steril secara keseluruhan belum banyak, namun pola patogen
dan antibiogramnya sangat bermakna. Sebaran jumlah isolat berdasarkan jenis ruang perawatan
dapat dilihat pada tabel 3. Isolat terbanyak berasal dari non-ICU baik secara keseluruhan RS, per
kelas RS maupun per jenis spesimen. Selain cairan steril, spesimen lain yang diolah datanya adalah
urin. Urin yang dimasukan dalam pengolahan data merupakan spesimen urin dengan bakteriuria
yang bermakna.
Tabel 2 Distribusi isolat berdasarkan spesimen dan kelas rumah sakit
Semua RS RS kelas A RS Kelas B RS Kelas C
No Jenis Spesimen
n % n % n % n %
1 Darah 16.194 30 11.287 30 4.662 29 246 27
2 Urin 14.311 26 15.325 40 4.555 29 238 27
3 Saluran napas bawah 22.113 40 9.520 25 6.424 40 399 44
4 Cairan sendi 425 1 367 1 57 - 1 -
5 Cairan serebrospinal 87 - 61 - 26 - -
6 Cairan pleura 1.061 2 954 3 100 1 7 1
7 Cairan asites 453 1 365 1 82 - 6 1
8 Cairan perikardium 44 - 23 - 20 - 1 -
TOTAL 54.688 100 37.902 100 15.926 99 898 100

Pola Patogen dan Antibiogram di Indonesia Tahun 2022


9

Tabel 3 Sebaran jumlah dan persentase isolat berdasarkan jenis ruang perawatan
Semua RS
No Asal ruangan Saluran
Cairan Cairan Cairan Cairan Cairan
Darah % urin % napas % % % % % %
serebrospinal sendi pleura Asites Perikardium
bawah
1 ICU 4220 26 2501 17 6925 31 52 12 1 1 118 11 74 16 15 34
2 NICU 1540 10 40 0 364 2 15 4 0 0 2 0 3 1 0 0
3 NON-ICU 8571 53 8285 58 12694 57 299 70 60 69 810 76 335 74 26 59
4 Poliklinik/IGD 1464 9 3344 23 1635 7 16 4 26 30 122 11 40 9 1 2
5 PICU 399 2 141 1 495 2 43 10 0 0 9 1 1 0 2 5
Total 16194 100 14311 100 22113 100 425 100 87 100 1061 100 453 100 44 100
RS Kelas A
No Asal ruangan Saluran
Cairan Cairan Cairan Cairan Cairan
Darah % urin % napas % % % % % %
serebrospinal sendi pleura Asites Perikardium
bawah
1 ICU 2932 26 2066 22 4290 28 40 11 1 2 99 10 51 14 7 30
2 NICU 1271 11 26 0 267 2 11 3 0 0 1 0 3 1 0 0
3 NON-ICU 6030 53 5910 62 9671 63 273 74 42 69 738 77 282 77 14 61
4 Poliklinik/IGD 733 6 1426 15 671 4 14 4 18 30 110 12 28 8 1 4
5 PICU 321 3 92 1 393 3 29 8 0 0 6 1 1 0 1 4
Total 11287 100 9520 100 15292 100 367 100 61 100 954 100 365 100 23 100
RS Kelas B
No Asal ruangan Saluran
Cairan Cairan Cairan Cairan Cairan
Darah % urin % napas % % % % % %
serebrospinal sendi pleura Asites Perikardium
bawah
1 ICU 1226 26 426 9 2453 38 12 21 0 0 17 17 23 28 7 35
2 NICU 214 5 12 0 90 1 4 7 0 0 1 1 0 0 0 0
3 NON-ICU 2456 53 2227 49 2876 45 25 44 18 69 69 69 47 57 12 60
4 Poliklinik/IGD 707 15 1845 41 908 14 2 4 8 31 10 10 12 15 0 0
5 PICU 59 1 45 1 97 2 14 25 0 0 3 3 0 0 1 5
Total 4662 100 4555 100 6424 100 57 100 26 100 100 100 82 100 20 100
RS Kelas C
No Asal ruangan Saluran
Cairan Cairan Cairan Cairan Cairan
Darah % urin % napas % % % % % %
serebrospinal sendi pleura Asites Perikardium
bawah
1 ICU 62 25 9 4 182 46 0 0 0 0 2 29 0 0 1 100
2 NICU 55 22 2 1 7 2 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0
3 NON-ICU 86 35 148 62 148 37 1 100 0 0 3 43 6 100 0 0
4 Poliklinik/IGD 24 10 75 32 57 14 0 0 0 0 2 29 0 0 0 0
5 PICU 19 8 4 2 5 1 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0
Total 246 100 238 100 399 100 1 100 0 0 7 100 6 100 1 100

Pola Patogen dan Antibiogram di Indonesia Tahun 2022


10

1.3. Metode analisis data


1. 3. 1. Pola bakteri dan antibiogram
Pengolahan data resistansi menggunakan perangkat lunak WHONET 2021 versi 21.7.16.0.
Secara garis besar, pengolahan data dibagi menjadi dua yaitu daftar jenis bakteri dan pola resistansi
atau antibiogram. Analisis dikelompokkan berdasarkan jenis spesimen, asal ruangan, kelas rumah
sakit dan regional. Pembagian masing-masing variabel adalah sebagai berikut
1. Jenis spesimen, dibagi menjadi:
a. Darah
b. Urin
c. Saluran napas bawah (gabungan sputum, tracheal aspirate dan BAL)
d. Cairan serebrospinal (LCS)
e. Cairan sendi
f. Cairan pleura
g. Cairan asites
h. Cairan perikardium
2. Asal ruangan, dibagi menjadi:
a. ICU (Intensive Care Unit)
b. PICU (Pediatric Intensive Care Unit)
c. NICU (Neonatal Intensive Care Unit)
d. Non-ICU
e. Poliklinik/IGD (Outpatient)
3. Kelas rumah sakit, dibagi menjadi:
a. Kelas A
b. Kelas B
c. Kelas C
4. Regional, dibagi menjadi:
a. Sumatera
b. DKI Jakarta
c. Jawa Barat
d. Jawa Tengah dan Daerah Istimewa Yogyakarta (DI Yogyakarta)
e. Jawa Timur
f. Bali-NTB

Pola Patogen dan Antibiogram di Indonesia Tahun 2022


11

g. Kalimantan
h. Sulawesi
i. Papua Barat
Analisis dilakukan mengacu pada ketentuan dari Clinical and Laboratory Standards Institute
(CLSI): Analysis and Presentation of Cumulative Antimicrobial Susceptibility Test Data; Approved
Guideline tahun 2023 dan Pedoman Nasional Penyusunan Antibiogram dari PAMKI tahun 2020
sebagai berikut:
1. Data yang dianalisis adalah yang jumlahnya >30 isolat, dengan tujuan agar memperoleh hasil
statistik yang bermakna dan bakteri diurutkan dari yang terbanyak.
2. Mikroorganisme yang dianalisis adalah mikroorganisme patogen sesuai dengan masing-
masing jenis spesimen sesuai panduan American Society of Microbiology 2014 dan Isenberg
2016.
3. Khusus spesimen darah dibuat tabel khusus untuk bakteri yang berpotensi sebagai kontaminan
yang merupakan bagian dari flora nomal kulit seperti Staphylococci koagulase negatif,
Micrococcus species, Corynebacterium species dan Viridans Group Streptococci. Data kultur
darah yang dikumpulkan pada surveilans ini tidak memisahkan apakah bakteri berpotensi
kontaminan yang diperoleh dari 1 atau 2 botol yang terdeteksi pertumbuhan mikroba. Bakteri
ini dapat dipertimbangkan sebagai penyebab infeksi terutama jika ditemukan pada lebih dari
satu kultur darah. Sebelum diputuskan pemberian terapi antibiotik, perlu dipertimbangkan
kondisi klinis pasien dan diskusi dengan klinisi (American Society of Microbiology, 2014).
4. Pola patogen dilaporkan berdasarkan urutan jumlah isolat terbanyak
5. Semua angka hasil persentase perhitungan dibulatkan memakai sistem pembulatan dengan
ketentuan sebagai berikut:
a. ≥ 0,5 dibulatkan ke atas
b. < 0,5 dibulatkan ke bawah
6. Ketentuan pada pola kepekaan patogen, sebagai berikut:
a. Data yang ditampilkan adalah persen sensitif (%S)
b. Patogen dengan resistan instrinsik diberi kode IR dengan latar belakang warna putih
(CLSI, 2021)
c. Karena jumlah isolat yang diujikan untuk tiap jenis antimikroba berbeda, maka disebelah
kolom data persentase sensitifitas pada tabel antibiogram, dicantumkan kolom jumlah

Pola Patogen dan Antibiogram di Indonesia Tahun 2022


12

isolat yang diujikan (n). Persentase sensitif dihitung dari jumlah bakteri yang diujikan
tersebut.
d. Tidak ada panduan yang baku tentang pewarnaan kotak pada antibiogram. Batas warna
berdasar persentase ini akan berbeda di setiap negara, karena itu PAMKI
mempertimbangkan kondisi lokal Indonesia. Pada surveilans ini kami menggunakan
ketentuan sebagai berikut:
o Kotak warna merah: persen sensitif 0 - 49%
o Kotak warna kuning: persen sensitif 50-75%
o Kotak warna hijau: persen sensitif 76-100%
1.3.2. Patogen Prioritas
Analisis selanjutnya yang dilakukan adalah monitoring persentase patogen prioritas WHO yang
dipilih berdasarkan WHO tahun 2017, sebagai berikut:
3.1. 1 Prioritas 1: CRITICAL
a. Acinetobacter baumannii, carbapenem-resistant
b. Pseudomonas aeruginosa, carbapenem-resistant
c. Enterobacteriaceae, carbapenem-resistant, ESBL-producing
3.1. 2 Prioritas 2: HIGH
a. Enterococcus faecium, vancomycin-resistant
b. Staphylococcus aureus, methicillin-resistant, vancomycin-intermediate atau
vancomycin- resistant
c. Helicobacter pylori, clarithromycin-resistant
d. Campylobacter spp., fluoroquinolone-resistant
e. Salmonellae, fluoroquinolone-resistant
f. Neisseria gonorrhoeae, cephalosporin-resistant, fluoroquinolone-resistant
3.1. 3 Prioritas 3: MEDIUM
a. Streptococcus pneumoniae, penicillin-non-susceptible
b. Haemophilus influenzae, ampicillin-resistant
c. Shigella spp., fluoroquinolone-resistant.

Pola Patogen dan Antibiogram di Indonesia Tahun 2022


13

Patogen prioritas WHO yang dipantau dalam surveilans ini adalah sebagai berikut:
1. Acinetobacter baumannii complex carbapenem resistant
Resistan carbapenem didefinisikan resistan terhadap salah satu antibiotika golongan
carbapenem, dalam surveilans ini antibiotik yang dipilih untuk mewakili golongan
carbapenem adalah meropenem.
2. Pseudomonas aeruginosa carbapenem resistant
Resistan carbapenem didefinisikan resistan terhadap salah satu antibiotika golongan
carbapenem, dalam surveilans ini antibiotik yang dipilih untuk mewakili golongan
carbapenem adalah meropenem.
3. Klebsiella pneumonia carbapenem resistant
Resistan carbapenem didefinisikan resistan terhadap salah satu antibiotika golongan
carbapenem, dalam surveilans ini antibiotik yang dipilih untuk mewakili golongan
carbapenem adalah meropenem.
4. Escherichia coli carbapenem resistant
Resistan carbapenem didefinisikan resistan terhadap salah satu antibiotika golongan
carbapenem, dalam surveilans ini antibiotik yang dipilih untuk mewakili golongan
carbapenem adalah meropenem.
5. Klebsiella pneumoniae 3rd generation cephalosporin resistant
Resistan cephalosporin generasi ke-3 didefinisikan resistan terhadap salah satu antibiotika
cephalosporin generasi ke-3, dalam surveilans ini antibiotik yang dipilih untuk mewakili
golongan cephalosporin generasi ke-3 adalah ceftriaxone.
6. Escherichia coli 3rd generation cephalosporin resistant
Resistan cephalosporin generasi ke-3 didefinisikan resistan terhadap salah satu antibiotika
cephalosporin generasi ke-3, dalam surveilans ini antibiotik yang dipilih untuk mewakili
golongan cephalosporin generasi ke-3 adalah ceftriaxone. Secara praktis resistansi terhadap
cephalosporin generasi ketiga menggambarkan angka extended spectrum beta lactamase
(ESBL).
7. Methicillin-resistant Staphylococcus aureus (MRSA).
Angka MRSA dilihat dari hasil uji kepekaan terhadap antibiotik cefoxitin atau oxacillin.
Analisis patogen prioritas WHO ini juga dikelompokkan berdasarkan jenis spesimen, asal
rungan, kelas rumah sakit.

Pola Patogen dan Antibiogram di Indonesia Tahun 2022


14

BAB II
POLA BAKTERI DAN ANTIBIOGRAM

2.1. Pola bakteri dan antibiogram semua rumah sakit berdasarkan jenis spesimen tahun 2022
2.1.1 Spesimen darah
Jenis spesimen : darah
Asal ruangan : seluruh ruangan
Lokasi : semua rumah sakit
Tabel 4 Pola bakteri yang diisolasi dari spesimen darah di semua rumah sakit tahun 2022
NO Bakteri Jumlah Isolat (%)
1 Klebsiella pneumoniae 1746 18,6
2 Escherichia coli 1689 18,0
3 Staphylococcus aureus 1415 15,1
4 Acinetobacter baumannii complex 936 10,0
5 Pseudomonas aeruginosa 648 6,9
6 Enterococcus faecalis 408 4,3
7 Enterobacter cloacae 379 4,0
8 Serratia marcescens 274 2,9
9 Burkholderia cepacia complex 228 2,4
10 Salmonella sp. 164 1,7
11 Acinetobacter lwoffii 144 1,5
12 Enterococcus faecium 133 1,4
13 Stenotrophomonas maltophilia 131 1,4
14 Sphingomonas paucimobilis 120 1,2
15 Proteus mirabilis 112 1,1
16 Achromobacter xylosoxidans 73 0,7
17 Acinetobacter sp. 69 0,7
18 Pseudomonas stutzeri 62 0,6
19 Streptococcus pneumoniae 57 0,6
20 Streptococcus agalactiae 54 0,5
21 Pseudomonas putida 53 0,5
22 Pseudomonas fluorescens 52 0,5
23 Streptococcus pyogenes 52 0,5
24 Aeromonas hydrophila 45 0,4
25 Staphylococcus lugdunensis 45 0,4

Pola Patogen dan Antibiogram di Indonesia Tahun 2022


15

NO Bakteri Jumlah Isolat (%)


26 Aerococcus viridans 43 0,4
27 Moraxella sp. 40 0,4
28 Klebsiella aerogenes 39 0,4
29 Salmonella Typhi 38 0,4
30 Citrobacter freundii 34 0,3
31 Streptococcus suis 33 0,3
32 Providencia stuartii 31 0,3
Total 9347 100

Tiga isolat terbanyak berturut turut adalah Klebsiella pneumoniae, Escherichia coli dan
Staphylococcus aureus dengan total sebesar 51,7% (4850/9347).

Pola Patogen dan Antibiogram di Indonesia Tahun 2022


16

Tabel 5 Antibiogram spesimen darah di semua rumah sakit tahun 2022

PERSENTASE SENSITIF PER ANTIBIOTIK / % S

Clavulanic Acid

Cefoperazone

Ciprofloxacin

Moxifloxacin
Ceftazidime/

Levofloxacin
Tazobactam
Piperacillin/
Amoxicillin/
Ceftazidime
Ceftriaxone
Cefotaxime
BAKTERI

Aztreonam

Ampicillin/
Avibactam

sulbactam

sulbactam
Cefepime
Amikacin
Cefoxitin

Cefixime
Oxacillin

%S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N
K. pneumoniae 52 233 81 1539 50 1492 29 737 31 1431 35 1626 71 38 35 66 33 1544 27 1624 32 672 51 471
56 1643 36 1507 44 708 50 462
E. coli 67 204 97 1494 67 1428 37 801 33 1434 52 1604 85 27 32 93 42 1527 36 1563 64 576 75 466
88 1555 29 1475 33 651 40 449
S. aureus 61 810 67 1281 67 1281 67 1281 67 1281 67 1281 67 1281 67 1281
67 1281 70 1341 69 1172 72 983
A. baumannii complex IR IR 57 809 26 798 15 309 9 768 26 863 IR IR 38 855 IR IR 39 263
27 886 29 861 30 433
P. aeruginosa 85 550 68 535 IR IR IR IR 67 607 100 3 55 573 IR IR IR IR 73 169
67 592 69 603 62 259
E. faecalis IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR 96 127 97 70 99 85 37 318 36 347
E. cloacae 4 52 94 333 54 332 38 178 32 307 41 348 67 3 18 11 37 347 IR IR IR IR 69 105 64 350 43 324 67 119 56 110
S. marcescens 33 6 94 233 76 214 51 105 38 219 45 260 67 3 46 244 IR IR IR IR 91 53 83 266 60 245 89 90 96 50
B. cepacia complex 83 163 IR IR IR IR 59 11 68 44
Salmonella sp. 86 21 89 140 95 82 85 142 91 161 60 5 83 6 87 152 63 154 86 55 81 52 94 149 31 83 84 63 92 49
A. lwoffii 50 4 82 112 89 103 50 28 69 117 69 123 80 120 79 19 63 70 78 117 80 35
E. faecium IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR 27 33 18.8 16 15 20 19 105 19 95 0 1
S. maltophilia IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR 77 79
S. paucimobilis 0 1 75 76 72 87 39 13 55 91 43 94 21 87 67 3 33 9 89 9 58 60 56 89 54 13 50 2
P. mirabilis 58 12 97 99 88 99 75 52 74 99 90 108 100 2 88 8 89 104 66 108 77 26 90 20 95 100 50 98 58 31 50 22
A. xylosoxidans 0 1 11 36 42 35 0 6 4 40 83 37 5 37 50 1 67 2 100 3 83 3 15 37 20 6 50 2
Acinetobacter sp. 0 10 73 63 37 63 39 13 14 56 32 65 46 65 75 12 38 63 42 57 69 16
P. stutzeri 67 6 100 53 93 56 71 7 91 53 91 57 98 55 60 5 67 6 83 6 95 55 93 55 100 6
S. pneumoniae 90 94.6 99 29 94 31 81 37 94 32
S. agalactiae 34 29.9 26 24 100 24 91 43
P. putida 0 2 98 44 49 43 28 18 11 38 73 33 12 52 0 17 0 19 43 14 71 51 78 50 70 20
P. fluorescens 0 1 78 32 83 41 20 5 41 44 54 43 21 39 0 2 0 2 25 4 71 24 51 41 57 7
S. pyogenes 50 2 100 24 100 25 84 31
A. hydrophila 0 2 100 40 92 38 60 10 76 38 91 45 100 2 91 42 0 21 7 15 64 11 69 42 91 44 88 16 0 1
S. lugdunensis 39 28 47 43 47 43 47 43 47 43 47 43 47 43 47 43 63 43 63 41 71 38
A. viridans 25 4 0 2 100 1 100 1 50 2 0 1 67 3 100 1 100 1 0 3 25 4 25 4
Moraxella sp. 20 10 15 13 39 23 46 22 42 12 82 17 53 15 80 15
K. aerogenes 0 6 86 35 63 30 41 17 31 32 40 35 41 34 IR IR IR IR 71 7 60 35 53 30 60 15 71 7
S. Typhi 3 37 100 37 100 18 100 32 100 37 100 9 100 33 100 37 100 15 100 10 100 36 58 26 92 12 100 3
C. freundii 0 2 86 29 55 31 27 11 31 29 33 33 100 1 36 31 IR IR IR IR 70 10 55 31 34 32 58 12 40 5
S.suis 100 32 100 32 100 30 100 32
P. stuartii 0 6 56 27 62 26 53 19 26 23 40 30 68 28 21 28 IR IR 29 14 70 27 25 28 24 17 20 15

Pola Patogen dan Antibiogram di Indonesia Tahun 2022


17

Tabel 5 Antibiogram spesimen darah semua di rumah sakit tahun 2022 (lanjutan)
PERSENTASE
PERSENTASE SENSITIFSENSITIF PER ANTIBIOTIK
PER ANTIBIOTIK /%S /%S

Sulfamethoxazole
Sulfamethoxazole

Trimethoprim/
Trimethoprim/
Erythromycin
Erythromycin

Azithromycin
Azithromycin
Meropenem
Meropenem

Vancomycin
Vancomycin
Clindamycin

Tetracycline
Clindamycin

Tetracycline

Minocycline
Minocycline
Doxycycline
Doxycycline
Cefuroxime
Cefuroxime

Gentamicin
Gentamicin
BAKTERIBAKTERI

Doripenem
Doripenem

Ceftaroline
Ceftaroline
Ertapenem
Ertapenem

Tigecycline
Tigecycline
Imipenem
Imipenem

Ampicillin
Ampicillin

Cefazolin
Cefazolin
Penicillin
Penicillin

Linezolid
Linezolid
%S N %S
%S N
N %S
%S N
N %S
%S N
N %S
%S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N
pneumoniaeK. pneumoniae 77 562 77
79 562
1691 79
63 1691
54 63
79 54
1126 79
68 1126
1329 68 1329 IR IR 1316
10 IR 57
10 1316
IR
7 57
20 7 44
101 20 1705
101 44 1705 68 40 5568 40
55 445
445 47 1588 47 1588 30 23 30 23
oli E. coli 88 515 88
95 515
1631 95
96 1631
66 96
97 66
1138 97
87 1138
1316 87 1158
10 1316 10 10 1296
14 351 39 1158
14 1296
351
13 2139 13 59
147 21 1656
147 59 1656 43 37 3343 37
33 386
386 46 1525 46 1525 100 6 100 6
aureus S. aureus 67 1281 67 1281 67 1281 67 1281 67
97 1281
866 97
9 866
43 209 20 1281
67 43
10 67 1281 67
10 67 1365
1281 77 1281 81
77 1338
1365 89
81 1338 89
180 64 76 180
64 1344
1316 65
1316 76 1344
249 8465 249
1295 84
93 1295
1318 93 1257
98 1318 100
98 1257
40 100 40
baumannii A.complex
baumannii33complex
297 33
38 297
892 38
29 892
7 29
IR 7
IR IR IR IR IR IR IR 32 904 32 904 37 37 82
82 57 860 57 860 80 5 80 5
aeruginosaP. aeruginosa69 200 69
76 200
621 76
77 621
13 77
IR 13
IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR 622
IR 73 IR 73 622 IR IR IR
IR IR IR IR IR
aecalis E. faecalis 98 44 98
100 44
5 100 15 100 1 98 268 98 306
66 268 95
66 95
IR 355 306
355
IR IR IR IR IR IR IR IR IR 75 IR 28
IR 26
75 26 28
326 9 379 IR
326
9 379 IR IR
94 IR
372 94
87 372 100
368 87 368
8 100 8
loacae E. cloacae 74 123 74
85 123
365 85
91 365
11 91
78 11
246 78
74 246
291 74 306
66 291 95
66 95
IR 355 IR IR
IR 100 306
2 100
355 13 232 58
13 373
23 58 373 57 7 57
51 7
51 110
110 56 349 56 349 80 5 80 5
marcescensS. marcescens89 56 89
97 56
267 97
100 267
1 100
93 1
189 93
95 189
205 95 205 IR IR IR IR IR IR
IR IR 268
IR 46 IR 46 268 100 2 100 0 0 502
50 91 244 91 244
B. cepacia complex
cepacia complex 79 167 79 167 IR IR IR IR IR IR IR IR 85 147 85 147
Salmonella sp.
monella sp. 90 51 90
96 51
161 96
100 161
7 100
99 7
113 99
83 113
133 83 133 0 2 0 2 0 1 950 411 95 41 92 153 92 153 100 1 100 1
woffii A. lwoffii 89 18 89
83 18
120 83
100 120
1 100 1 0 16 0 16 84 124 84 124 100 2 100
88 16 2 88 16 64 104 64 104 100 1 100 1
aecium E. faecium 0 1 0 1 97 76 97 95
22 76 14
22 95 14
107 IR 107
IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR
100 IR
6 100
43 1016 43 101 4 115 IR
4 115 IR IR
90 IR
115 90
94 115 100
119 94 119
5 100 5
S. maltophiliaIR IR
maltophilia IR IR IR IR IR IR IR IR 92 25 92IR 25
IR IR IR IR IR IR IR 81 116 81 116
S. paucimobilis
paucimobilis 63 8 63
77 83 8 77
100 83
2 100
0 2 0
83 2
83 83 83 0 15 45 0 82
15 45 82 33 3 33
70 943 70 94 100 1 100 31 100 3 48 82 48 82
mirabilis P. mirabilis 33 9 33
93 1109 93
0 110
4 0 82
88 4 88
IR 82
IR IR IR 21 78 10021 782 100 72 100
66 7
110 66 110 50 2 50
IR IR2 IR IR 49 106 49 106 0 3 0 3
A. xylosoxidans
xylosoxidans 38 4 38
90 40 4 90
100 40
1 100
0 1 0
68 1
33 68 33 0 2 0 362 0 36 0 1 40 391 4 39 88 33 88 33
Acinetobacter
netobacter sp. 86sp. 7 86
43 65 7 43 65 33 3 33 3 38 64 38 64 100 2 100 2 79 61 79 61 100 3 100 3
tutzeri P. stutzeri 100 2 100
93 57 2 93 57 95 56 95 95
22 56 14
22 95 14
107 2 107
54 2 54 95 56 95 56 100 1 100 1 89 55 89 55
pneumoniaeS. pneumoniae100 1 100 41 100 4 100 2 100 2 75 36 75 36 50 34 7550 4034 75 40 42 38 42
100 38 38
100 33 100 33
agalactiaeS. agalactiae 100 15 100 15 100 15 100 15 0 1 0 1 100 1 100 1 81 42 81 42 14 42 8414 4442 100
84 44
2 100
72 182 72
94 18
36 94 43
100 36 100 43
putida P. putida 71 17 71
45 17
51 45 51 IR IR IR IR IR
0 IR
50 0 50 89 52 89 52 26 51 26 51
P. fluorescens50
luorescens 2 50
91 35 2 91 35 43 7 43 39
10 7 10 39 64 42 64 42 39 36 39 36
pyogenesS. pyogenes 100 37 100 37 90 31 90 31 21 28 8621 2928 67
86 29
3 67 273 67
100 27
28 28
100 31 100 31
hydrophilaA. hydrophila40 10 40
59 10
44 59
50 44
2 50
91 2
34 91
89 34
37 89 28
93 37 96
93 26
28 965 26 05
43 43
1 1000 1 100
89 451 89 45 83 6 83 6 85 40 85
100 40
1 100 1
ugdunensisS. lugdunensis47 43 47 43 47 43 47 43 47
94 43
33 94
0 33
1 670 31 47
67 43 3 47 43 47 43 47
64 43
42 64
52 42 52
50 42
2 50 42
74 2 54
74 4342 50
54 43
2 50
71 422 71
91 42
43 91 44
100 43 100 44
viridans A. viridans 50 2 50
67 32 67 3 100 1 100 1 0 7 0 7 50 2 50
67 32 67
33 3 33 3 50 4 50
0 4 0 4 67 3 67
100 43 100 54 100 5
Moraxella sp.
raxella sp. 88 33
88 41 100 41 100 33 80 5 80 5 60 5 60 5 72 18 72 18
aerogenesK. aerogenes69 13 69
84 13 100
37 84 37
3 100 3
76 25 76
70 25
27 70 27 12 1573 12
IR 1573
IR IR IR 100 1 100
57 351 57 35 33 3 33
56 93 56 9 73 33 73 33 100 2 100 2
Typhi S. Typhi 93 14 93
95 14 100
37 95 37
1 100 31
1 100 31
32 100 32
1 100 1 3 36 3 36 0 9 30 389 3 38 100 3 100 3 100 37 100 37
reundii C. freundii 67 6 67
84 6 100
32 84 32
1 100 1
77 26 77
82 26
27 82 27 IR IR IR IR IR IR IR IR IR
67 IR
33 67 33 29 7 29 7 50 30 50 30 0 1 0 1
uis S.suis 100 32 32 100 28
100 31 31 100 28 100 31 100 31 3.1 31
3.1 32 100 32 100 31
1 100 1 100 32 32
100 31 100 31
tuartii P. stuartii 59 29 59 29 71 14 71
IR 14
IR IR IR
100 1 100
IR IR 1 IR IR IR IR 100 1 100
3 1
30 3 30 IR IR IR IR 33 27 33 27

%S 0-49
%S 50-75
%S 76-100
IR Intrinsik Resistan
Antibiotik tidak diuji
Jumlah <30 isolat

Pola Patogen dan Antibiogram di Indonesia Tahun 2022


18

Jenis spesimen : darah


Asal ruangan : seluruh ruangan
Lokasi : semua rumah sakit

Tabel 6 Pola bakteri yang mungkin sebagai kontaminan yang diisolasi dari spesimen
darah semua rumah sakit tahun 2022
NO Bakteri Jumlah Isolat (%)
1 Staphylococcus hominis 2529 28,6
2 Staphylococcus haemolyticus 2286 25,8
3 Staphylococcus epidermidis 1623 18,3
4 Staphylococcus capitis 336 3,8
5 Staphylococcus urealyticus 268 3,0
6 Staphylococcus saprophyticus 189 2,1
7 Staphylococcus, coagulase negative 167 1,8
8 Kocuria kristinae 166 1,8
9 Staphylococcus warneri 160 1,8
10 Micrococcus luteus 137 1,5
11 Staphylococcus sp. 134 1,5
12 Staphylococcus sciuri 105 1,1
13 Dermacoccus nishinomiyaensis 92 1,0
14 Staphylococcus cohnii 91 1,0
15 Staphylococcus xylosus 88 0,9
16 Staphylococcus sciuri 78 0,8
17 Corynebacterium sp. 68 0,7
18 Staphylococcus caprae 54 0,6
19 Kocuria rosea 52 0,5
20 Staphylococcus equorum 52 0,5
21 Bacillus cereus 48 0,5
22 Staphylococcus kloosii 41 0,4
23 Corynebacterium matruchotii 40 0,4
24 Streptococcus mitis 32 0,3
Total 8836 100

Catatan: Bakteri dianggap sebagai kontaminan karena merupakan bagian dari flora nomal kulit.
Bila terdapat pertumbuhan spesies bakteri tersebut, maka keputusan bakteri sebagai kontaminan
atau patogen perlu didiskusikan dengan klinisi berdasarkan kondisi klinis pasien

Pola Patogen dan Antibiogram di Indonesia Tahun 2022


19

Tabel 7 Antibiogram yang mungkin sebagai kontaminan dari spesimen darah di semua rumah sakit tahun 2022

PERSENTASE SENSITIF PER ANTIBIOTIK / % S

Clavulanic Acid
Cefoperazone

Ciprofloxacin

Moxifloxacin
Levofloxacin
Tazobactam
Piperacillin/
Amoxicillin/
Ceftazidime
BAKTERI

Ceftriaxone
Cefotaxime

Aztreonam

Ampicillin/
sulbactam

sulbactam
Cefepime
Amikacin
Cefoxitin

Cefixime
Oxacillin

%S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N
S. hominis 20 1360 21 2378 21 2378 21 2378 21 2378 21 2378 21 2378 21 1 21 2378 50 2311 49 2290 48 2013
S. haemolyticus 5 1327 5 2193 5 2193 5 2193 5 2193 5 2193 5 2193 5 2193 17 2133 17 2045 17 1711
S. epidermidis 20 1069 20 1518 20 1518 20 1518 20 1518 20 1518 20 1518 20 1518 47 1519 45 1401 46 1031
S. capitis 21 180 23 322 23 322 23 322 23 322 23 322 23 322 23 322 32 286 32 285 32 248
S. urealyticus 10 111 10 254 10 254 10 254 10 254 10 254 10 254 10 254 19 253 18 252 16 251
S. saprophyticus 39 98 35 152 35 152 35 152 35 152 35 152 35 152 35 152 63 179 66 172 62 143
CoNS 28 132 31 140 31 140 31 140 31 140 31 140 31 140 31 1 31 140 54 92 47 156 56 71
K. kristinae 100 1 7 15 31 16 60 5 71 7 67 3 0 2 33 3 35 20 100 3 80 5 11 18 24 21 40 5
S. warneri 33 83 30 156 30 156 30 156 30 156 30 156 30 156 30 156 51 148 52 150 52 140
M. luteus 81 31 56 36 90 10 100 6 100 4 100 4 100 1 100 1 75 4 92 12 100 3 100 3 50 22 71 41 63 16
Staphylococcus sp. 22 59 21 56 21 56 21 56 21 56 21 56 21 56 21 56 21 1 21 56 14 36 20 56 0 4
S. sciuri 20 56 27 96 27 13 27 96 27 96 27 96 27 96 27 96 27 1 27 96 55 87 51 85 38 72
D. nishinomiyaensis 100 3 20 5 0 2 0 2 0 3 40 5 0 1
S. cohnii ss. cohnii 3 65 10 74 10 74 10 74 10 74 10 74 IR IR 10 74 10 74 10 74 29 76 21 70 65 17
S. xylosus 13 54 15 65 15 65 15 65 15 65 15 65 IR IR 15 65 15 65 15 1 15 65 37 82 33 80 26 70
S. lentus 26 31 36 70 36 70 36 70 36 70 36 70 IR IR 36 70 36 70 36 70 65 71 62 66 61 61
Corynebacterium sp. 0 2 0 7 0 1 0 1 0 1 23 65 0 5 26 62
S. caprae 29 7 30 10 30 10 30 10 30 10 30 10 30 10 30 10 30 10 46 11 42 12
K. rosea 100 2 20 5 100 1 50 4 100 1 20 5 33 6 33 6
S. equorum 5 42 5 43 5 43 5 43 5 43 5 43 5 43 5 43 29 41 22 41
B. cereus 0 16 0 5 100 3 0 2 29 21 20 35 100 5
S. kloosii 15 26 18 39 18 39 18 39 18 39 18 39 18 39 18 39 50 38 38 32 27 22
C. matruchotii 0 3 3 36 9 33
S. mitis 50 2 67 3 100 1 85 20 73 22 100 1 0 1 100 1 100 1 100 1 83 23 95 20

Pola Patogen dan Antibiogram di Indonesia Tahun 2022


20

Tabel 7 Antibiogram yang mungkin sebagai kontaminan dari spesimen darah di semua rumah sakit tahun 2022 (lanjutan)

PERSENTASE PER ANTIBIOTIK


SENSITIFSENSITIF
PERSENTASE /%S /%S
PER ANTIBIOTIK

Sulfamethoxazole

Sulfamethoxazole
Trimethoprim/

Trimethoprim/
Erythromycin

Erythromycin
Azithromycin

Azithromycin
Meropenem

Meropenem

Vancomycin

Vancomycin
Clindamycin

Clindamycin

Tetracycline

Tetracycline

Minocycline

Minocycline
Doxycycline

Doxycycline
BAKTERIBAKTERI

Cefuroxime

Cefuroxime
Gentamicin

Gentamicin
Doripenem

Doripenem

Ceftaroline

Ceftaroline
Ertapenem

Ertapenem
Tigecycline

Tigecycline
Imipenem

Imipenem

Ampicillin

Ampicillin
Cefazolin

Cefazolin
Penicillin

Penicillin

Linezolid

Linezolid
%S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N
hominis S. hominis 21 2378 21 2378 21 2378 21 2378 21
97 2378
1872 97
7 1872
2042 7 2042 7
21 2042
2378 21 2378 21 2378 21
85 2378
2381 85
43 2381
2217 43
92 2217
119 92
54 119
2216 54
33 2216
2296 33
26 2296
220 26
50 220
2270 50
92 2270
2202 92 2202
2247 92
100 2247
80 100 80
S. haemolyticus
haemolyticus 5 2193 5 2193 5 2193 5 2193 5
99 2193
1454 99
1 1454
1929 1 1929 15 1929
2193 5 2193 5 2193 5
32 2193
2213 32
23 2213
2053 23
96 2053
138 96
55 138
2035 55
19 2035
2144 19
16 2144
213 16
56 213
2093 56
90 2093
2067 90
94 2067
2080 94
100 2080
98 100 98
S. epidermidis
epidermidis 20 1518 20 1518 20 1518 20 1518 20
97 1518
938 97
5 938
1379 5 1379 5
20 1379
1518 20
100 1518
2 100
20 2
1518 20
51 1518
1562 51
40 1562
1490 40
93 1490
114 93
68 114
1508 68
32 1508
1532 32
35 1532
200 35
41 200
1461 41
90 1461
1498 90
95 1498
1494 95
98 1494
51 98 51
capitis S. capitis 23 322 23 322 23 322 23 322 23
98 322
212 98
8 212
252 8 252 8
23 252
90 23 90 23 13 23
64 13
309 64
35 309
307 35
100 307
25 100
74 25
298 74
32 298
313 32
24 313
51 24
83 51
309 83
91 309
301 91 301
303 91
100 303
15 100 15
S. urealyticus
urealyticus 10 254 10 254 10 254 10
99 254
235 99
8 235
236 8 236 8
10 236
254 10 254 10 254 10
89 254
258 89
8 258
253 8
100 253
2 100
89 2
236 89
7 236
253 7
50 253
2 50
57 2
249 57
97 249
231 97
94 231
246 94 246
S. saprophyticus
saprophyticus 35 152 35 152 35 152 35 152 35
98 152
114 98
3 114
145 3 145 3
35 145
152 35 152 35 152 35
80 152
183 80
54 183
178 54
90 178
19 90
70 19
169 70
40 169
178 40
50 178
38 50
71 38
152 71
88 152
164 88
94 164
153 94
100 153
6 100 6
NS CoNS 31 140 31 140 31 140 31 140 31
98 140
60 98
9 60
139 9 139 9
31 139
140 31 140 56 155 56
32 155
148 32
43 148
7 43
62 7
154 62
26 154
145 26
9 145
11 9
43 11
148 43
94 148
146 94
95 146
141 95
100 141
2 100 2
kristinae K. kristinae 80 5 80
86 57 86 7 93 15 93
100 151 100
29 1
17 29
67 173 67 3 83 6 83
39 6
18 39
18 18
17 18 17 71 7 71
0 7
17 0 17 75 4 75
71 47 71
100 73 100 3
warneri S. warneri 30 156 30 156 30 156 30 156 30
95 156
129 95
8 129
137 8 137 8
30 137
156 30 156 30 156 30
85 156
154 85
50 154
149 50
100 149
15 100
76 15
146 76
39 146
150 39
41 150
17 41
85 17
143 85
94 143
142 94
95 142
149 95
100 149
4 100 4
luteus M. luteus 75 4 75
100 46 100 6 100 2 100
82 2
11 82
65 11
20 65
75 20
12 75
25 124 25 4 100 3 100
83 3
41 83
58 41
38 58
100 38
1 100
81 1
32 81
60 32
42 60
56 42
9 56
73 9
33 73
91 33 91
87 33
30 87 30
Staphylococcus
phylococcus sp. 21 sp.56 21 56 21 56 21 56 21
100 56
1 100
0 1 0 1 0
21 1
56 21 56 21 56 21
33 56
24 33
40 24
45 40
63 45
27 63
55 27
51 55
29 51
62 29
0 62
3 0
33 3
24 33
82 24
110 82
100 110
2 100 2
sciuri S. sciuri 27 96 27 96 27 96 27
96 96
50 96
12 50
83 12 83 12
27 83
96 27 96 27 96 27
64 96
97 64
21 97
94 21 94 58 86 58
42 86
94 42
14 94
7 14
70 7
91 70
74 91
89 74
77 89
97 77 97
D. nishinomiyaensis
nishinomiyaensis 0 1 0 1 100 2 100
50 2 50
0 2 0 2 40 5 40
20 5 20 5 67 3 67
20 35 20 5 33 3 33
67 3 67 3 67 3
cohnii ss.S.cohnii
cohnii ss. cohnii 10 74 10 74 10 74 10
100 74
18 100
2 18
67 2 67 2
10 67
74 10 74 10 74 10
58 74
80 58
9 80
76 9
50 76
2 50
71 2
82 71
10 82
84 10
29 84
7 29
65 7
81 65
82 81
82 82
89 82
83 89 83
xylosus S. xylosus 15 65 15 65 15 65 15
98 65
51 98
13 51
80 13 80 13
15 80
65 15 65 15 65 15
63 65
83 63
20 83
82 20
67 82
18 67
61 18
83 61
22 83 22
50 83
18 50
65 18
69 65
82 69
77 82
93 77
69 93 69
entus S. lentus 36 70 36 70 36 70 36 70 36
98 70
54 98
26 54
70 26 70 26
36 70 36 70
100 1 100 1
36 70 36
74 70
72 74
27 72
70 27
100 70
4 100
68 4
60 68
42 60
72 42
75 72
4 75
66 4
67 66
83 67
66 83
87 66
74 87
100 741 100 1
Corynebacterium
rynebacterium sp. sp. 23 62 23
0 62
4 0 4 60 60 60
19 60
62 19 62 48 64 48
20 64
10 20 10 40 5 40
91 5
63 91
97 63
60 97 60
caprae S. caprae 30 10 30 10 30 10 30 10 30
60 105 60
0 56 0 6 0
30 62 30 2 30 10 30
46 10
11 46 11 46
100 11
2 100
89 29 89
23 9
13 23
0 13
2 0
50 2
10 50
78 109 78
89 9 89
100 92 100 2
rosea K. rosea 80 5 80 5 20 5 20
100 51 100 1 83 6 83
0 64 0 4 20 5 20 5 0 1 0
100 1 100 1
equorumS. equorum 5 43 5 43 5 43 5 43 50 431 0 1
42 0 42
44 05 44
43 5 43 43 42 43
7 42 7 42 50 42 50
7 42
45 7 45 56 43 56
66 43
41 66
79 41
43 79 43
cereus B. cereus 41 32 41 32 0 1 0 1 0 19 0
11 19
18 11 18 60 5 60
83 5
36 83 36 67 6 67
46 6
35 46 35 33 3 33
75 38 75
100 86 100 6
kloosii S. kloosii 18 39 18 39 18 39 18 39 100
18 39
20 100
11 20
38 11 38 11
18 381 18 1 87 39 87
16 39
37 16 37 76 38 76
11 38 11
0 38
1 0
68 1
38 68
84 38 84
87 38
39 87 39
C. matruchotii
matruchotii 9 32 9 32 55 29 55
3 29
33 3 33 15 34 15
0 343 0 3 94 34 94
100 34
32 100 32
mitis S. mitis 100 1 100 1 100 1 100 1 100 18
1 100
67 18
21 67
76 21 76 21 100 1 100
50 12 50
67 2
21 67 21 64 22 64 22
25 64 25 67 6 67
100 6
20 100 20
17 100 17

%S 0-49
%S 50-75
%S 76-100
IR Intrinsik Resistan
Antibiotik tidak diuji
Jumlah <30 isolat

Pola Patogen dan Antibiogram di Indonesia Tahun 2022


21

2.1.2 Spesimen saluran napas bawah


Jenis spesimen : saluran napas bawah
Ruangan : seluruh ruangan
Lokasi : semua rumah sakit

Tabel 8. Pola bakteri yang diisolasi dari spesimen saluran napas bawah di semua rumah
sakit tahun 2022
NO Bakteri Jumlah Isolat (%)
1 Klebsiella pneumoniae 6584 28,6
2 Acinetobacter baumannii complex 4126 17,9
3 Pseudomonas aeruginosa 3197 13,9
4 Escherichia coli 2045 8,9
5 Staphylococcus aureus ss. aureus 1434 6,2
6 Enterobacter cloacae 1061 4,6
7 Stenotrophomonas maltophilia 880 3,8
8 Achromobacter xylosoxidans 292 1,3
9 Serratia marcescens 288 1,3
10 Klebsiella aerogenes 287 1,2
11 Burkholderia cepacia complex 267 1,2
12 Enterococcus faecalis 236 1,0
13 Sphingomonas paucimobilis 176 0,8
14 Acinetobacter sp. 158 0,7
15 Pseudomonas putida 151 0,7
16 Klebsiella oxytoca 149 0,6
17 Proteus mirabilis 119 0,5
18 Acinetobacter lwoffii 114 0,5
19 Streptococcus pneumoniae 103 0,4
20 Citrobacter freundii 99 0,4
21 Enterococcus faecium 94 0,4
22 Klebsiella ozaenae 93 0,4
23 Raoultella ornithinolytica 92 0,4
24 Rothia mucilaginosa 81 0,4
25 Gemella morbillorum 76 0,3
26 Moraxella sp. 70 0,3
27 Pseudomonas fluorescens 68 0,3
28 Aeromonas hydrophila 60 0,3
29 Citrobacter koseri 58 0,3
30 Streptococcus agalactiae 57 0,2
31 Acinetobacter junii 54 0,2
32 Moraxella catarrhalis 49 0,2
33 Granulicatella adiacens 47 0,2

Pola Patogen dan Antibiogram di Indonesia Tahun 2022


22

NO Bakteri Jumlah Isolat (%)


34 Pantoea agglomerans 41 0,2
35 Enterobacter sp. 40 0,2
36 Cronobacter sakazakii 38 0,2
37 Elizabethkingia meningoseptica 38 0,2
38 Acinetobacter haemolyticus 36 0,2
39 Chromobacterium violaceum 36 0,2
40 Chryseomonas luteola 36 0,2
41 Pseudomonas sp. 35 0,2
42 Serratia liquefaciens 33 0,1
Total 22998 100
Tiga isolat terbanyak berturut-turut adalah Klebsiella pneumoniae, Acinetobacter
baumannii complex, Pseudomonas aeruginosa sebesar 60,5% (13907/22998).

Pola Patogen dan Antibiogram di Indonesia Tahun 2022


23
Tabel 9 Antibiogram spesimen saluran napas bawah di semua rumah sakit tahun 2022
PERSENTASE SENSITIF PER ANTIBIOTIK / % S

Clavulanic Acid

Cefoperazone

Ciprofloxacin
Ceftazidime/

Moxifloxacin
Levofloxacin
Amoxicillin/

Piperacillin/
Tazobactam
Ceftazidime
Ceftriaxone
Cefotaxime
BAKTERI

Aztreonam

Ampicillin/
Avibactam

sulbactam

sulbactam

Imipenem
Cefepime
Amikacin
Cefoxitin

Cefixime
Oxacillin
%S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N
K. pneumoniae 34 360 88 6049 70 5972 57 2935 54 5662 60 5982 58 185 55 401 58 5609 50 6132 55 2201 78 1546 74 6189 50 5432 47 2278 65 1495 73 1896
A. baumannii complex 59 3681 31 3679 12 1231 10 3433 31 3890 IR IR 38 3861 IR IR 56 879 31 4002 31 3838 34 1798 44 174 33 1287
P. aeruginosa 85 2873 68 2839 IR IR IR IR 69 3069 52 98 53 2885 IR IR IR IR 77 929 67 3044 63 3050 52 1488 59 1133
E. coli 35 138 95 1860 56 1852 22 837 22 1772 46 1862 70 33 10 123 32 1771 36 1935 56 662 81 478 84 1930 16 1771 15 844 27 478 81 583
S. aureus 62 762 66 1294 66 1294 66 1294 66 1294 66 1294 66 1294 66 1294 66 1294 73 1358 71 1125 71 1075 66 1294
E. cloacae 4 23 96 966 71 963 60 485 55 964 63 1005 75 8 25 52 58 959 IR IR IR IR 75 300 77 982 61 878 60 278 71 252 76 295
S. maltophilia IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR 64 525 IR IR
A. xylosoxidans 5 254 62 76 0 20 2 25 93 249 50 9 0 28 1 173 4 2 63 205 93 4 83 7 45 259 9 22 95 211 12 27 80 14
S. marcescens 20 5 91 272 73 244 49 144 56 236 58 261 79 14 78 9 58 238 IR IR IR IR 85 60 78 268 50 240 52 88 76 50 59 85
K. aerogenes 5 19 92 258 71 258 71 146 65 242 72 255 60 10 68 250 IR IR IR IR 85 68 74 255 66 224 57 89 75 81 46 87
B. cepacia complex 14 140 IR IR IR IR 21 89 15 158
E. faecalis IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR 34 218 37 210
S. paucimobilis 0 1 71 139 75 134 48 21 65 140 66 140 0 1 0 4 20 123 0 6 44 9 76 21 65 104 44 133 41 37 33 3 33 6
Acinetobacter sp. 76 148 37 145 23 26 17 139 38 144 46 143 71 21 39 150 35 147 50 30 56 16
P. putida 90 147 70 148 8 40 8 113 74 147 50 2 8 143 36 22 65 147 59 150 44 57 71 45
K. oxytoca 10 29 79 141 73 136 80 65 64 131 89 114 100 1 83 12 85 107 56 139 65 48 94 33 78 131 91 102 57 65 86 28 74 31
P. mirabilis 100 2 97 113 82 104 69 64 72 107 81 113 25 4 63 16 75 105 62 111 70 37 88 42 84 113 47 106 52 52 31 26 42 12
A. lwoffii 0 1 80 95 71 91 56 18 56 93 64 99 69 98 94 18 55 75 57 101 72 32 100 2 63 19
S. pneumoniae 100 3 85 54 85 59 100 7 84 67 87 54 100 2
C. freundii 0 7 93 85 67 88 68 40 55 86 63 88 100 1 0 3 56 82 IR IR IR IR 77 17 76 79 43 83 39 33 50 16 75 20
E. faecium IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR 18 78 21 71
K. ozaenae 100 3 89 89 62 87 53 57 53 80 64 91 50 84 51 88 43 51 83 40 77 86 54 61 57 21 80 45 73 51
R. ornithinolytica 5 67 44 90 24 92 100 9 18 91 59 22 0 1 56 25 12 77 100 1 50 2 38 86 76 25 23 70 100 2 100 1
R.mucilaginosa 38 8 33 9 0 1 50 2 50 2 0 1 50 2 67 3 55 11 63 8
G. morbillorum 36 11 46 13 83 6 50 2 58 12 0 12 46 11
Moraxella sp. 0 7 62 26 70 20 19 16 46 35 52 27 100 4 100 6 68 19 25 12 40 20 75 16 33 15 49 33 41 22
P. fluorescens 89 54 75 60 23 13 12 58 76 59 9 46 86 7 69 48 66 62 48 25 100 9
Aeromonas hydrophila 43 7 98 52 73 45 92 13 66 55 77 53 70 47 8 25 44 9 83 6 84 55 68 47 94 16 78 9
C. koseri 100 1 95 57 90 52 85 27 85 53 86 57 100 1 50 2 86 50 82 54 76 25 100 15 94 54 90 39 93 14 91 22 89 27
S. agalactiae 100 9 100 17 76 21 75 40
A. junii 96 49 92 48 100 6 86 51 87 52 96 46 92 13 80 40 79 48 85 20 100 1 100 6
M. catarrhalis 0 1 41 22 18 17 13 24 12 33 22 27 100 2 20 25 39 18 10 31 54 28 24 17 36 31 40 30 60 5 0 1
G. adiacens 100 1 29 7 71 7 0 1 0 1 100 1 33 9 33 9 67 9 50 2 100 2
P. agglomerans 18 11 73 41 37 41 25 20 28 36 53 30 37 30 54 37 41 22 88 17 59 41 46 22 33 27 59 22 63 24
Enterobacter sp. 84 32 67 9 64 11 36 14 70 10 50 8 50 6 63 16 29 7 92 25 78 9 65 20 71 7 67 3 83 6
C. sakazakii 0 3 71 38 32 37 22 32 34 38 51 35 20 35 42 36 42 31 65 31 61 36 22 18 8 13 70 30 29 31
E. meningoseptica 7 29 4 26 0 14 4 27 0 33 50 2 4 27 67 6 11 9 100 5 3 33 61 33 74 23 7 14
%S 0-49
A. haemolyticus 76 33 83 35 43 7 71 34 78 36 0 1 0 1 76 33 50 6 57 7 63 35 74 34 73 11 0 1 50 6 %S 50-75
C. violaceum 13 32 3 31 20 5 3 32 33 6 0 6 9 32 0 4 17 6 16 31 23 31 22 32 0 1 %S 76-100
C. luteola 77 34 52 31 63 8 33 33 49 35 25 4 11 28 40 10 29 7 67 3 44 32 41 32 62 13 69 13 IR Intrinsik Resistan
Pseudomonas sp. 17 6 81 26 76 21 38 21 29 14 67 24 25 12 73 15 90 19 76 25 76 25 80 5 Antibiotik tidak diuji
0 9 75 32 58 31 80 15 55 29 83 23 33 3 78 18 17 29 14 7 100 1 70 23 52 23 8 13 0 2 60 5 Jumlah <30 isolat
S. liquefaciens

Pola Patogen dan Antibiogram di Indonesia Tahun 2022


24
Tabel 9 Antibiogram spesimen saluran napas bawah semua di rumah sakit tahun 2022 (lanjutan)
PERSENTASE SENSITIF PER ANTIBIOTIK / % S

Sulfamethoxazole
Trimethoprim/
Erythromycin

Azithromycin
Meropenem

Clindamycin

Vancomycin

Minocycline
Tetracycline
Doxycycline
Cefuroxime

Gentamicin
Doripenem

Ceftaroline
Ertapenem

Tigecycline
BAKTERI

Imipenem

Ampicillin

Cefazolin

Linezolid
%S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N
K. pneumoniae 73 1896 84 6379 75 154 89 4307 76 5145 IR IR 22 4412 46 77 50 406 67 6463 61 77 67 1391 61 6032 78 27
A. baumannii complex 33 1287 38 4015 22 117 IR IR 56 3247 IR IR 35 4057 63 72 20 324 54 3707
P. aeruginosa 59 1133 71 3095 48 119 IR IR IR IR IR IR 74 3133 IR IR IR IR
E. coli 81 583 88 1995 90 50 95 1327 93 1590 6 1958 6 1572 8 13 5 144 53 2006 39 23 36 447 41 1882 64 14
S. aureus 66 1294 66 1294 66 1294 66 1294 98 995 13 1177 66 1294 86 85 66 1294 85 1393 97 265 70 1343 91 1306 92 1281 97 1259 100 122
E. cloacae 76 295 89 1031 96 26 79 720 78 875 IR IR IR IR 67 6 27 78 76 1044 70 10 62 236 71 957 50 2
S. maltophilia IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR 73 761
A. xylosoxidans 80 249 89 9 72 173 0 2 0 205 2 259 0 22 85 211
S. marcescens 59 85 85 279 78 9 86 190 79 224 IR IR IR IR 100 5 IR IR 53 285 67 6 4 53 82 253 67 3
K. aerogenes 46 87 82 279 86 7 86 177 79 207 IR IR IR IR 31 13 79 281 100 2 63 76 73 267 100 1
B. cepacia complex 0 242 IR IR IR IR
E. faecalis 90 218 IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR 76 29 25 213 12 209 IR IR 94 216 95 212
S. paucimobilis 33 6 67 134 0 2 33 3 79 121 20 5 58 109 50 2 78 18 66 144 100 1 33 6 59 112
Acinetobacter sp. 56 16 42 147 0 1 79 138 41 148 50 2 64 14 68 143
P. putida 71 45 72 141 29 7 0 2 80 150
K. oxytoca 74 31 76 142 100 4 95 85 96 99 IR IR 64 14 75 145 0 1 82 27 76 135
P. mirabilis 42 12 89 116 40 5 81 86 IR IR 45 111 77 22 69 116 0 3 IR IR 49 105 0 1
A. lwoffii 63 19 76 99 60 5 83 87 80 103 100 1 60 5 74 89
S. pneumoniae 100 2 92 12 100 1 100 2 98 52 67 60 100 1 36 61 57 63 50 2 53 61 98 49 100 59
C. freundii 75 20 88 92 100 4 93 67 78 77 IR 97 IR IR IR IR 50 2 58 19 56 89 50 2
E. faecium 97 58 18 85 IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR 100 3 31 70 4 76 IR IR 80 84 80 84 100 3
K. ozaenae 73 51 81 91 100 6 74 38 70 73 IR IR 24 71 0 2 77 91 100 1 65 49 76 86 33 3
R. ornithinolytica 100 1 32 91 0 1 71 24 91 23 IR 91 1 91 100 1 32 92 31 90
R.mucilaginosa 0 1 100 2 33 3 100 1 56 9 50 16 0 1 38 8 55 11 63 8 69 13 71 14 50 8 50 2
G. morbillorum 86 7 100 1 75 12 50 12 18 11 44 18 27 11 100 1 60 5 100 1
Moraxella sp. 68 25 79 29 50 2 65 17 100 4 60 10 59 27 8 50 4 13 8 2 4 46 28 100 1
P. fluorescens 100 9 75 60 100 2 76 62
A.hydrophila 78 9 81 57 93 44 100 44 0 4 9 45 100 2 75 57 50 2 66 47
C. koseri 89 27 96 55 100 3 97 34 95 41 IR IR 50 38 0 3 90 57 100 2 90 19 94 50 100 1
S. agalactiae 67 15 100 2 100 7 96 28 83 35 74 43 27 37 78 41 82 11 87 38 88 34
A. junii 100 6 89 52 100 1 100 5 83 6 100 1 86 7 20 5 100 1 43 7 50 2 50 2 100 1
M. catarrhalis 0 1 36 31 52 25 0 1 100 2 100 2 24 25 4 26 19 2 50 28 1
G. adiacens 100 2 50 2 29 7 67 9 100 1 29 7 20 10 100 2 30 10 100 1 0 2 67 3
P. agglomerans 63 24 61 41 100 3 63 8 57 21 17 41 14 36 58 40 64 25 66 41 67 3
Enterobacter sp. 83 6 81 26 50 2 33 3 27 11 17 6 0 2 75 20 67 12 67 12
C. sakazakii 29 31 56 36 100 1 100 4 39 31 18 38 11 36 58 38 47 30 68 37
E. meningoseptica 7 14 8 38 0 1 11 19 0 9 0 20 0 2 8 37 67 3 13 8 63 30
A. haemolyticus 50 6 79 34 0 4 0 1 87 31 0 4 0 33 82 33 100 1 0 1 85 33
C. violaceum 9 32 0 2 50 6 0 2 0 2 13 32 4 28 17 30
C. luteola 69 13 50 34 17 6 0 6 64 25 0 12 26 27 55 33 100 2 55 11 71 31 43 7
Pseudomonas sp. 80 5 81 16 0 1 74 27
S. liquefaciens 60 5 53 32 94 17 94 16 6 32 3 29 0 1 60 30 33 6 61 28

Pola Patogen dan Antibiogram di Indonesia Tahun 2022


25

Pola Patogen dan Antibiogram di Indonesia Tahun 2022


25

2.1.3 Spesimen urin


Jenis spesimen : urin
Asal ruangan : seluruh ruangan
Lokasi : semua rumah sakit

Tabel 10 Pola bakteri yang diisolasi dari spesimen urin di semua rumah sakit tahun
2022
NO Bakteri Jumlah Isolat (%)
1 Escherichia coli 5422 42,8
2 Klebsiella pneumoniae 1928 15,2
3 Enterococcus faecalis 1190 9,4
4 Pseudomonas aeruginosa 849 6,7
5 Acinetobacter baumannii complex 574 4,5
6 Enterobacter cloacae 378 2,9
7 Proteus mirabilis 340 2,6
8 Enterococcus faecium 303 2,3
9 Staphylococcus aureus 299 2,3
10 Burkholderia cepacia complex 242 1,9
11 Morganella morganii 151 1,1
12 Streptococcus agalactiae 137 1,0
13 Citrobacter freundii 125 0,9
14 Pseudomonas putida 113 0,8
15 Citrobacter koseri 87 0,6
16 Klebsiella aerogenes 78 0,6
17 Staphylococcus saprophyticus 61 0,4
18 Stenotrophomonas maltophilia 60 0,4
19 Klebsiella oxytoca 53 0,4
20 Salmonella sp. 50 0,3
21 Sphingomonas paucimobilis 50 0,3
22 Providencia stuartii 46 0,3
23 Serratia marcescens 42 0,3
24 Klebsiella ozaenae 32 0,2
25 Acinetobacter lwoffii 31 0,2
Total 12641 100
Tiga isolat terbanyak berturut turut adalah Escherichia coli, Klebsiella pneumoniae, dan
Enterococcus faecalis dengan total sebesar 67,6% (8540/12641)

Pola Patogen dan Antibiogram di Indonesia Tahun 2022


26

Tabel 11 Antibiogram spesimen urin di semua rumah sakit tahun 2022


PERSENTASE SENSITIF PER ANTIBIOTIK / % S

Clavulanic Acid

Cefoperazone

Ciprofloxacin

Moxifloxacin
Ceftazidime/

Levofloxacin
Tazobactam
Piperacillin/
Amoxicillin/
Ceftazidime
Ceftriaxone
Cefotaxime
BAKTERI

Aztreonam

Ampicillin/
Avibactam

sulbactam

sulbactam
Cefepime
Amikacin
Cefoxitin

Cefixime
Oxacillin

%S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N
E. coli 61 605 98 4939 59 4773 40 2952 38 4716 51 5138 79 61 41 694 44 4834 33 4973 59 2127 79 1915 84 5124 25 4590 26 2648 35 1741
K. pneumoniae 48 208 84 1736 52 1706 39 889 38 1688 40 1816 55 33 47 246 39 1704 31 1758 43 666 60 579 60 1820 29 1633 31 792 46 528
E. faecalis IR IR IR 143 IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR 97 514 96 372 97 444 43 1154 46 944 23 114
P. aeruginosa 82 767 55 767 IR IR IR IR 58 808 47 17 0 112 44 768 IR IR IR IR 69 354 61 806 53 809 46 494 28 51
A. baumannii complex 72 533 34 498 21 178 10 521 33 538 0 39 IR IR 50 508 IR IR 60 172 37 552 32 507 41 297 41 44
E. cloacae 5 41 96 348 54 340 39 193 38 329 42 364 0 1 8 37 40 343 IR IR IR IR 55 158 60 356 43 304 47 164 61 131
P. mirabilis 69 26 98 309 93 281 85 193 85 297 96 324 100 2 77 69 93 300 69 303 81 113 87 126 94 323 53 287 55 157 45 85
E. faecium IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR 10 97 16 80 25 4 12 74 11 292 9 236 9 34
S. aureus 59 183 65 267 65 267 65 267 65 267 65 267 65 267 65 267 72 279 69 225 74 219
B. cepacia complex 9 129 9 147 14 22 6 191 77 207 100 3 0 14 3 135 IR IR IR IR 37 60 6 142 21 169 35 110 11 9
M. morganii 0 19 98 146 90 143 83 101 78 138 83 145 50 4 77 31 89 141 17 144 IR IR 85 71 95 147 64 118 64 66 51 57
S. agalactiae 100 34 98 54 97 61 60 37 90 98 88 98
C. freundii 90 113 40 113 32 62 24 96 33 114 0 2 0 10 29 112 IR IR IR IR 67 43 64 115 25 99 30 60 40 47
P. putida 0 5 80 96 25 94 10 39 2 99 24 112 50 2 0 2 3 98 22 23 31 109 19 101 22 45 33 3
C. koseri 88 8 100 83 90 80 89 54 87 79 90 87 100 2 97 33 88 83 83 83 91 42 98 40 95 86 93 69 91 33 86 28
K. aerogenes 0 7 94 69 70 67 58 40 48 61 61 69 100 1 57 7 53 66 IR IR IR IR 78 18 72 71 58 59 67 30 88 25
S. saprophyticus 51 41 38 42 38 42 38 42 IR IR 38 18 38 17 38 6 38 24 38 33 38 19 81 57 81 47 83 36
S. maltophilia IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR 37 41
K. oxytoca 100 4 96 47 82 44 63 30 74 39 69 49 100 1 78 9 67 46 54 48 57 21 79 14 80 51 62 42 53 19 52 21
Salmonella sp. 40 5 IR IR 83 36 77 26 69 42 74 50 100 7 74 42 56 43 82 11 80 20 90 49 23 35 47 30 58 12
S. paucimobilis 64 42 80 35 71 14 71 38 50 44 100 2 18 34 75 4 33 6 100 4 83 40 46 37 35 17 100 1
P. stuartii 75 12 73 45 62 42 58 38 67 42 71 45 100 2 77 43 24 42 IR IR 67 33 76 45 39 26 15 20 43 30
S. marcescens 0 4 100 40 66 35 86 21 62 37 68 41 0 1 60 37 IR IR IR IR 69 13 85 41 60 30 85 13 85 13
K. ozaenae 33 3 94 31 62 29 50 26 52 27 55 31 0 2 54 28 47 30 45 20 82 17 74 31 29 21 50 14 56 16
A. lwoffii 84 25 63 24 60 5 48 25 62 26 50 2 0 3 73 26 33 6 86 7 57 21 52 25 80 10 0 1

Pola Patogen dan Antibiogram di Indonesia Tahun 2022


27

Tabel 11. Antibiogram spesimen urin di semua rumah sakit tahun 2022 (lanjutan)
PERSENTASE SENSITIF
PERSENTASE PER ANTIBIOTIK
SENSITIF /%S /%S
PER ANTIBIOTIK

Sulfamethoxazole
Sulfamethoxazole
Trimethoprim/
Trimethoprim/
Erythromycin
Erythromycin

Azithromycin
Azithromycin
Meropenem
Meropenem

Vancomycin
Vancomycin
Clindamycin
Clindamycin

Tetracycline
Tetracycline

Minocycline
Minocycline
Doxycycline
Doxycycline
Cefuroxime
Cefuroxime

Gentamicin

Fosfomycin
Gentamicin

Fosfomycin
BAKTERI
BAKTERI
Doripenem
Doripenem

Ceftaroline
Ceftaroline
Ertapenem
Ertapenem

Tigecycline
Tigecycline
Imipenem
Imipenem

Ampicillin
Ampicillin

Cefazolin
Cefazolin
Penicillin
Penicillin

Linezolid
Linezolid
%S N %S%S N N %S%S N N %S%S N N %S%S N N %S%S NN %S
%S NN %S%S N N %S%S NN %S
%S NN %S%S NN %S%S NN %S
%S NN %S
%S NN %S%S N N %S%S N N %S NN %S%S N N %S%S N N %S%S N N %S%S N N %S N
. coli E. coli 86 2232 86 93 2232
5268 93 93 5268
159 9396 159
3368 9684 3368
4449 84 4449 11 5054 1114 5054
3948 14 54 3948
39 54
32 39
738 3264 738
5307 64 5307 32 112 3232 112
1488 32 1488 45 4892 45 4892 88 1537 887115377 71 7
K. pneumoniae 76 674 76 81 674
. pneumoniae 1875 81 1875 60 1586 60 1586 IR IR IR12 IR1421 12 36 1421
11 36
31 11
222 3155 222
1890 55 1890 36 39 3643 39451 43 451 45 1748 45 1748 0 2 0 2
. faecalis E. faecalis 95 185 95 185 97 903 9773 903 928 73
93 928
1142 93 IR1142IR IR IR IRIR IRIR IRIR IRIR IRIR IRIR IRIR IR IR 20 1113 2013 1113
1012 13 1012 IR IR IR95 1134
IR 9588 1134
1099 8860 1099
202 60 202
P. aeruginosa 66 373 66 68 373817 68 75 81732 75IR 32 IR IR IR IRIR IR IR
. aeruginosa IR IR IR IR 63 824 63 824 IR IR IR IR IR IR IR IR
A. baumannii
. baumannii complex complex
67 172 67 53 172554 53 42 55412 42IR 12 IR IR59 IR 469 59 469 IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR43 IR 43 564
564 67 15 6737 15118 37 118 62 501 62 501 IR IR IR75 IR4 75 4
. cloacae E. cloacae 74 144 74 86 144366 86 86 3667 8667 7229 6762 229 309 62 309 IR IR IR IR IR IR IR IR 10 51 1066 51
373 66 373 75 4 7552 4119 52 119 57 347 57 347
. mirabilisP. mirabilis 64 45 64 94 45328 94 69 32813 6990 13227 90 IR 227IR IR IR 52 320 5232 320225 32100 2252 100
61 246 6174 46
332 74 332 0 7 0IR 7IR IR IR 56 298 56 298
. faecium E. faecium 100 1 100 0 1 2 0 0 2 1 0 1 96 213 969 213 225 99 225
288 9 IR 288 IR IR IR IRIR IRIR IRIR IRIR IRIR IRIR IRIR IR88 IR17 8825 17289 258 289254 81002541 100
IR 1IR IR86 IR287 8687 287
276 8756 27636 5693 3615 93 15
. aureus S. aureus 65 267 65 65 267267 65 65 267 267 6565 267
267 6597 267195 9715 195
246 15
15 246
246 1565 246267 65 14 26714 14
65 14
267 6580 267
294 8076 294
251 76
100 25144 100
65 44267 6576 267
246 7673 24669 73
87 69
277 8790 277
283 9096 283
268 96 268 100 18 100 18
. cepacia B. cepacia complex
complex 11 18 11 76 18177 76 50 1774 50IR 4 IR IR30 IR 163 30 163 IR IR IR IR 0 2 0IR 2IR IR 12 IR 12 172
172 43 7 4350 74 50 4 73 203 73 203 IR IR IR67 IR3 67 3
M. morganii M. morganii 56 16 56 92 16145 92100 1457 100 96 7 91 96 IR 91IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR50 IR4 50IR 4IR IR 88 IR 88 148
148 78 142 78 142
S. agalactiae 100 9 100100 9 20 100100 20 1 100
. agalactiae 100 1 19 10094 1984 9494 84 107 94
98 107
91 98100 91 42 100 42 100 1 1002 150 267 50116 670 1169 019 997 1972 97119 7281 11936 81
58 36
50 5886 50102 8698 102108 98 108
. freundii C. freundii 70 54 70 81 54118 81 75 1184 7577 4 68 7762 6889 62 89 IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR52 IR 52 119
119 0 1 046 1 46 48 115 48 115
. putida P. putida 41 34 41 23 34112 23 50 1122 500 2 1 0 10 190 10 90 0 98 0 98 37 111 37 111
. koseri C. koseri 83 42 83 97 42 86 97100 86 2 100 100 2 61 10079 6180 79 80 IR IR IR51 IR78 51100 782 100
72 218 7295 1886 95 86 100 1 10087 1 87 95 79 95 79
. aerogenesK. aerogenes 60 30 60 84 30 73 84100 73 3 100 82 3 45 8276 4554 76 54 IR IR IR IR IR IR IR IR 33 6 3368 674 68 74 0 1 082 1 82 59 73 59 73
S. saprophyticus38 10 38 38 10 20 38 38 2011 3838 1114 3894 1435 942 3544
. saprophyticus 25 4421 5 38 21 26 38 26 38 15 3883 1558 8343 5851 43
100 513 100
83 353 8337 5352 3723 5222 23
69 22
45 6990 4548 9096 4848 96IR 48IR IR100 IR 2 100 2
S. maltophilia IR
. maltophilia IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR 43 44 43 44 IR IR IR IR
. oxytoca K. oxytoca 87 23 87 90 23 52 90 52 89 27 8974 2739 74 39 IR IR IR18 IR44 18100 441 100
60 110 6075 1052 75 52 100 1 10061 123 61 23 72 47 72 47
almonellaSalmonella
sp. sp. 81 16 81 96 16 47 96 47 93 29 9388 2940 88 40 51 49 51 IR 49 IR IR IR IR IR IRIR IRIR IR IR 100 2 10075 212 75 12 79 43 79 43
S. paucimobilis 56
. paucimobilis 9 56 81 9 43 81 43 0 1 0 69 132 69 32 30 10 3064 10 33 64 33 100 3 10059 344 59 44 75 4 7580 45 80 5 75 32 75 32
. stuartii P. stuartii 100 2 10071 2 45 71 45 92 13 92 IR 13IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR 100 1 1002 145 2 45 IR IR IR IR 62 42 62 42
S. marcescens 60 15 60 88 15 41 88100 41 1 100
. marcescens 88 1 24 8870 2433 70 33 IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR76 IR
42 76 42 0 14 0 14 83 36 83 36
. ozaenaeK. ozaenae 65 20 65 84 20 32 84100 32 1 100 91 1 11 9158 1124 58 24 IR IR IR 6 IR17 6 17 33 3 3372 332 72 32 53 17 53 17 68 28 68 28 100 1 100 1
. lwoffii A. lwoffii 67 6 67 67 6 27 67 0 27 1 0 1 84 25 84 25 13 23 13 23 33 3 3375 328 75 28 100 1 10067 13 67 3 67 24 67 24

%S 0-49
%S 50-75
%S 76-100
IR Intrinsik Resistan
Antibiotik tidak diuji
Jumlah <30 isolat

Pola Patogen dan Antibiogram di Indonesia Tahun 2022


28

2.1.4 Spesimen cairan serebrospinal


Jenis spesimen : cairan serebrospinal

Asal ruangan : seluruh ruangan


Lokasi : semua rumah sakit

Tabel 12 Pola bakteri yang diisolasi dari spesimen cairan serebrospinal di semua
rumah sakit tahun 2022
NO Bakteri Jumlah Isolat (%)
1 Acinetobacter baumannii complex 35 12,2
2 Streptococcus suis 33 11,5
3 Escherichia coli 23 8
4 Klebsiella pneumoniae 23 8
5 Pseudomonas stutzeri 23 8
6 Pseudomonas aeruginosa 20 7
7 Sphingomonas paucimobilis 18 6,3
8 Staphylococcus aureus 18 6,3
9 Acinetobacter lwoffii 12 4,2
10 Enterobacter cloacae 7 2,4
11 Acinetobacter sp. 6 2,1
12 Enterococcus faecalis 6 2,1
13 Salmonella sp. 4 1,4
14 Serratia marcescens 4 1,4
15 Stenotrophomonas maltophilia 4 1,4
16 Flavimonas oryzihabitans 3 1,0
17 Moraxella sp. 3 1,0
18 Streptococcus pneumoniae 3 1,0
19 Achromobacter sp. 2 0,7
20 Aerococcus viridans 2 0,7
21 Aeromonas hydrophila 2 0,7
22 Burkholderia cepacia complex 2 0,7
23 Cronobacter sakazakii 2 0,7
24 Enterococcus faecium 2 0,7
25 Enterococcus gallinarum 2 0,7
26 Klebsiella oxytoca 2 0,7
27 Pseudomonas fluorescens 2 0,6
28 Rhizobium radiobacter 2 0,6

Pola Patogen dan Antibiogram di Indonesia Tahun 2022


29

NO Bakteri Jumlah Isolat (%)


29 Achromobacter xylosoxidans 1 0,3
30 Aeromonas veronii 1 0,3
31 Brevundimonas diminuta 1 0,3
32 Chryseobacterium indologenes 1 0,3
33 Citrobacter koseri 1 0,3
34 Cupriavidus pauculus 1 0,3
35 Elizabethkingia meningoseptica 1 0,3
36 Enterococcus sp. 1 0,3
37 Klebsiella aerogenes 1 0,3
38 Klebsiella ozaenae 1 0,3
39 Leifsonia aquatica 1 0,3
40 Pantoea agglomerans 1 0,3
41 Pantoea sp. 1 0,3
42 Proteus mirabilis 1 0,3
43 Providencia rettgeri 1 0,3
44 Providencia stuartii 1 0,3
45 Pseudomonas putida 1 0,3
46 Roseomonas gilardii 1 0,3
47 Serratia plymuthica 1 0,3
48 Streptococcus dysgalactiae ss. dysgalactiae 1 0,3
49 Streptococcus Group A 1 0,3
50 Staphylococcus lugdunensis 1 0,3
Total 287 100
Tiga isolat terbanyak berturut turut adalah Acinetobacter baumannii complex, Streptococcus
suis, dan Escherichia coli dengan total sebesar 31,7% (91/287)

Pola Patogen dan Antibiogram di Indonesia Tahun 2022


30

Tabel 13 Antibiogram spesimen cairan serebrospinal di semua rumah sakit tahun 2022
PERSENTASE SENSITIF PER ANTIBIOTIK / % S

Clavulanic Acid

Cefoperazone

Ciprofloxacin

Moxifloxacin
Levofloxacin

Meropenem
Tazobactam
Piperacillin/
Amoxicillin/
Ceftazidime
Ceftriaxone
BAKTERI BAKTERI

Cefotaxime

Doripenem

Ertapenem
Aztreonam

Ampicillin/
sulbactam

sulbactam

Imipenem
Cefepime
Amikacin
Cefoxitin

Cefixime
%S N %S NOxacillin
%S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S %S N N %S N %S N %S N %S N %S N %
A. baumannii complex 64 33 30 33 6 16 3 31 26 31 IR IR 46 35 IR IR 31 13 27 34 32 A.27baumannii
34
15 complex 31 16 46 35 IR IR 50
S. suis 100 32 100 33 S.
100suis 33 100 32 10
E. coli 100 3 100 17 56 16 8 13 14 14 41 22 33 21 33 21 54 13 60 5 87 23 33 21 E.54coli 13 60 10 91 11 100 23 100 10 85
K. pneumoniae 50 4 82 22 50 20 31 13 28 18 30 23 50 2 32 22 36 22 44 9 60 5 59 22 39 18 K.75pneumoniae 8 71 7 67 9 74 23 69 13 59
P. stutzeri 0 1 100 21 100 22 100 PERSENTASE 22 SENSITIF
86 PERSENTASE
1 PERSENTASE 96 SENSITIF PER ANTIBIOTIK
22 SENSITIF PER PER 22 / % S //%
ANTIBIOTIK
91ANTIBIOTIK %SS 100 1 100 22 86 21 P. 100 stutzeri
1 100 1 100 22 10
P. aeruginosa 79 14 60 15 IR IR IR IR 47 17 31 16 IR IR IR IR 50 4 37 19 53 17 P.33aeruginosa 6 60 5 61 18 IR IR IR
S. paucimobilis 100 2 73 15 92 13 80 5 88 17 81 16 18 11 100 1 50 4 100 2 75 12 79 14 S.80 paucimobilis
5 100 3 100 16 10

Sulfamethoxazole

Sulfamethoxazole
S.aureus 33 9 50 16 50 16 50 16 50 16 50 16 50 16 50 1 50 16 71 17 69 13 67S.aureus 9 50 16 50 16 50 16 50 16 89

Acid

Trimethoprim/

Trimethoprim/
A. lwoffii 100 9 100 10 100 9 100 9 100 9 9 100 2 100 9 A. lwoffii 100 9 10

Cefoperazone

Erythromycin
Erythromycin

Azithromycin
Azithromycin

Ciprofloxacin

Moxifloxacin
Levofloxacin
Meropenem
Meropenem

5 E.83cloacae 67 6 71 7 0 1 40

Vancomycin
Vancomycin
IR 60 5

Clindamycin
Clindamycin

Tetracycline
Tetracycline

Tazobactam
E. cloacae 0 4 100 5 20 5 0 6 0 4 29 7 0 7 IR IR IR 43 7 40 6 83 6

Minocycline
Minocycline
Piperacillin/
Amoxicillin/
Doxycycline
Doxycycline
Ceftazidime
Ceftriaxone

Cefuroxime
Cefuroxime
BAKTERI BAKTERI BAKTERI

Gentamicin
Gentamicin
Cefotaxime
Doripenem
Doripenem

Ceftaroline
Ceftaroline
Ertapenem
Ertapenem

Aztreonam
Tigecycline
Tigecycline

Ampicillin/
sulbactam

sulbactam
5 Acinetobacter sp. 0 1 40 5 50
Imipenem
Imipenem

Clavulanic
Acinetobacter sp. 100 5 20 5 0 1 25 4 20 5 0 1 20 5 0 1 20 5 20 0 1

Ampicillin
Ampicillin
Cefepime

Cefazolin
Cefazolin
Amikacin

Penicillin
Penicillin
Cefoxitin

Linezolid
Linezolid
Cefixime
Oxacillin

E. faecalis IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR 60 5 E.75faecalis 4 10
Salmonella sp. IR IR 100 4 100 2 100 4 100 4 100 1 100 4 100 3 0 1 75 4 50 2 Salmonella
100 1 sp. 100 4 100 4 10
S. marcescens 100 4 67 3 0 2 0 3 0 4 0 3 IR IR IR IR 100 4 33 3 S.50 marcescens
2 100 1 100 1 100 4 100 2 10
S. maltophilia IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR S.50
maltophilia
2 IR IR IR IR
F. oryzihabitans
%S N %S %S NN %S %S NN
%S N %S %S NNN %S
%S %S 100NN N3%S
%S %S%S100NN N%S3 %S
%S 100
NN N%S
%S 1 %S 100 %S
NN %S3 %S
N NN100%S%SN 3 NN
%S100%SN 1NN%S100
%S %SN NN2%S%S
%S 100N NN 1%S
%S %S100
%S NNN 1%S
%S
%S NN %S %S
%S 100
NNN 3
%S
%S
%S NN100
N %S
%S%S 3 NNF.Noryzihabitans
%S
%S %SNN N%S %S NN 100
%S 1N 100 3 10
Moraxella sp. 100 1 100 1 100 1 100 1 0 1 100 1 100 1 100 1 100 1 100 1 100 1 Moraxella
100 1 sp. 100 1 10
A. baumanniiA. complex
baumanniiA. complex
31 16 31
baumannii 46 16 35 46 35
complex IR IR 50IR64 30IR33 50 3030 33 IR 6 IR 16IR 3IR 31 26 31 29 35IR 29 IR 35 46 35 IR25 IR4 31 25 134 27 34 54
32 3534 54 27 35S.15pneumoniae 100 1 100 1 10
S. pneumoniae 100 3 100 2 100 3 100 3
S. suis S. suis S. suis 100 33 100 100 33 33 10010010033 100 100
32 32 32 33 94 32 94 32 6 33 976 33
32 97 32 100 100 33 331001001003333 32100 33
E. coli Achromobacter 91 sp.11
23 100 0 1 0 13 285 50 2 0 1 22150 14 7 1 15 50 2 0 232 100 1 60 0 10 260 1005 1 100 2 0 57 1 21Achromobacter
50 2 sp. 100 1 100 2 10
E. coli 91 11 100
E. coli 100 23 3 100 10 100 100 10
85 17 5613 16 0 8 22 1307 14 41 22 35 2333 35 21 33 21 54 13 60 10 87 23 57
33 2121 54 13 60 10
A. pneumoniae
viridans 50 23 A. viridans
K. pneumoniae
K. pneumoniae K. 67 9 67 74 23 9 74
50 42 6950 13 2 695982 131722 59 5017 20 IR 31 IR 1313 IR 28 IR 18
16 13 16 30 50 23 250 50 442 232 32 44 22 23 3610022 1 44 100
57 917 60 57 75 59 22 59
39 0 59 75
2218 1 22 508 712 70 1
A. hydrophila
P. stutzeri P. stutzeri P. stutzeri
100 1 100 100 %S 1 0-49
22 100
0 221 100 2 100 2
100 222110010022 22 0 1001 105 86
100 100
1 22
22 5 2 22 100
96 22 2 100
96 2291 96 22 22 2 100 1 100 10022 772
86 22100
21 77100 2 22A.1 hydrophila 50 2 50 2 10
P. aeruginosa B.
P. aeruginosa cepacia
60
P. aeruginosacomplex
5 60 61 %S 5 50-75
18 61 18 IR IR IR IR79 IRIR14 IR 60 IR 15 IR IRIR IRIR IR IR IR 47 17 100 2 61 1831 61 16 18 IR IRIR IRIR IR
IR 50IR 4 37 19 IR
53 IR17 IR 33 IR 6 B.
100 cepacia2 complex IR IR
C. paucimobilis
S. paucimobilis
S. paucimobilis S. sakazakii
100 3 100
100 16 3 100100 16 2 100735014152 100 92014 13 10 8050 0 2 88
2 575 210017
12 75 1 12 81 50 16 2 81 1618 81 0 11 1611001000 1 1 150 100 041 100
1 02 175 5012 832
79 0 83 80
1214 1 12C.50
5sakazakii
2 0 1 0 1 50 2
E.
S.aureus S.aureus S.aureus faecium
50 16 50 50 16%S 76-100
16 50 50 16
33 9 50
16 50 16
50 16 50
16 89 16IR 9 89IR IR
9 1650
5050 15 IR
50 5015IR
15 1650 IR
50 50 15 IR
16 16 50 IR
0 16 1 IR 0
50 IR1
16 IR
50
77 16 IR
17 77 IR
94 17 IR 94 1616
16 50100 2 50 100 2 50
72 1618 72
94 1816 94
1 100
50 16216 100
94
71 0 100
2 17
16 94 69 16E.
2 16 0faecium
13 100
100 67216
14 9100
100 14 1 100 1 10
A. lwoffii A. lwoffii A.E. gallinarum
IR 100 Intrinsik
lwoffii 9 100 Resistan
9 100IR 9 9 IR
100 100100IR9 10 IR IR 44IR100 9 IR 44
9 IR100 9 IR 9 IR IR
100 IR 12 100 IR 12IR 100 1009 1 9 100 100 2 781
100 9 78 1 9 E.
9100 100 gallinarum
1 10
E. cloacae E. cloacae E.K. cloacae
oxytoca
67 6 67 71 67 71 0 74 0 1 10015 5 240 2050
0100
40 5 5 2IR 0 IR 0 6IRIR1 0IRIR0 4IR 2 29 IR 0 7 1 71 7 0 100
71 7 71 IR 50IR 2 IR67 IR6 60 67 65 43 100 7 572
40 7505 57 83 2 7 K.6oxytoca83 6 100 2 50 2 10
P. fluorescens
Antibiotik tidak diuji 1004 5 250 20 100 1 5 P.1fluorescens 100 1 10
Acinetobacter
Acinetobacter sp. sp.
0 1
Acinetobacter 0sp. 15 40
40 5 50
100 4 52 0 1 0 254100 40 2 20 4 100 5 2 40 5 0 100
40 1 5120 5 0 0 11 0 1 20 100 5 601
20 5100
5 60 0
E. faecalis E. faecalis E. radiobacter Jumlah
R. faecalis 100<30 isolat
1 100IR 4 IR100 100 IR 44 IR100
83 IR46 IR 83
IR IR 100 IR
6IR IR 1 IR
IR IR IR
IR IR IR
IR IR IR
IR IRIR IR
IRIR IRIR IR IR
IR 100IR IR
1 100 40 0 15 24017 100 1
56 17 6 IR
60 IR5 83IR 75 IR6 R.4radiobacter
100 83 1 66 83
83 6 10
Salmonella Salmonella
sp. A.
sp.xylosoxidans
Salmonella 100 4 100 4
sp. 100 4 100 100IR0 44 IR110010004 4 75 1 1004 275 IR 1004IR0 4IR 1 100 IR 100IR 4 1100IR IR IR1 IR 100 IR
IR 0 4 IR1100 3 0 1 75 100 4 1001
50 40 2 1001001 4 A.1 xylosoxidans 100 1 0
S. marcescens
S. marcescens S. veronii1 100
100
A. marcescens 100 14 100 0 4 1 100 2 100 100 10022 4 1
100 100 67 2 3 1IR 0100
100 IR 2IR
IR1 0IR 100 3IR 1 IR
IR 0 100IR 4 1 IR IR 0 IR 0 3 41 IR
4 0 100 IR IR0 0IR1 1 0 100 1 1
100 100 4 1001
33 3 10050
3100 A.
1 3 100 veronii
2 100 1 1 0 1 100 1 0
S. maltophilia
S. maltophilia S. IR IR IR
B. maltophilia
diminuta IR IR IR IR IR IR IR IR0 IR1 100 1IR IRIR IRIR IR IR100 IR 1 100 1 IR IRIR IR IR IR IR IR IR IR IR 100 IR 671 3100 67 50 1 3 B.2diminuta 100 1 10
F. oryzihabitans
F. oryzihabitans 100 1 100
100 13 100 3
C. oryzihabitans
F. indologenes 100 2 3 10010002 3100
100 1 1001 1 100
0 100 12 0 30 1 100 2 0 3 1100 100 1 3100100 0 2 31100 1 100 100 1 1 100 1 100 03 501
100 20 3 50 1 2 C. indologenes 0 1 0
Moraxella sp.
Moraxella sp. C. koseri sp.100 1 100
Moraxella 100 11 100 1001 1 1
100 100100 1 1 1 100
100 100 1 1 0 1 100100 1 1 50 50 1 21100 1001 1
2100100 100 1 100 1 100 100 1 01 1 0 100 1 C.1koseri 100 1 100 1
S. pneumoniae
S. pneumoniae S. pauculus 100 1 100
C. pneumoniae 0 1 1 100 1 100 100 0 13 1 100
100 10033 100 1 100 3 3 1 100 0 2 1
100 100 1 100 31 1000 3 1 67 0 3 1100
100 67 100
33 100
1 3
100 1001 3100100
100 1 33 C.
100 pauculus
3100
100 1001001 33 3100 3 100 1 100 1 0
Achromobacter
Achromobacter sp. 1 100
sp. Achromobacter
100 100sp. 12 100
E. meningoseptica 0 21 1000 1 2 1005001 2 10 0 1 100 011 0 10 1 50 1 0 2 1 0 2 0 00 2 21100 1 0 2 100 1 100 02 10010 1 10050
2100 1 2 E.2meningoseptica 0 1 0
A. viridans A. viridans A. viridans
Enterococcus sp. 50 2 50 2 IR IR50 IR2 50 IR 2IR IR IR IR IR IR 50 IR
IR 2 50 IR 22IR 50
50 2 100 2 100 50 22 50 2 00 0 50 22 Enterococcus
2 1 100 2100
100 100 01 22 1sp.
100 2
A. hydrophila
A. hydrophila A. hydrophila 50
K. aerogenes 2 50 2 50 2 10050
100 22 2 1001002 2 100 01 100 2 20 100 2 100 2 1 100 2100100 1002 21 IR IR IR IR 100 100 2 100
100
1 2 100 1 2 K.
2100 100 aerogenes
1 100 1 100 1 100 1
B. cepacia complex
B. cepacia complex B. cepacia complex
K. ozaenae 0 1 IR IR IR 100IR 1 100 1IR 100 IR IR1 IR 100 1 100 2 100 1 IR 0 IR 1 IR 100 IR 1 100 1 100 1001 2 100100 2 K. 2ozaenae
100 1 100 1 100 1 100 1 10
C. sakazakiiC. sakazakiiC. 0 1
sakazakii
L. aquatica 0
50 12 50
100 1 2 0 1 50 2 0 1 50 50 2 50
0
2 100 1 21 0 1
50 2 50 2 0 50 1 2 0 1 0 0 1 1 0
0 11 50 2 00 1 0 50
1100 1 1 L. 2aquatica
100 01 1
100 1
E. faecium E. faecium E. faecium
P. agglomerans 0 1 100 IR0 2 IR100
1 0 IR022 IR 0
0
1 IR22
0 0
IRIR1 2
IRIR0 IR
IRIR 1 IRIR
IR 0 IR
IR
IR 1 IR
IR
IR IR
IRIR IR
IRIR IR
IR
0 IR IR
IR
1 IR
1000 IR
1 1 100
50 0 12 1 50
0 022 0
1 20 IR10 IR0 IR 0
2 100 1 IR
2 P.2
0 100
100 1 22 100
agglomerans 0100 1 21 100
0 1 0 1 0
E. gallinarum
E. gallinarum E. gallinarum
Pantoea sp. 100 IR 1 IR100
100 IR 11 100
IR100 IR11 100
IRIR 1
IRIR IR
IRIR IRIR
IR IR
IR
IR IR
IR
IR IR
IRIR IR
IRIR IR
IR IR IR
IR100 IR 1 IR 100 1 100
100 11 100
100 11 IR
100 IR1 IR IR100 IR IR sp.
IRPantoea
1 100 IR
1 100 1
K. oxytoca K. oxytoca K. mirabilis 100 2 100 2
P. oxytoca 50 2 10050
10022 2 1
100 10050 2 2 IR 0 IR 1IR
0 1 0 0IR 2 0 20 1 20 0 1 1 50 50 1 2 50
2100100 1 02 1 100 100 2 100
50
1 20 2 100 1 2 P. mirabilis 100 1 100 1 IR
P. fluorescens
P. fluorescens P. 100 1 100 1 100 2 100 2 2 0 100 1 0 1 100 2100100 1 2 100 1 1 100 1 P. rettgeri
P. fluorescens
rettgeri 100
100 2 1 100 100 1 100 2 1 100100 2 1 100 1 100 1 100 100 1 100
1 100 1 100 1 0 1 IR
R. radiobacter
R. radiobacter 100 1 100 1 0 1 00 11 0 1
R. radiobacter
P. stuartii 100 1 100 1 100 1 100 1 100100 1 1 100 1 100 1 0 1 0 IR2 100 IR 01 1 100 1 0 100 1 P. 1stuartii
100 1 0 1 100 1 IR
A. xylosoxidans
A. xylosoxidans A. xylosoxidans100 1 100 1 00 1 1 0 0 1 1 0 01 10 100 1 0 10 0 1 1 100 1 1 100 1 P. putida
P. putida 0 1 0 1 1 0 1 0 1 0 1 100 01 10 0 1 0 1 0 1 0 1
A. veronii A. veronii A. veronii
0 1 1000 11 100 0 11 0 1 0 1 0
100 1 100 1 100 1 100 1 100 1 1 00 11 0 1 100 1 100
100 1 1 0100 1 1 100
100 11 100 100
1100 1 1 100100 1 R.1gilardii
R. gilardii
B. diminutaB. diminutaB. diminuta 100 1 100 1 1000 1 1 1001001 1 0 100 1 10 100 1 1 100 1 100 1 100 100
1100 1 1 100 1 S. plymuthica 100 1 100 1
S. plymuthica
C. indologenes 0 1 0 1001 10 0 01 1 1 0 01 01 10 0 1 1 1 0 00 1 11 0 1 0 1 100 010 1100 1 1 100 1 100 1
C. indologenes C. indologenes0 1 10 0 0 1 1 0 S. dysgalactiae 10
S. dysgalactiae
C. koseri C. koseri C. koseri
100 1 100 100 11 100 1 100 1 100 1 100 1 100 1
100 1 100 1 IR 100IR 1IR IR 100 1 100 1100100 1 1 100 1 100 100
1 1 100 1 Streptococcus Group1A 10
Streptococcus
C. pauculusC. pauculusC. pauculus
100 1 100 Group
100 11 100A 11 0 0 1 1 0 1001 1 0 1001 100 011 100 1 100
0 10 100 1 1 0 1100 0 1 1 0 1 0 1 100 1 100 100
1100 1 1 100100 1 S.lugdunensis
1 100 1 100 1 100 1 100 1 10
S.lugdunensis 0
E. meningoseptica 0 1 100 1 0 0 01001 11 100 01 1100 0 1 1 10 0 1 1 100 1 100 1 100 01 1100 1 1 100 1 100 1
E. meningoseptica E. meningoseptica 1 1 0 1 0 1 0 0 1100 1 0
Enterococcus
Enterococcus sp. sp.
Enterococcus sp. IR IR IR 0
IR 0 IR1 IRIR IRIR IR1 IR
IR IR IRIR IR
IR
IR IRIR IR IR IR IR IR
IR IRIR IRIR IR IR IR 100 1 100 1 IR 100 1 100 1 IR IR IR100 IR 1
K. aerogenesK. aerogenes 100 1
K. aerogenes 100
100 11 100 1 IR IR
100 1 IR
IR IR
IR IR IR
100 1 100 1 100
100 1 1 IR IR 100
IR IR 1 100 1 100 1 100
100 1 1 100100 1 1 100 1
K. ozaenae K. ozaenae K. ozaenae
100 1 100 100 11 100 0 11 100 1 1 1001001 1 IR 100IR 1IR
100 0 100 IR
1 10 1 Pola Patogen dan Antibiogram di Indonesia Tahun 2022
100 1100100 1 1 0 1 100 100 1 1 100100 11 100 1 100 1 100100 1 1 100 1
L. aquatica L. aquatica L. aquatica 100 1 0 1 0 1 0 1 0 1 100 0 11 100 1 0 0
1 100 11 100 1 0
100 0 100 11 1100
1 1 100 10010011 1100 1
P. agglomerans
P. agglomerans 0 1
P. agglomerans 00 11 00 11 0 0 1 1 0 0 1 1 0 0 1 100 011 10 10 1 0 10 0 1 1 0 1 0 0 1 1 00 11 0 1 00 11 0 0 1 1 0 1
Pantoea sp.Pantoea sp.Pantoea sp.
31

Jenis spesimen : cairan serebrospinal


Asal ruangan : seluruh ruangan
Lokasi : semua rumah sakit

Tabel 14 Pola bakteri yang mungkin sebagai kontaminan yang diisolasi dari
spesimen cairan serebrospinal di semua rumah sakit tahun 2022
No Bakteri Jumlah Isolat (%)
1 Staphylococcus epidermidis 81 27,7
2 Staphylococcus haemolyticus 72 24,7
3 Staphylococcus hominis 37 12,7
4 Staphylococcus capitis 11 3,8
5 Staphylococcus urealyticus 10 3,4
6 Staphylococcus, coagulase negative 9 3,1
7 Micrococcus luteus 8 2,7
8 Staphylococcus saprophyticus 5 1,7
9 Corynebacterium striatum 4 1,4
10 Staphylococcus equorum 4 1,4
11 Staphylococcus lentus 4 1,4
12 Staphylococcus sciuri 4 1,4
13 Staphylococcus warneri 4 1,4
14 Staphylococcus xylosus 4 1,4
15 Corynebacterium sp. 3 1
16 Staphylococcus kloosii 3 1
17 Bacillus cereus 2 0,7
18 Bacillus sp. 2 0,7
19 Corynebacterium amycolatum 2 0,7
20 Dermacoccus nishinomiyaensis 2 0,7
21 Kocuria varians 2 0,7
22 Staphylococcus cohnii 2 0,7
23 Streptococcus sp. 2 0,7
24 Actinobacillus sp. 1 0,3
25 Bacillus licheniformis 1 0,3
26 Bacillus megaterium 1 0,3
27 Bacillus subtilis 1 0,3
28 Corynebacterium jeikeium 1 0,3
29 Staphylococcus auricularis 1 0,3
30 Staphylococcus carnosus 1 0,3
31 Staphylococcus gallinarum 1 0,3
32 Staphylococcus schleiferi 1 0,3

Pola Patogen dan Antibiogram di Indonesia Tahun 2022


32

No Bakteri Jumlah Isolat (%)


33 Staphylococcus sp. 1 0,3
34 Streptococcus constellatus 1 0,3
35 Streptococcus gallolyticus 1 0,3
36 Streptococcus mitis 1 0,3
37 Streptococcus sanguinis 1 0,3
38 Streptococcus viridans 1 0,3
Total 292 100

Catatan : Bakteri dianggap sebagai kontaminan karena merupakan bagian dari flora
nomal kulit. Bila terdapat pertumbuhan spesies bakteri tersebut, maka keputusan
bakteri sebagai kontaminan atau patogen perlu didiskusikan dengan klinisi
berdasarkan kondisi klinis pasien

Pola Patogen dan Antibiogram di Indonesia Tahun 2022


33
Tabel 15 Antibiogram yang mungkin sebagai kontaminan dari spesimen cairan serebrospinal di semua rumah sakit tahun 2022
PERSENTASE SENSITIF PER ANTIBIOTIK / % S

Clavulanic Acid

Cefoperazone

Ciprofloxacin

Moxifloxacin
Levofloxacin
Tazobactam
Piperacillin/
Amoxicillin/
Ceftazidime
Ceftriaxone
Cefotaxime

Aztreonam

Ampicillin/
sulbactam

sulbactam
BAKTERI

Cefepime
Amikacin
Cefoxitin

Cefixime
Oxacillin

%S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N
S. epidermidis 27 59 25 79 25 79 25 79 25 79 IR IR 25 79 25 79 0 1 25 79 55 77 57 70 57 46
S. haemolyticus 14 50 14 70 14 70 14 70 14 70 IR IR 14 70 14 70 50 2 14 70 20 71 19 65 24 50
S. hominis 16 25 19 37 19 37 19 37 19 37 19 37 19 37 19 37 49 35 41 34 36 22
S. capitis 38 8 36 11 36 11 36 11 36 11 IR IR 36 11 36 11 36 11 55 11 50 10 63 8
S. urealyticus 44 9 40 10 40 10 40 10 40 10 40 10 40 10 40 10 78 9 78 9 78 9
CoNS 43 7 38 8 38 8 38 8PERSENTASE
8 SENSITIF
38 PERSENTASE PER ANTIBIOTIK
SENSITIF /38
% S 8 / %38S
PER ANTIBIOTIK 8 38 8 75 4 63 8 50 2
M. luteus 100 3 50 2 100 1 67 3 67 3 33 3

Sulfamethoxazole

Sulfamethoxazole
S. Saprophyticus 33 3 20 5 20 5 20 5 20 5 IR IR 20 5 20 5 20 5 60 5 60 5 50 4

Trimethoprim/

Trimethoprim/
C. striatum 0 2 0 2

Erythromycin

Erythromycin
Azithromycin

Azithromycin
Meropenem

Meropenem

Vancomycin

Vancomycin
Clindamycin

Tetracycline
Clindamycin

Tetracycline

Minocycline

Minocycline
Doxycycline

Doxycycline
S. equorum 25 4 25 4 25 4 25 4 25 4 25 4 25 4 25 4 75 4 67 3

Cefuroxime

Cefuroxime
Gentamicin

Gentamicin
Doripenem

Doripenem

Ceftaroline
Ertapenem

Ceftaroline
Ertapenem
Tigecycline

Tigecycline

BAKTERI S. BAKTERI
Imipenem

Imipenem

Ampicillin

Ampicillin
lentus 67 3 67 3 67 3 67 3 67 3 67 3 67 3 67 3 100 3 50 2 50 2

Cefazolin

Cefazolin
Penicillin

Penicillin

Linezolid

Linezolid
S. sciuri 33 3 25 4 25 4 25 4 25 4 25 4 25 4 25 4 75 4 75 4 50 4
S. warneri 0 2 25 4 25 4 25 4 25 4 25 4 25 4 25 4 100 4 100 4 100 4
S. xylosus 0 3 0 3 0 3 0 3 0 3 0 3 0 3 0 3 75 4 75 4 67 3
Corynebacterium sp. 33 3 100 1 67 3
K. kristinae%S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N
epidermidis kloosii 25 79 25
S.S.epidermidis 33 79 3 25 3379 25
3 79 96
25 46 79 33967 372
46 33 7 723 257 332972 325 29 25 79 54 78 54
25 79 44 7872 100
4433 7215 72 33
3100 79
15 37
72 78 37
3 79 63 7816 6352
33 793 52
16 9110079
78 92
391 79 100
78
50 922 791100
100 11
haemolyticus cereus14 70 140 70 1 14 70
S.B.haemolyticus 14 70 100
14 50 70 100 3 70
50 03 19
70 140 70 19 14 70 14 70 3414 70 3418 7068 100
18 68 13 59 13
100 71 21 71
59 70 2129 7014 2954 70 54
14 92 0 70
71 99
192 70 100
71
50 992 703 100 3
hominis S.Bacillus
hominis sp.19 37 19 37 19 37 19 37 100
19 22 37 100 3 34
22 3 34 193 37 34 19 37 19 37 81 36 81
19 37 39 3633 100
39 33 4 69 36
100 4 41 36
69 34 4140 345 40 44 365 44 92 5036
37 97
292 35 972
37
50 35
apitis S.C.capitis 36 11 36 11 36 11
amycolatum 36 11 100
36 11 8 100
18 118 18 11 36 18 11 36 11 36 11 6436 11 6436 11 100 36 11 4 73 11
100 4 27 11 27
73 25 114 25 82 114 82 91 0 11 100
191 11 100 11 0 1
urealyticusS.D.urealyticus40
nishinomiyaensis 10 40
%S 0-49 100 10 2 40 100
10 40
2 10 100
40 10 100 22 10 9 22 9 4022 109 40 10 40 10 100
40 109 1000 9 1000 6
9 78
100 69 11
78 17
9 11 96 17
89 69 89 9 89 9 892
100 9100 1
NS CoNS
K. varians 38%S 50-75
8 38100 8 138 100 8 381 8 100
38 18 100
11 91 11 9 38
11 89 38 8 38 8 44
38 9
8 33
44 9 33 9 67 9 44
67 9 44 9 38 8 100 38 8 100 8 1001
100 8
luteus M. luteus %S 76-100 67 3 50 2 67 3 100 3 67 67 3 100 32 100
S. cohnii
IR 0 2 0 2 0 2 670 3
2 0 2 50
IR 2
IR 67
03 2 0 100
2 3 67 3 0 2 67 503 100
2 50 2 2
100 1
Saprophyticus 20Intrinsik
S. Saprophyticus 5 Resistan
20 5 20 5 20 5 100
20 35 1000 53 0 5 20
0 5 20 5 20 5 80
20 5 20
80 5 100
20 52 80
100 25 20
80 5 50
20 52 60
50 25 80
60 5 100
80 5 100 5
Streptococcus sp. 0 1 50 2 0 1 100 1 50 2 0 1 100 1 100 1 100 2 100 1
striatum C. striatum Antibiotik tidak diuji 0 2 0 2 0 2 0 2 0 2 0 2 0 2 100 2 100 2 100 2
Actinobacillus
equorum S. equorum25
Jumlah sp.
4
<30 isolat0
25 4
125 4 25 4
0 1 00 4
1 0
0 4
1 25 04 1 0 25 1 4 50 4 0
0 150 40 0
1 0 1 75 0 1 0 1
25 4 0 25 4 25 50 4 0 4 50 4 0 4 100 4 100 4 75 4 75 4
entus S.B.lentuslicheniformis
67 3 67 3 67 3 67 3 100
67 13 1000 21 0 2 67
0 32 67 3 67 3 67 3 67 3 100
67 31 100 12 67
100 23 0100
67 311 100
67 13 100 67 03 1
100 30 1001 3
ciuri S.B.sciuri
megaterium
25 4 25 4 25 4 25 4 100
25 4 100 0 4 0 4 25
0 4 25 4 25 4 75
25 4 25
75 4 100
25 41 75
100 14 50
75 4 10050 41 100 14 100 4 0 1
100 40 1001 4
warneri S.B.warneri
subtilis
25 4 25 4 25 4 25 4 100
25 4 100 0 4 0 4 25
0 4 25 4 25 4 100
25 4 100
25 4 100
25 41 75
100 14 75 4 0
75 41 100 0 14 100 100 4 1
100 100
4 1001 4
xylosus S.C.xylosus
jeikeium 0 3 0 3 0 3 0 3 1000 43 1000 34 0 3 0 3 0 3 0 3 75
0 4
3 25
75 4 25 4 50 4 0
50 4 0 4 100 4 100 100 4 1
100 100
4 1001 4 100 1
Kocuria
rynebacterium sp. sp.
Corynebacterium sp. 67 3 67 3 33 3 0
33 3 0 3 50 2 50 2 100 3 100 3 100 3
kloosii S.Micrococcus
kloosii 33 sp. 3 33 3 33 3 33 3 100
33 13 100
33 31 33 3 33 3 33 3 33 1 100
33 3 50
1 100 2 100
3 50 21 100 13 67
100 3 10067 31 100 13 100 3 100 3 100 3
cereus B. S.cereus
auricularis 50 0 2 150 02 1 00 11 00 1 1 0 01 1 100 2 100 0 2 1 0 1001 2 100 2 0 1 100 1 100 1 0 1
cillus sp. Bacillus
S. carnosus
sp. 50 0 2 150 02 1 0 1 0 1 0 1 100 2 100 0 2 1 0 1001 2 100 2 0 1100 01 1
100 1 100 1
amycolatum C.
S.amycolatum
gallinarum 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 100 1 100 1 100 1
nishinomiyaensis
D.
S.nishinomiyaensis
schleiferi 0 1 0 1 100
0 21 1000 2 1 0 1 100 2 100 2 100 0 2 100 20
1 1001 2 100 2 1000 2 1100 02 100
1 20 1001 2
varians K. varians
Staphylococcus sp. 100 1 100 1 100
100 11 100
100 1 1 100 1 100 1 100 1 1001001 100 100
1 1 1001 1 100 1 100 100 1 1100 100
1 100
1 1 1001
100 1
ohnii S.S.cohnii 0
constellatus 2 0 2 0 2 0 2 100
0 12 100
0 21 0100 2 1 0 1002 10 2 100 2 100
50 2 50 2 100 2 0
100 2 0 2 100 2 100 2 100 2 1001
100 2 100 1
eptococcus S. sp.
Streptococcus
gallolyticus sp. 100 1 100 1 0100
100 1 1 0 1001 1 0 1 1000 1 100 1 0
100 1 0 1 0 1 0 1 100
0 12 100 21 1001
100 1 100 1
inobacillusS.sp.
mitis 0 sp.1
Actinobacillus 0 1 0 01 1 0 1 0 1 100 1 100 1 0 1 0 1 0 1 0 1 100 1 100 1
icheniformis
B. licheniformis 0 1 0 1 100 1 100 1 0 1 0 1
S. sanguinis 100 1 100 1 100 1 100 1
megaterium B. megaterium 100 1 100 1 0 1 0 1
S. viridans 0 1 0 1 100 1
subtilis B. subtilis 0 1 0 1 100 1 100 1 100 1 100 1 100 1 100 1 100 1
eikeium C. jeikeium 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1
auricularisS. auricularis
0 1 0 1 0 1 0 1 100
0 1 0
100 1 0 Pola
1 Patogen
0 1 0dan 1Antibiogram
0 1 100
0 di1Indonesia Tahun
100 1 100 1 2022
100 1 100 1 100 1 100 1 100 1 100 1 100 1
arnosus S. carnosus0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 100 1 0
100 1 0 1 100 1 0
100 1 0 1 0 1
gallinarumS. gallinarum
34

2.1.5 Spesimen cairan pleura


Jenis spesimen : cairan pleura

Ruangan : seluruh ruangan


Lokasi : semua rumah sakit

Tabel 16 Pola bakteri yang diisolasi dari spesimen cairan pleura di semua rumah
sakit tahun 2022
Jumlah
No Bakteri (%)
Isolat
1 Klebsiella pneumoniae 99 13,58
2 Staphylococcus aureus 89 12,21
3 Pseudomonas aeruginosa 88 12,07
4 Escherichia coli 74 10,15
5 Acinetobacter baumannii complex 44 6,04
6 Enterobacter cloacae 37 5,08
7 Enterococcus faecalis 24 3,29
8 Serratia marcescens 19 2,61
9 Pseudomonas putida 14 1,92
10 Proteus mirabilis 13 1,78
11 Achromobacter xylosoxidans 13 1,78
12 Streptococcus constellatus 12 1,65
13 Sphingomonas paucimobilis 11 1,51
14 Stenotrophomonas maltophilia 11 1,51
15 Klebsiella aerogenes 10 1,37
16 Streptococcus agalactiae 10 1,37
17 Acinetobacter junii 9 1,23
18 Acinetobacter lwoffii 8 1,10
19 Citrobacter freundii 8 1,10
20 Pseudomonas stutzeri 8 1,10
21 Streptococcus mitis 6 0,82
22 Enterococcus faecium 7 0,96
23 Aeromonas hydrophila 5 0,69
24 Klebsiella oxytoca 5 0,69
25 Salmonella sp. 5 0,69
26 Morganella morganii 5 0,69
27 Streptococcus anginosus 5 0,69
28 Burkholderia cepacia 4 0,55
29 Moraxella sp. 4 0,55

Pola Patogen dan Antibiogram di Indonesia Tahun 2022


35

Jumlah
No Bakteri (%)
Isolat
30 Pseudomonas sp. 4 0,55
31 Streptococcus pneumoniae 4 0,55
32 Streptococcus intermedius 4 0,55
33 Streptococcus sanguinis 4 0,55
34 Acinetobacter haemolyticus 3 0,41
35 Aeromonas veronii 3 0,41
36 Leuconostoc mesenteroides 3 0,41
37 Providencia rettgeri 3 0,41
38 Streptococcus pyogenes 3 0,41
39 Streptococcus viridans 3 0,41
40 Acinetobacter sp. 2 0,27
41 Aerococcus viridans 2 0,27
42 Brevundimonas diminuta 2 0,27
43 Citrobacter koseri 2 0,27
44 Enterococcus gallinarum 2 0,27
45 Klebsiella sp. 2 0,27
46 Kluyvera ascorbata 2 0,27
47 Providencia stuartii 2 0,27
48 Pseudomonas fluorescens 2 0,27
49 Pseudomonas mendocina 2 0,27
50 Raoultella planticola 2 0,27
51 Streptococcus sp. 2 0,27
52 Aeromonas caviae 1 0,14
53 Aeromonas punctata 1 0,14
54 Aeromonas sobria 1 0,14
55 Arcanobacterium haemolyticum 1 0,14
56 Cedecea lapagei 1 0,14
57 Cedecea neteri 1 0,14
58 Chryseobacterium gleum 1 0,14
59 Citrobacter braakii 1 0,14
60 Comamonas testosteroni 1 0,14
61 Cronobacter sakazakii 1 0,14
62 Enterobacter gergoviae 1 0,14
63 Enterobacter sp. 1 0,14
64 Enterococcus sp. 1 0,14
65 Flavimonas oryzihabitans 1 0,14
66 Klebsiella ozaenae 1 0,14
67 Pasteurella aerogenes 1 0,14

Pola Patogen dan Antibiogram di Indonesia Tahun 2022


36

Jumlah
No Bakteri (%)
Isolat
68 Pasteurella multocida 1 0,14
69 Proteus hauseri 1 0,14
70 Serratia ficaria 1 0,14
71 Serratia fonticola 1 0,14
72 Streptococcus dysgalactiae 1 0,14
73 Streptococcus non-haemolytic 1 0,14
74 Streptococcus oralis 1 0,14
75 Streptococcus gordonii 1 0,14
Total 729 100
Tiga isolat terbanyak berturut turut adalah Klebsiella pneumoniae, Staphylococcus aureus
dan Pseudomonas aeruginosa dengan total sebesar 39% (276/713).

Pola Patogen dan Antibiogram di Indonesia Tahun 2022


37

Tabel 17 Antibiogram spesimen cairan pleura di semua rumah sakit tahun 2022
PERSENTASE SENSITIF PER ANTIBIOTIK / % S

Clavulanic Acid

Cefoperazone

Ciprofloxacin

Moxifloxacin
Ceftazidime/

Levofloxacin
Tazobactam
Piperacillin/
Amoxicillin/
Ceftazidime
Ceftriaxone
Cefotaxime

Aztreonam
BAKTERI

Ampicillin/
Avibactam

sulbactam

sulbactam
Cefepime
Amikacin
Cefoxitin

Cefixime
Oxacillin
%S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N
K. pneumoniae 83 6 89 85 73 84 59
48 88 54 95 100 1 22 52 94 48 94 68 19 75 12 66 96 43 89 63 16 71 17
S. aureus 71 56 69 86 69 86 69 86 69 86 69 86 69 86 69 1 69 86 81 87 80 81 82 76
P. aeruginosa 93 81 75 76 IR IR
IR 70 84 IR
0 1 51 79 IR IR IR IR 89 9 71 84 59 80 60 20
E. coli 40 5 98 64 75 60 39
33 61 56 70 33 43 67 38 69 64 28 93 15 93 72 26 62 26 23 44 23
A. baumannii complex 82 37 66 37 25
25 39 63 41 7 IR IR 76 41 IR IR 67 5 58 41 61 41 38 8
E. cloacae 0 2 97 34 71 35 46
57 35 65 34 11 61 36 IR IR IR IR 75 4 76 37 68 31 60 5 100 5
E. faecalis IR IR IR IR IR IRIR IR IR IR IR IR IR IR 13 23 10 21
S. marcescens 0 1 88 16 93 15
PERSENTASE
86
41 17 44 18
PERSENTASE
SENSITIF
7
SENSITIF
PER PER
ANTIBIOTIK ANTIBIOTIK
50 18 IR
/ % S /IR
% S IR IR 50 4 83 18 44 18 100 3 67 3
P. putida 92 13 77 13 0 0
13 50 14 1 0 14 43 14 36 14 100 1

Sulfamethoxazole

Sulfamethoxazole
P. mirabilis 92 13 67 12 67
42 12 42 12 3 58 12 58 12 0 1 100 1 92 13 33 12 50 2 0 1

Trimethoprim/

Trimethoprim/
A. xylosoxidans 18 11 40 10 8 0
13 92 13 100 1 3 9 11 100 1 100 1 92 13 27 11 33 3 0 1

Erythromycin

Erythromycin
Azithromycin

Azithromycin
Meropenem

Meropenem

Vancomycin

Vancomycin
Clindamycin

Clindamycin

Tetracycline

Tetracycline

Minocycline

Minocycline
Doxycycline

Doxycycline
S. constellatus 100 7 100 8 50 2 89 9 89 9

Cefuroxime

Cefuroxime
Gentamicin

Gentamicin
Doripenem

Doripenem

Ceftaroline

Ceftaroline
Ertapenem

Ertapenem
Tigecycline

Tigecycline

BAKTERI BAKTERI
Imipenem

Imipenem

Ampicillin

Ampicillin
Cefazolin

Cefazolin
S. paucimobilis 63 8 75 8 71 50
7 88 8 2 29 7 0 1 38 8 100 7 100 2
Penicillin

Penicillin

Linezolid

Linezolid
S. maltophilia IR IR IR IRIR IR IR IR IR IR IR IR IR IR 71 7
K. aerogenes 0 1 100 9 89 9 80 10 89 100 9 2 78 9 IR IR IR IR 90 10 89 9 100 1
S. agalactiae 100 1 100 5 100 4 88 8 100 6
A. junii %S N %S N %S N %S100N 8%S 100N %S 8 N %S N 100%S 8N 100 %S N 8 %S N %S N %S N %S N 100 %S 8 N %S N %S N 100 N
%S 5 %S 75N 8%S N %S N %S N
K. pneumoniaeA.pneumoniae
K. lwoffii 90 19 88 90 9619 88 0 96
1 850 86791 774
85 8679 74
84 7 84 IR IR 7127 IR 756
IR 100
27 56 7 0 3 690 3
96 69 0 96 501 286 7150 7 14 2 71 14 100 91 3
60 60 8691 7 100 1
S. aureus S. C.aureus
freundii 69 86 69 86 69 86 6910086 799
69 7186 14
75 99 7 80
750 14 2 80 2569 14 88680 29690 17 69
86 0 861 69 86 88
87 87 25 888 86
86 100 7IR 100
70IR 86 7 70
88 86
85 88
78 85
9 75 82
78
90 9 8 90 3888
96 82 8100
96 83
88 100 83
4 100 4
P. aeruginosaP. aeruginosa
P. stutzeri 71 14 76 71 8714 76 0 87
1 0 100IR
IR 1 8IR 88IR IR 8 IR IR IR 75 IR 8IR 75 8 82 87 82 100 87 8 IR IR IR IR 100 IR 8
IR IR 75IR 8
E. coli E.
E. coli
faecium 86 29 94 86 7229 100
94 72
2 100
98 IR 452 98
IR93 45 93
53
IR IR 53IR 12IR 74 IR 15 12 IR52
74 IR15 52
IR 0 3 560 IR 723 IR56 IR 72 50
IR 4 29 50 24 4 29 24 43 67 43 0 67 6 0 6
A. baumannii A. complex
baumannii complex
50 6 50 42
80 6 80 42 IR IR IR
78 IR
36 78 36 IR IR IR IR 68 42 68 42 68 40 68 40
E. cloacae E.A.cloacae
hydrophila 100 5 100 092 37 15 92 37 8310030 482
83 8030 82
34 5 34
100 IR 1 IR 50 IR 4IR 40 IR IR5 83 36 83 40 36 5 0 1003 4 0100 14 100 1 80
75 36 5 75 6036 5 0 1
K. faecalis
E. faecalis E. oxytoca 100 7 100 100 2 1
7 100 1 100 596 100
22 65
96 3 20
100 100
22 65 3 24
20100 IR 524
100 IR 100IR IR4 IR IR IR IR IR 100 3 IR
IR 100
IR 100 23 3 22
1 100 1 10013
23 224
22 13 24 100
IR IR 5 IR 100
96 24
IR 391
96 100
22
24 2
100
91 1
22 100 1
S. marcescensSalmonella
S. marcescenssp. 75
%S 0-494 79 75 19 4 79 19 79 IR 14 IR73
79 7515
14 73 4 15
100 IR 2 IR 75 IR 4IR 75 IR IR4 IR IR 47 IR 19
IR 47 75 4 175 100
19 100 0 4 3 1 0 3 100 2 100
77 17 4 77 0 17 1 100 2
P. putida P. putida
M. morganii %S 50-75 54 13 54 13 100 48 13
100 5 8 13 100 5 100 5 71 14 71
100 1 100 5 14 40 5 100 5 60 5
P. mirabilis P. mirabilis 100 13 100 13 91 11 IR
91 IR
11 IR IR 31 13 31 0 4
13 0 4 31 13 31 13 IR IR IR IR 33 12 33 12
S.
A. xylosoxidans anginosus
A. xylosoxidans %S10076-100
3 100 13 3 100 1
13 100 1 55 11 55 11 100 3 1009 311 9 11 0 1 8
0 13
1 8 13 0 2 0 2 80 10 80 10 100 3
B.constellatus
S. constellatus
S. cepacia IR IR 100 8 100
88 8 100
88 8 100 9 67
9 3 50 2 89
50 9
2 89 9IR 67IR 9 IR89 67 IR9 89 9 100 2 100 7 2 100 100
8
7 1
100 8
S. paucimobilis
S.
IR
paucimobilis
Intrinsik Resistan
Moraxella sp. 100 2 100 75 8
2 75 8 100 1100 100 6 100 1 6 0 1 10057 0 17 1 100
57 71 89 9 89 100 9 100
1 1 100 1 100 1 86100 7 1 86 1007 1
S. maltophilia
S. maltophilia Antibiotik
IR IR tidak diuji IR
Pseudomonas sp. 0IR IR 1 IR IR
100IR 3IR 100IR
3 0 IR 1 IR 0 IR 1IR 100 3 IR IR IR
33IR
3 IR IR IR IR
100 1 70
67 10 70 10
3 100 3 100 1
K. aerogenes K. aerogenes 0 1 100
0 101 100 10 89 9 100
89 9 100 9 IR IR IR IR IR IR 90 10 90 10 100 1 100 1 89 9 89 9
S. agalactiaeS. pneumoniaeJumlah <30 isolat
S. agalactiae 100 6 100 100 6 1003 6 100 100 3 6 50 8 50 8 50 8 71
50 7
8 0
71 1
7 100
0 1 100 50 7
5 5 2100 100
8
7 4
100 100
8 4
A. junii A. junii
A. haemolyticum 100 8 100 8 100 3100 678 100 3 8 67 3 67 3 100 9 100 9 100 3 100 1 88 67 8 3 88 67 8 3
A. lwoffii A.
A. lwoffii
veronii 100 1 100 6
1 100 1
6 1001001 286 100 7 86 7
2 100 2 100 1 100 2 86 7 86 100 7 2 0 2 50100 6 2 50 1006 2 100 2
C. freundii C. freundii
L. mesenteroides 088 8
1 88
0 8
1 86
0 7 1100
86 8
7 100 8 IR IR IR IR IR IR 38 8 38 8
100 1 38 8 38
08 1 100 1
P. stutzeri P. stutzeri 75 8 75 8 100 8 100 8 88 8 88 8 75 8 75 8
P. faecium
E. faecium E. rettgeri 100 3100 100 4 100
0 3 640 0 1 46 33 IR 0 3IR4 0IR IR2 IR IR IR IR IR 67 IR 3 IR0 17 3 6 17
IR 0 6 0 6 IR67 IR 3 IR 0 IR
83 6 3100
83 6 100 6
S. hydrophila
A. hydrophila
A. pyogenes 100 1 60
100 5
1 60 5 100 4 80
100 5
4 80 100
5 0 2 1 1000 2 5 1 0 5 80 5 80 5 100 1 100 1 40 5 40 1005 1 100 2 50 2
K. oxytoca K. oxytoca
Acinetobacter 100
sp. 2 100
0 15
2 100 5 1001003 2100 3
100 2 100 30 IR 1 IR 0 0
IR 2 1
IR 0 0 12 100 5 100 05 100 2
1 100 2 100 2 0 1 100 1 100
100 3 2 1001003 2 100 1
Salmonella sp.
Salmonella sp. 100 4 100 4 100 4
A. viridans
M. morganiiM. morganii
0
100
25
50
100 5
2 0
100 5
1100
0
100
4 100 4
5 0 5
75
0
4
5
IR
75
0
IR
4
5
0
IR
0
2
IR
5
IR
0
IR
IR
2
IR 100
IR
IR
IR IR
5 100 5
IR
IR
100 1 100 1 100
100
4 100 4
5 100 5
100 1 50 2
B.anginosus
S. anginosusS. diminuta 100 3 0
100 13 100 2 100 100 2 30 1001 3 100 100 2 3 50100 32 50 100 2 3 100 3 0 67 13 100
67 31 67 50 3 2 100 2100 100
3 1
100 3 100 3
C. cepacia
B. cepacia B. koseri 75 4 75 4 IR100IR 225
IR 100 4
IR 25 2 100
4 IR 1 IR100IR 2IR 100 2 100 2 100 2 0 1 75100 4 2 75 1004 2 100 1 0 1
Moraxella sp.
Moraxella sp.
E. gallinarum 100
0 11 100 1 100 IR1 100
IR 1 IR 0 IR1 0 1 100 2 100 2 100 1 100 1 100 1 100
100 1 1 1001001 2 100 2
Pseudomonas sp.
Pseudomonas
Klebsiella
S. pneumoniae
S. pneumoniae
sp.sp. 100 1 100
50 23
1 100 3
100 33
2100 3 33
2 100
67
3
3
2
0 67 2 3 0 2 100 3 100 3
75 4 75 4 25 4 75
25 4 75 4
100
50
100 2 100 2
2 50 34
4 100 100
50
4
3
2
100 4
K.
A. haemolyticus ascorbata
A. haemolyticus 067 1
3 67 3 0 1100 03 100 1 30 2 0 0 1 3 00 32 100 3 100 03 2 0 2 0 2 0 2 670 3 2 67 0 3 2 0 2 0 2
P. veronii
stuartii 100 10 100
A. veronii A.
L. mesenteroides
L.
P.mesenteroides
fluorescens
0 2
0
0 2
1
0 2
50 2 50
Pola012 Patogen
1 10 0 1 2 1000 1 2 50
dan Antibiogram
0 1001 1 50100 2 1 50
0
100 12
22 50
di Indonesia
0
2
1
50 50 2
0 Tahun
01
2
2
20220 1002 2 IR100
100
IR2
1
0
100
100
1
11
100
100
0
100
2 2 100 50 2
1 1 0 50 1
2
20
0
1
100
1
1
0 1
P. rettgeri P. rettgeri 100 3 100 3 33
P. mendocina
S. pyogenesS. pyogenes
0 1 50 3 IR
33
2100 IR
100 3 IR
1 IR IR
2 100 2 100 2 100 2
IR
100 IR
1IR
50 IR IR
2 0 3 0
03
100 2 100 2
2 0
0
2 100 0
12 100 2 50
0
50 3
2 50
2 100
0
10023 1100 2 100 2
R. sp.
Acinetobacter planticolasp. 100
Acinetobacter 1 100 2
1 100 2 100 250 502 50 2 2 0 2 100 1 100 2 100 50 2 2 0 1002 1 100 1 0 1 100
100 2 2 100 0 2 2
38

2.1.6 Spesimen cairan asites


Jenis spesimen : cairan asites
Asal ruangan : seluruh ruangan
Lokasi : semua rumah sakit

Tabel 18 Pola bakteri yang diisolasi dari spesimen cairan asites di semua rumah sakit tahun
2022
NO Bakteri Jumlah isolat %
1 Escherichia coli 96 31,7
2 Klebsiella pneumoniae 44 14,5
3 Enterobacter cloacae 22 7,3
4 Pseudomonas aeruginosa 18 5,9
5 Acinetobacter baumannii complex 18 5,9
6 Staphylococcus aureus 16 5,3
7 Enterococcus faecalis 14 4,6
8 Stenotrophomonas maltophilia 9 3
9 Enterococcus faecium 7 2,3
10 Pseudomonas putida 6 2
11 Salmonella sp. 6 2
12 Burkholderia cepacia 5 1,7
13 Sphingobacterium paucimobilis 5 1,7
14 Proteus mirabilis 5 1,7
15 Alcaligenes lwoffii 4 1,3
16 Serratia marcescens 4 1,3
17 Achromobacter sp. 3 1
18 Alcaligenes xylosoxidans 3 1
19 Aeromonas hydrophila 3 1
20 Comamonas indologenes 2 0,7
21 Alcaligenes schubertii 1 0,3
22 Citrobacter koseri 1 0,3
23 Pseudomonas alcaligenes 1 0,3
24 Bordetella diminuta 1 0,3
25 Streptococcus pyogenes 1 0,3
26 Yersinia enterocolitica 1 0,3
27 Citrobacter farmeri 1 0,3
28 Citrobacter freundii 1 0,3
29 Klebsiella aerogenes 1 0,3

Pola Patogen dan Antibiogram di Indonesia Tahun 2022


39

NO Bakteri Jumlah isolat %


30 Klebsiella oxytoca 1 0,3
31 Klebsiella sp. 1 0,3
32 Pseudomonas fluorescens 1 0,3
33 Pseudomonas stutzeri 1 0,3
Total 303 100
Tiga isolat terbanyak berturut turut adalah Escherichia coli, Klebsiella pneumoniae dan
Enterobacter cloacae dengan total sebesar 54% (152/303).

Pola Patogen dan Antibiogram di Indonesia Tahun 2022


40

Tabel 19 Antibiogram spesimen cairan asites di semua rumah sakit tahun 2022

PERSENTASE SENSITIF PER ANTIBIOTIK / % S

Clavulanic Acid

Cefoperazone

Ciprofloxacin

Moxifloxacin
Levofloxacin
Amoxicillin/

Piperacillin/
Tazobactam
Ceftazidime
BAKTERI

Ceftriaxone
Cefotaxime

Aztreonam

Ampicillin/
sulbactam

sulbactam
Cefepime
Amikacin
Cefoxitin

Cefixime
Oxacillin

%S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N

E.E.
colicoli 99 77 34 68 22 68 39 75 30 84 46 84 23 141 73 48 94 33 94 94 39 76 24 45 44 41

K.K. pneumoniae
pneumoniae 86 35 64 33 60 27 53 30 58 40 55 40 20 73 59 22 73 41 51 35

PERSENTASE SENSITIF
PERSENTASE PER ANTIBIOTIK
SENSITIF /%S /%S
PER ANTIBIOTIK

Sulfamethoxazole
Sulfamethoxazole

Trimethoprim/
Trimethoprim/
Erythromycin
Erythromycin

Azithromycin
Azithromycin
Meropenem
Meropenem

Clindamycin
Clindamycin

Vancomycin
Vancomycin
Tetracycline

Minocycline
Tetracycline

Minocycline
Doxycycline
Doxycycline
BAKTERIBAKTERI

Cefuroxime
Cefuroxime

Gentamicin
Gentamicin
Doripenem
Doripenem

Ertapenem
Ertapenem

Tigecycline
Tigecycline
Imipenem
Imipenem

Ampicillin
Ampicillin

Cefazolin
Cefazolin
Penicillin
Penicillin

Linezolid
Linezolid
%S N %S
%S N
N %S
%S N
N %S
%S N
N %S
%S N
N %S
%S N
N %S
%S N
N %S
%S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N

oli E.E.
colicoli 89.5 89.5
47 96.9 47 96.9
93 93 100 100
42 88.9 42 88.9
62 62 8.8 95 8.8
9.5 95
66 9.5 66 68 91 68 91 27 41 27 41 53 81 53 81

K.K.
neumoniae pneumoniae
pneumoniae 75 42 75 42 50 28 50 28 IR IR IR 20 IR 30 20 30 72 42 72 42 93 41 93 41

%S 0-49
%S 50-75
%S 76-100
IR Intrinsik Resistan
Antibiotik tidak diuji
Jumlah <30 isolat

Pola Patogen dan Antibiogram di Indonesia Tahun 2022


41

Jenis spesimen : cairan asites


Asal ruangan : seluruh ruangan
Lokasi : semua rumah sakit

Tabel 20 Pola bakteri yang mungkin sebagai kontaminan yang diisolasi dari spesimen
cairan asites di semua rumah sakit tahun 2022
Jumlah
No Bakteri (%)
Isolat
1 Staphylococcus haemolyticus 18 26,1
2 Staphylococcus hominis 17 24,6
3 Staphylococcus epidermidis 16 23,2
4 Staphylococcus warneri 5 7,2
5 Micrococcus luteus 4 5,8
6 Kocuria rosea 2 2,9
7 Staphylococcus saprophyticus 2 2,9
8 Staphylococcus capitis 1 1,4
9 Staphylococcus lentus 1 1,4
10 Streptococcus mitis 1 1,4
11 Staphylococcus sciuri 1 1,4
12 Corynebacterium sp. 1 1,4
Total 69 100

Catatan: Bakteri dianggap sebagai kontaminan karena merupakan bagian dari flora nomal kulit.
Bila terdapat pertumbuhan spesies bakteri tersebut, maka keputusan bakteri sebagai kontaminan
atau patogen perlu didiskusikan dengan klinisi berdasarkan kondisi klinis pasien

Pola Patogen dan Antibiogram di Indonesia Tahun 2022


42

2.1.7 Spesimen cairan perikardium


Jenis spesimen : cairan perikardium
Asal ruangan : seluruh ruangan
Lokasi : semua rumah sakit
Tabel 21 Pola bakteri yang diisolasi dari spesimen cairan perikardium di semua rumah
sakit tahun 2022
NO Bakteri Jumlah Isolat (%)
1 Staphylococcus aureus 10 52,6
2 Acinetobacter baumannii complex 2 10,5
3 Klebsiella pneumoniae 2 10,5
4 Pseudomonas aeruginosa 2 10,5
5 Achromobacter sp. 1 5,2
6 Stenotrophomonas maltophilia 1 5,2
7 Sphingomonas paucimobilis 1 5,2
Total 19 100
Tiga isolat terbanyak berturut turut adalah Staphylococcus aureus ss. aureus, Acinetobacter
baumannii complex dan Klebsiella pneumoniae dengan total sebesar 73,6% (14/19).

Jenis spesimen : cairan perikardium


Asal ruangan : seluruh ruangan
Lokasi : semua rumah sakit
Tabel 22 Pola bakteri yang mungkin sebagai kontaminan yang diisolasi dari spesimen
cairan perikardium semua rumah sakit tahun 2022
No Bakteri Jumlah Isolat (%)
1 Staphylococcus epidermidis 9 43
2 Staphylococcus haemolyticus 4 19
3 Staphylococcus hominis 4 19
4 Staphylococcus, coagulase negative 2 9
8 Staphylococcus capitis 1 5
9 Staphylococcus caprae 1 5
Total 21 100
Catatan : Bakteri dianggap sebagai kontaminan karena merupakan bagian dari flora nomal
kulit. Bila terdapat pertumbuhan spesies bakteri tersebut, maka keputusan bakteri sebagai
kontaminan atau patogen perlu didiskusikan dengan klinisi berdasarkan kondisi klinis pasien

Pola Patogen dan Antibiogram di Indonesia Tahun 2022


43

2.1.8 Spesimen cairan sendi


Jenis spesimen : cairan sendi
Asal ruangan : seluruh ruangan
Lokasi : semua rumah sakit

Tabel 23 Pola bakteri yang diisolasi dari spesimen cairan sendi di semua rumah sakit
tahun 2022
No Bakteri Jumlah Isolat (%)
1 Staphylococcus aureus 30 52,6
2 Enterobacter cloacae 5 8,8
3 Pseudomonas aeruginosa 4 7
4 Escherichia coli 3 5,3
5 Enterococcus faecalis 2 3,5
6 Stenotrophomonas maltophilia 2 3,5
7 Sphingomonas paucimobilis 2 3,5
8 Streptococcus pyogenes 2 3,5
9 Acinetobacter baumannii complex 1 1,8
10 Achromobacter sp. 1 1,8
11 Acinetobacter lwoffii 1 1,8
12 Achromobacter xylosoxidans 1 1,8
13 Burkholderia cepacia 1 1,8
14 Brevundimonas diminuta 1 1,8
15 Serratia marcescens 1 1,8
Total 57 100
Tiga isolat terbanyak berturut turut adalah Staphylococcus aureus, Enterobacter
cloacae dan Pseudomonas aeruginosa dengan total sebesar 68,4% (39/57)

Pola Patogen dan Antibiogram di Indonesia Tahun 2022


44

Tabel 24 Antibiogram spesimen cairan sendi semua rumah sakit tahun 2022
PERSENTASE SENSITIF PER ANTIBIOTIK / % S

Clavulanic Acid

Cefoperazone/

Ciprofloxacin

Moxifloxacin
Levofloxacin
Tazobactam
BAKTERI

Piperacillin/
Amoxicillin/
Ceftazidime
Ceftriaxone
Cefotaxime

Aztreonam

Ampicillin/
sulbactam

sulbactam
Cefepime
Amikacin
Cefoxitin

Cefixime
Oxacillin

%S N %S N %S N %S N
%S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N
S. aureus 80 15 82 28 82 28
82 28 82 28 82 28 82 28 82 28 80 30 91 21 90 20
E. cloacae 100 5 80 5
100 3 50 4 60 5 0 1 60 5 IR IR IR IR 100 2 80 5 75 4 100 2 67 3
P. aeruginosa 50 2 50 2
IR IR IR IR 75 4 75 4 IR IR IR IR 100 1 75 4 75 4 100 2
PERSENTASE
PERSENTASE SENSITIFSENSITIF PER ANTIBIOTIK
PER ANTIBIOTIK /% S /%S
E. coli 100 2 0 0 2
2 0 2 0 2 0 3 0 3 100 1 100 3 0 3 0 1 0 1
E. faecalis IR IR
IR IR IR IR IR IR IR IR 0 2 0 2

Sulfamethoxazole
Sulfamethoxazole
S. maltophilia IR IR IR IR IR IR 100 2 IR IR IR IR IR IR 100 2 IR IR 100 2

Trimethoprim/
Trimethoprim/
S. paucimobilis 100 2 100 1 100 2 100 2 0 1 50 2 100 1 0 1 100 1 100 1 100 1

Erythromycin
Erythromycin

Azithromycin
Azithromycin
Meropenem
Meropenem

Vancomycin
Clindamycin
S. BAKTERI

Tetracycline

Vancomycin

Minocycline
Clindamycin
BAKTERI

Tetracycline

Minocycline
Doxycycline
pyogenes 100 1 0 1 100 1 100 1 100 1 100 2 100 2

Doxycycline
Cefuroxime
Cefuroxime

Gentamicin
Gentamicin
Doripenem
Doripenem

Ertapenem

Tigecycline
Ertapenem

Tigecycline
Imipenem
Imipenem

Ampicillin
Ampicillin

A. baumannii 0 1 0 1 0 1 0 1 IR IR 0 1 IR IR 0 1 0 1

Cefazolin
Cefazolin
Penicillin
Penicillin

Linezolid
Linezolid
Achromobacter sp. 0 1 100 1 0 1 0 1 100 1 0 1 0 1
A. lwoffii 100 1 0 1 0 1 100 1 0 1 0 1 100 1
A. xylosoxidans 0 1 0 1 100 1 0 1 100 1 100 1 100 1
B. cepacia %S N %S%S NN %S%S N %S N100%S 1 N 0%S 1N %S N %S 0 N 1%S 100 1 NN %S
N %S
%S %S NN 0 %S
%S 1 NN IR%S IR
%S IR
NN %S
%S NNIR %S %S 0NN
%S NN %S 1
%S
%S NN0 %S
%S1 NN %S%S NN %S N
ureus S.B.aureus
diminuta 82
82 28 82 28 82
28 82 28 82 2810090
82 120
28 90 28
100
11 20
1 11 28 11 8210028 182 028 821 28
77 30 77
90 30 90 130
30 0 100 6 100 6 67
67 30 90 30
30 9091 30
11 91 11
83 100
30 83
197 300 97
30 1001 30
29 100
100 294 100 4
oacae E.S.cloacae67
marcescens3 67
100 53 100
100 15 100
67 31 7567 43 75 4 100
IR IR1 IR IR 50 IR 100
IR
2 50
1 25 80 5100 1
80 IR50 IR2 50IR 2IR 75 1004 75
1 4
100 1 100 1 100 1
eruginosaP. aeruginosa
100%S 0-492 100 75 42 75 4 IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR 75 4 75 4 IR IR IR IR IR IR IR IR
oli E. coli 100%S 50-751 100 100 31 100 3 100 2 100 2 100 2 0 3 0 32 0 2 0 3 0 3 0 1 0 1 33 3 33 3
aecalis E. faecalis %S 76-100 100 2 100
50 2 50
100 2 100
IR 2
IR IR IR IR IR IR
IR IR
IR IR IR 50 2 500 22 0 2 IR IR IR
100 IR2 100
100 22 100 2
IR
maltophilia IRIntrinsik
S. maltophilia IR Resistan
IR IR
IR
Antibiotik tidak diuji
IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR 50 2 50 2
S. paucimobilis
aucimobilis 100 11 100 1 100 1 100
100Jumlah1<30 isolat
100 50 21 50 2 50 2 50
100 21 100 1 100
100 11 100
100 11 100 1 100 1 100 1 100 1 100 1 100 1 100 1
yogenes S. pyogenes 100 1 100 1 100 1 100 1 0 1 0
100 12 100 2 0 0
2 100 22 100 2 100 2 100
100 22 100 2
aumanniiA. baumannii 0 1 0 1 IR IR 100
IR IR1 100 1 IR IR IR IR 0 1 0 1 0 1 0 1
Achromobacter
romobacter sp. 100 sp. 1 100 100 11 100 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1
woffii A. lwoffii 100 1 100 1 0 1 0 1 0 1 0 1 100 1 100 1 100 1 100 1
A. xylosoxidans
ylosoxidans 100 1 100 1 100 1 100 1 0 1 0 1 0 1 0 1 100 1 100 1
epacia B. cepacia 100 1 100 1 IR IR IR 0 IR
1 0 1 IR IR IR IR 100 1 100 1 IR IR IR
IR IR
IR IR
100 IR1 100 1
iminuta B. diminuta 100 1 100 1 100 1 100 1 0 1 0 1 100 1 100 1 0 1 0 1
marcescensS. marcescens
0 1 100 0 11 100 1 IR IR IR
IR IR
IR IR
IR IR
IR IR IR1
100 100 1 0 1 0 1 100 1 100 1

Pola Patogen dan Antibiogram di Indonesia Tahun 2022


45

Jenis spesimen : cairan sendi


Asal ruangan : seluruh ruangan
Lokasi : semua rumah sakit

Tabel 25 Pola bakteri yang mungkin sebagai kontaminan yang diisolasi dari spesimen
cairan sendi di semua rumah sakit tahun 2022
No Bakteri Jumlah Isolat (%)
1 Staphylococcus epidermidis 4 23,5
2 Staphylococcus haemolyticus 2 11,8
3 Staphylococcus capitis 1 5,9
4 Staphylococcus, coagulase negative 1 5,9
5 Staphylococcus caprae 1 5,9
6 Streptococcus dysgalactiae 1 5,9
7 Staphylococcus hominis 1 5,9
8 Staphylococcus kloosii 1 5,9
9 Streptococcus equisimilis 1 5,9
10 Staphylococcus schleiferi 1 5,9
11 Streptococcus sanguinis 1 5,9
12 Staphylococcus cohnii 1 5,9
13 Staphylococcus urealyticus 1 5,9
Total 17 100
Catatan: Bakteri dianggap sebagai kontaminan karena merupakan bagian dari flora nomal
kulit. Bila terdapat pertumbuhan spesies bakteri tersebut, maka keputusan bakteri sebagai
kontaminan atau patogen perlu didiskusikan dengan klinisi berdasarkan kondisi klinis
pasien

Pola Patogen dan Antibiogram di Indonesia Tahun 2022


46

2.1.9 Seluruh spesimen


Jenis spesimen : darah, saluran napas bawah, urin, cairan serebrospinal,
cairan pleura, cairan perikardium, cairan asites, cairan sendi.
Asal ruangan : seluruh ruangan
Lokasi : semua rumah sakit

Tabel 26 Sebaran tiga bakteri tersering yang diisolasi dari masing-masing spesimen
semua rumah sakit tahun 2022
Darah Saluran napas bawah Urin
No
Bakteri % Bakteri % Bakteri %
Klebsiella Klebsiella
1 18,6 28,6 Escherichia coli 42,8
pneumoniae pneumoniae
Acinetobacter Klebsiella
2 Escherichia coli 18,0 17,9 15,2
baumannii complex pneumoniae
Staphylococcus Pseudomonas Enterococcus
3 15,1 13,9 9,4
aureus aeruginosa faecalis
Total 51,7 Total 60,5 Total 67,6
Cairan Serebrospinal Cairan Pleura Cairan Asites
No
Bakteri % Bakteri % Bakteri %
Acinetobacter Klebsiella
1 12,2 14 Escherichia coli 32
baumannii complex pneumoniae
Staphylococcus Klebsiella
2 Streptococcus suis 11,5 12,6 15
aureus pneumoniae
Pseudomonas Enterobacter
3 Escherichia coli 8 12,4 7
aeruginosa cloacae
Total 31,7 Total 39 Total 57
Cairan Perikardium Cairan Asites Cairan Sendi
No
Bakteri % Bakteri % Bakteri %
Staphylococcus Staphylococcus
1 52,6 Escherichia coli 23,5 52,6
aureus aureus
Acinetobacter Klebsiella Enterobacter
2 10,5 13,4 8,8
baumannii complex pneumoniae cloacae
Klebsiella Pseudomonas Pseudomonas
3 10,5 8,1 7
pneumoniae aeruginosa aeruginosa
Total 73,6 Total 45 Total 68,4

Pola Patogen dan Antibiogram di Indonesia Tahun 2022


47

2.2 Pola bakteri dan antibiogram semua rumah sakit berdasarkan ruangan tahun 2022
2.2.1 Spesimen darah
Jenis spesimen : darah
Asal ruangan : intensive care unit
Lokasi : semua rumah sakit

Tabel 27 Pola bakteri yang diisolasi dari spesimen darah di ICU semua rumah sakit
tahun 2022
NO Bakteri Jumlah Isolat (%)
1 Klebsiella pneumoniae 507 20,7
2 Escherichia coli 471 19,2
3 Staphylococcus aureus 369 15,1
4 Acinetobacter baumannii complex 365 14,9
5 Pseudomonas aeruginosa 166 6,8
6 Enterococcus faecalis 140 5,7
7 Enterobacter cloacae 100 4,1
8 Enterococcus faecium 53 2,2
9 Serratia marcescens 51 2,1
10 Burkholderia cepacia complex 46 1,9
11 Stenotrophomonas maltophilia 46 1,9
12 Acinetobacter lwoffii 42 1,7
13 Salmonella sp. 31 1,3
14 Sphingomonas paucimobilis 31 1,3
15 Proteus mirabilis 30 1,2
Total 2448 100
Tiga isolat terbanyak berturut turut adalah Klebsiella pneumoniae, Escherichia coli dan
Staphylococcus aureus dengan total sebesar 55% (1347/2448).

Pola Patogen dan Antibiogram di Indonesia Tahun 2022


48

Tabel 28 Antibiogram spesimen darah di ruangan ICU semua rumah sakit tahun 2022
PERSENTASE SENSITIF PER ANTIBIOTIK / % S

Clavulanic Acid

Cefoperazone

Ciprofloxacin

Moxifloxacin
Ceftazidime/

Levofloxacin
Tazobactam
Piperacillin/
Amoxicillin/
Ceftazidime
Ceftriaxone
Cefotaxime
BAKTERI

Aztreonam

Ampicillin/
Avibactam

sulbactam

sulbactam
Cefepime
Amikacin
Cefoxitin

Cefixime
Oxacillin

%S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N
K. pneumoniae 60 77 77 468 50 435 28 174 30 438 36 467 83 12 27 15 33 432 28 454 33 202 52 140 51 475 30 437 33 227 30 92
E. coli 48 50 96 435 62 412 24 166 23 418 47 445 80 5 17 18 34 408 35 444 56 126 67 84 85 453 27 420 29 151 38 73
S. aureus 64 321 64 321 64 321 64 321 64 321 IR IR 64 321 64 321 64 321 64 321 66 354 66 318 66 272
A. baumannii complex IR IR 48 320 20 313 13 112 7 299 22 325 IR IR 28 332 IR IR 28 123 22 346 21 337 20 186
P. aeruginosa IR IR 82 151 65 138 IR IR IR IR 60 159 100 1 51 142 IR IR IR IR 53 32 61 155 58 153 51 63
E. faecalis IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR 98 40 96 22 96 25 32 122 30 122
E. cloacae 0 11 91 91 55 88 36 42 33 89 43 88 0 1 50 2 36 88 IR IR IR IR 70 33 73 93 47 88 68 40 65 20
E. faecium IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR 36 11 50 6 17 6 12 42 17 36
S. marcescens 93 44 80 39 33 18 38 40 43 47 41 44 IR IR IR IR 100 16 81 48 48 46 80 20 88 8
B. cepacia complex IR IR 87 38 IR IR IR IR 62 21
S. maltophilia IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR 71 34
A. lwoffii 88 32 100 27 64 11 66 35 65 37 89 35 75 8 62 21 77 35 81 16
Salmonella sp. 67 3 89 27 93 14 83 30 90 31 33 3 93 28 66 29 75 8 78 9 90 30 21 14 63 8
S. paucimobilis 63 27 69 26 60 5 41 29 31 29 15 27 100 2 35 17 27 26 67 3
P. mirabilis 33 3 96 28 89 28 67 12 70 27 89 28 50 2 92 26 67 30 71 7 75 4 96 27 44 27 57 7 67 3

Pola Patogen dan Antibiogram di Indonesia Tahun 2022


49

Tabel 28. Antibiogram spesimen darah di ruangan ICU semua rumah sakit tahun 2022 (lanjutan)

PERSENTASE
PERSENTASE
SENSITIFSENSITIF PER ANTIBIOTIK
PER ANTIBIOTIK /%S /%S

Sulfamethoxazole

Sulfamethoxazole
Sulfamethoxazole
Trimethoprim/
Trimethoprim/

Trimethoprim/
Erythromycin

Erythromycin
Azithromycin

Azithromycin
Meropenem

Meropenem

Vancomycin
Vancomycin

Vancomycin

Minocycline
BAKTERI

Clindamycin

Tetracycline
Clindamycin

Tetracycline

Minocycline
BAKTERIBAKTERI

Minocycline
Doxycycline

Doxycycline
Cefuroxime

Cefuroxime
Gentamicin

Gentamicin
Doripenem

Doripenem

Ceftaroline

Ceftaroline
Ertapenem

Ertapenem
Tigecycline

Tigecycline
Imipenem
Imipenem

Imipenem

Ampicillin

Ampicillin
Cefazolin

Cefazolin
Penicillin

Penicillin

Linezolid
Linezolid

Linezolid
%S
%S NN %S
%S NN %S
%S NN %S NN
%S %S
%S NN %S
%S NN %S
%S NN %S
%S N N %S%S NN %S
%S NN %S
%S NN %S
%S NN %S
%S NNN %S%S
%S NNN %S
%S %S NNN %S %S%S NN N%S %S%SNN N %S %S%S NN N %S %S%S NNN %S %S
%S NNN %S N
pneumoniae
neumoniae K. pneumoniae 70 129
70 129 73
73
70 487
487
129 31
31
73 13
13
487 72 352
72
31 352
13 65
65
72 393
393
352 65 393 IR IR 7IR 380IR 1007 3
380 19
100 263 47
19 492
26 47 492 48
48 96
96 48 96 42
42 454
454 42 454 60
60 55 60 5
coli
oli E. coli 84 94
84 94 93
93
84 459
459
94 83
83
93 12
12
459 97 350
97
83 350
12 91
91
97 377
377
350 91 377 9 447 69 376447 6 376 8 25 558 468
25 55 468 31
31 68
68 31 68 48
48 427
427 48 427
aureus
ureus S. aureus 64 64 321
321 64
64 321
321 64
64 321
321 64 321
64 321 64 321 10 289 10
10 289
289 15
10 85289 8615 785 64
86 321
7 74
64 359
321 78
74 352
352
359 82
78 61
82 61 63
352 63
82 357
35761 73
73 63 353357 54
353 547374 74353 54 7481 81 340 340 91 9181 344
344340 91 344
baumannii
baumannii complex
A.complex
baumannii2424 105
105
complex 29
29
24 347
347
105 67
67
29 33
347 IR IR
IR
67 3IR 43
43
IR 279
279
IR IR
43 IR
279 IR
IR IR
IR IRIR IRIR IR IR IR IR 26
IR 353IR IR26 IR
IR
353 83
IR 66IR 16
83 16
83 44
446 IR
IR16 IRIR44 IRIRIR IRIR IR4747IR342
342IR IRIR47 IRIR342IRIRIR IRIRIR IR IR
aeruginosa
eruginosaP. aeruginosa62 62 39 39 67
67
62 163
163
39 67 163 IR IR
IR IR IRIR IRIR IR
IR IR
IR IR
IR IR
IR IRIR IRIR IR IR IR IR 65
IR 163IR IR65 IR
IR
163 IR IR IR IR IR
IR IR
IRIR IRIRIR IRIRIR IRIR IR IRIRIR IRIRIR IRIR IR IRIRIR IRIRIR IRIRIR IR IR
faecalis E. faecalis 94
aecalis 94 16 16 94 16 100
100 105
105 67
100 113
105 95
67 126
113 IR
95 IR126 IR IR IR IR IR
IR IRIR IRIR IR
IR 90
IR 10
90 10IR 22
22
90 125
12510 4422 133125 4 133IRIR IRIR 95
133 95IR130130IR 888895 125
125130100
100
88 33125 100 3
cloacae
loacae E. cloacae 83 83 24 24 90
90
83 96
96
24 75
75
90 44
96 81
81
75 474
74 75
75
81 85
85
74 75 85 IR IR IRIR IRIR IR IR 0 5 650 985 65 98 58
58 24
24 58 24 66
66 94 94 66 94 100
100 33 100 3
faecium E. faecium
aecium 97
97 29
29 23
97 39
29 14
23 43
39 IR
14 IR43 IR IR IR IR IR
IR IRIR IRIR IR
IR 100
IR 22IR 38
100 38
100 42
422 5538 44
4442 5 44IRIR IRIR 85 85IR 47 47IR 929285 515147 100
100
92 1151 100 1
marcescens
marcescens S. marcescens7575 88 96
96
75 848 96
48 48 92
92 38
38 98
98
92 41
41
38 98 41 IR IR IRIR IRIR IR IR IR IR 40
IR 48 IR 40 48 IR
IR IR
IR IR IR 98
98 43 43 98 43
cepacia complex
epacia complex
B. cepacia complex 68
68 3838 68 38 IR
IR IR
IR IR IR IR IR IR
IR IR
IR IRIR IRIR IR IR IR IR IR IR IR IR
IR IR IR IR
IR IRIR IRIRIR IRIR IR81 81IR37 37IR IRIR81 IRIR37 IRIRIR IRIRIR IR IR
maltophilia
maltophiliaS. maltophiliaIRIR IRIR IRIR IRIR IR IR IR
IR IR
IR IR IR IR IR IR
IR IR
IR IRIR IRIR IR IR IR IR IRIR IR
IR IR IR IR IR IR
IR IRIRIR IRIRIR IRIRIR IRIR IR74
74IR43 43IR IRIR74 IRIR43 IRIRIR IRIRIR IR IR
lwoffii A. lwoffii 100
woffii 100 66 89
89
100 635 89
35 35 85
85 27
27 85 27 81 37 81 37 78
78 99 78 9 57
57 30 30 57 30
monellasp.
monella sp.
Salmonella sp.100 66
100 100
100 631 100
31 100 33
31 100 26
100 326 89
89
100 28
28
26 89 28 48 31 48 31 100
100 33 100 3 96
96 27 27 96 27
paucimobilis
aucimobilis 67 33
67
S. paucimobilis 63
63
67 324 63
24 24 59 27 59 27 35
35 26 26 35 26
mirabilis P. mirabilis 67
mirabilis 67 33 97
97
67 330 97
30 30 75
75 24
24 IR
IR
75 IR
IR
24 IR IR 41 29 10
41 2129 10 21 76 29 76 29 IR
IR IR
IR IR IR 41
41 29 29 41 29 00 11 0 1
%S 0-49
%S 50-75
%S 76-100
IR Intrinsik Resistan
Antibiotik tidak diuji
Jumlah <30 isolat

Pola Patogen dan Antibiogram di Indonesia Tahun 2022


50

Jenis spesimen : darah


Asal ruangan : intensive care unit
Lokasi : semua rumah sakit

Tabel 29 Pola bakteri yang mungkin sebagai kontaminan yang diisolasi dari spesimen
darah di ICU semua rumah sakit tahun 2022
NO Bakteri Jumlah Isolat (%)
1 Staphylococcus hominis 724 30,4
2 Staphylococcus haemolyticus 691 29,1
3 Staphylococcus epidermidis 429 18,0
4 Staphylococcus capitis 122 5,1
5 Staphylococcus urealyticus 107 4,5
6 Staphylococcus saprophyticus 52 2,2
7 Staphylococcus sp. 51 2,1
8 Staphylococcus warneri 49 2,1
9 Staphylococcus, coagulase negative 47 2,0
10 Staphylococcus xylosus 38 1,6
11 Staphylococcus sciuri 36 1,5
12 Staphylococcus cohnii 32 1,3
Total 2378 100
Catatan: Bakteri dianggap sebagai kontaminan karena merupakan bagian dari flora nomal
kulit. Bila terdapat pertumbuhan spesies bakteri tersebut, maka keputusan bakteri sebagai
kontaminan atau patogen perlu didiskusikan dengan klinisi berdasarkan kondisi klinis
pasien

Pola Patogen dan Antibiogram di Indonesia Tahun 2022


51

Tabel 30 Antibiogram yang mungkin sebagai kontaminan dari spesimen darah di ruangan ICU semua rumah sakit tahun 2022
PERSENTASE SENSITIF PER ANTIBIOTIK / % S

Clavulanic Acid

Cefoperazone

Ciprofloxacin

Moxifloxacin
Levofloxacin

Meropenem
Tazobactam
Piperacillin/
Amoxicillin/
Ceftriaxone
Cefotaxime
BAKTERI

Doripenem
Aztreonam

Ampicillin/
sulbactam

sulbactam

Imipenem
Cefepime
Cefoxitin

Oxacillin

%S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N
S. hominis 24 696 24 696 24 696 24 696 24 696 IR IR 24 696 24 696 24 696 24 696 48 679 46 682 46 629 24 696 24 696 24 696
S. haemolyticus 5 665 5 665 5 665 5 665 5 665 IR IR 5 665 5 665 5 665 5 665 17 644 17 619 16 552 5 665 5 665 5 665
S. epidermidis 19 395 19 395 19 395 19 395 19 395 IR IR 19 395 19 395 19 395 19 395 46 397 45 382 45 308 19 395 19 395 19 395
S. capitis 21 120 21 120 21 120 21 120 21 120 IR IR 21 120 21 120 21 120 21 120 28 96 30 103 30 97 21 120 21 120 21 120
S. urealyticus 3 105 3 105 3 105 3 105 3 105 IR IR 3 105 3 105 3 105 3 105 11 103 9 102 9 103 3 105 3 105 3 105
S. saprophyticus 41 37 41 37 41 37 41 37 41 37 IR IR 41 37 41 37 41 37 41 37 48 46 61 49 56 39 41 37 41 37 41 37
Staphylococcus sp. 32 28 32 28 32 28 32 28 32 28 IR IR 32 28 32 28 32 28 32 28 0 14 14 21 0 3 32 28 32 28 32 28
S. warneri 33 49 33 49 33 49 33 49 33 49 IR IR 33 49 33 49 33 49 33 49 49 47 50 48 51 47 33 49 33 49 33 49
CONS 36 39 36 39 36 39 36 39 36 39 IR IR 36 39 36 39 36 39 36 39 54 35 47 47 62 29 36 39 36 39 36 39
S. xylosus 15 26 15 26 15 26 15 26 15 26 IR IR 15 26 15 26 15 26 15 26 34 35 35 34 16 32 15 26 15 26 15 26
S. sciuri 29 34 29 34 29 34 29 34 29 34 IR IR 29 34 29 34 29 34 29 34 54 26 38 29 26 23 29 34 29 34 29 34
S. cohnii 0 24 0 24 0 24 0 24 0 24 IR IR 0 24 0 24 0 24 0 24 21 24 18 22 43 7 0 24 0 24 0 24

Pola Patogen dan Antibiogram di Indonesia Tahun 2022


52

Tabel 30 Antibiogram yang mungkin sebagai kontaminan dari spesimen darah di ruangan ICU semua rumah sakit tahun 2022 (lanjutan)
PERSENTASE
PERSENTASE SENSITIFSENSITIF PER ANTIBIOTIK
PER ANTIBIOTIK /%S /%S

Sulfamethoxazole
Sulfamethoxazole

Trimethoprim/
Trimethoprim/
Erythromycin
Erythromycin

Azithromycin
Azithromycin

Vancomycin
Vancomycin
Clindamycin
Clindamycin

Tetracycline
Tetracycline

Minocycline
Minocycline
Doxycycline
Doxycycline
Cefuroxime
Cefuroxime

Gentamicin
Gentamicin
Ertapenem
Ertapenem

Tigecycline
Tigecycline

AKTERIBAKTERI

Ampicillin
Ampicillin

Cefazolin
Cefazolin
Penicillin
Penicillin

Linezolid
Linezolid
%S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S
%S NN %S%S N N %S%S N N %S%S N N %S N
minis S. hominis 24 696 24
99 696
586 99
9 586
597 9 597 9
24 597
696 24 696 24
86 696
694 86
41 694 100
655 41 655
32 100
57 32
676 57
33 676
661 33
32 661
72 32
52 67472 9352 658
674 9193 638
65810091 29638 100 29
S. haemolyticus
emolyticus 5 665 5 665 1 565 1 565 51 565
665 5 665 5
29 665
674 29
21 674 91
630 21 630
45 91
53 45
642 53
18 642
645 18
16 645
81 16
52 63581 8952 644
635 9389 615
64410093 34615 100 34
idermidisS. epidermidis
19 395 19
98 395
276 98
7 276
340 7 340 7
19 340
395 19 395 19
52 395
413 52
43 413 94
407 43 407
33 94
69 33
408 69
33 408
407 33
26 407
73 26
41 38073 9141 399
380 9591 376
39910095 24376 100 24
pitis S. capitis21 120 21
99 120
79 99
6 79 6 79 6
21 79
120 21 120 21
62 120
113 62
32 113 100
116 32 116
11 100
74 11
113 74
28 113
114 28
33 114
30 33
79 11430 9579 115
114 9395 111
11510093 9111 100 9
ealyticusS. urealyticus
3 105 3
100 105
95 100
3 95 3 95 3 95
105 3 105 3
86 105 86
3 105
104 3 104 86 97 86
3 97
102 3 102 55 101 9755 95101 9597 9995 95 99
S. saprophyticus
prophyticus 41 37 41
100 37
29 100
0 29
33 0 33 0
41 33
37 41 37 41
80 37
51 80
48 51 80
50 48 50
10 80
72 10
46 72
36 46
50 36
43 50
21 43
76 3721 8476 4437 9784 3544 10097 5 35 100 5
Staphylococcus
hylococcus sp. 32 sp.
28 32 28 32 28 32 28 32
25 28
4 25
45 4
20 45
50 20
10 50
57 10
21 57
35 21
29 35
0 29
3 140 73 9014 49 7 90 49
arneri S. warneri 33 49 33
100 49
44 100
9 44
45 9 45 9
33 45
49 33 49 33
79 49
48 79
51 48 100
45 51 45
2 100
80 2
46 80
47 46
47 47
50 47
4 50
89 464 9189 4546 9691 4645 10096 1 46 100 1
S CONS 36 39 36
100 39
26 100
14 26
36 14 36 14
36 36
39 36 39 36
63 39
46 63
42 46 67
43 42 43
3 67
57 3
46 57
26 46
43 26
14 43
7 14
45 427 8645 4342 9586 3843 10095 1 38 100 1
osus S. xylosus15 26 15
100 26
22 100
15 22
34 15 34 15 34
26 15 26 15
68 26
37 68
20 37 60
35 20 35
10 60
62 10
37 62
25 37
36 25
70 36
10 70
69 2910 8269 3329 9682 2833 96 28
uri S. sciuri 29 34 29
92 34
13 92
19 13
26 19 26 19
29 26
34 29 34 29
55 34
33 55
24 33 24 33 47 32 47
38 32 38
17 32
6 17
58 316 6858 3431 6968 3534 69 35
hnii S. cohnii 0 24 0
100 24
8 100
0 8
21 0 21 0 21
24 0 24 0
41 24
27 41
7 27 7 27 80 30 80
7 30 7
25 30
4 25
53 304 9053 3130 8790 3031 87 30
%S 0-49
%S 50-75
%S 76-100
IR Intrinsik Resistan
Antibiotik tidak diuji
Jumlah <30 isolat

Pola Patogen dan Antibiogram di Indonesia Tahun 2022


53

Jenis spesimen : darah


Ruangan : pediatric intensive care unit
Lokasi : semua rumah sakit

Tabel 31 Pola bakteri yang diisolasi dari spesimen darah di PICU semua rumah sakit
tahun 2022
No Bakteri Jumlah Isolat (%)
1. Klebsiella pneumoniae 43 100
Total 43 100
Isolat terbanyak adalah Klebsiella pneumoniae (43 isolat)

Pola Patogen dan Antibiogram di Indonesia Tahun 2022


54
Tabel 32 Antibiogram spesimen darah di PICU semua rumah sakit tahun 2022
PERSENTASE SENSITIF PER ANTIBIOTIK / % S

Clavulanic Acid

Cefoperazone
Ceftazidime/

Tazobactam
BAKTERI

Piperacillin/
Amoxicillin/
Ceftazidime
Ceftriaxone
Cefotaxime

Aztreonam

Ampicillin/
Avibactam

sulbactam

sulbactam
Cefepime
Amikacin
Cefoxitin

%S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N
K. pneumoniae 90 10 87 37 43 28 15 20 24 33 29 35 0 1 29 28 27 34 22 18 63 8 60 42

PERSENTASE SENSITIF PER ANTIBIOTIK / % S

Sulfamethoxazole
Trimethoprim/
Ciprofloxacin

Moxifloxacin
Levofloxacin

Meropenem

Tetracycline

Minocycline
Cefuroxime

Gentamicin
Ertapenem

Tigecycline
BAKTERI
Imipenem

Ampicillin

Cefazolin
%S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N

K. pneumoniae 52 31 24 17 57 7 81 16 83 41 76 21 82 27 IR IR 4 24 0 2 44 41 17 6 59 29 50 2

%S 0-49
%S 50-75
%S 76-100
IR Intrinsik Resistan
Antibiotik tidak diuji
Jumlah <30 isolat

Pola Patogen dan Antibiogram di Indonesia Tahun 2022


55

Jenis spesimen : darah


Asal ruangan : pediatric intensive care unit
Lokasi : semua rumah sakit

Tabel 33 Pola bakteri yang mungkin sebagai kontaminan yang diisolasi dari spesimen
darah di PICU semua rumah sakit tahun 2022
NO Bakteri Jumlah Isolat (%)
1 Staphylococcus hominis 72 41,6
2 Staphylococcus haemolyticus 56 32,4
3 Staphylococcus epidermidis 45 26
Total 173 100
Catatan : Bakteri dianggap sebagai kontaminan karena merupakan bagian dari flora nomal
kulit. Bila terdapat pertumbuhan spesies bakteri tersebut, maka keputusan bakteri sebagai
kontaminan atau patogen perlu didiskusikan dengan klinisi berdasarkan kondisi klinis
pasien

Pola Patogen dan Antibiogram di Indonesia Tahun 2022


56

Tabel 34 Antibiogram yang mungkin sebagai kontaminan dari spesimen darah di PICU semua rumah sakit tahun 2022
PERSENTASE SENSITIF PER ANTIBIOTIK / % S

Clavulanic Acid

Cefoperazone

Ciprofloxacin

Moxifloxacin
Levofloxacin

Meropenem
BAKTERI

Tazobactam
Piperacillin/
Amoxicillin/
Ceftriaxone
Cefotaxime

Doripenem

Ertapenem
Ampicillin/
sulbactam

sulbactam

Imipenem
Cefepime
Cefoxitin

Oxacillin
%S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N
S. hominis 13 71 13 71 13 71 13 71 13 71 13 71 13 71 13 71 13 71 45 62 47 64 45 56 13 71 13 71 13 71 13 71
S. haemolyticus 8 52 8 52 8 52 8 52 8 52 8 52 8 52 8 52 8 52 22 49 27 45 29 41 8 52 8 52 8 52 8 52
S. epidermidis 7 44 7 44 7 44 7 44 7 44 7 44 7 44 7 44 7 44 46 39 46 33 47 32 7 44 7 44 7 44 7 44

PERSENTASE
PERSENTASE SENSITIFSENSITIF PER ANTIBIOTIK
PER ANTIBIOTIK /%S /%S

Sulfamethoxazole
Sulfamethoxazole

Trimethoprim/
Trimethoprim/
Erythromycin
Erythromycin

Azithromycin
Azithromycin

Vancomycin
Vancomycin
Clindamycin

Tetracycline
Clindamycin

Tetracycline

Minocycline
Minocycline
Doxycycline
Doxycycline
Cefuroxime
Cefuroxime

Gentamicin
Gentamicin
Tigecycline

BAKTERIBAKTERI
Tigecycline

Ampicillin
Ampicillin

Cefazolin
Cefazolin
Penicillin
Penicillin

Linezolid
Linezolid
%S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S NN %S
%S N N %S%S N N %S N
S. hominis S. hominis
100 55 100
2 55 2 55 2
13 55
71 13 71 13
84 71
68 84
34 68
65 34
88 65
8 88
66 8
70 66
27 70
67 27
18 67
11 18
53 11
61 53
97 61 97 6870 ##94 2 68 ## 2
70 94
S. haemolyticus
S. haemolyticus 100 38 100
5 38 5 38 58 38
52 8 52 8
39 52
51 39
29 51 29
100 51
7 100
67 7
52 67
25 52
53 25
33 53
9 33
60 9
53 60
96 53 96 4649 ##96 5 46 ## 5
49 96
S. epidermidis
S. epidermidis 100 32 100
3 32
38 3 38 37 38
44 7 44 7
35 44
40 35
30 40
43 30
0 43
1 0
65 1
43 65
26 43
38 26
0 38
1 0
36 1
36 36
95 36 95 4542 96 45
42 96

%S 0-49
%S 50-75
%S 76-100
IR Intrinsik Resistan
Antibiotik tidak diuji
Jumlah <30 isolat

Pola Patogen dan Antibiogram di Indonesia Tahun 2022


57

Jenis spesimen : darah


Ruangan : neonatal intensive care unit
Lokasi : semua rumah sakit

Tabel 35 Pola bakteri yang diisolasi dari spesimen darah di NICU semua rumah sakit
tahun 2022
No Bakteri Jumlah Isolat (%)
1 Klebsiella pneumoniae 331 40,2
2 Acinetobacter baumannii complex 126 15,3
3 Serratia marcescens 112 13,6
4 Enterobacter cloacae 58 7,0
5 Escherichia coli 43 5,2
6 Staphylococcus aureus 42 5,1
7 Burkholderia cepacia complex 41 5,0
8 Pseudomonas aeruginosa 39 4,7
9 Acinetobacter sp. 32 3,9
Total 824 100
Tiga isolat terbanyak berturut turut adalah Klebsiella pneumoniae, Acinetobacter
baumannii complex, dan Serratia marcescens dengan total sebesar 69% (569/824).

Pola Patogen dan Antibiogram di Indonesia Tahun 2022


58

Tabel 36 Antibiogram spesimen darah di NICU semua rumah sakit tahun 2022
PERSENTASE SENSITIF PER ANTIBIOTIK / % S

Clavulanic Acid

Cefoperazone

Ciprofloxacin

Moxifloxacin
Ceftazidime/

Levofloxacin
Tazobactam
Piperacillin/
Amoxicillin/
Ceftazidime
Ceftriaxone
Cefotaxime
BAKTERI

Aztreonam

Ampicillin/
Avibactam

sulbactam

sulbactam
Cefepime
Amikacin
Cefoxitin

Cefixime
Oxacillin
%S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N
K. pneumoniae 41 56 76 297 28 301 5 149 8 255 10 298 67 9 33 3 8 296 7 326 12 154 32 102 37 326 37 277 69 144 74 111
A. baumannii complex IR IR 47 116 12 113 2 53 5 97 12 119 IR IR 25 122 IR IR 32 34 15 124 19 119 21 62
S. marcescens 0 3 91 100 74 91 55 44 26 87 34 105 100 1 35 106 IR IR IR IR 83 12 84 109 53 103 97 29 100 22
E. cloacae 0 11 89 46 35 52 27 22 12 50 23 56 0 1 16 55 IR IR IR IR 69 16 47 55 30 54 77 17 71 14
E. coli 29 7 94 36 82 34 50 22 47 34 61 41 59 41 40 40 72 18 80 15 85 41 41 37 65 20 74 19
S. aureus 67 39 67 39 67 39 67 39 67 39 IR IR 67 39 67 39 67 39 67 39 69 39 66 29 78 23
B. cepacia complex IR IR 88 41 IR IR IR IR 67 12
P. aeruginosa IR IR 66 35 63 35 IR IR IR IR 61 38 100 1 49 35 IR IR IR IR 75 8 60 35 53 38 71 7
Acinetobacter sp. 74 31 19 31 10 31 13 31 23 31 100 3 16 31 14 29 100 2

PERSENTASE
PERSENTASE SENSITIFSENSITIF PER ANTIBIOTIK
PER ANTIBIOTIK /%S /%S

Sulfamethoxazole
Sulfamethoxazole

Trimethoprim/
Trimethoprim/
Erythromycin
Erythromycin

Azithromycin
Azithromycin
Meropenem
Meropenem

Vancomycin
Vancomycin
Clindamycin

Tetracycline
Clindamycin

Tetracycline

Minocycline
Minocycline
Doxycycline
Doxycycline
Cefuroxime
Cefuroxime

Gentamicin
Gentamicin
Doripenem
Doripenem

Ertapenem
Ertapenem

Tigecycline
Tigecycline

BAKTERIBAKTERI
Imipenem
Imipenem

Ampicillin
Ampicillin

Cefazolin
Cefazolin
Penicillin
Penicillin

Linezolid
Linezolid
%S %S NN %S
N %S %S N %S
%S N
N %S
%S NN %S
%S NN %S
%S NN %S NN %S
%S %S NN %S %S NN %S
%S NN %S
%S N
N %S
%S N %S N N %S%SN N%S%SN N%S%SN N%S%SN N%S%S N N %S
N %S N
K. pneumoniae79 137 75
K. pneumoniae 79 327
137 75 327 73 187 73
75 187
249 75 249 IR IR IR IR 183
3 294 294 1218
11 11
330 12 330 74 106 74 106 34 317 34 317 0 9 0 9
A. baumanniiA.complex 16 16 123
49 28
baumannii complex 49 28 123 IR IR IR
49 IR
97 49
IR 97
IR IR
IR IR
IR IR IRIR IRIR
IR IRIR 14IR IR
125 14
IR 125
IR IR IR 0 7 IR0 IR 7 IR IR IR IR78 IR116IR IR 78IR116IR IR IR IR75 IR 4 IR 75 4
S. marcescens92
S. marcescens 92 110
25 98 25 98 110 98 83 98 83 IR IR IR IRIR IR
IR IR 36 110 36 110 0 21 0 21 89 103 89 103
E. cloacae E. cloacae 73 73 5515 100
15 75 75 55
1 100
62 1
42 62
78 42
50 78 50 IR IR IR IRIR 0IR
IR 1IR 220 1
58 22 58 43 14 43 14 36 55 36 55
E. coli E. coli 84 84 4119 98
19 98 41 100 23 100
78 23
32 78 32 13 38 13 35
26 38 26 35 51 43 51 43 13 16 13 16 54 41 54 41
S. aureus S. aureus 67 67 3939 67
39 67 67 39 6767 39
39 67
79 39
19 79
3 19
31 33 31
31 3 39
67 31 6767 3939 6967 39
39 69
73 39
37 73
100 37
3 100
65 3
40 65 4040 17 65 6 4090 1738 6 95 9039 3893 9540 39 93 40
65
B. cepacia complex
B. cepacia complex 85 34 85 34 IR IR IR IR IR IR IR
IR IR
IR IR IRIR IRIR
IR IRIR IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR89 IR36 IR IR 89IR 36IR IR IR IR IR IR
P. aeruginosa 58
P. aeruginosa 58 3812 63
12 63 38 IR IR IR
IR IR
IR IR
IR IR
IR IR
IR IR
IR IR IRIR IRIR
IR IRIR 55IR IR
38 55
IR 38
IR IR IR IR IR IRIR IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR
IR IR
Acinetobacter
Acinetobacter sp. sp. 26 31 26 31 65 31 65 31 13 31 13 31 86 29 86 29 100 2 100 2

%S 0-49
%S 50-75
%S 76-100
IR Intrinsik Resistan
Antibiotik tidak diuji
Jumlah <30 isolat

Pola Patogen dan Antibiogram di Indonesia Tahun 2022


59

Jenis spesimen : darah


Asal ruangan : neonatal intensive care unit
Lokasi : semua rumah sakit

Tabel 37 Pola bakteri yang mungkin sebagai kontaminan yang diisolasi dari
spesimen darah di NICU semua rumah sakit tahun 2022
NO Bakteri Jumlah isolat (%)
1 Staphylococcus epidermidis 178 42
2 Staphylococcus haemolyticus 174 41
3 Staphylococcus hominis 72 17
Total 424 100
Catatan : Bakteri dianggap sebagai kontaminan karena merupakan bagian dari flora nomal
kulit. Bila terdapat pertumbuhan spesies bakteri tersebut, maka keputusan bakteri sebagai
kontaminan atau patogen perlu didiskusikan dengan klinisi berdasarkan kondisi klinis
pasien

Pola Patogen dan Antibiogram di Indonesia Tahun 2022


60

Tabel 38 Antibiogram yang mungkin sebagai kontaminan dari spesimen darah di NICU semua rumah sakit tahun 2022
PERSENTASE SENSITIF PER ANTIBIOTIK / % S

Clavulanic Acid

Cefoperazone

Ciprofloxacin

Moxifloxacin
Levofloxacin

Meropenem
Tazobactam
Piperacillin/
BAKTERI

Amoxicillin/
Ceftriaxone
Cefotaxime

Doripenem

Ertapenem
Ampicillin/
sulbactam

sulbactam

Imipenem
Cefepime
Cefoxitin

Oxacillin
%S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N
S. epidermidis 4 173 4 173 4 173 4 173 4 173 4 173 4 173 4 173 4 173 35 166 28 153 30 106 4 173 4 173 4 173 4 173
S. haemolyticus 2 171 2 171 2 171 2 171 2 171 2 171 2 171 2 171 2 171 12 161 13 152 11 117 2 171 2 171 2 171 2 171
S. hominis 10 70 10 70 10 70 10 70 10 70 10 70 10 70 10 70 10 70 44 62 37 62 39 51 10 70 10 70 10 70 10 70

PERSENTASE
PERSENTASE SENSITIFSENSITIF PER ANTIBIOTIK
PER ANTIBIOTIK /%S /%S

Sulfamethoxazole

Sulfamethoxazole
Trimethoprim/
Trimethoprim/
Erythromycin
Erythromycin

Azithromycin
Azithromycin

Vancomycin
Vancomycin
Tetracycline
Clindamycin

Tetracycline
Clindamycin

Doxycycline
Doxycycline
Cefuroxime
Cefuroxime

Gentamicin
BAKTERIBAKTERI Gentamicin
Tigecycline
Tigecycline

Ampicillin
Ampicillin

Cefazolin
Cefazolin
Penicillin
Penicillin

Linezolid
Linezolid
%S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S
%S NN %S%S N N %S N
S. epidermidis
S. epidermidis 98 104 98
0 104
161 0 161 04 161
173 4 173 4
24 173
169 24
9 169
166 9
67 166
6 67
74 6
172 74
11 172
169 11 169
9 11
41 9
165 41
87 165 9387175
170 170 93 175
S. haemolyticus
S. haemolyticus 99 114 99
2 114
158 2 158 2 158
171 2 171 2
16 171
166 16
7 166
164 7
67 164
3 67
64 3
170 64
9 170
164 90 164
5 0
67 5
162 67
91 162 9791166
167 167 97 166
S. hominis S. hominis94 48 94
2 48
59 2 59 2
10 59
70 10 70 10
59 70
69 59
19 69
68 19
0 68
7 0
55 7
69 55
17 69
71 17
0 71
8 0
56 8
64 56
95 6564 9995 6865 99 68

%S 0-49
%S 50-75
%S 76-100
IR Intrinsik Resistan
Antibiotik tidak diuji
Jumlah <30 isolat

Pola Patogen dan Antibiogram di Indonesia Tahun 2022


61

Jenis spesimen : darah


Ruangan : ruang rawat inap non ICU
Lokasi : semua rumah sakit

Tabel 39 Pola bakteri yang diisolasi dari spesimen darah di ruang rawat inap non ICU
semua rumah sakit tahun 2022
No Bakteri Jumlah Isolat (%)
1 Escherichia coli 992 21.7%
2 Staphylococcus aureus 885 19.3%
3 Klebsiella pneumoniae 778 17,0
4 Acinetobacter baumannii complex 392 8,6
5 Pseudomonas aeruginosa 376 8,2
6 Enterococcus faecalis 217 4,7
7 Enterobacter cloacae 181 4,0
8 Salmonella sp. 111 2,4
9 Burkholderia cepacia complex 97 2,1
10 Serratia marcescens 84 1,8
11 Acinetobacter lwoffii 68 1,5
12 Enterococcus faecium 62 1,4
13 Proteus mirabilis 61 1,3
14 Stenotrophomonas maltophilia 55 1,2
15 Sphingomonas paucimobilis 53 1,2
16 Achromobacter xylosoxidans 35 0,8
17 Pseudomonas stutzeri 32 0,7
18 Salmonella typhi 32 0,7
19 Streptococcus pneumoniae 32 0,7
20 Streptococcus agalactiae 31 0,7
Total 4574 100
Tiga isolat terbanyak berturut turut adalah Escherichia coli, Staphylococcus aureus, dan
Klebsiella pneumoniae dengan total sebesar 58% (2655/4574).

Pola Patogen dan Antibiogram di Indonesia Tahun 2022


62

Tabel 40 Antibiogram spesimen darah di ruang rawat inap non ICU semua rumah sakit tahun 2022
PERSENTASE SENSITIF PER ANTIBIOTIK / % S

Clavulanic Acid

Cefoperazone

Ciprofloxacin

Moxifloxacin
Ceftazidime/

Levofloxacin
Tazobactam
BAKTERI

Piperacillin/
Amoxicillin/
Ceftazidime
Ceftriaxone
Cefotaxime

Aztreonam

Ampicillin/
Avibactam

sulbactam

sulbactam
Cefepime
Amikacin
Cefoxitin

Cefixime
Oxacillin
%S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N
E. coli 76 139 97 861 68 825 39 530 35 840 52 950 88 8 36 69 43 913 35 911 66 380 76 322 89 893 28 866 30 409 38 311
S. aureus 68 825 68 825 68 825 68 825 68 825 IR IR 68 825 68 825 68 825 68 825 71 850 70 738 73 603
K. pneumoniae 45 95 85 660 59 648 40 371 36 645 42 748 69 13 34 47 40 710 33 730 43 290 59 229 65 723 35 680 43 307 52 239
A. baumannii complex IR IR 69 331 34 331 20 128 11 341 34 374 IR IR 50 355 IR IR 51 102 34 369 38 359 42 170
P. aeruginosa IR IR 89 320 68 314 IR IR IR IR 69 359 100 1 52 340 IR IR IR IR 76 119 68 351 72 358 62 163
E. faecalis IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR 96 77 98 50 100 54 39 164 38 190
E. cloacae 7 30 96 165 58 158 40 99 39 137 46 167 100 2 13 8 44 167 IR IR IR IR 67 52 68 167 45 150 64 55 49 68
Salmonella sp. 89 18 IR IR 93 94 97 60 88 93 96 108 100 1 100 5 89 104 66 103 91 42 82 39 97 99 40 53 88 51
B. cepacia complex IR IR 81 91 IR IR IR IR 68 34
S. marcescens 50 4 96 71 82 62 60 35 54 72 60 83 50 2 68 69 IR IR IR IR 87 23 81 83 74 72 91 35 93 15
A. lwoffii 84 55 83 53 36 14 62 55 61 61 25 8 76 58 86 7 56 34 73 55 79 14
E. faecium IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR 19 21 0 9 7 14 19 53 15 53
P. mirabilis 63 8 98 51 84 51 73 33 73 52 88 60 100 3 86 59 67 58 78 18 100 9 94 53 48 52 53 15 50 18
S. maltophilia IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR 78 32
S. paucimobilis 92 36 76 45 17 6 64 45 47 47 24 45 100 4 70 30 67 45 43 7
A. xylosoxidans 6 32 48 29 0 7 3 34 87 30 3 31 100 3 82 33 10 31 25 8
P. stutzeri 100 28 93 30 67 6 89 28 94 32 97 29 80 5 93 29 86 29 100 5
S. typhi 100 31 100 17 100 26 100 31 100 9 100 27 100 31 100 15 100 10 100 30 64 22 91 11
S. pneumoniae 92 24 100 26 100 2 100 7 100 1 0 4 82 28 100 25
S. agalactiae 100 9 100 14 100 15 100 8 100 2 50 2 92 25 91 21

Pola Patogen dan Antibiogram di Indonesia Tahun 2022


63

Tabel 40 Antibiogram spesimen darah di ruang rawat inap non ICU semua rumah sakit tahun 2022 (lanjutan)
PERSENTASE
PERSENTASE SENSITIFSENSITIF PER ANTIBIOTIK
PER ANTIBIOTIK /%S /%S

Sulfamethoxazole

Sulfamethoxazole
Trimethoprim/
Trimethoprim/
Erythromycin
Erythromycin

Azithromycin
Azithromycin
Meropenem
Meropenem

Vancomycin
Vancomycin
Clindamycin
Clindamycin

Tetracycline
Tetracycline

Minocycline
Minocycline
Doxycycline
Doxycycline
Cefuroxime
Cefuroxime

Gentamicin
Gentamicin
Doripenem
Doripenem

Ceftaroline
Ceftaroline
Ertapenem
Ertapenem

Tigecycline
Tigecycline
BAKTERI BAKTERI Imipenem
Imipenem

Ampicillin
Ampicillin

Cefazolin
Cefazolin
Penicillin
Penicillin

Linezolid
Linezolid
%S N %S
%S NN %S%S NN %S
%S NN
%S
%S NN %S%S NN %S
%S NN %S
%S NN %S%S NN %S
%S NN %S
%S NN %S
%S NN %S NN
%S %S
%S NN %S%S N N %S%S NN %S%S NN %S%S NN %S%S NN %S%S NN %S N
E. coli E. coli 91 347 9691 347
964 96
100 964
28 100
98 28
8698
631 631
770 86 770 12 919 12
16 919 16
778 778 24 89 6124 89
976 61 976 31 265 31 265 44 906 44 906
S. aureus S. aureus 68 825 6868 825
825 6868 825
825 6868 825
9868
825 825
556 1198 556
751 1111 751
751 11
68 751 36
825 68 825
11 6836 11
825 7868 825
865 8378 865
848 9483 107
848 94
65 107
826 7865 853826 7278 156
853 8572 825
156 9485 839
825 9894 812
839 10098 24812 100 24
K. pneumoniaeK. pneumoniae81 266 8481 266
758 6884 758
31 8368 31
6683
500 500
600 66 600 IR IR 16IR IR 16
568 568 18 57 5418 57
762 54 762 52 224 52 224 52 711 52 711 60 5 60 5
A. baumannii A. 48complex
baumannii
complex 126 4848 126
378 048 378
3 IR0 IR3
62IR 308IR IR62 308
IR IRIR IRIR IRIR IRIR IR IR IR IR 43IR 378IR IR43 378
IR IR IR 78 27 IR78 IR 27 IRIR IRIR 60IR 357IR IR60 IR357 IRIR IRIR IR IR
P. aeruginosaP. aeruginosa69 132 7969 132
367 8379 367
6 IR83 IR6
IRIR IRIR IRIR IRIR IRIR IRIR IRIR IRIR IR IR IR IR 77IR 368IR IR77 368
IR IR IR IR IR IR IR IR IR IRIR IRIR IRIR IRIR IRIR IRIR IRIR IRIR IR IR
E. faecalis E. faecalis 100 27 100 27 96 136 6796 136
162 9567 162
192 IR95 192
IR IRIR IRIR IRIR IRIR IRIR IRIR IRIR IRIR 70IR 20IR 70
27 20
169 1027 207169 10 207 IR IR 93IR 203IR 8893 204 203 10088 5204 100 5
E. cloacae E. cloacae 69 75 8469 75
177 84
100 177
3 82 100 1013 7282 101
128 72 128 IR IR IRIR IRIR IR IR 19 16 6419 16
178 64 178 47 64 47 64 56 165 56 165
Salmonella sp.Salmonella 90
sp. 40 9490 40
108 94
100 108
2 100100 692 80
100 8669 80 86 56 101 IR56 101
IR IR IR IR IR IRIR IRIR IR IR 94 36 94 36 96 105 96 105
B. cepacia complex
B. cepacia complex 81 78 81 78 IR IR IR IR IR IR IRIR IRIR IRIR IRIR IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR IRIR IRIR 87IR 82IR IR87 IR82 IRIR IRIR IR IR
S. marcescensS. marcescens89 18 9889 8318 98
100 183 95
100 551 8995 6255 89 62 IR IR IRIR IRIR IR IR IR IR 61IR 84IR 61 84 0 15 0 15 93 73 93 73
A. lwoffii A. lwoffii 75 8 8175 578 81
100 157 100 1 94 50 94 50 90 59 90 59 100 5 100 5 56 50 56 50
E. faecium E. faecium 98 41 1398 4841 1113 5748 IR11 57
IR IRIR IRIR IRIR IRIR IRIR IRIR IRIR IRIR IR
100 4IR 41
100 494 3 41 60 49 3 60 IR IR 93IR 58IR 9393 5958 10093 459 100 4
P. mirabilis P. mirabilis 33 3 9333 603 93 60 92 39 IR92 IR39 IR IR 48 52 26 48 52
43 26 43 100 1 59100 611 59 61 IR IR IR IR 53 59 53 59
S. maltophiliaS. maltophilia
IR IR IRIR IRIR IR IR IR IR IRIR IRIR IRIR IRIR IR IR IR IR IRIR IRIR IRIR IRIR IR IR IR IR IR IR IR IR IRIR IRIR 83IR 48IR IR83 IR48 IRIR IRIR IR IR
S. paucimobilisS. paucimobilis
67 3 8467 443 84
100 144 100 1 90 40 90 40 77 48 77 48 45 42 45 42
A. xylosoxidans
A. xylosoxidans 60 5 9460 335 94
100 133 100 1 69 29 69 29 3 34 3 34 90 29 90 29
P. stutzeri P. stutzeri 100 2 100
94 312 94 31 94 31 94 31 97 30 97 30 100 1 100 1 83 30 83 30
S. typhi S. typhi 93 14 9493 3114 94
100 131 100
100 251 100
100 2625 100 26 100 31 100 31 100 3 100 3 100 31 100 31
S. pneumoniaeS. pneumoniae
100 1 100
100 41 100 4 96 23 10096 2223 100 422 100
100 100 24 100 2 100 2 100 102
10 8210 2810 82 28 48 25 7748 31 25 77 31 41 29 10041 3129 100 100 2631 100 26
S. agalactiae S. agalactiae
100 2 100
100 92 100 9 90 20 9690 2320 96 1823 100
100 100 18
6 100 6 0 10 870 2310 100
87 123 100
9 231 92 9 25 23 10092 225 78100 9 2 9578 219 10095 2421 100 24
%S 0-49
%S 50-75
%S 76-100
IR Intrinsik Resistan
Antibiotik tidak diuji
Jumlah <30 isolat

Pola Patogen dan Antibiogram di Indonesia Tahun 2022


64

Jenis spesimen : darah


Asal ruangan : ruang rawat inap non ICU
Lokasi : semua rumah sakit

Tabel 41 Pola bakteri yang mungkin sebagai kontaminan yang diisolasi dari spesimen
darah di ruang rawat inap non ICU semua rumah sakit tahun 2022
NO Bakteri Jumlah isolat (%)
1 Staphylococcus hominis 1467 32,5
2 Staphylococcus haemolyticus 1226 27,2
3 Staphylococcus epidermidis 865 19,2
4 Staphylococcus capitis 166 3,7
5 Staphylococcus urealyticus 129 2,9
6 Staphylococcus saprophyticus 107 2,4
7 Staphylococcus, coagulase negative 99 2,2
8 Staphylococcus warneri 82 1,8
9 Staphylococcus sp 63 1,4
10 Staphylococcus sciuri 59 1,3
11 Staphylococcus lentus 47 1
12 Staphylococcus cohnii 47 1
13 Staphylococcus xylosus 43 1
14 Corynebacterium sp. 43 1,0
15 Staphylococcus equorum 34 0,8
16 Bacillus cereus 30 0,7
Total 4507 100
Catatan : Bakteri dianggap sebagai kontaminan karena merupakan bagian dari flora nomal
kulit. Bila terdapat pertumbuhan spesies bakteri tersebut, maka keputusan bakteri sebagai
kontaminan atau patogen perlu didiskusikan dengan klinisi berdasarkan kondisi klinis
pasien

Pola Patogen dan Antibiogram di Indonesia Tahun 2022


65

Tabel 42 Antibiogram yang mungkin sebagai kontaminan dari spesimen darah di ruang rawat inap non ICU semua rumah sakit
tahun 2022
PERSENTASE SENSITIF PER ANTIBIOTIK / % S

Clavulanic Acid

Cefoperazone

Ciprofloxacin

Moxifloxacin
Levofloxacin

Meropenem
Tazobactam
Piperacillin/
Amoxicillin/
Ceftriaxone
Cefotaxime

Doripenem

Ertapenem
BAKTERI

Ampicillin/
sulbactam

sulbactam

Imipenem
Cefepime
Cefoxitin

Oxacillin

%S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N
S. hominis 20 1404 20 1404 20 1404 20 1404 20 1404 20 1404 20 1404 20 1404 20 1404 51 1366 49 1343 49 1145 20 1404 20 1404 20 1404 20 1404
S. haemolyticus 5 1204 5 1204 5 1204 5 1204 5 1204 5 1204 5 1204 5 1204 5 1204 17 1172 17 1124 18 902 5 1204 5 1204 5 1204 5 1204
S. epidermidis 24 818 24 818 24 818 24 818 24 818 24 818 24 818 24 818 24 818 50 827 48 752 50 508 24 818 24 818 24 818 24 818
S. capitis 25 162 25 162 25 162 25 162 25 162 25 162 25 162 25 162 25 162 34 157 32 149 32 124 25 162 25 162 25 162 25 162
S. urealyticus 16 122 16 122 16 122 16 122 16 122 16 122 16 122 16 122 16 122 24 123 23 123 22 121 16 122 16 122 16 122 16 122
S. saprophyticus 32 89 32 89 32 89 32 89 32 89 32 89 32 89 32 89 32 89 66 104 68 99 63 80 32 89 32 89 32 89 32 89
CoNS 29 90 29 90 29 90 29 90 29 90 29 90 29 90 29 90 29 90 54 50 49 97 51 35 29 90 29 90 29 90 29 90
S. warneri 30 80 30 80 30 80 30 80 30 80 30 80 30 80 30 80 30 80 49 77 53 77 50 70 30 80 30 80 30 80 30 80
Staphylococcus sp. 14 28 14 28 14 28 14 28 14 28 14 28 14 28 14 28 14 28 23 22 24 34 0 1 14 28 14 28 14 28 14 28
S. sciuri 23 56 23 56 23 56 23 56 23 56 23 56 23 56 23 56 23 56 56 55 58 50 47 43 23 56 23 56 23 56 23 56
S. lentus 37 43 37 43 37 43 37 43 37 43 37 43 37 43 37 43 37 43 64 44 64 42 60 37 37 43 37 43 37 43 37 43
S. cohnii 12 43 12 43 12 43 12 43 12 43 12 43 12 43 12 43 12 43 27 45 19 43 86 7 12 43 12 43 12 43 12 43
S. xylosus 15 34 15 34 15 34 15 34 15 34 15 34 15 34 15 34 15 34 38 42 30 40 34 32 15 34 15 34 15 34 15 34
Corynebacterium sp. 0 1 23 43 0 2 24 42
S. equorum 6 33 6 33 6 33 6 33 6 33 6 33 6 33 6 33 6 33 30 33 24 33 6 33 6 33 6 33 6 33
B. cereus 0 1 21 14 22 27 100 3 44 25

Pola Patogen dan Antibiogram di Indonesia Tahun 2022


66

Tabel 42 Antibiogram yang mungkin sebagai kontaminan dari spesimen darah di ruang rawat inap non ICU semua
rumah sakit tahun 2022 (lanjutan)
PERSENTASE SENSITIFSENSITIF
PERSENTASE PER ANTIBIOTIK /%S /%S
PER ANTIBIOTIK

Sulfamethoxazole

Sulfamethoxazole
Trimethoprim/

Trimethoprim/
Erythromycin

Erythromycin
Azithromycin

Azithromycin

Vancomycin

Vancomycin
Clindamycin

Tetracycline
Clindamycin

Tetracycline

Minocycline

Minocycline
Doxycycline

Doxycycline
Cefuroxime

Cefuroxime
Gentamicin

Gentamicin
Tigecycline

Tigecycline

BAKTERIBAKTERI
Ampicillin

Ampicillin
Cefazolin

Cefazolin
Penicillin

Penicillin

Linezolid

Linezolid
%S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N
S. hominis S. hominis 98 1058 7
98 1199
1058 7 1199 20
7 1404
1199 20 1404 86
20 1410
1404 45
86 1296
1410 100 70 100
45 1296 51 1265
70 33
51 1355
1265 22 127 48
33 1355 22 1332
127 90
48 1275
1332 92
90 1330
1275 100
92 48
1330 100 48
S. haemolyticus 99 754
S. haemolyticus 1
99 1062
754 1 1062 51 1204
1062 5 1204 355 1216
1204 26
35 1107
1216 100 82 100
26 1107 54 1079
82 21
54 1174
1079 15 116 56
21 1174 15 1137
116 89
56 1112
1137 93
89 1143
1112 100
93 57
1143 100 57
S. epidermidisS. epidermidis
97 458 5
97 756
458 5 756 245 818
756 24 818 56
24 851
818 45
56 783
851 96 70 66
45 783 96 796
70 36
66 826
796 42
36 112
826 41
42 794
112 89
41 796
794 95
89 808
796 100
95 23
808 100 23
S. capitis S. capitis 97 110 9
97 139
110 9 139 259 162
139 25 162 67
25 162 38
67 152
162 100 12 100
38 152 74 146
12 36
74 159
146 11 18 88
36 159 11 156
18 89
88 149
156 91
89 154
149 100
91 6
154 100 6
S. urealyticusS. urealyticus99 113 11
99 114
113 11 114 16
11 122
114 16 122 93
16 126
122 13
93 122
126 100 2 100
13 122 91 112
2 12
91 124
112 50 2
12 124 58
50 121
2 97
58 111
121 93
97 120
111 93 120
S. saprophyticus 100 69
S. saprophyticus 2
100 85
69 2 85 32
2 89
85 32 89 7832 103
89 55 99 100
78 103 6 100
55 99 64 966 40
64 100
96 53 15 69
40 100 53 87
15 87
69 92
87 93
87 90
92 100
93 1
90 100 1
CoNS CoNS 97 29 5
97 92
29 5 92 29
5 90
92 29 90 5329 9790 29
53 9397 33 3
29 93 62
33 963 28
62 91 0
96 28 3
91 41
0 95
3 97
41 92
95 95
97 92 100
95 1
92 100 1
S. warneri S. warneri 94 65 8
94 67
65 8 67 30
8 80
67 30 80 9130 7980 50
91 7879 100
50 12 78 73
78 100 12 36
78 78
73 42
36 12
78 79
42 72
12 94
79 71
72 95
94 75
71 100
95 3
75 100 3
Staphylococcus sp. 100 sp. 1
Staphylococcus 0
100 1 0 1 14
0 28
1 14 28 3514 2028 39
35 2620 71
39 17
26 52
71 29
17 27
52 33
29 27 33 41 17 77 41 60
17 100
77 2
60 100 2
S. sciuri S. sciuri 97 35 8
97 51
35 8 51 23
8 56
51 23 56 6923 5856 20
69 5558 20 55 68 50 43
68 56 0
50 43 1
56 78
0 55
1 80
78 51
55 84
80 56
51 84 56
S. lentus S. lentus 94 32 29
94 41
32 29 41 37
29 4341 37 43 7637 4543 27
76 4445 100 1 100
27 44 74 381 40
74 45 0
38 40 1
45 70
0 40
1 83
70 40 8783 46
40 87 46
S. cohnii S. cohnii 100 8 2
100 42
8 2 42 12
2 43
42 12 43 6512 46 5
43 65 42
46 50
5 2
42 67
50 452 6
67 47
45 33
6 3
47 71
33 45
3 77
71 44
45 91
77 46
44 91 46
S. xylosus S. xylosus 96 24 10
96 41
24 10 41 15
10 3441 15 34 5615 4134 20
56 41 71 7
20 41 60
71 407 17
60 41
40 14 7
17 41 66
14 35
7 82
66 39
35 92
82 36
39 92 36
Corynebacterium sp.
Corynebacterium sp. 32 41 0
32 2
41 0 2 61 38 2261 4138 22 41 50 42 25 4
50 42 25 4 67 3 93
67 403 95
93 41
40 95 41
S. equorum S. equorum 0 34 0 34 60 33
34 6 33 426 33 42
9 32
33 9 32 46 33 9
46 34
33 9 34 53 34 64 53 33
34 77
64 34
33 77 34
B. cereus B. cereus 0 14 70 14 7 14 67 3 86
67 283 86 28 67 3 46
67 263 46 26 0 1 60
0 51 100
60 45 100 4
%S 0-49
%S 50-75
%S 76-100
IR Intrinsik Resistan
Antibiotik tidak diuji
Jumlah <30 isolat

Pola Patogen dan Antibiogram di Indonesia Tahun 2022


67

Jenis spesimen : darah


Ruangan : rawat jalan/poliklinik/IGD
Lokasi : semua rumah sakit

Tabel 43 Pola bakteri yang diisolasi dari spesimen darah di rawat jalan/poliklinik/IGD
semua rumah sakit tahun 2022
No Bakteri Jumlah Isolat (%)
1 Escherichia coli 135 38
2 Klebsiella pneumoniae 98 27
3 Staphylococcus aureus 90 25
4 Pseudomonas aeruginosa 32 9
Total 355 100
Tiga isolat terbanyak berturut turut adalah Escherichia coli, Klebsiella pneumoniae, dan
Staphylococcus aureus, dan Klebsiella pneumoniae dengan total sebesar 91% (325/355).

Pola Patogen dan Antibiogram di Indonesia Tahun 2022


68

Tabel 44 Antibiogram spesimen darah di ruang rawat jalan/poliklinik/IGD semua rumah sakit tahun 2022
PERSENTASE SENSITIF PER ANTIBIOTIK / % S

Clavulanic Acid

Cefoperazone

Ciprofloxacin

Moxifloxacin
Ceftazidime/

Levofloxacin
BAKTERI

Tazobactam
Piperacillin/
Amoxicillin/
Ceftazidime
Ceftriaxone
Cefotaxime

Aztreonam

Ampicillin/
Avibactam

sulbactam

sulbactam
Cefepime
Amikacin
Cefoxitin

Cefixime
Oxacillin
%S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N
E. coli 33 3 96 129 76 129 47 66 55 112 66 133 86 14 33 3 61 132 41 134 73 40 89 35 86 132 43 122 53 61 35 37
K. pneumoniae 100 1 78 89 62 91 40 40 63 71 51 94 80 5 100 1 50 92 45 94 31 26 89 9 66 94 51 93 44 36 12 25
S. aureus 67 79 67 79 67 79 67 79 67 79 IR IR 67 79 67 79 67 79 67 79 83 81 76 72 79 68
P. aeruginosa IR IR 80 30 77 30 IR IR IR IR 78 32 78 32 IR IR IR IR 100 6 84 31 78 32 86 14

PERSENTASE SENSITIFSENSITIF
PERSENTASE PER ANTIBIOTIK /%S /%S
PER ANTIBIOTIK

Sulfamethoxazole

Sulfamethoxazole
Trimethoprim/

Trimethoprim/
Erythromycin

Erythromycin
Azithromycin

Azithromycin
Meropenem

Meropenem

Vancomycin

Vancomycin
Clindamycin

Tetracycline
Clindamycin

Tetracycline

Minocycline

Minocycline
Doxycycline

Doxycycline
Cefuroxime

Cefuroxime
Gentamicin

Gentamicin
Doripenem

Ceftaroline
Doripenem
Ertapenem

Ceftaroline
BAKTERIBAKTERI
Ertapenem
Tigecycline

Tigecycline
Imipenem

Imipenem

Ampicillin

Ampicillin
Cefazolin

Cefazolin
Penicillin

Penicillin

Linezolid

Linezolid
%S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S%S N N %S%S NN %S %S NN %S%S N N %S%S N N %S%S N N %S%S NN %S N
E. coli E. coli 82 44 93 131
82 96 131
44 93 26 96
98 110
26 86 110
98 86 110 22 133 20 133
22 89 33
20 12
89 24
33 29
12 72 134
24 29 72 134 61 28 61 28 52 119 52 119 100 6 100 6
K. pneumoniae 48
K. pneumoniae 27 82 27
48 92 82
83 92
12 83
90 12
70 76 70
90 76 70 IR IR 13
IR 67
IR 25
13 4
67 67
25 46 60 96
67 6 60 96 50 26 50 26 63 90 63 90 33 3 33 3
S. aureus S. aureus 67 79 67 79 67 79 67 79 95 79
67 56 19 56
95 70 19 70 67 70
19 79 67 79 67 79 76 79
67 84 77 84
76 82 80
77 5 6080
82 80 5 7360 8180 5873 1281 8258 76128882857694888085 94 80
P. aeruginosaP. aeruginosa
80 10 84 10
80 32 100 5 100
84 32 IR IR
5 IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR 78
IR 32
IR IR 32
78 IR IR IR IR IR IRIR IRIR IRIR IRIR IRIR IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR

%S 0-49
%S 50-75
%S 76-100
IR Intrinsik Resistan
Antibiotik tidak diuji
Jumlah <30 isolat

Pola Patogen dan Antibiogram di Indonesia Tahun 2022


69

Jenis spesimen : darah


Asal ruangan : rawat jalan/poliklinik/IGD
Lokasi : semua rumah sakit

Tabel 45 Pola bakteri yang mungkin sebagai kontaminan yang diisolasi dari spesimen
darah di rawat jalan/poliklinik/IGD semua rumah sakit tahun 2022
NO Bakteri Jumlah isolat (%)
1 Staphylococcus hominis 123 41,7
2 Staphylococcus haemolyticus 92 31,2
3 Staphylococcus epidermidis 80 27,1
Total 295 100
Catatan : Bakteri dianggap sebagai kontaminan karena merupakan bagian dari flora nomal
kulit. Bila terdapat pertumbuhan spesies bakteri tersebut, maka keputusan bakteri sebagai
kontaminan atau patogen perlu didiskusikan dengan klinisi berdasarkan kondisi klinis
pasien

Pola Patogen dan Antibiogram di Indonesia Tahun 2022


70

Tabel 46 Antibiogram yang mungkin sebagai kontaminan dari spesimen darah di rawat jalan/poliklinik/IGD semua
rumah sakit tahun 2022
PERSENTASE SENSITIF PER ANTIBIOTIK / % S

Clavulanic Acid

Cefoperazone

Ciprofloxacin

Moxifloxacin
Levofloxacin

Meropenem
Tazobactam
Piperacillin/
Amoxicillin/
Ceftriaxone
Cefotaxime
BAKTERI

Doripenem

Ertapenem
Ampicillin/
sulbactam

sulbactam

Imipenem
Cefepime
Cefoxitin

Oxacillin
%S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N
S. hominis 33 116 33 116 33 116 33 116 33 116 33 116 33 116 33 116 33 116 61 121 60 119 61 110 33 116 33 116 33 116 33 116
S. haemolyticus 11 88 11 88 11 88 11 88 11 88 11 88 11 88 11 88 11 88 23 90 23 88 20 80 11 88 11 88 11 88 11 88
S. epidermidis 27 75 27 75 27 75 27 75 27 75 27 75 27 75 27 75 27 75 52 77 51 67 49 63 27 75 27 75 27 75 27 75

PERSENTASE SENSITIFSENSITIF
PERSENTASE PER ANTIBIOTIK /%S /%S
PER ANTIBIOTIK

Sulfamethoxazole
Sulfamethoxazole

Trimethoprim/
Trimethoprim/
Erythromycin
Erythromycin

Azithromycin
Azithromycin

Vancomycin
Vancomycin
Tetracycline
Clindamycin

Tetracycline
Clindamycin

Minocycline
Minocycline
Doxycycline
Doxycycline
Cefuroxime
Cefuroxime

Gentamicin
Gentamicin
Tigecycline
Tigecycline

BAKTERIBAKTERI
Ampicillin
Ampicillin

Cefazolin
Cefazolin
Penicillin
Penicillin

Linezolid
Linezolid
%S N %S NN %S
%S %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S NN %S
%S NN %S
%S NN %S NN %S %S NN %S
%S NN %S N
S. hominis S. hominis92 108 92 116
10 108 10
10 116
116 33
10 116 33 116 33
92 116
120 92
54 120
114 54
67 114
3 67 3
59 121 59
36 121
121 36
60 121
5 60
55 5
119 55 119
99 119 98
99 119
119 98
100 119
2 100 2
S. haemolyticus
S. haemolyticus 99 71 99
1 71 11
89 1
89 11 89
88 11 88 11
41 88
91 41
22 91 22 87
87 100 2 100 2
64 90 64
24 90
91 24
0 91
4 0
67 4
90 67 90
94 90 98
94 90
92 98
100 292 100 2
S. epidermidisS. epidermidis
96 56 96 73
12 56 12
12 73 27
12 75
73 27 75 27
49 75
76 49
48 76 48 77
77 100 4 100 4
78 78 78
36 78
78 36
50 78
4 50
33 4
73 33 79
92 73 97
92 79
76 97
100 276 100 2
%S 0-49
%S 50-75
%S 76-100
IR Intrinsik Resistan
Antibiotik tidak diuji
Jumlah <30 isolat

Pola Patogen dan Antibiogram di Indonesia Tahun 2022


71

2.2.2 Spesimen saluran napas bawah


Jenis spesimen : saluran napas bawah
Ruangan : intensive care unit
Lokasi : semua rumah sakit

Tabel 47 Pola bakteri yang diisolasi dari spesimen saluran napas bawah di ICU semua
rumah sakit tahun 2022
NO Bakteri Jumlah Isolat (%)
1 Klebsiella pneumoniae 2145 27,6
2 Acinetobacter baumannii complex 1857 23,9
3 Pseudomonas aeruginosa 1110 14,3
4 Escherichia coli 771 9,9
5 Staphylococcus aureus 474 6,1
6 Stenotrophomonas maltophilia 389 5
7 Enterobacter cloacae 257 3,3
8 Burkholderia cepacia complex 145 1,9
9 Achromobacter xylosoxidans 105 1,3
10 Klebsiella aerogenes 89 1,1
11 Serratia marcescens 83 1,1
12 Enterococcus faecalis 70 0,9
13 Acinetobacter sp. 63 0,8
14 Klebsiella oxytoca 45 0,6
15 Proteus mirabilis 40 0,5
16 Enterococcus faecium 37 0,5
17 Acinetobacter lwoffii 36 0,5
18 Sphingomonas paucimobilis 34 0,4
19 Citrobacter freundii 31 0,4
Total 7781 100
Tiga isolat terbanyak berturut-turut adalah Klebsiella pneumoniae, Acinetobacter baumannii
complex, Pseudomonas aeruginosa sebesar 65,7% (5112/7781).

Pola Patogen dan Antibiogram di Indonesia Tahun 2022


72

Tabel 48 Antibiogram spesimen saluran napas bawah di ICU semua rumah sakit tahun 2022
PERSENTASE SENSITIF PER ANTIBIOTIK / % S

Clavulanic Acid
Cefoperazone

Ciprofloxacin

Moxifloxacin
Ceftazidime/

Levofloxacin
Tazobactam
BAKTERI

Piperacillin/
Amoxicillin/
Ceftazidime
Ceftriaxone
Cefotaxime

Aztreonam

Ampicillin/
Avibactam

sulbactam

sulbactam
Cefepime
Amikacin
Cefoxitin

Cefixime
Oxacillin

%S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N
K. pneumoniae 23 250 78 2009 56 1908 43 869 41 1769 49 1777 53 98 33 ## 46 1624 38 1991 36 646 73 365 62 2046 39 1751 35 936 51 381
A. baumannii IR IR 47 1713 16 1627 4 593 5 1447 8 1728 IR IR IR IR IR IR IR IR 1 65 33 1709 17 1712
P. aeruginosa IR IR 78 1002 59 963 IR IR IR IR 59 1062 37 43 48 983 IR IR IR IR 63 251 56 1064 53 1065 37 501
E. coli 26 85 91 724 48 677 16 283 18 651 42 654 60 20 9 35 27 615 32 721 47 217 80 119 79 740 14 644 14 327 21 121
S. aureus 66 432 66 432 66 432 66 432 66 432 IR IR 66 432 66 432 66 432 66 432 74 444 71 385 72 362
S. maltophilia IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR 60 238
E. cloacae 0 9 95 235 63 221 44 106 45 233 51 243 100 2 6 17 51 220 IR IR IR IR 68 60 70 243 52 221 54 76 60 50
B. cepacia complex IR IR 65 89 IR IR IR IR 25 83
A. xylosoxidans 5 82 50 84 0 20 3 99 95 81 0 68 100 6 80 46 33 88 8 49
K. aerogenes 0 15 82 81 60 79 50 30 49 77 59 71 50 2 60 67 IR IR IR IR 82 11 61 82 65 68 47 36 69 16
S. marcescens 90 80 49 74 25 52 50 58 50 64 67 9 0 1 55 51 IR IR IR IR 64 14 58 77 33 72 26 38 50 8
E. faecalis IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR 93 29 90 20 100 20 38 64 40 62
Acinetobacter sp. 67 55 24 54 11 9 10 52 26 55 33 55 50 6 23 57 21 56 30 10
K. oxytoca 8 24 44 43 28 36 60 15 28 40 74 19 72 18 34 41 50 14 100 8 43 44 77 17 27 33 71 7
P. mirabilis 92 38 74 35 63 19 75 36 77 39 50 4 66 38 64 39 80 10 79 14 76 38 42 38 44 16 25 8
E. faecium IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR 8 13 29 7 14 7 0 30 4 27
A. lwoffii 68 31 54 28 25 4 45 29 44 32 39 33 100 3 33 24 42 33 44 9
S. paucimobilis 52 27 39 23 25 8 37 27 31 26 10 20 50 4 40 25 26 23 27 11
C. freundii 0 5 80 25 56 27 43 7 38 24 55 22 100 1 0 1 50 22 IR IR IR IR 60 5 70 27 33 24 47 15 25 4

Pola Patogen dan Antibiogram di Indonesia Tahun 2022


73

Tabel 48 Antibiogram spesimen saluran napas bawah di ICU semua rumah sakit tahun 2022 (lanjutan)
PERSENTASE SENSITIF PER ANTIBIOTIK / %S

Trimethoprim/S
ulfamethoxazol
Erythromycin

Azithromycin
Meropenem

Clindamycin

Vancomycin

Minocycline
Tetracycline
Doxycycline
Cefuroxime

Gentamicin
Doripenem

Ceftaroline
Tigecycline
Ertapenem
BAKTERI
Imipenem

Ampicillin

Cefazolin

Linezolid
Colistin

e
%S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N
K. pneumoniae 62 584 72 2082 67 84 82 1329 70 1530 IR IR 16 1493 22 18 42 135 55 2109 52 350 49 1941 76 25
A. baumannii
17 593 24 1446 17 1727 IR IR 22 92 IR IR IR IR IR IR 4 311 IR IR IR IR IR IR 40 1619 IR IR IR IR
complex
P. aeruginosa 43 355 59 1077 37 62 IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR 64 1087 IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR
E. coli 75 181 82 751 86 28 92 498 94 550 4 746 3 577 20 5 2 49 51 757 39 113 41 691 70 10
S. aureus 66 432 66 432 66 432 66 432 99 336 14 371 66 432 87 30 66 432 85 457 82 453 98 92 70 435 81 423 78 122 89 405 92 435 97 411 100 41
S. maltophilia IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR 71 329 IR IR IR IR
E. cloacae 84 67 88 252 88 8 73 183 76 205 IR IR IR IR 29 24 72 249 55 42 62 216
B. cepacia complex 49 5 IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR 9 6 IR IR IR IR
A. xylosidans 6 16 71 93 39 18 66 58 2 100 0 16 76 79
K. aerogenes 67 18 74 86 75 4 80 56 81 57 IR IR IR IR 67 3 67 87 46 11 63 81 100 1
S. marcescens 46 33 77 82 67 6 79 47 72 61 IR IR IR IR IR IR 40 83 IR IR 66 76 67 3
E. faecalis 91 11 98 59 96 66 IR IR IR IR IR IR IR IR 50 6 27 60 20 59 IR IR 97 63 99 65 67 3
Acinetobacter sp. 33 6 25 56 0 1 77 51 29 55 54 54
K. oxytoca 67 9 43 44 100 1 82 11 100 15 IR IR 5 37 75 4 39 44 71 7 40 38
P. mirabilis 50 2 80 40 77 30 IR IR 42 38 9 22 75 8 63 40 IR IR 41 34
E. faecium 100 21 3 36 IR IR IR IR IR IR 0 32 IR IR 77 35 69 36
A. lwoffii 33 6 48 31 50 4 66 29 13 23 59 34 64 28
S. paucimobilis 25 4 32 28 0 2 46 22 35 17 50 26 33 21
C. freundii 67 6 70 27 100 3 94 18 78 18 IR IR IR IR IR IR 45 29 71 7 41 27 50 2
%S 0-49
%S 50-75
%S 76-100
IR Intrinsik Resistan
Antibiotik tidak diuji
Jumlah <30 isolat

Pola Patogen dan Antibiogram di Indonesia Tahun 2022


74

Jenis spesimen : saluran napas bawah


Asal ruangan : pediatric intensive care unit
Lokasi : semua rumah sakit

Tabel 49 Pola bakteri yang diisolasi dari spesimen saluran napas bawah di PICU semua
rumah sakit tahun 2022
No Bakteri Jumlah Isolat (%)
1 Pseudomonas aeruginosa 149 29,7
2 Klebsiella pneumoniae 126 25,1
3 Acinetobacter baumannii complex 81 16,2
4 Stenotrophomonas maltophilia 71 14,2
5 Escherichia coli 41 8,2
6 Staphylococcus aureus 33 6,6
Total 501 100
Tiga isolat terbanyak berturut turut adalah Pseudomonas aeruginosa, Klebsiella pneumoniae
dan Acinetobacter baumannii complex dengan total sebesar 71% (356/501).

Pola Patogen dan Antibiogram di Indonesia Tahun 2022


75

Tabel 50 Antibiogram spesimen saluran napas bawah di PICU semua rumah sakit tahun 2022
PERSENTASE SENSITIF PER ANTIBIOTIK / % S

Clavulanic Acid

Cefoperazone

Ciprofloxacin

Moxifloxacin
Ceftazidime/

Levofloxacin
Tazobactam
Piperacillin/
Amoxicillin/
Ceftazidime
Ceftriaxone
Cefotaxime
BAKTERI

Aztreonam

Ampicillin/
Avibactam

sulbactam

sulbactam
Cefepime
Amikacin
Cefoxitin

Cefixime
Oxacillin

%S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N
P. aeruginosa IR IR 89 120 64 106 IR IR IR IR 73 145 50 2 54 136 IR IR IR IR 92 25 72 143 72 138 69 67
K. pneumoniae 100 3 85 114 50 101 22 60 23 93 24 112 33 3 25 4 25 102 20 109 28 39 60 10 50 116 33 109 64 39 67 24
A. baumannii IR IR 64 70 28 51 17 36 8 50 25 72 0 5 IR IR 29 65 IR IR 71 7 28 79 29 65 30 37
S. maltophilia IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR 78 46
E. coli 75 4 97 37 60 30 24 21 29 31 54 37 100 1 0 1 39 36 34 38 35 17 86 7 89 37 33 36 23 13 44 9
S. aureus 72 32 72 32 72 32 72 32 72 32 IR IR 72 32 72 32 72 32 72 32 91 32 91 23 91 23

PERSENTASE SENSITIFSENSITIF
PERSENTASE PER ANTIBIOTIK /%S /%S
PER ANTIBIOTIK

Sulfamethoxazole

Sulfamethoxazole
Trimethoprim/

Trimethoprim/
Erythromycin

Erythromycin
Azithromycin

Azithromycin
Meropenem

Meropenem

Vancomycin

Vancomycin
Clindamycin

Tetracycline
Clindamycin

Tetracycline
AKTERIBAKTERI

Doxycycline

Doxycycline
Cefuroxime

Cefuroxime
Gentamicin

Gentamicin
Doripenem

Doripenem
Ertapenem

Ertapenem
Tigecycline

Tigecycline
Imipenem

Imipenem

Ampicillin

Ampicillin
Cefazolin

Cefazolin
Penicillin

Penicillin

Linezolid

Linezolid
%S N %S
%S %S NN
NN %S %S
%S NN %S
%S NN %S
%S NN %S
%S NN %S
%S NN %S%SN N %S%S NN %S %S NN %S NN %S N %S%S N N%S%SN N %S%S N N %S %S%SNN N%S %S%SNN N %S N
eruginosaP. aeruginosa
53 55 70
53 145
55 70 145 IR IR IR
IR IR
IR IR
IR IR
IR IR
IR IR
IR IR
IR IRIR IR IRIR IR 78IR 148 IR 148
IR 78 IR IR IR IR IR IR IR
IR IRIR IR IR IR IRIR IR IR IR IR IR IR IR IRIR
IR IRIR
IR IR IR IR
neumoniae 59 34
K. pneumoniae 84
59 121
34 84 121 85 73 85
85 82
73 85 82 IR IR IR7 83IR 33 7 3 83 3333 125 3 33 125 58 24 58 24 39 104 39 104
aumanniiA. baumannii
21 28 35
21 75 35 75
28 IR IR 56
IR 48
IR IR
56 IR
48 IR
IR IR
IR IR
IR IRIR IR IRIR IR 29IR 79 IR 79
IR 29 IR IR IR 17 6 IR17 IR 6 IR IRIR IR 62 IR 61IR IRIR62IRIR 61IR
IR IRIR
IR IR IR IR
maltophiliaS. maltophilia
IR IR IR
IR IR IR
IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR 83 57 83 57
oli E. coli82 11 92
82 39 92 39
11 96 24 96
96 28
24 96 28 2 41 82 2441 0 8 2 2456 0 392 56 39 78 9 78 9 44 32 44 32
ureus S. aureus 72 32 72
72 32 72
32 32
72 32 72
72 32
32 96
72 24
32 10
96 29
24 10
10 29
29 72
10 3229 727232 329172 32 32 100
88 32
32 91 88 3
32 77
100 30
3 86 77 29 30100864 299710029 4 90 90973030 2994
94 9031
31 30 94 31
%S 0-49
%S 50-75
%S 76-100
IR Intrinsik Resistan
Antibiotik tidak diuji
Jumlah <30 isolat

Pola Patogen dan Resistansi Antimikroba di Indonesia Tahun 2022


76

Jenis spesimen : saluran napas bawah


Asal ruangan : neonatal intensive care unit
Lokasi : semua rumah sakit

Tabel 51 Pola bakteri yang diisolasi dari spesimen saluran napas bawah di NICU semua
rumah sakit tahun 2022
No Bakteri Jumlah Isolat (%)
1 Klebsiella pneumoniae 167 39,2
2 Acinetobacter baumannii complex 125 29,3
3 Pseudomonas aeruginosa 88 20,7
4 Stenotrophomonas maltophilia 46 10,8
Total 501 100
Tiga isolat terbanyak berturut turut adalah Pseudomonas aeruginosa, Klebsiella pneumoniae
dan Acinetobacter baumannii complex dengan total sebesar 89,2% (380/426).

Pola Patogen dan Antibiogram di Indonesia Tahun 2022


77

Tabel 52 Antibiogram spesimen saluran napas bawah di NICU semua rumah sakit tahun 2022
PERSENTASE SENSITIF PER ANTIBIOTIK / % S

Clavulanic Acid

Cefoperazone

Ciprofloxacin
Ceftazidime/

Tazobactam
Piperacillin/
BAKTERI

Amoxicillin/
Ceftazidime
Ceftriaxone
Cefotaxime

Aztreonam

Ampicillin/
Avibactam

sulbactam

sulbactam
Cefepime
Amikacin
Cefoxitin

%S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N
K. pneumoniae 33 3 80 152 19 148 0 116 10 123 9 149 33 9 10 146 8 159 5 115 14 77 24 161 36 108
A. baumannii IR IR 31 113 3 106 1 72 0 85 4 121 IR IR 9 121 IR IR 11 44 5 124 5 119
P. aeruginosa IR IR 81 79 61 74 IR IR IR IR 58 84 75 4 41 88 IR IR IR IR 85 41 61 84 61 86
S. maltophilia IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR
PERSENTASE
PERSENTASE SENSITIFSENSITIF PER ANTIBIOTIK
PER ANTIBIOTIK /%S /%S

Sulfamethoxazole
Sulfamethoxazole

Trimethoprim/
Trimethoprim/
Moxifloxacin
Moxifloxacin
Levofloxacin
Levofloxacin

Meropenem
Meropenem

Tetracycline
Clindamycin
Tetracycline
Clindamycin
BAKTERIBAKTERI

Gentamicin
Gentamicin
Ertapenem
Ertapenem

Tigecycline
Tigecycline
Imipenem
Imipenem

Ampicillin
Ampicillin

Cefazolin
Cefazolin
Penicillin
Penicillin
%S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S
%S NN %S N
K. pneumoniae K. pneumoniae
67 51 67
86 51
97 86
52 97
111 52
60 111
161 60
77 161
53 77
62 53
126 62 126 IR IR IR
7 IR
134 7 134 10 166 10
74 166 74 156
88 25 88 25 156
A. baumanniiA. baumannii
7 75 7 75 10 70 10
9 70
121 9
IR 121
IR IR
33 IR
95 33
IR 95
IR IR IR IR IR IR IR IR
4 IR
124 40 124 0 112
8 67 8 67 112
P. aeruginosaP. aeruginosa
56 64 56 64 50 58 50
62 58
85 62
IR 85
IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR
62 IR
86 62
IR 86 IR IRIR
IR IR IR IR
S. maltophiliaS. maltophilia
68 34 68 34 IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR 65
IR 37IR 65 37

%S 0-49
%S 50-75
%S 76-100
IR Intrinsik Resistan
Antibiotik tidak diuji
Jumlah <30 isolat

Pola Patogen dan Antibiogram di Indonesia Tahun 2022


78

Jenis spesimen : saluran napas bawah


Asal ruangan : rawat inap non ICU
Lokasi : semua rumah sakit

Tabel 53 Pola bakteri yang diisolasi dari spesimen saluran napas bawah di ruang rawat
inap non ICU semua rumah sakit tahun 2022
NO Bakteri Jumlah isolat (%)
1 Klebsiella pneumoniae 3629 31,3
2 Acinetobacter baumannii complex 1801 15,6
3 Pseudomonas aeruginosa 1643 14,2
4 Escherichia coli 1118 9,7
5 Staphylococcus aureus 770 6,7
6 Enterobacter cloacae 654 5,6
7 Stenotrophomonas maltophilia 335 2,9
8 Achromobacter xylosoxidans 156 1,3
9 Klebsiella aerogenes 154 1,3
10 Enterococcus faecalis 146 1,3
11 Serratia marcescens 129 1,1
12 Sphingomonas paucimobilis 118 1
13 Pseudomonas putida 113 1
14 Burkholderia cepacia complex 99 0,9
15 Klebsiella oxytoca 80 0,7
16 Acinetobacter sp. 76 0,7
17 Acinetobacter lwoffii 70 0,6
18 Streptococcus pneumoniae 68 0,6
19 Proteus mirabilis 61 0,5
20 Citrobacter freundii 59 0,5
21 Klebsiella ozaenae 58 0,5
22 Acinetobacter junii 43 0,4
23 Aeromonas hydrophila 42 0,4
24 Enterococcus faecium 42 0,4
25 Pseudomonas fluorescens 40 0,3
26 Moraxella sp. 38 0,3
27 Citrobacter koseri 36 0,3
Total 11578 100
Tiga isolat terbanyak berturut-turut adalah Klebsiella pneumoniae, Acinetobacter
baumannii complex, dan Pseudomonas aeruginosa sebesar 61,1% (7073/11578).

Pola Patogen dan Antibiogram di Indonesia Tahun 2022


79

Tabel 54 Antibiogram spesimen saluran napas bawah di di ruang rawat inap non ICU semua rumah sakit tahun 2022
PERSENTASE SENSITIF PER ANTIBIOTIK / % S

Clavulanic Acid

Cefoperazone

Ciprofloxacin

Moxifloxacin
Ceftazidime/

Levofloxacin
Tazobactam
BAKTERI

Piperacillin/
Amoxicillin/
Ceftazidime
Ceftriaxone
Cefotaxime

Aztreonam

Ampicillin/
Avibactam

sulbactam

sulbactam
Cefepime
Amikacin
Cefoxitin

Cefixime
%S N %S Oxacillin
N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N
K. pneumoniae 62 102 94 3278 79 3327 65 1575 60 3275 66 3446 67 45 51 223 63 3245 57 3367 66 1185 82 921 82 3374 53 3002 48 1018 69 853
A. baumannii 75 1550 47 1663 23 457 14 1670 47 1722 IR IR 58 1689 IR IR 70 420 47 1736 47 1695 58 679
P. aeruginosa IR IR 89 1480 72 1498 IR IR IR IR 73 1578 41 17 55 1487 IR IR IR IR 80 528 73 1555 68 1558 56 728
E. coli 49 49 97 992 60 1040 25 469 23 1003 47 1060 75 8 10 83 34 1013 38 1063 62 385 82 314 88 1043 15 986 15 442 28 303
S. aureus 63 686 63 686 63 686 63 686 63 686 IR IR 63 686 63 686 63 686 63 686 69 730 67 585 66 558
E. cloacae 8 12 97 595 73 608 65 290 58 602 66 616 50 4 23 26 60 605 IR IR IR IR 74 199 79 601 64 526 59 151 72 169
S. maltophilia IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR 64 188
A. xylosoxidans 7 129 68 131 2 136 92 127 2 142 88 8 85 46 50 145 14 21
K. aerogenes 25 4 96 136 76 137 80 85 71 134 77 141 60 5 71 141 IR IR IR IR 86 44 79 130 66 121 63 38 80 46
E. faecalis IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR 97 66 96 50 96 47 30 136 33 129
S. marcescens 25 4 90 122 86 114 70 53 62 116 66 125 100 3 65 115 IR IR IR IR 91 32 89 119 61 102 68 28 78 27
S. paucimobilis 74 93 80 92 62 13 68 95 73 95 20 84 80 15 72 64 44 92 41 22
P. putida 94 109 73 110 7 28 8 91 78 110 6 109 25 16 69 111 63 112 50 38
B. cepacia complex 61 83 IR IR IR IR 50 36
K. oxytoca 25 4 93 74 87 76 80 35 77 70 92 71 100 1 50 4 86 66 65 74 70 23 94 17 94 63 94 62 79 19 94 16
Acinetobacter sp. 83 75 51 73 29 14 24 71 54 71 61 71 85 13 55 75 50 72 63 16
A. lwoffii 88 58 79 58 67 12 64 58 77 60 83 59 92 13 67 45 63 62 80 20
S. pneumoniae 100 1 81 36 81 37 100 2 100 2 81 41 85 33
P. mirabilis 100 2 98 58 83 52 68 31 68 56 84 56 33 3 57 7 78 49 56 54 56 18 90 19 88 57 43 51 44 25 36 14
C. freundii 0 2 98 52 68 53 67 27 57 54 61 57 0 1 53 51 IR IR IR IR 82 11 77 48 41 51 31 16 55 11
K. ozaenae 100 2 94 54 70 56 54 37 54 50 67 57 51 53 52 56 52 33 89 28 83 54 53 32 75 8 90 29
A. junii 95 40 92 38 100 6 88 41 88 42 97 37 92 12 77 30 76 38 88 17
A. hydrophila 100 37 77 34 86 7 60 40 74 38 69 35 75 4 82 39 63 35 100 9
E. faecium IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR 5 19 0 12 7 15 20 35 24 33
P. fluorescens 84 31 77 34 0 6 11 35 72 36 0 29 75 4 75 28 67 36 55 11
Moraxella sp. 20 10
C. koseri 100 1 100 36 94 33 94 18 91 35 92 36 100 1 91 32 88 34 86 14 100 10 97 34 92 24 100 8 100 11

Pola Patogen dan Antibiogram di Indonesia Tahun 2022


80

Tabel 54 Antibiogram spesimen saluran napas bawah di di ruang rawat inap non ICU semua rumah sakit tahun 2022
(lanjutan)
PERSENTASE
PERSENTASE SENSITIF
SENSITIF PER ANTIBIOTIK
PER ANTIBIOTIK /%S /%S

Sulfamethoxazole
Sulfamethoxazole
Trimethoprim/
Trimethoprim/
Erythromycin
Erythromycin

Azithromycin
Azithromycin
Meropenem
Meropenem

Vancomycin
Vancomycin
Clindamycin

Tetracycline
Clindamycin

Minocycline
Tetracycline

Minocycline
Doxycycline
Doxycycline
Cefuroxime
Cefuroxime
BAKTERI

Gentamicin
BAKTERI

Gentamicin
Doripenem
Doripenem

Ceftaroline
Ertapenem

Ceftaroline
Ertapenem

Tigecycline
Tigecycline
Imipenem
Imipenem

Ampicillin
Ampicillin

Cefazolin
Cefazolin
Penicillin
Penicillin

Linezolid
Linezolid
%S N %S
%S NN %S %S NN %S NN %S %S NN %S %S NN %S
%S NN %S%S N N %S %S NN %S%S NN %S
%S NN %S %S NN %S N %S%S NN %S%S N %S NN %S
%S NN %S%S NN %S N %S NN %S N
K. pneumoniae
K. pneumoniae 81 973 81
90 3521 90
973 80 3521
49 80
92 2495 3008 79 3008
49 9279 2495 IR 2375 2436 2375
IR IR24 IR 28 38 28
36 181 38
74 355474 3554
181 72 798 72 798 67 333667 3336
A. baumannii
A. baumannii 58 475 58
67 1754 67
475 24 1754
29 24
IR 29 1560 67 1560
IR IR67 IR IR IR IR IR 52 176952 1769 52 84 52 84 66 167866 1678 100 6 100 6
P. aeruginosa
P. aeruginosa 68 581 68
78 1590 78
581 47 1590
38 47
IR IR IRIR IRIR IRIR IRIR
38 IR
IR IRIR IRIR IRIR IR IR IR IR IR
78 161078IR 1610
IR IR IR IR IR IR IRIR IR IR IR IR
IR IR IRIR IRIR IR
IR IR IR IR IR
E. coli E. coli 84 333 84
92 1093 92
333 95 1093
20 95
96 20 926 93 926
738 9693 738 6 887 8 0 887
1067 6 8 1067 4 70 864 7
54 109654 1096
86 35 287 35 287 39 104739 1047 67 3 67 3
S. aureus S. aureus 63 686 63
63 686 63
686 63 686
686 63 508 9812 508
686 6398 686
686 635 12
12 635 686 6385 686
635 1263 635 52 63 52
85 686 63
83 686749 8379 749
733 97 113 97
79 733 68 729 6881
113 729
735 75 735 75
81 174 90 721 9091 721
174 667 91 668
97 97 668
667 100 28 100 28
E. cloacaeE. cloacae 73 183 73
89 183 100 636
636 89 10 100
79 10 546 78 546
434 7978 434 IR 50 404
IR IRIR IRIR IR50 IR4 20 20
79 40647 79 647 66 163 66 163 73 607 73 607 50 2 50 2
S. maltophilia
S. maltophilia IR IR IR
IR IRIR IR IR IR IR IR IR IR IR IR
IR IRIR IRIR IRIR IR IR IR IRI IR
IR IRIIR IRIR IRIR IR IR IR IR IRIR IR IR IR
IR 74
IR IR 299 74IR 299
IR IR IR IR IR IR
A. xylosoxidans
A. xylosoxidans 33 6 33
86 6 86 135
135 75 96 75 96 4 136 4 136 89 113 89 113
K. aerogenes41 46
K. aerogenes 41
88 151 88 151
46 90 121 76 121
98 9076 98 IR IR IRIR IRIR IR IR 0 7 85 0 7150 85 150 71 45 71 45 77 144 77 144
E. faecalisE. faecalis 93 30 93 30 98 132 9869 132
106 89 106
69 132 89IR 132IR IRIR IR IR IR
IR IRIR IR IR IRIR IRIR IRIR 86 IR 86
IR 22 132 248
24 22 132
129 8 129 IR IR
IR IR96 134 96 128
94 13 100 13
94 128
134 100
S. marcescens
S. marcescens 58 33 58
90 33 100 125
125 90 3 100
89 106 78 106
390 8978 90 IR IR IRIR IRIR IR IR IR IR IR 65 IR129 65 129 4 25 4 25 92 116 92 116
S. paucimobilis
S. paucimobilis 50 2 50
76 290 76 90 86 81 86 81 68 98 68 98 40 5 40 5 61 76 61 76
P. putida P. putida 79 29 79
77 107 77 107
29 22 88 22 88 85 112 85 112 26 19 26 19 5 110 5 110
cepacia complex
B. cepaciaB.complex 64 83 64 83 IR IR IR IR IR IR IR IR 60 91 60 91
K. oxytocaK. oxytoca 71 17 71
88 17 100 742
74 88 100
96 254 9694 5463 94 63 IR IR IR21 IR56 21 56 25 4 25 91 477 91 77 81 16 81 16 89 74 89 74
Acinetobacter
Acinetobacter sp. 71 sp.7 71
60 772 60 72 80 70 80 70 2 57 2 57 54 74 54 74 71 7 71 7 81 72 81 72
A. lwoffii A. lwoffii 70 10 70
89 61 89 61
10 91 53 91 53 14 50 14 50 89 62 89 62 50 2 50 2 80 55 80 55
S. pneumoniae
S. pneumoniae 100 32 100 87 3230 60 305
87 100 5 2 100 2
60 20 5 2065 5 65 40 27 37 2754
40 37
41 54 41
50 2 50
44 236 44## 36
32 32 ## 38
## 38
P. mirabilisP. mirabilis 93 58 93
50 584 50
81 441 81IR 41IR IR IR 42 55 4218 5538 1833 383 7133 73 7171 758 71 58 IR IR IR IR 50 54 50 54
C. freundiiC. freundii 77 13 77
95 13
58 95 58 90 41 9077 4151 77 51 IR IR IRIR IRIR IR IR IR IR IR 68 IR57 68 57 46 11 46 11 59 53 59 53
K. ozaenaeK. ozaenae 78 32 78
81 32
57 81 57 73 22 7375 2247 75 47 IR IR IR28 IR46 28 46 0 2 84 0 256 84 56 69 32 69 32 82 56 82 56
A. junii A. junii 100 5 100
91 542 91 42 100 36 100 36 14 36 14 36 93 42 93 42 100 1 100 1 86 36 86 36
A. hydrophila
A. hydrophila 83 6 83
85 641 85 41 100 33 100 33 3 34 3 34 71 41 71 41 0 1 0 1 66 35 66 35
E. faeciumE. faecium 93 27 9317 27 30 19 30
17 36 19IR 36IR IRIR IR IR IR
IR IRIR IR IR IRIR IRIR IR IR IR
IR ## 39 233 396
2 ## 33
32 6 32 IR IR IR83 IR
36 83 35
89 89 352 100 2
36 100
P. fluorescens
P. fluorescens 100 5 79 538 79
100 38 28 29 28 29 69 36 69 36 0 2 0 2 29 34 29 34
MoraxellaMoraxella
sp. sp. 22 9 22 9
C. koseri C. koseri 87 15 87 35 97
97 15 96 2327 96
100 352 100 223 100 27 IR IR IR50 IR22 50 22 0 1 0 136 97
97 36 100 10 100 10 97 32 97 32

%S 0-49
%S 50-75
%S 76-100
IR Intrinsik Resistan
Antibiotik tidak diuji
Jumlah <30 isolat

Pola Patogen dan Antibiogram di Indonesia Tahun 2022


81

Jenis spesimen : saluran napas bawah


Asal ruangan : rawat jalan/poliklinik/IGD
Lokasi : semua rumah sakit

Tabel 55 Pola bakteri yang diisolasi dari spesimen saluran napas bawah di ruangan rawat
jalan/poliklinik/IGD semua rumah sakit tahun 2022
NO Bakteri Jumlah isolat (%)
1 Klebsiella pneumoniae 442 39,3
2 Pseudomonas aeruginosa 200 17,8
3 Acinetobacter baumannii complex 152 13,5
4 Staphylococcus aureus 121 10,7
5 Enterobacter cloacae 72 6,4
6 Escherichia coli 70 6,2
7 Stenotrophomonas maltophilia 39 3,5
8 Klebsiella aerogenes 30 2,7
Total 1126 100
Tiga isolat terbanyak berturut-turut adalah Klebsiella pneumoniae, Pseudomonas aeruginosa,
dan Acinetobacter baumannii complex sebesar 70,5% (794/1126).

Pola Patogen dan Antibiogram di Indonesia Tahun 2022


82
Tabel 56 Antibiogram spesimen saluran napas bawah di di ruangan rawat jalan/poliklinik/IGD semua rumah sakit tahun
2022
PERSENTASE SENSITIF PER ANTIBIOTIK / % S

Clavulanic Acid
Cefoperazone

Ciprofloxacin

Moxifloxacin
Ceftazidime/

Levofloxacin
Tazobactam
Piperacillin/
BAKTERI

Amoxicillin/
Ceftazidime
Ceftriaxone
Cefotaxime

Aztreonam

Ampicillin/
Avibactam

sulbactam

sulbactam
Cefepime
Amikacin
Cefoxitin

Cefixime
Oxacillin
%S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N
K. pneumoniae 33 3 94 424 86 416 80 293 85 333 82 427 77 35 92 78 80 409 74 434 79 227 91 157 86 427 73 389 76 224 66 141
P. aeruginosa IR IR 91 184 79 185 IR IR IR IR 80 194 77 35 61 182 IR IR IR IR 87 82 78 191 71 197 69 133
A. baumannii IR IR 62 137 47 134 20 64 15 99 40 146 15 20 IR IR 50 147 IR IR 81 48 42 147 44 150 37 103
S. aureus 86 110 86 110 86 110 86 110 86 110 IR IR 86 110 86 110 86 110 86 110 88 116 87 102 90 100
E. cloacae 0 1 97 70 93 68 76 50 78 64 84 70 100 2 100 6 84 62 IR IR IR IR 93 27 93 68 79 61 87 30 79 19
E. coli 0 1 99 65 52 65 21 47 41 46 40 67 100 4 40 5 34 65 42 69 67 33 89 18 88 69 14 63 8.3 36 21 28
S. maltophilia IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR 67 30
K. aerogenes 100 28 79 28 70 23 88 17 79 29 67 3 75 28 IR IR IR IR 89 9 87 30 73 22 62 13 71 17

PERSENTASE SENSITIF
PERSENTASE PER ANTIBIOTIK
SENSITIF /%S /%S
PER ANTIBIOTIK

Sulfamethoxazole

Sulfamethoxazole
Trimethoprim/

Trimethoprim/
Erythromycin

Erythromycin
Azithromycin

Azithromycin
Meropenem

Meropenem

Vancomycin
Clindamycin

Vancomycin
Tetracycline
Clindamycin

Minocycline
Tetracycline

Minocycline
Doxycycline

Doxycycline
BAKTERI
BAKTERI
Cefuroxime

Cefuroxime
Gentamicin

Gentamicin
Doripenem

Ceftaroline
Doripenem
Ertapenem

Ceftaroline
Ertapenem
Tigecycline

Tigecycline
Imipenem

Imipenem

Ampicillin

Ampicillin
Cefazolin

Cefazolin
Penicillin

Penicillin

Linezolid

Linezolid
%S N %S NN %S NN %S
%S NN %S NN %S
%S %S NN %S
%S NN %S
%S NN %S N %S
%S %S NN %S%S NN %S N %S
%S NN %S%S N %S NN %S N %S N %S N %S
%S NN %S %S NN %S N
K. pneumoniae 80 169
K. pneumoniae 91
80 424
169 93
91 28 93
424 97 283
28 9776 283
328 76 328 IR IR 45
IR 283
IR 65 283
45 34 8365 92
34 87
83 438
92 87 438 74 132 74 132 81 420 81 420
P. aeruginosa 65 77
P. aeruginosa 78
65 189
77 77
78 22 77
189 IR 22IR IRIR IRIR IRIR IR
IR IRIR IRIR IRIR IRIR IR IR IR IR 81 IR 195
IR IR
81 IR
195 IR IR IR IR IR IR
IR IR IR IR IR IR IR IR
IR IR
IR IR IR
A. baumannii 28 69
A. baumannii 49
28 144
69 41
49 17 41
144 IR 17IR IR69 IR93 69IR 93IR IRIR IRIR IRIR IRIR IR IR IR IR 48 IR 149
IR IR
48 IR
149 IR IR 7.8 51 IR
7.8 IR
51 IR IR 62
IR 136
IR IR
62 IR IR
136 IR IR
IR IR IR
S. aureus S. aureus 86 110 86 110
110 86 86
110 86 110
110 8698 110
98 98
15 109
98 15
15 109
109 86
15 110
109 100 2 86
86 110 1001102 94
86 118
110 86
94 117
118 98
86 54
1178098 114
54 87
80 119
114 88 75 98
87 119 88 116
75 99
98 115
116 98
99 117
115 100
98 50 100 50
117
E. cloacaeE. cloacae85 26 96
85 7026 100
96 708 100
96 846 9673 4662 73 62 IR IR IRIR IRIR 100
IR IR2 55
100 112 87
55 7111 87 71 72 18 72 18 86 65 86 65
E. coli E. coli 85 33 88
85 6933 100
88 693 100
95 337 9580 3745 80 45 13 69 12
13 50
69 120 50
4 00 94 520 699 52 69 21 28 21 28 50 68 50 68
S. maltophilia IR IR
S. maltophilia IR IRIR IR IR IR IR IR IR IR IR IRIR IRIR IRIR IRIR IR IR IR IR IRIR IRIR IR IR IR IR IR IR IR IR
IR IR IR 68
IR 38
IR IR
68 IR
38 IR
IR IR
IR IR IR
K. aerogenes 42 19
K. aerogenes 76
42 2919 100
76 292 100
91 211 9187 1115 87 15 IR IR IRIR IRIR IR IR 67 3 90 67 303 90 30 56 18 56 18 82 28 82 28
%S 0-49
%S 50-75
%S 76-100
IR Intrinsik Resistan
Antibiotik tidak diuji
Jumlah <30 isolat

Pola Patogen dan Antibiogram di Indonesia Tahun 2022


83

2.2.3 Spesimen urin


Jenis spesimen : urin
Asal ruangan : intensive care unit
Lokasi : semua rumah sakit

Tabel 57 Pola bakteri yang diisolasi dari spesimen urin di ICU semua rumah sakit tahun
2022
NO Bakteri Jumlah Isolat (%)
1 Escherichia coli 768 40,1
2 Klebsiella pneumoniae 361 18,8
3 Enterococcus faecalis 222 11,6
4 Acinetobacter baumannii complex 155 8,1
5 Pseudomonas aeruginosa 135 7
6 Enterococcus faecium 67 3,5
7 Enterobacter cloacae 66 3,4
8 Staphylococcus aureus 56 2,9
9 Burkholderia cepacia complex 53 2,8
10 Proteus mirabilis 34 1,8
Total 1917 100
Tiga isolat terbanyak berturut turut adalah Escherichia coli, Klebsiella pneumoniae, dan
Enterococcus faecalis dengan total sebesar 70,5% (1351/1917).

Pola Patogen dan Antibiogram di Indonesia Tahun 2022


84

Tabel 58 Antibiogram spesimen urin di ICU semua rumah sakit tahun 2022
PERSENTASE SENSITIF PER ANTIBIOTIK / % S

Clavulanic Acid

Cefoperazone

Ciprofloxacin

Moxifloxacin
Ceftazidime/

Levofloxacin
Tazobactam
Piperacillin/
BAKTERI

Amoxicillin/
Ceftazidime
Ceftriaxone
Cefotaxime

Aztreonam

Ampicillin/
Avibactam

sulbactam

sulbactam
Cefepime
Amikacin
Cefoxitin

Cefixime
Oxacillin

%S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N
E. coli 43 122 94 717 54 691 32 293 30 689 49 678 85 13 24 54 39 649 27 713 48 211 75 204 81 729 22 636 23 345 37 158
K. pneumoniae 37 41 67 337 44 330 26 95 30 332 34 326 75 4 49 33 33 314 26 337 26 95 44 89 51 351 28 311 30 147 39 52
E. faecalis IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR 94 78 92 50 95 64 35 221 35 177
A. baumannii IR IR 56 144 20 138 12 25 6 142 20 142 IR IR 27 140 IR IR 27 44 20 149 19 140 23 75
P. aeruginosa IR IR 74 122 52 125 IR IR IR IR 56 129 0 1 44 122 IR IR IR IR 52 52 53 133 53 131 34 67
E. faecium IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR 0 11 0 8 0 10 2 65 2 51
E. cloacae 0 5 94 62 43 61 39 18 31 62 36 62 31 59 IR IR IR IR 52 27 52 64 35 57 40 35 67 6
S. aureus 56 55 56 55 56 55 56 55 56 55 IR IR 56 55 56 55 56 55 56 55 66 50 62 50 67 49
B. cepacia IR IR 59 34 IR IR IR IR 18 28
P. mirabilis 90 30 97 29 77 13 73 30 94 34 71 7 85 33 71 34 78 9 77 13 85 33 44 34 46 11 14 7

Pola Patogen dan Antibiogram di Indonesia Tahun 2022


85

Tabel 58 Antibiogram spesimen urin di ICU semua rumah sakit tahun 2022 (lanjutan)
PERSENTASE
PERSENTASE
SENSITIF SENSITIF
PER ANTIBIOTIK
PER ANTIBIOTIK
/%S /%S

Sulfamethoxazole

Sulfamethoxazole
Trimethoprim/

Trimethoprim/
Erythromycin

Erythromycin
Azithromycin

Azithromycin
Meropenem

Meropenem

Vancomycin

Vancomycin
BAKTERI BAKTERI

Clindamycin

Clindamycin

Tetracycline

Tetracycline

Minocycline

Minocycline
Doxycycline

Doxycycline
Cefuroxime

Cefuroxime
Gentamicin

Gentamicin

Fosfomycin

Fosfomycin
Doripenem

Doripenem

Ceftaroline

Ceftaroline
Ertapenem

Ertapenem
Tigecycline

Tigecycline
Imipenem

Imipenem

Ampicillin

Ampicillin
Cefazolin

Cefazolin
Penicillin

Penicillin

Linezolid

Linezolid
%S N %S
%S NN
%S
%S NN %S%S NN %S %S NN %S %S NN %S
%S NN %S
%S NN %S%S NN %S%S NN %S
%S NN %S %S NN %S %S NN %S
%S N N %S%S N N %S%S N N %S%S N N %S%S N N %S%S N N %S%S N N %S%S N N %S N
li 90 176
E. coli 88
90 752
176
93
88 14
752 9593 507
14 9095 605
507 90 605 7 733 67 620
733 806 10
620 15
80 60
10 60
15 754
60 60 754 32 148 32 148 42 714 42 714 88 163 10088 1163 100 1
58 66
eumoniae K. pneumoniae 63
58 357
1466
63 357
7 63 14 268
7 6263 302
268 62 302 IR IR 3IR 294IR 1003 294
2 20100 202 45
20 357
20 45 357 38 56 38 56 40 341 40 341
ecalis 86 22
E. faecalis 86 22 98 174 69
98 183
174 69 183 IR IR IRIR IRIR IRIR IRIR 25IR 16IR 1525 21416 9 15 185214 9 185 IR IR 94IR 217IR 8794 218 217 8787 218
218 6387 19218 63 19
41 17
umannii A. baumannii 27
41 151
17
27 151 IR IR 49IR 130 IR IR49 IR
130 IRIR IRIR IRIR IRIR IR IR IR IR 26IR 153IR IR26 IR
153 IR IR 13 23 IR13 IR23 IR IR IR IR 49IR 142IR IR49 IR142 IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR
41 34
ruginosa P. aeruginosa 57
41 134
8034
57 134
5 IR80 IR5 IRIR IRIR IRIR IRIR IRIR IRIR IRIR IRIR IR IR IR IR 58IR 135IR IR58 IR
135 IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR
ecium E. faecium 96 47 296 51
47 22 63
51 IR2 IR63 IR IR IR IR IRIR IRIR IRIR IRIR IR IR 26 65 4 26 4965 4 49 IR IR 84IR 62IR 8484 6162 6084 5 61 10060 2 5 100 2
oacae 88
E. cloacae 8 88
88 668 88 66 68 53 75 68 5653 75 56 IR IR IRIR IRIR IR IR 0 9 500 669 50 66 67 6 67 6 53 62 53 62
reus S. aureus56 55 56
56 55
55 56
56 55
55 5656 55
55 100
56 3955 11
100 45
39 11
11 45
45 5611 5545 100
56 155 56
100 551 68
56 56
55 67 68 52
56 100
67 752 64
100 52 7 6764 5152 4267 1251 8242 5412 8782 5454 9287 5254 92 52 100 1 100 1
pacia complex
B. cepacia complex 77 48 77 48 IR IR IR IR IR IR IRIR IRIR IRIR IRIR IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR 64IR 50IR IR64 IR50 IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR
rabilis P. mirabilis 91 34 91 34 82 27 82 27 56 34 2156 2834 21 28 33 3 68
33 343 68 34 IR IR IR IR 47 34 47 34

%S 0-49
%S 50-75
%S 76-100
IR Intrinsik Resistan
Antibiotik tidak diuji
Jumlah <30 isolat

Pola Patogen dan Antibiogram di Indonesia Tahun 2022


86

Jenis spesimen : urin


Asal ruangan : pediatric intensive care unit
Lokasi : semua rumah sakit

Tabel 59 Pola bakteri yang diisolasi dari spesimen urin PICU di semua rumah sakit
tahun 2022
NO Bakteri Jumlah Isolat (%)
1 Escherichia coli 40 66,7
2 Klebsiella pneumoniae 20 33,3
Total 60 100
Isolat terbanyak berturut turut adalah Escherichia coli dan Klebsiella pneumoniae.

Pola Patogen dan Antibiogram di Indonesia Tahun 2022


87

Tabel 60 Antibiogram spesimen urin di PICU semua rumah sakit tahun 2022
PERSENTASE SENSITIF PER ANTIBIOTIK / % S

Clavulanic Acid

Cefoperazone

Tazobactam
Piperacillin/
Amoxicillin/
Ceftazidime
Ceftriaxone
Cefotaxime
BAKTERI

Aztreonam

Ampicillin/
sulbactam

sulbactam
Cefepime
Amikacin
Cefoxitin

Cefixime
%S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N
E. coli 80 5 97 36 59 34 39 26 29 34 49 39 0 1 39 39 16 37 60 10 82 11 77 26
K. pneumoniae 67 3 79 19 42 19 10 10 24 17 33 18 50 2 33 18 24 17 40 5 50 4 67 15
PERSENTASE SENSITIF PER ANTIBIOTIK / % S

Sulfamethoxazole
Trimethoprim/
Ciprofloxacin

Moxifloxacin
Levofloxacin

Meropenem

Tetracycline
Cefuroxime

Gentamicin

Fosfomycin
BAKTERI

Ertapenem

Tigecycline
Imipenem

Ampicillin

Cefazolin
%S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N
E. coli 30 33 43 7 58 12 83 12 95 39 96 26 88 33 0 39 0 32 0 1 62 39 27 11 38 37 60 5
K. pneumoniae 38 16 50 4 67 6 60 5 94 18 100 12 69 16 IR IR 6 16 0 2 25 20 33 3 53 17
%S 0-49
%S 50-75
%S 76-100
IR Intrinsik Resistan
Antibiotik tidak diuji
Jumlah <30 isolat

Pola Patogen dan Antibiogram di Indonesia Tahun 2022


88

Jenis spesimen : urin


Asal ruangan : neonatal intensive care unit
Lokasi : semua rumah sakit

Tabel 61 Pola bakteri yang diisolasi dari spesimen urin NICU di semua rumah sakit
tahun 2022
NO Bakteri Jumlah Isolat (%)
1 Klebsiella pneumoniae 15 31,9
2 Escherichia coli 10 21,3
3 Pseudomonas aeruginosa 5 10,6
4 Acinetobacter baumannii complex 2 4,3
5 Enterobacter cloacae 2 4,3
6 Enterococcus faecalis 2 4,3
7 Moraxella catarrhalis 1 2,1
8 Citrobacter braakii 1 2,1
9 Citrobacter freundii 1 2,1
10 Citrobacter amalonaticus 1 2,1
11 Enterococcus faecium 1 2,1
12 Sphingobacterium thalpophilum 1 2,1
13 Raoultella ornithinolytica 1 2,1
14 Klebsiella oxytoca 1 2,1
15 Staphylococcus aureus 1 2,1
16 Serratia fonticola 1 2,1
17 Serratia marcescens 1 2,1
Total 47 100
Tiga isolat terbanyak berturut turut adalah Klebsiella pneumoniae, Escherichia coli
dan Pseudomonas aeruginosa dengan total sebesar 63,9% (30/47).

Pola Patogen dan Antibiogram di Indonesia Tahun 2022


89

Jenis spesimen : urin


Asal ruangan : ruang rawat inap non ICU
Lokasi : semua rumah sakit

Tabel 62 Pola bakteri yang diisolasi dari spesimen urin ruang rawat non ICU di
semua rumah sakit tahun 2022
NO Bakteri Jumlah Isolat (%)
1 Escherichia coli 3355 44,3
2 Klebsiella pneumoniae 1193 15,8
3 Enterococcus faecalis 691 9,1
4 Pseudomonas aeruginosa 518 6,8
5 Acinetobacter baumannii complex 331 4,4
6 Enterobacter cloacae 241 3,2
7 Enterococcus faecium 204 2,7
8 Proteus mirabilis 196 2,6
9 Staphylococcus aureus 186 2,5
10 Burkholderia cepacia complex 156 2,1
11 Pseudomonas putida 81 1,1
12 Citrobacter freundii 77 1
13 Morganella morganii 56 0,7
14 Streptococcus agalactiae 54 0,7
15 Citrobacter koseri 48 0,6
16 Klebsiella aerogenes 42 0,6
17 Salmonella sp. 41 0,5
18 Stenotrophomonas maltophilia 39 0,5
19 Klebsiella oxytoca 31 0,4
20 Sphingomonas paucimobilis 30 0,4
Total 7570 100
Tiga isolat terbanyak berturut turut adalah , Escherichia coli, Klebsiella pneumoniae, dan
Enterococcus faecalis dengan total sebesar 69,2% (5239/7570).

Pola Patogen dan Antibiogram di Indonesia Tahun 2022


90

Tabel 63 Antibiogram spesimen urin di ruang rawat inap non ICU semua rumah sakit tahun 2022
PERSENTASE SENSITIF PER ANTIBIOTIK / % S

Clavulanic Acid
Cefoperazone

Ciprofloxacin

Moxifloxacin
Ceftazidime/

Levofloxacin
Tazobactam
Piperacillin/
Amoxicillin/
BAKTERI

Ceftazidime
Ceftriaxone
Cefotaxime

Aztreonam

Ampicillin/
Avibactam

sulbactam

sulbactam
Cefepime
Amikacin
Cefoxitin

Cefixime
%S N %S Oxacillin
N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N
E. coli 65 356 98 ### 57 2900 35 1733 35 2985 49 3262 91 21 33 417 41 3020 33 ### 57 1244 76 1120 83 3203 23 2865 21 1639 33 1112
K. pneumoniae 52 132 86 ### 51 1026 34 557 34 1061 37 1148 52 23 38 159 35 1054 28 ### 41 413 62 357 58 1140 26 1011 29 507 44 349
E. faecalis IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR 97 325 97 218 98 277 39 680 42 579 15 78
P. aeruginosa IR IR 81 465 55 463 IR IR IR IR 55 496 50 8 44 475 IR IR IR IR 66 194 60 493 52 491 45 294
A. baumannii IR IR 76 306 32 277 21 114 10 308 32 314 0 6 IR IR 56 283 IR IR 66 88 38 324 33 284 44 173
E. cloacae 7 30 96 220 54 211 39 127 38 216 43 235 0 1 41 217 IR IR IR IR 52 102 62 226 42 194 47 105 61 86
E. faecium IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR 11 76 14 65 11 56 11 200 6 163 4 24
P. mirabilis 67 18 99 176 92 153 85 104 83 174 96 192 74 42 94 171 67 171 72 61 88 72 94 189 51 155 52 93 56 52
S. aureus 68 162 68 162 68 162 68 162 68 162 IR IR 68 162 68 162 68 162 68 162 73 179 74 141 77 139
B. cepacia complex IR IR 80 150 IR IR IR IR 42 62
P. putida 82 67 20 65 10 30 1 69 21 80 100 1 4 69 21 14
30 78 14 71 20 30
C. freundii 33 6 91 68 40 70 21 38 20 60 26 74 0 2 0 8 25 73 IR IR IR IR 61 23
63 72 23 66 24 33 41 27
M. morganii 0 4 100 52 94 52 69 29 76 53 74 54 83 12 87 54 9 53 IR IR 85 20
93 55 62 47 63 24 59 17
S. agalactiae 100 25 96 25 94 35 100 28 100 22 100 1 58 12 91 43 86 43
C. koseri 75 4 100 45 88 43 88 24 86 44 92 48 100 2 95 20 86 44 87 45 89 18 94 17 96 47 92 38 88 16 86 14
K. aerogenes 0 3 94 36 71 34 30 23 36 31 55 38 100 1 0 2 46 37 IR IR IR IR 50 8 68 37 47 32 57 14 77 13
Salmonella sp. 40 5 IR IR 79 29 73 22 66 35 70 40 100 7 68 34 54 35 75 8 75 16 88 40 22 32 48 27
S. maltophilia IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR 42 26
K. oxytoca 100 3 96 27 81 26 61 18 71 21 67 30 100 1 71 7 62 29 45 29 64 14 67 9 67 30 50 24 43 14 50 14
S. paucimobilis 65 26 78 18 71 14 69 26 46 28 21 19 100 2 80 25 45 20 27 15

Pola Patogen dan Antibiogram di Indonesia Tahun 2022


91

Tabel 72 Antibiogram spesimen urin di ruang rawat inap non ICU semua rumah sakit tahun 2022
PERSENTASE SENSITIF
PERSENTASE PER ANTIBIOTIK
SENSITIF /%S /%S
PER ANTIBIOTIK

Sulfamethoxazole

Sulfamethoxazole
Trimethoprim/

Trimethoprim/
Erythromycin

Erythromycin
Azithromycin

Azithromycin
Meropenem

Meropenem

Vancomycin

Vancomycin
Clindamycin

Clindamycin

Tetracycline

Tetracycline

Minocycline

Minocycline
Doxycycline

Doxycycline
Cefuroxime

Cefuroxime
Gentamicin

Gentamicin

Fosfomycin

Fosfomycin
Doripenem

Doripenem

Ceftaroline

Ceftaroline
Ertapenem

Ertapenem
Tigecycline

Tigecycline
BAKTERIBAKTERI Imipenem

Imipenem

Ampicillin

Ampicillin
Cefazolin

Cefazolin
Penicillin

Penicillin

Linezolid

Linezolid
%S N %S
%S N %S NN %S %S NN %S %S NN %S %S N %S
%S N %S
%S NN %S NN %S %S NN %S
%S NN %S
%S NN %S%S NN %S
%S N %S NN %S%S N N%S%S NN %S NN %S%S NN %S %S NN %S %S N %S N
E. coli E. coli 86 1370 95
86 3297
1370 88 3297
95 68 9788 2130 85 2130
68 97 2816 85 2816 10 3119 11
10 2500
3119 63
11 8 2663
2500 4218 63
26 3312
421 63 3312 31 916 31 916 45 3024 45 3024 87 814 75 87 4 75
814 4
K. pneumoniaeK. pneumoniae 76 438 83
76 1170
438 67 1170
83 27 8267 783 60 783
27 82 991 60 991 IR IR 10
IR 871
IR 0
10 5 250
871 1535 53
25 1175
153 53 1175 39 278 39 278 43 1064 43 1064
E. faecalis E. faecalis 98 108 98 108 98 545 9869 559
545 92
69 678
559 92IR 678IR IR IRIR IRIR IR
IR IR
IR IRIR IR
IR IRIR 40IR 80IR 20
40 672
80 12
20 608
672 12 608IR IR 95
IR 671IR 8995 641
671 5389 77
641 85
53 20
77 85 20
P. aeruginosaP. aeruginosa 66 218 68
66 500
218 60 500
68 15 IR60 IR
15 IRIR IRIR IRIR IR IR
IR IR IRIR IRIR IR IR IR IR 62
IR 504
IR IR
62 IR
504 IR IR IR IR IR IRIR IR IR IR IR IR IRIR IRIR IRIR IR IR
A. baumannii A. baumannii 68 112 60
68 320
112 13 320
60 8 IR13 IR8 IR
64 IR265 64IR IR
265 IR
IR IR IRIR IRIR IR IR IR IR 45
IR 326
IR IR
45 IR
326 IR IR 41 61 IR
41 IR
61 IRIR IR IR65IR 279
IR IR
65 IR
279 IRIR IRIR IRIR IRIR IR IR
E. cloacae E. cloacae 76 97 86
76 234
97 80 234
86 5 6680 148 56 148
5 66 202 56 202 IR IR IRIR IRIR IR IR 8 40 65
8 238
40 65 238 46 77 46 77 53 219 53 219
E. faecium E. faecium 100 1 100 1 96 147 969 152
147 99 199
152 9IR 199IR IR IRIR IRIR IR
IR IR
IR IRIR IR
IR IRIR 73IR 15IR 22
73 196
15 7
22 180
196 7 180IR IR 86
IR 198IR 8786 188
198 5487 24
188 92
54 12
24 92 12
P. mirabilis P. mirabilis 70 27 93
70 194
27 50 194
93 6 9450 127
6 94IR 127
IR IR IR 47 184 25
47 136
184 25 136 54 26 71
54 194
26 71 194 IR IR IR IR 52 170 52 170
S. aureus S. aureus 68 162 68
68 162 68 162
162 6868 162 97 162
162 68 130 9718 162
130 18
18 162 68
18 162
162 8
68 13
162 688 162
13 82
68 184
162 82
82 159
18410082 31
159 66
100 180
31 81
66 156
180 8081 451569180 179
45 91 177
179 9791 166
177 97 166 100 15 100 15
B. cepacia complex
B. cepacia complex 74 117 74 117 IR IR IR IR IR IR IR
IR IR IRIR IRIR IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR IRIR IR IR80IR 133IR IR
80 IR
133 IRIR IRIR IRIR IRIR IR IR
P. putida P. putida 33 24 19
33 80
24 19 80 7 62 7 62 34 79 34 79 19 21 19 21 1 70 1 70
C. freundii C. freundii 70 30 89
70 74
30 890 741 810 47 69 4758 69
1 81 58 IR IR IRIR IRIR IR IR IR IR 49
IR IR75 49 75 41 27 41 27 45 73 45 73
M. morganiiM. morganii 50 8 91
50 548 100
91 54 2 95
100 402 95IR 40IR IR IR IR IR IRIR IRIR IR IR IR IR 87
IR IR55 87 55 44 16 44 16 74 53 74 53
S. agalactiaeS. agalactiae 100 4 100 144 100 14 97 35 9793 43
35 95 40 95
93 43 100 25 100 25
40 100 1 1000 116 63
0 48
16 063 948 15
0 41
9 65
15 49
41 7565 20494775 15 20 88
47 4215 9688 4442 96 44
C. koseri C. koseri 83 18 96
83 48
18 96 48 100 33 100 84 3343 84 43 IR IR IR43 42 100
IR 43 242 100
100 42 98
100 447 98 47 83 12 83 12 91 45 91 45
K. aerogenes K. aerogenes 53 15 85
53 40
15 85 40 84 25 84 85 2527 85 27 IR IR IRIR IRIR IR IR 0 2 59
0 239 59 39 75 12 75 12 50 38 50 38
Salmonella Salmonella
sp. sp. 85 13 97
85 38
13 97 38 92 25 92 84 2532 84 32 53 40 53 IR IR IR IR
40 IR IR IR
IR IRIR IR IR 67 9 67 9 80 35 80 35
S. maltophilia
S. maltophilia IR IR IR
IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR
IR IR IRIR IRIR IR IR IR IR IR
IR IRIR IR
IR IRIR IR IR IR IR IR IRIR IRIR IR IR50IR 24IR IR
50 IR24 IRIR IRIR IRIR IRIR IR IR
K. oxytoca K. oxytoca 94 16 87
94 30
16 87 30 80 15 80 71 1521 71 21 IR IR IR17 29 100
IR 17 129 67
100 61 67
67 630 67 30 57 14 57 14 69 29 69 29
S. paucimobilis
S. paucimobilis 57 7 82
57 277 82 27 75 16 75 16 58 26 58 26 67 3 67 3 72 18 72 18

%S 0-49
%S 50-75
%S 76-100
IR Intrinsik Resistan
Antibiotik tidak diuji
Jumlah <30 isolat

Pola Patogen dan Antibiogram di Indonesia Tahun 2022


92

Jenis spesimen : urin


Asal ruangan : rawat jalan/poliklinik/IGD
Lokasi : semua rumah sakit

Tabel 64 Pola bakteri yang diisolasi dari spesimen urin rawat jalan/poliklinik/IGD di
semua rumah sakit tahun 2022
NO Bakteri Jumlah Isolat (%)
1 Escherichia coli 1216 49,2
2 Klebsiella pneumoniae 348 14,1
3 Enterococcus faecalis 223 9
4 Pseudomonas aeruginosa 179 7,2
5 Proteus mirabilis 97 3,9
6 Morganella morganii 81 3,3
7 Streptococcus agalactiae 75 3
8 Acinetobacter baumannii complex 73 3
9 Enterobacter cloacae 64 2,6
10 Staphylococcus aureus 51 2,1
11 Citrobacter koseri 34 1,4
12 Staphylococcus saprophyticus 30 1,2
Total 2471 100
Tiga isolat terbanyak berturut turut adalah, Escherichia coli, Klebsiella pneumoniae, dan
Enterococcus faecalis dengan total sebesar 72,3% (1787/2471).

Pola Patogen dan Antibiogram di Indonesia Tahun 2022


93

Tabel 65 Antibiogram spesimen urin di ruangan rawat jalan/poliklinik/IGD semua rumah sakit tahun 2022
PERSENTASE SENSITIF PER ANTIBIOTIK / % S

Clavulanic Acid

Cefoperazone

Ciprofloxacin

Moxifloxacin
Ceftazidime/

Levofloxacin
Tazobactam
BAKTERI

Piperacillin/
Amoxicillin/
Ceftazidime
Ceftriaxone
Cefotaxime

Aztreonam

Ampicillin/
Avibactam

sulbactam

sulbactam
Cefepime
Amikacin
Cefoxitin

Cefixime
Oxacillin

%S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N
E. coli 67 142 98 1179 65 1150 51 964 51 1010 59 1163 69 29 56 254 55 1128 37 1162 63 732 84 613 89 1178 31 1047 35 716 38 508
K. pneumoniae 44 36 91 329 63 333 57 246 58 280 55 332 50 6 67 55 56 320 45 331 59 180 71 139 71 325 41 292 39 153 51 138
E. faecalis IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR 96 84 96 84 97 88 62 214 74 152
P. aeruginosa IR IR 90 171 57 169 IR IR IR IR 66 175 44 9 45 162 IR IR IR IR 77 115 70 172 55 176 53 141
P. mirabilis 75 8 98 95 92 90 88 77 92 86 98 90 100 2 87 23 94 87 74 89 93 44 89 37 95 95 62 89 64 53 27 26
M. morganii 0 14 99 81 89 78 90 68 85 72 90 79 50 4 74 19 92 75 23 78 IR IR 85 48 98 80 67 60 67 39 47 38
S. agalactiae 100 9 100 28 100 25 100 16 100 21 63 30 88 49 86 51
A. baumannii IR IR 87 70 67 70 30 37 17 59 61 69 IR IR 72 72 IR IR 83 36 64 70 58 71 59 46
E. cloacae 0 6 100 62 64 63 38 48 48 48 42 62 33 3 46 61 IR IR IR IR 62 29 68 62 57 46 56 25 66 38
S. aureus 71 45 71 45 71 45 71 45 71 45 IR IR 71 45 71 45 71 45 71 45 78 46 67 30 70 27
C. koseri 100 4 100 34 91 33 90 31 87 31 85 34 100 2 100 13 88 34 76 33 96 23 100 21 94 34 92 26 94 17 85 13
S. saprophyticus 44 27 44 27 44 27 44 27 44 27 IR IR 44 27 44 27 44 27 44 27 90 30 87 23 91 22

Pola Patogen dan Antibiogram di Indonesia Tahun 2022


94

Tabel 65 Antibiogram spesimen urin di ruangan rawat jalan/poliklinik/IGD semua rumah sakit tahun 2022 (lanjutan)
PERSENTASE
PERSENTASE SENSITIFSENSITIF PER ANTIBIOTIK
PER ANTIBIOTIK /%S /%S

Sulfamethoxazole
Sulfamethoxazole

Trimethoprim/
Trimethoprim/
Erythromycin
Erythromycin

Azithromycin
Azithromycin
Meropenem
Meropenem

Vancomycin
Vancomycin
Clindamycin

Tetracycline
Clindamycin

Tetracycline

Minocycline
Minocycline
Doxycycline
Doxycycline
Cefuroxime
BAKTERIBAKTERI

Cefuroxime

Gentamicin

Fosfomycin
Gentamicin

Fosfomycin
Doripenem
Doripenem

Ceftaroline
Ertapenem

Ceftaroline
Ertapenem

Tigecycline
Tigecycline
Imipenem
Imipenem

Ampicillin
Ampicillin

Cefazolin
Cefazolin
Penicillin
Penicillin

Linezolid
Linezolid
%S N %S NN %S
%S %S NN %S
N %S %S NN %S %S NN %S
%S NN %S%S N %S
%S N %S N %S
%S NN %S
%S NN %S
%S N %S
%S N %S
%S NN %S
%S N %S
%S N %S
%S N %S N
%S %S NN %S NN %S N
E. coli E. coli 86 706 86
92 706 92
1187 96 1187 96 79
79 98 658 98
77 658
995 77 995 15 1170 1529 1170
835 29
44 835
23 44
43 23
269 4369 269
1208 69 1208 33 463 33 463 48 1120 48 1120 88 587 88
50 587
2 50 2
K. pneumoniaeK. pneumoniae78 180 78
85 180
338 85
90 338 90 20
20 87 188 87
53 188
274 53 274 IR IR IR32 249
IR 32
50 249
4 50
55 4
49 5572 49
344 72 344 52 132 52 132 55 328 55 328 100 1 100 1
E. faecalis E. faecalis 94 33 94 33 90 144 90 89 144
154 89
95 154
204 95IR 204
IR IR
IR IR IR IR IRIR IRIR IRIR IR
IR IR
67 IR
3 67
23 3
191 23
19 191
180 19 180 IR IR IR
95 IR
209 95 209
85 204 85 204 100
65 107 65 107
2 100 2
P. aeruginosaP. aeruginosa72 126 72
80 126
173 80
85 173 85 13IR IRIR IRIR IRIR
13 IR IR
IR IRIR IRIR IRIR IR IR IR IR IR IR69 IR
175 69IR 175
IR IR IR IR IR IRIR IRIR IRIR IR IR
IR IR IRIR IR IRIR IR IR IR
P. mirabilis P. mirabilis 42 12 42
96 12
91 9686 91 86 764 86IR 64
7 86 IR IR IR 61 94 6157 94
58 57
100 582 100
77 2
17 7785 1796 85 96 IR IR IR IR 65 85 65 85
M. morganiiM. morganii56 9 56
95 9 95
78 100 78 100 441 100
4 100 IR 41
IR IR IR IR IR IRIR IR 50IR IR
4 50
IR 4
IR IR91 IR80 91 80 37 35 37 35 82 76 82 76
S. agalactiaeS. agalactiae
100 5 100 56 100 6 93 41 93 92 41
59 92
100 5945 100
100 45
15 100 15 3 35 367 35
64 67 64 22 50 22
72 50
67 72
86 67
14 86
60 14
40 6080 40
56 80 56
98 60 98 60
A. baumannii A. baumannii 77 39 77 39
70 77100 70
4 100
IR 4IR IR57 IR62 57IR 62
IR IRIR IRIR IRIR IR IR IR IR IR IR72 IR72 72IR 72
IR IR IR 50 32 50
IR 32IR IRIR IR IR
78 IR
68 78IR 68
IR IRIR IR IR IRIR IR IR3
67 67 3
E. cloacae E. cloacae 64 39 64
84 39
61 84100 61
2 100
65 223 6557 2346 57 46 IR IR IRIR IR IR IR 67 3 6781 364 81 64 63 38 63 38 68 60 68 60
S. aureus S. aureus 71 45 71 45
45 7171 71 45
45 71 45 71
91 4522 9111 22
36 11
11 3636 1171 36
45 71 45 71 45 7184 4550 8469 50
36 69 36
100 5 100
64 5
45 64
71 45
35 71
77 35
13 77
85 13
40 8594 40
47 94 47
94 46 94 46 100 2 100 2
C. koseri C. koseri 83 23 83
97 23
33 97100 33 100 224 100
2 100 69 2432 69 32 IR IR IR72 IR
32 72
100 322 100 2
62 13 6291 1334 91 34 90 10 90 10 100 29 100 29
S. saprophyticus
S. saprophyticus 44 27 44 27
27 4444 44 27
27 44 27 44
96 2722 960 22
26 00 268 044 27 8 44
44 27 44 27 4497 2730 9731 30
26 31 26
100 2 100
92 2
26 92
33 26
27 33
14 27
14 14
69 14
26 6990 26
29 90 29
100 28 100 28
IR IR IR IR
%S 0-49
%S 50-75
%S 76-100
IR Intrinsik Resistan
Antibiotik tidak diuji
Jumlah <30 isolat

Pola Patogen dan Antibiogram di Indonesia Tahun 2022


95

2.2.4 Spesimen cairan serebrospinal


Jenis spesimen : cairan serebrospinal
Asal ruangan : intensive care unit
Lokasi : semua rumah sakit

Tabel 66 Pola bakteri yang diisolasi dari spesimen cairan serebrospinal di ICU di semua rumah sakit
tahun 2022
NO Bakteri Jumlah Isolat (%)
1 Acinetobacter baumannii complex 10 21,7
2 Escherichia coli 5 10,9
3 Enterobacter cloacae 4 8,7
4 Streptococcus suis 4 8,7
5 Acinetobacter sp. 3 6,5
6 Pseudomonas aeruginosa 3 6,5
7 Klebsiella pneumoniae 3 6,5
8 Moraxella sp. 2 4,3
9 Staphylococcus aureus 2 4,3
10 Sphingomonas paucimobilis 2 4,3
11 Achromobacter sp. 1 2,2
12 Klebsiella aerogenes 1 2,2
13 Pantoea agglomerans 1 2,2
14 Klebsiella ozaenae 1 2,2
15 Pseudomonas putida 1 2,2
16 Pseudomonas stutzeri 1 2,2
17 Serratia marcescens 1 2,2
18 Streptococcus pneumoniae 1 2,2
Total 46 100
Tiga isolat terbanyak berturut turut adalah Acinetobacter baumannii complex, Escherichia coli, dan
Enterobacter cloacae dengan total sebesar 41,3% (19/46)

Pola Patogen dan Antibiogram di Indonesia Tahun 2022


96

Jenis spesimen : cairan serebrospinal


Asal ruangan : intensive care unit
Lokasi : semua rumah sakit
Tabel 67 Pola bakteri yang mungkin sebagai kontaminan yang diisolasi dari spesimen
cairan serebrospinal di ICU semua rumah sakit tahun 2022
No Bakteri Jumlah Isolat (%)
1 Staphylococcus haemolyticus 18 45
2 Staphylococcus epidermidis 12 30
2 Staphylococcus hominis 5 12,5
4 Staphylococcus capitis 2 5
5 Bacillus licheniformis 1 2,5
6 Corynebacterium striatum 1 2,5
7 Staphylococcus sciuri 1 2,5
Total 40 100
Catatan: Bakteri di atas berpotensi sebagai kontaminan karena merupakan bagian dari flora
nomal kulit. Bila menemukan bakteri ini perlu disesuaikan dengan gejala klinis secara hati-hati.
Sebelum memutuskan terapi antibiotik, perlu mempertimbangkan kondisi klinis pasien dan
melakukan diskusi dengan klinisi.

Pola Patogen dan Antibiogram di Indonesia Tahun 2022


97

Jenis spesimen : cairan serebrospinal


Asal ruangan : pediatric intensive care unit
Lokasi : semua rumah sakit

Tabel 68 Pola bakteri yang diisolasi dari spesimen cairan serebrospinal di PICU semua
rumah sakit tahun 2022
NO Bakteri Jumlah Isolat (%)
1 Klebsiella pneumoniae 5 16,1
2 Escherichia coli 4 12,9
3 Pseudomonas aeruginosa 4 12,9
4 Acinetobacter baumannii complex 3 9,7
5 Acinetobacter lwoffii 2 6,5
6 Burkholderia cepacia complex 2 6,5
7 Pseudomonas stutzeri 2 6,5
8 Staphylococcus aureus 2 6,5
9 Enterococcus faecalis 1 3,2
10 Enterococcus faecium 1 3,2
11 Flavimonas oryzihabitans 1 3,2
12 Salmonella sp 1 3,2
13 Staphylococcus lugdunensis 1 3,2
14 Serratia marcescens 1 3,2
15 Streptococcus pneumoniae 1 3,2
16 Pseudomonas stutzeri 1 3,2
17 Serratia marcescens 1 3,2
18 Streptococcus pneumoniae 1 3,2
Total 31 100
Tiga isolat terbanyak berturut turut adalah Klebsiella pneumoniae, Escherichia coli, dan
Pseudomonas aeruginosa dengan total sebesar 41,9% (13/31)

Pola Patogen dan Antibiogram di Indonesia Tahun 2022


98

Jenis spesimen : cairan serebrospinal


Asal ruangan : pediatric intensive care unit
Lokasi : semua rumah sakit

Tabel 69 Pola bakteri yang mungkin sebagai kontaminan yang diisolasi dari spesimen
cairan serebrospinal di PICU semua rumah sakit tahun 2022
No Bakteri Jumlah Isolat (%)
1 Staphylococcus epidermidis 8 50
2 Staphylococcus haemolyticus 3 18,8
2 Staphylococcus hominis 2 12,5
4 Staphylococcus equorum 1 6,3
5 Staphylococcus xylosus 1 6,3
6 Dermacoccus nishinomiyaensis 1 6,3
Total 40 100
Catatan : Bakteri di atas berpotensi sebagai kontaminan karena merupakan bagian dari flora
nomal kulit. Bila menemukan bakteri ini perlu disesuaikan dengan gejala klinis secara hati-hati.
Sebelum memutuskan terapi antibiotik, perlu mempertimbangkan kondisi klinis pasien dan
melakukan diskusi dengan klinisi.

Pola Patogen dan Antibiogram di Indonesia Tahun 2022


99

Jenis spesimen : cairan serebrospinal


Asal ruangan : neonatal intensive care unit
Lokasi : semua rumah sakit

Tabel 70 Pola bakteri yang diisolasi dari spesimen cairan serebrospinal di NICU semua
rumah sakit tahun 2022
NO Bakteri Jumlah Isolat (%)
1 Klebsiella pneumoniae 5 16,1
2 Escherichia coli 4 12,9
3 Pseudomonas aeruginosa 4 12,9
4 Acinetobacter baumannii complex 3 9,7
5 Acinetobacter lwoffii 2 6,5
6 Burkholderia cepacia complex 2 6,5
7 Pseudomonas stutzeri 2 6,5
8 Staphylococcus aureus 2 6,5
9 Enterococcus faecalis 1 3,2
10 Enterococcus faecium 1 3,2
11 Flavimonas oryzihabitans 1 3,2
12 Salmonella sp 1 3,2
13 Staphylococcus lugdunensis 1 3,2
14 Serratia marcescens 1 3,2
15 Streptococcus pneumoniae 1 3,2
16 Pseudomonas stutzeri 1 3,2
17 Serratia marcescens 1 3,2
18 Streptococcus pneumoniae 1 3,2
Total 31 100
Tiga isolat terbanyak berturut turut adalah Klebsiella pneumoniae, Escherichia coli, dan
Pseudomonas aeruginosa dengan total sebesar 41,9% (13/31)

Pola Patogen dan Antibiogram di Indonesia Tahun 2022


100

Jenis spesimen : cairan serebrospinal


Asal ruangan : neonatal intensive care unit
Lokasi : semua rumah sakit

Tabel 71 Pola bakteri yang mungkin sebagai kontaminan yang diisolasi dari spesimen
cairan serebrospinal di NICU semua rumah sakit tahun 2022
No Bakteri Jumlah Isolat (%)
1 Staphylococcus haemolyticus 4 57,1
2 Staphylococcus epidermidis 1 14,3
2 Staphylococcus sciuri 1 14,3
4 Staphylococcus urealyticus 1 14,3
Total 7 100
Catatan: Bakteri di atas berpotensi sebagai kontaminan karena merupakan bagian dari flora nomal
kulit. Bila menemukan bakteri ini perlu disesuaikan dengan gejala klinis secara hati-hati. Sebelum
memutuskan terapi antibiotik, perlu mempertimbangkan kondisi klinis pasien dan melakukan
diskusi dengan klinisi.

Pola Patogen dan Antibiogram di Indonesia Tahun 2022


101

Jenis spesimen : cairan serebrospinal


Asal ruangan : ruang rawat inap non ICU
Lokasi : semua rumah sakit

Tabel 72 Pola bakteri yang diisolasi dari spesimen cairan serebrospinal di ruang rawat
inap non ICU semua rumah sakit tahun 2022
NO Bakteri Jumlah Isolat (%)
1 Streptococcus suis 29 15,5
2 Acinetobacter baumannii complex 18 9,6
3 Pseudomonas stutzeri 17 9,1
4 Klebsiella pneumoniae 16 8,6
5 Staphylococcus aureus 15 8
6 Escherichia coli 13 7
7 Sphingomonas paucimobilis 13 7
8 Pseudomonas aeruginosa 12 6,4
9 Acinetobacter lwoffii 10 5,3
10 Stenotrophomonas maltophilia 4 2,1
11 Enterobacter cloacae 3 1,6
12 Salmonella sp. 3 1,6
13 Aeromonas hydrophila 2 1,1
14 Rhizobium radiobacter 2 1,1
15 Enterococcus faecalis 2 1,1
16 Flavimonas oryzihabitans 2 1,1
17 Klebsiella oxytoca 2 1,1
18 Pseudomonas fluorescens 2 1,1
19 Serratia marcescens 2 1,1
20 Acinetobacter sp. 1 0,5
21 Aeromonas veronii 1 0,5
22 Achromobacter xylosoxidans ss. xylosoxidans 1 0,5
23 Streptococcus, beta-haem. Group A 1 0,5
24 Cupriavidus pauculus 1 0,5
25 Leifsonia aquatica 1 0,5
26 Citrobacter koseri 1 0,5
27 Enterococcus faecium 1 0,5
28 Enterococcus gallinarum 1 0,5
29 Enterococcus sp. 1 0,5
30 Cronobacter sakazakii 1 0,5
31 Chryseobacterium indologenes 1 0,5

Pola Patogen dan Antibiogram di Indonesia Tahun 2022


102

NO Bakteri Jumlah Isolat (%)


32 Elizabethkingia meningoseptica 1 0,5
33 Brevundimonas diminuta 1 0,5
34 Proteus mirabilis 1 0,5
35 Providencia rettgeri 1 0,5
36 Providencia stuartii 1 0,5
37 Streptococcus dysgalactiae 1 0,5
38 Serratia plymuthica 1 0,5
39 Streptococcus pneumoniae 1 0,5
Total 187 100
Tiga isolat terbanyak berturut turut adalah Streptococcus suis, Acinetobacter baumannii
complex, dan Pseudomonas stutzeri dengan total sebesar 34,2% (64/187)

Pola Patogen dan Antibiogram di Indonesia Tahun 2022


103

Jenis spesimen : cairan serebrospinal


Asal ruangan : ruang rawat inap non ICU
Lokasi : semua rumah sakit

Tabel 73 Pola bakteri yang mungkin sebagai kontaminan yang diisolasi dari spesimen
cairan serebrospinal di ruang rawat inap non ICU semua rumah sakit tahun 2022
No Bakteri Jumlah Isolat (%)
1 Staphylococcus epidermidis 58 27,6
2 Staphylococcus haemolyticus 45 21,4
3 Staphylococcus hominis ss. hominis 28 13,3
4 Staphylococcus capitis ss. capitis 9 4,3
5 Staphylococcus cohnii ss. urealyticus 9 4,3
6 Staphylococcus, coagulase negative 8 3,8
7 Staphylococcus saprophyticus 5 2,4
8 Staphylococcus warneri 4 1,9
9 Corynebacterium sp. 3 1,4
10 Micrococcus luteus 3 1,4
11 Staphylococcus equorum 3 1,4
12 Staphylococcus kloosii 3 1,4
13 Staphylococcus xylosus 3 1,4
14 Bacillus cereus 2 1
15 Bacillus sp. 2 1
16 Staphylococcus cohnii ss. cohnii 2 1
17 Staphylococcus sciuri ss. lentus 2 1
18 Staphylococcus sciuri ss. sciuri 2 1
19 Streptococcus sp. 2 1
20 Bacillus megaterium 1 0,5
21 Bacillus subtilis 1 0,5
22 Corynebacterium amycolatum 1 0,5
23 Corynebacterium jeikeium 1 0,5
24 Corynebacterium striatum 1 0,5
25 Dermacoccus nishinomiyaensis 1 0,5
26 Kocuria varians 1 0,5
27 Leifsonia aquatica 1 0,5
28 Staphylococcus auricularis 1 0,5
29 Staphylococcus carnosus 1 0,5
30 Staphylococcus schleiferi ss. schleiferi 1 0,5
31 Staphylococcus sp. 1 0,5

Pola Patogen dan Antibiogram di Indonesia Tahun 2022


104

No Bakteri Jumlah Isolat (%)


32 Streptococcus constellatus 1 0,5
33 Streptococcus gallolyticus 1 0,5
34 Streptococcus mitis 1 0,5
35 Streptococcus sanguinis 1 0,5
36 Streptococcus viridans 1 0,5
33 Total 210 100
Catatan : Bakteri di atas berpotensi sebagai kontaminan karena merupakan bagian dari flora
nomal kulit. Bila menemukan bakteri ini perlu disesuaikan dengan gejala klinis secara hati-hati.
Sebelum memutuskan terapi antibiotik, perlu mempertimbangkan kondisi klinis pasien dan
melakukan diskusi dengan klinisi.

Pola Patogen dan Antibiogram di Indonesia Tahun 2022


105
Tabel 74 Antibiogram yang mungkin sebagai kontaminan dari spesimen cairan serebrospinal di ruang rawat inap non
ICU semua rumah sakit tahun 2022
PERSENTASE SENSITIF PER ANTIBIOTIK / % S

Clavulanic Acid
Cefoperazone

Ciprofloxacin

Moxifloxacin
Levofloxacin

Meropenem
Tazobactam
BAKTERI

Piperacillin/
Amoxicillin/
Ceftriaxone
Cefotaxime

Doripenem

Ertapenem
Ampicillin/
sulbactam

sulbactam

Imipenem
Cefepime
Cefoxitin

Oxacillin
%S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N
S. epidermidis 25 57 25 57 25 57 25 57 25 57 25 57 25 57 25 57 25 57 57 56 62 52 63 30 25 57 25 57 25 57 25 57
S. haemolyticus 13 45 13 45 13 45 13 45 13 45 13 45 13 45 13 45 13 45 18 44 15 39 21 28 13 45 13 45 13 45 13 45
S. hominis 14 28 14 28 14 28 14 28 14 28 14 28 14 28 14 28 14 28 52 27 42 26 40 15 14 28 14 28 14 28 14 28
ER ANTIBIOTIK / S.%capitis
S 33 9 33 9 33 9 PERSENTASE
33 9 33 SENSITIF
9 33 PER
PERSENTASE ANTIBIOTIK
9 PERSENTASE 9 33/SENSITIF
33 SENSITIF %9PER
S 33ANTIBIOTIK
PER 9 ANTIBIOTIK
56 /9% S50 / %8 S 67 6 33 9 33 9 33 9 33 9
S. urealyticus 33 9 33 9 33 9 33 9 33 9 33 9 33 9 33 9 33 9 75 8 75 8 75 8 33 9 33 9 33 9 33 9

Sulfamethoxazole

Sulfamethoxazole
Sulfamethoxazole
CoNS 43 7 43 7 43 7 43 7 43 7 43 7 43 7 43 7 43 7 100 3 71 7 100 1 43 7 43 7 43 7 43 7

Trimethoprim/
S. saprophyticus 20 5 20 5 20 5 20 5 20 5 20 5 20 5 20 5 20 5 60 5 60 5 50 4 20 5 20 5 20 5 20 5

Trimethoprim/
Trimethoprim/
Erythromycin

Azithromycin

Erythromycin
Erythromycin

Azithromycin
Azithromycin
S. warneri 25 4 25 4 25 4 25 4 25 4 25 4 25 4 25 4 25 4 100 4 100 4 100 4 25 4 25 4 25 4 25 4
Ciprofloxacin

Vancomycin
Clindamycin

Tetracycline
Moxifloxacin

Doxycycline

Vancomycin
Vancomycin
Clindamycin

Tetracycline
Clindamycin

Tetracycline
Levofloxacin

Cefuroxime
BAKTERI sp.
Meropenem

Gentamicin

Doxycycline
Doxycycline
Tazobactam

Cefuroxime
Cefuroxime
BAKTERI BAKTERI
Tigecycline

Gentamicin
Gentamicin
Tigecycline
Tigecycline
Doripenem

Ertapenem

Corynebacterium 33 3 100 1 67 3
Ampicillin

Ampicillin
Ampicillin
Cefazolin
Imipenem

Penicillin

Linezolid
Cefazolin
Cefazolin
Penicillin
Penicillin

Linezolid
Linezolid
M. luteus 100 3 50 2 100 1 67 3 67 3 33 3
S. equorum 33 3 33 3 33 3 33 3 33 3 33 3 33 3 33 3 33 3 67 3 67 3 33 3 33 3 33 3 33 3
S. kloosii 33 3 33 3 33 3 33 3 33 3 33 3 33 3 33 3 33 3 100 3 50 2 100 1 33 3 33 3 33 3 33 3
S. xylosus 0 3 0 3 0 3 0 3 0 3 0 3 0 3 0 3 0 3 67 3 67 3 67 3 0 3 0 3 0 3 0 3
%S0 N 1%S N %S N %S %S N %S N %S N %S %S NNN %S %S NNN %S %S NNN %S %S NN N %S %S N %S %S NNN %S 0%S%S NN1N %S50 %S NN N2%S 50 N 2
N %S N %S N B. %S cereusN %S N %S N %S N %S NN %S N %S NN %S %S %S %S %S NN %S %S N N %S%S NN %S %S NN %S
57 57 56 62 52S.Bacillus
epidermidis
63 sp. 25 57 97
30 S.25 30 57S.8 epidermidis
epidermidis 53 857 532597
25 25 57
3057 97
825 30
5357 858 53 5357 82543 53
5751 25
100 57
25 12 25
57 77 57
58 57 58
57 38 57
43 56 100
51 58 51
43 12 100
12 50 12
77 56 50
57 773888 57256 38
56 89 56
5850 1256 25850 1256 5088 5656 88 89 5656 8950 56 2
45 18 44 15 39S.S.haemolyticus
21
cohnii 28 13 45 100 S.130 27 452S.2 haemolyticus
haemolyticus 43
130 245 2 4313 13 45
0100 245 100
27 213 43452235 43
0 27 043 21317
43 2 434541013
100 45
13 2456 1357 442 35
0 45
35 43 23 043
17 43 100
41 243 41
17 670 100
51 2 644
57 43 50
572389 44244 23
43 98 43
4350 7 43
24351 100
743 51891 4344 089 243 980 43 2
98 44 0 2 0 2
28 52 27 42 26S.S.hominis
40
lentus 15%S 0-4914 28 100 S.14
50 15 28
hominis 2S.4 hominis
25 428
14
50 2 251450 14 28
100 228 100
15 414 25282482 25
50 15 2527 41444
50 2 252825 100 28
5014
14 2283 1464 28
50
82 282 82
27 4850
44 27 100
27
25 267 25
44 33 100
50 46 2 328
64 28100
644889 28228 48
27 96 27
6750 3 26
26746 50
328 46892 28285089 226 96
96 28 50 26 2 50 2 50 2
9 56 9 50 8 S.S.capitis
67
sciuri 6%S 33
50-75 9 100
3350 6 9211 339
50
S. capitis S. capitis 1192 9 33
50 33 929
100 6 100 33
50 9 2 67
11 69 11 99 11 509 33
2
33 99 33 9
50 100 2 3
33 99 33 67
50 9 2
67 99 67 2250 9
33 99 100 233 3
50
33 93 100 78 2
67 39 67 9 100 89 2
22 99 22 9 33 93 9233
100
100 78 50
3 9 78892 9 9 5089
100 299 10050 9 2 50 2 50 2
9 75 8 75 8 S.Streptococcus
75 8%S 76-100
urealyticus 33 sp. 9 10033 0 9 91S. 338 2592 8 33
25urealyticus
50 0 33 91 9 10033 989 125
100 100 50 8 25 0 898033
2 100 1995 100
75 988 1100
100 13 8 10020 5 10088 588 100 88 881 8 13 88 85 8220
100 100 1
IR S. urealyticus 100 9 25 88 33 33 33 0 8 8 0 8
5 75 7513 20 88 5 8 88 88 8 8 88
88 8 8 88 8
7 100 3 71 7 CoNS 1Intrinsik43Resistan
B.100megaterium 7 10043 1 7 13 43
Antibiotik tidak diujiCoNS CoNS 8 137 8 43100 43 717 100 43 187 1350 888 13
13 4338 878 43 43 77 63 788 50
43
50 50 888 38 8 63
38 43 87 63 050100 881 7 50100
0 8 71 43 7 43100 7 7 100 100 7 7 100 7
5 60 5 60 5 S. saprophyticus
50 4 20 5 20
<30 isolat 100 3
5 0 20 5 05 5 20 20 5 5 100 20 5 80 5 20 5 100 5 2 20 80 5 20 55 20 50 2 60 2 5 100 80 5 100 100 5
B.100subtilis4Jumlah25
4 100 4 100 4 S. warneri S.25
4 100 S. saprophyticus
saprophyticus
4 25 4 25100 43 0 35 0 55 020 55 20 20 5 80 55 80 20 5 100 52 100 80 5 80 20 551 20 50 52 150 60 2 5 6080 5 5 80 100 55 100 0 5 1
4 0 4 0 4 25 4 25 4 100 4 25 4 100 1 75 4 75 4 0 1 100 4 0 100 1 4 100 4
33 3 100 1 C. 67 amycolatum
3 S. warneriS. warneri 100 4 100 0 4 0 44 025 44 25 25 44 100 25 44 100 25 44 100 25 41 100 75 14 75 75 44 75 0 41 100 0 104 100100 1 4 4 100100 44 100 4
C. 33jeikeium
67 3 67 3 Corynebacterium3 sp. 67 3
Corynebacterium sp.
33 3 0 3 50 2 100 100 1 3 100 100 31 100 1
Corynebacterium sp. 67 3 67 3 33 3 330 33 0 3 50 2 50 2 100 3 100 100 33 100 3
3 67 3 67 3 M.C. luteus
striatum 33 3 33 3 67 33 3 3 33 3 50 2 67 3 100 3 67 3 67 3 0 100 1 3 100 2 0 1
M. luteus M. luteus 67 3 67 3 50 2 50
67 2 3 67 3 100 3 10067 33 67 3 67 3 67
100 3 3 100
100 32 100 2
3 100 3 50 2 S.D.equorum
nishinomiyaensis
100 1 33 3 33 3 0 33 3 03 3 33 33 3 3 33 3 33 3 0 3 33 3 0 3 100 3 67 3 100 67 31 100 1
3 67 3 67 3 S.K.kloosii
varians
67 3 0 S.0equorum
3 100 3 S. equorum
0 3 0 3 0 3 0 33 033 33 33 33 33 33 33 33 330 33 0 3 33 3 330 33 0100 3 1100 3 10067 3 3 67 67 33 67 3
1 33 3 33 3 33 3 33 3 100 3 50 2 100 1 100 3 67 3 100 1 100 3 100 3 100 3
0 1 50 2 S.L.xylosus
aquatica S.
50 kloosii2 S. kloosii 100 1 100
33 1
3 33 33 33
33 33 33
33 33 33
100 33 100
50 3 2 50
100 2
1 100
100 1 3 100
10067 33
1 67
100
100 31 1100
100 1
1003 100
100
1 3 3 100
100 33 100 3
100 3 0 3 0 3 0 3 0 3 67 3 0 3 67 3 0 3 100 3 100 3 100 3
50 2 50 2 S. auricularis S.50xylosus21S. xylosus
0 0 1 0100 1 3 1000 0 3 10 303 001 33 0 00 133 67 00 33 1 670 033 10 30 67 1 3 100 670 331 0100 3 1100 03 100100 1 3 3 0100
100 133 1000 3 1 0 1 0 1
B. cereus 0 1 0 1 100 2 50 2
2 50 2 50 2 S. 100carnosus 1 0 2 B.00cereus21B. cereus 00 21 00 21 0 0 1 10 101 0 1 1 0 1 0 1 100 0 2 100 1 20 1 0 50 21 50 2 0 1 0 1 0 1 0 1
Bacillus sp. 100 2 100 2 100 1 100 1
2 100 2 50 2 S. schleiferi
50 2 50 2 Bacillus 50 0 21Bacillus
sp. 500 sp. 21 50 0 21 0 1 0 1 0 1 0 1 100 0 2 100 1 20 1 0100 21 1000 2 1 100 1 0100 100 111 1000 1 1 0 1 0 1
2 100 2 100 2 S. cohnii
50 2 50 2 100 50
S.100
1 0 50 2 02 2 50 0 2 2
cohnii 21S. cohnii 100 1 100
0 2 100 2 50 2
0 12 10 100 22 001 2210000 122 100
100 2
0 22 100
0 2
50 22 50
100 2 100 2 100 2
2 1001 2 100 1000 22 0 2 1100 2 100100 2 2100 100
100 122 100
100 2 1
Staphylococcus
100 1 100 2 S. lentus
100 1
sp. 100 1 0 100 2 01 210050 12 100 50 2 50 2 50 2 100 1 100 100 1 1 501002 100 1 100 1 50 2 100 1 2 100 100 2 100 1 100 1
S. constellatus S. lentus S. lentus 100 1 100
0100 1
2 1 0 22
100 0501 22 50
50 22 50
50 22 50
50 2 2 50
100 2
1 100
100 11 100 50 12 100 50
100 21 1100 1 2 50100
50 100 1 2 2 100
100 22 100 2
0 1 0 1 S. sciuri 100 2 0 2 0 2 50 2 50 2 100 2 50 2 100 1 100 2 100 2 100 1 100 2 100 2 100 2
S. sciuri S. sciuri 100 2 100 01002 10 100 22 0501 22 50 50 22 100 50 22 100 50 22 100 50 21 100100 12 100 100 22 100 21 1100 1 2 100100
100 100 1 2 2 100100 22 100 2
S. gallolyticus
100 1 100 1 Streptococcus sp. 100 0 1 1100 1 0 1 0 1 100 1 100 1 0 1 0 1 0 1 100 2 100 100 1
StreptococcusStreptococcus
sp. sp. 100 1 100 1001 1100 0 10011 0 1 1 0 1 1000 11 100
100 1 100 0 11 00 11 0100 1 1 0 100 1 01001 1 2 100100 21 100 1
0 1 B.S.megaterium
mitis
0 1 100 1 0 1
S. sanguinis
100 1 100 1 B. subtilis
100 1 B. B.
megaterium megaterium 100 1 100 1 100 1 100 1 0 1 0
100 1 1 100 1
100 1 100 1 100 1 100 1
B. subtilis B. subtilis 100 1 100 1 100 1 100 100 1 1 100 1 100 100 11 100 1
0 1 C.S.amycolatum
viridans
0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 100 1 100 1
C. amycolatum
C. amycolatum 0 1 dan Antibiogram
0 1 Patogen
Pola 0 00 11 0 Tahun
1 Indonesia 1 1 0
0 2022 1 100 1 100
100 11 100 1
100 1 C. jeikeium
100 1 0 1 0 di
1 0 1 0 1
100 1 C. jeikeiumC. jeikeium 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 00 11 0 1
C. striatum 0 1 0 1 0 1 0 1 100 1 100 1
100 1 100 1 100 1 C. striatumC. striatum 0 1 0100 1 1 0 1 00 11 0 1 0 11 0 1 100 1 100
100 11 100 1
1 100 1 100 1 D. nishinomiyaensis
0 1 0 1 100 01
D.0nishinomiyaensis
1 D. nishinomiyaensis
1 0 1 100 1 100 1
100 1 100 1 100
100 100
1
11 100 1
100
100
100 1 100
1 100 1
1
1 100100 1 1 100 11 100 1
1 0 1 K. varians 0 1 0 1100 01 1 0 1 100 1 100 1 100 11 100
100 1 100
100 11 100
100 1 1 100 1 100 100
K. varians K.0 varians 100 1 1000 1 1 100 1 100
1 100
11 100 1 100 11 100
100 1 100 1
100 1 1 100 1 100 1 100100 1 1 100
100 11 100 1
1 0 1 0 1 L. aquatica 0 1 0 1 01 1 0 1 100 1 0 100 1 0
106

Jenis spesimen : cairan serebrospinal


Asal ruangan : rawat jalan/poliklinik/IGD
Lokasi : semua rumah sakit

Tabel 75 Pola bakteri yang diisolasi dari spesimen cairan serebrospinal di ruang rawat
jalan/poliklinik/IGD semua rumah sakit tahun 2022
NO Bakteri Jumlah Isolat (%)
1 Acinetobacter baumannii complex 2 25
2 Pseudomonas stutzeri 2 25
3 Acinetobacter sp. 1 12,5
4 Enterococcus faecalis 1 12,5
5 Pseudomonas aeruginosa 1 12,5
6 Staphylococcus aureus 1 12,5
Total 8 100
Tiga isolat terbanyak berturut turut adalah Acinetobacter baumannii complex, Pseudomonas
stutzeri, dan Acinetobacter sp. dengan total sebesar 62,5% (5/8)

Pola Patogen dan Antibiogram di Indonesia Tahun 2022


107

Jenis spesimen : cairan serebrospinal


Asal ruangan : rawat jalan/poliklinik/IGD
Lokasi : semua rumah sakit

Tabel 76 Pola bakteri yang mungkin sebagai kontaminan yang diisolasi dari spesimen cairan
serebrospinal di ruang rawat jalan/poliklinik/IGD semua rumah sakit tahun 2022
NO Bakteri Jumlah Isolat (%)
1 Aerococcus viridans 1 14,3
2 Bacillus cereus 1 14,3
3 Staphylococcus, coagulase negative 1 14,3
4 Staphylococcus haemolyticus 1 14,3
5 Staphylococcus hominis ss. hominis 1 14,3
6 Staphylococcus sciuri ss. lentus 1 14,3
7 Streptococcus mitis 1 14,3
Total 7 100
Catatan: Bakteri di atas berpotensi sebagai kontaminan karena merupakan bagian dari flora nomal
kulit. Bila menemukan bakteri ini perlu disesuaikan dengan gejala klinis secara hati-hati. Sebelum
memutuskan terapi antibiotik, perlu mempertimbangkan kondisi klinis pasien dan melakukan diskusi
dengan klinisi.

Pola Patogen dan Antibiogram di Indonesia Tahun 2022


108

2.3 Pola bakteri dan antibiogram rumah sakit kelas A berdasarkan jenis spesimen tahun
2022
2.3.1 Spesimen darah
Jenis spesimen : darah
Asal ruangan : semua ruangan
Lokasi : rumah sakit kelas A

Tabel 77 Pola bakteri yang diisolasi dari spesimen darah rumah sakit kelas A tahun 2022
No Bakteri Jumlah isolat (%)
1 Klebsiella pneumoniae 1370 20,2
2 Escherichia coli 1198 17,7
3 Staphylococcus aureus 951 14,0
4 Acinetobacter baumannii complex 798 11,8
5 Pseudomonas aeruginosa 541 8,0
6 Enterococcus faecalis 312 4,6
7 Enterobacter cloacae 286 4,2
8 Serratia marcescens 222 3,3
9 Burkholderia cepacia complex 173 2,6
10 Salmonella sp. 121 1,8
11 Acinetobacter lwoffii 105 1,5
12 Enterococcus faecium 105 1,5
13 Stenotrophomonas maltophilia 92 1,4
14 Sphingomonas paucimobilis 72 1,1
15 Proteus mirabilis 69 1,0
16 Acinetobacter sp. 63 0,9
17 Achromobacter xylosoxidans 63 0,9
18 Pseudomonas stutzeri 56 0,8
19 Pseudomonas putida 44 0,6
20 Pseudomonas fluorescens 38 0,6
21 Streptococcus pneumonia 36 0,5
22 Aeromonas hydrophila 35 0,5
23 Streptococcus pyogenes 34 0,5
Total 6784 100
Tiga isolat terbanyak berturut-turut adalah Klebsiella pneumoniae, Escherichia coli, dan
Staphylococcus aureus dengan total sebesar 51,9% (3519/6784)

Pola Patogen dan Antibiogram di Indonesia Tahun 2022


109

Tabel 78 Antibiogram spesimen darah rumah sakit kelas A tahun 2022


PERSENTASE SENSITIF PER ANTIBIOTIK / % S

Clavulanic Acid

Cefoperazone

Ciprofloxacin

Moxifloxacin
Ceftazidime/

Meropenem
Levofloxacin
Piperacillin/
Amoxicillin/

Tazobactam
Ceftazidime
Ceftriaxone
Cefotaxime

Aztreonam

Ampicillin/
Avibactam
BAKTERI

sulbactam

sulbactam

Imipenem
Cefepime
Amikacin
Cefoxitin

Cefixime
Oxacillin
%S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N
K. pneumoniae 51 219 81 1169 49 1144 26 526 27 1154 33 1261 69 29 27 45 31 1205 24 1267 35 554 50 430 55 1334 35 1159 46 554 60 361 82 429 79 1333
E. coli 66 202 98 1013 63 973 31 508 28 1044 47 1139 92 13 7 44 37 1070 32 1111 64 459 73 409 87 1179 25 1029 31 508 37 361 88 396 94 1178
S. aureus 63 575 67 898 67 898 67 898 67 898 IR IR 67 898 67 898 75 20 67 898 71 903 69 797 72 628 38 898 67 898
A. baumannii complex 55 680 23 678 15 261 8 683 24 733 IR IR 35 728 IR IR 38 254 26 773 27 732 29 373 57 7 34 244 36 766
P. aeruginosa 85 451 68 443 IR IR IR IR 67 508 100 2 54 476 IR IR IR IR 73 161 68 514 67 500 63 217 75 166 76 522
E. faecalis IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR 98 79 96 50 98 63 32 236 31 270 97 30 100 1
E. cloacae 4 46 94 241 53 244 39 121 30 253 40 262 0 1 34 259 IR IR IR IR 68 102 65 279 40 246 64 103 60 75 85 84 88 280
S. marcescens 33 6 94 182 81 176 53 87 36 174 45 211 100 1 46 194 IR IR IR IR 90 51 84 219 58 200 91 86 98 46 92 51 97 219
B. cepacia complex 6 112 8 116 8 135 88 145 4 104 IR IR IR IR 58 26 7 103 29 114 66 56 86 129
Salmonella sp. 90 20 IR IR 87 102 95 57 81 105 90 121 100 3 100 5 86 111 63 116 88 48 79 47 95 118 33 52 83 52 95 121
A. lwoffii 80 86 92 84 68 91 74 95 11 9 81 90 73 15 79 87 67 21 82 93
E. faecium IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR 11 18 18 11 16 82 14 78
S. maltophilia IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR 81 48 IR IR IR IR
S. paucimobilis 74 39 81 52 59 56 51 57 21 48 89 9 69 42 54 54 64 11 78 51
P. mirabilis 50 10 95 58 92 59 72 25 71 63 93 67 100 3 92 65 65 68 79 19 92 13 97 69 47 60 65 17 97 69
Acinetobacter sp. 72 57 32 57 40 10 9 53 29 59 41 59 67 9 33 57 39 54 50 10 100 4 41 59
A. xylosoxidans 11 55 39 54 0 10 5 63 80 49 4 53 33 3 67 3 100 4 83 60 13 55 23 13 38 8 88 59
P. stutzeri 100 48 92 51 71 7 90 50 90 52 98 50 67 3 67 6 83 6 94 50 92 50 100 6 100 2 92 52
P. putida 97 35 49 35 33 12 11 35 71 24 12 43 43 14 71 42 81 41 71 14 82 11 42 43
P. fluorescens 91 23 88 33 25 4 43 35 53 34 23 31 0 2 68 19 55 31 75 4 100 1 93 27
S. pneumoniae 100 9 80 20 91 23 100 6 100 2 74 23 91 21 100 3
A. hydrophila 100 30 93 28 71 7 81 31 91 35 91 34 0 17 8 12 60 10 72 32 91 34 83 12 0 1 43 7 60 35
S. pyogenes 0 1 100 14 100 15 80 20

Pola Patogen dan Antibiogram di Indonesia Tahun 2022


110

Tabel 78 Antibiogram spesimen darah rumah sakit kelas A tahun 2022 (lanjutan)
PERSENTASE SENSITIFSENSITIF
PERSENTASE PER ANTIBIOTIK /%S /%S
PER ANTIBIOTIK

Sulfamethoxazole

Sulfamethoxazole
Trimethoprim/

Trimethoprim/
Erythromycin

Erythromycin
Azithromycin

Azithromycin

Vancomycin

Vancomycin
Clindamycin

Clindamycin

Minocycline

Minocycline
Tetracycline

Tetracycline
Doxycycline

Doxycycline
Cefuroxime

Cefuroxime
Gentamicin

Gentamicin
Doripenem

Doripenem
Ertapenem

Ertapenem

Ceftaroline
Tigecycline

Ceftaroline
Tigecycline
BAKTERI BAKTERI

Ampicillin

Ampicillin
Cefazolin
Penicillin

Cefazolin
Penicillin

Linezolid

Linezolid
Colistin

Colistin
%S N %S
%S NN %S
%S NN %S
%S NN %S
%S NN %S
%S NN %S
%S NN %S
%S NN %S
%S NN %S
%S NN %S
%S NN %S
%S NN %S
%S NN %S
%S NN %S
%S NN %S
%S NN %S
%S NN %S
%S NN %S
%S N %S N
K. pneumoniaeK. pneumoniae59 27 76 59 874
27 76 67
874 1079 67
0 1079
4 IR0 IR4 10
IR 1002
IR 10 1002 10 60 42
10 1341
60 42 1341 59 338 59 338 45 1253 45 1253
E. coli E. coli 94 49 9794 758
49 IR
97 IR
88IR
758 959IR 88 959 9 1135 12 890
9 1135 12 890 6 90 566 1182
90 56 1182 29 310 29 310 43 1073 43 1073
S. aureus S. aureus 67 898 67 67 898
898 85
67 84
100
898
85 610 11 814
84 100 610 11
11 814
814 67
11 898
814 67 898 67 898 77
67 918
898 82
77 916
918 100
82 87 100
916 64 925
87 79
64 920
925 69
79 158
920 85
69 921
158 95
85 918
921 98
95 890
918 100
98 28 100
890 28
A. baumannii A.complex
baumannii complex IR IR IR 51IR 634 51 634 IR IR IR IR 30 774 30 774 55 7 55 7
P. aeruginosaP. aeruginosa IR IR IR
IR IRIR
IRIR IRIR IR IR IR IR IR IR 72 524 72 524 IR IR IR IR IR IR IR IR
E. faecalis E. faecalis 100 209 100
62 234
209 96
62 272
234 IR IR
96 272 IR
IR IR
IR IR
IR IR
IR IR
IR IR
IR IR
IR IR
IR 75
IR 12
IR 24
75 261
12 7 297
24 261 7 297 IR IR 93
IR 296
IR 86
93 284
296 86 284
E. cloacae E. cloacae 74 193 IR IR 75IR
74 193 240IR 75 240 IR IR IRIR IRIR IR IR 59 282 59 282 55 69 55 69 58 264 58 264
S. marcescensS. marcescens 94 146 IR IR 94IR
94 146 161IR 94 161 IR IR IRIR IRIR IR IR IR IR 46
IR 219
IR 46 219 91 204 91 204
B. cepacia complex
B. cepacia complex IR IR IR IR 33 115 33 115 IR IR IR IR 7 128 7 128 87 142 87 142
Salmonella sp.Salmonella sp. 100 78 100 78 51 117 IR IR
51 117 IR IR IR IR IR
IR IR
IR IR IR 90 114 90 114
A. lwoffii A. lwoffii IR IR IR IR 85 96 85 96 62 86 62 86
E. faecium E. faecium 98 64 21
98 75
64 7
21 81
75 IR7 IR
81 IR
IR IR
IR IR
IR IR
IR IR
IR IR
IR IR
IR IR
IR IR IR 44 86 4
44 90
86 4 90 IR IR 89
IR 93
IR 95
89 93
93 95 93
S. maltophiliaS. maltophilia IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR 82 83 82 83
S. paucimobilisS. paucimobilis IR IR 88IR 50
IR 88 50 46 48 46 48 67 57 67 57 100 2 100 2 51 47 51 47
P. mirabilis P. mirabilis IR IR IR IR 40 63 20
40 45
63 20 45 58 69 58 69 IR IR IR IR 45 67 45 67
AcinetobacterAcinetobacter
sp. sp. 50 2 7150 552 71 55 0 49 0 49 33 58 33 58 100 2 100 2 79 58 79 58
A. xylosoxidans 100 1 100
A. xylosoxidans 0 11 0 1 68 53 68 53 0 1 00 531 0 53 0 1 50 621 5 62 87 53 87 53
P. stutzeri P. stutzeri 96 51 96 51 2 49 2 49 94 51 94 51 100 1 100 1 88 51 88 51
P. putida P. putida 23 35 23 35 0 43 0 43 91 43 91 43 63 8 63 8 19 43 19 43
P. fluorescensP. fluorescens 77 31 77 31 12 33 12 33 76 33 76 33 33 30 33 30
S. pneumoniaeS. pneumoniae 90 20 90 20 71 24 71 24 33 24 72
33 25
24 72 25 32 25 100
32 25
25 100
100 22
25 100 22
A. hydrophila A. hydrophila 0 1 93
0 28
1 93 28 93 30 93 30 0 3 60 34
3 6 34 100 1 91 35
100 1 91 35 100 4 100 4 82 33 82 33
S. pyogenes S. pyogenes 90 19 93
90 15
19 93 15 86 21 86 21 84 19 84 19 100 20 100
100 19
20 100 19

%S 0-49
%S 50-75
%S 76-100
IR Intrinsik Resistan
Antibiotik tidak diuji
Jumlah <30 isolat

Pola Patogen dan Antibiogram di Indonesia Tahun 2022


111

Jenis spesimen : darah

Asal ruangan : semua ruangan

Lokasi : rumah sakit kelas A

Tabel 79 Pola bakteri yang mungkin sebagai kontaminan yang diisolasi dari spesimen
darah rumah sakit kelas A tahun 2022
No Bakteri Jumlah isolat (%)
1 Staphylococcus hominis 1628 26,9
2 Staphylococcus haemolyticus 1583 26,1
3 Staphylococcus epidermidis 1172 19,3
4 Staphylococcus capitis 234 3,9
5 Staphylococcus, coagulase negative 148 2,4
6 Staphylococcus sp. 131 2,2
7 Staphylococcus saprophyticus 105 1,7
8 Staphylococcus warneri 91 1,5
9 Staphylococcus cohnii 81 1,3
10 Staphylococcus sciuri 66 1,1
11 Staphylococcus xylosus 53 0,9
12 Staphylococcus. lentus 42 0,7
13 Staphylococcus urealyticus 178 2,9
14 Staphylococcus equorum 47 0,8
15 Staphylococcus lugdunensis 33 0,5
16 Staphylococcus caprae 34 0,6
17 Kocuria kristinae 108 1,8
18 Micrococcus luteus 107 1,8
19 Corynebacterium sp. 62 1,0
20 Bacillus cereus 45 0,7
21 Dermacoccus nishinomiyaensis 41 0,7
22 Corynebacterium matruchotii 35 0,6
23 Streptococcus agalactiae 33 0,5
Total 6057 100
Catatan: Bakteri dianggap sebagai kontaminan karena merupakan bagian dari flora nomal kulit.
Bila terdapat pertumbuhan spesies bakteri tersebut, maka keputusan bakteri sebagai kontaminan
atau patogen perlu didiskusikan dengan klinisi berdasarkan kondisi klinis pasien

Pola Patogen dan Antibiogram di Indonesia Tahun 2022


112

Tabel 80 Antibiogram yang mungkin sebagai kontaminan dari spesimen darah di rumah sakit kelas A tahun 2022
PERSENTASE SENSITIF PER ANTIBIOTIK / % S

Clavulanic Acid

Cefoperazone

Ciprofloxacin

Moxifloxacin
Levofloxacin
Piperacillin/
Amoxicillin/

Tazobactam
Ceftazidime
Ceftriaxone
Cefotaxime

Aztreonam

Ampicillin/
BAKTERI

sulbactam

sulbactam
Cefepime
Amikacin
Cefoxitin

Cefixime
Oxacillin

%S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N
S. hominis 19 1204 21 1559 21 1559 21 1559 21 1559 21 1559 21 1559 21 1559 47 1549 47 1523 46 1276
S. haemolyticus 5 1214 5 1541 5 1541 5 1541 5 1541 5 1541 5 1541 5 1541 14 1523 14 1451 14 1136
S. epidermidis 16 878 17 1141 17 1141 17 1141 17 1141 17 1141 17 1141 17 1141 44 1106 40 1028 40 712
S. capitis 20 152 21 226 21 226 21 226 21 226 21 226 21 226 21 226 29 199 28 205 27 170
S. urealyticus 50 83 2 18 12
S. coagulase negative 29 125 29 132 29 132 29 132 29 132 29 132 29 132 100 1 29 132 56 75 47 139 55 56
Staphylococcus sp. 23 56 21 56 21 56 21 56 21 56 21 56 21 56 100 1 21 56 15 33 21 53 0 1
K. kristinae 100 1 7 15 67 3 31 16 50 4 50 4 67 3 0 2 33 3 28 18 100 3 80 5 13 16 28 18 25 4
M. luteus 82 27 57 35 100 4 90 10 100 4 100 4 100 3 100 1 100 1 100 3 92 12 100 3 100 3 53 19 73 37 60 15
S. saprophyticus 30 54 31 99 31 99 31 99 31 99 31 99 31 99 31 99 66 102 63 99 63 88
S. warneri 29 63 25 89 25 89 25 89 25 89 25 89 25 89 25 89 49 87 51 90 52 81
S. cohnii 2 58 6 65 6 65 6 65 6 65 6 65 6 65 6 65 22 67 16 62 60 10
S. sciuri 20 50 22 64 22 64 22 64 22 64 22 64 22 64 0 1 22 64 49 55 45 56 32 44
Corynebacterium sp. 0 2 0 1 0 1 0 1 0 1 23 60 0 2 27 60
S. xylosus 6 33 6 50 6 50 6 50 6 50 6 50 6 50 0 1 6 50 16 50 8 49 8 40
S. equorum 5
B. cereus 0 16 0 2 100 3 0 2 17 18 15 33 100 3
S. lentus 17 24 21 39 21 39 21 39 21 39 21 39 21 39 21 39 54 39 53 36 47 32
D. nishinomiyaensis 0 5 0
C. matruchotii 3 33 9 33
S. lugdunensis 29 75 7 63 12
S. agalactiae 0 6 100 8 100 7 100 9 100

Pola Patogen dan Antibiogram di Indonesia Tahun 2022


113

Tabel 80 Antibiogram yang mungkin sebagai kontaminan dari spesimen darah di rumah sakit kelas A tahun 2022 (lanjutan)
PERSENTASE
PERSENTASE
SENSITIF SENSITIF
PER ANTIBIOTIK
PER ANTIBIOTIK
/%S /%S

Sulfamethoxazole

Sulfamethoxazole
Trimethoprim/

Trimethoprim/
Erythromycin

Erythromycin
Azithromycin

Azithromycin
Meropenem

Meropenem

Vancomycin

Vancomycin
Clindamycin

Clindamycin

Tetracycline

Tetracycline

Minocycline

Minocycline
Doxycycline

Doxycycline
Cefuroxime

Cefuroxime
Gentamicin

Gentamicin
BAKTERI BAKTERI
Doripenem

Doripenem
Ertapenem

Ertapenem
Tigecycline

Tigecycline
Imipenem

Imipenem

Ampicillin

Ampicillin
Cefazolin

Cefazolin
Penicillin

Penicillin

Linezolid

Linezolid
%S N %S
%S NN %S
%S NN %S
%S NN %S
%S NN %S
%S NN %S
%S NN %S
%S NN %S
%S NN %S
%S NN %S
%S NN %S
%S NN %S
%S NN %S
%S NN %S
%S NN %S
%S NN %S
%S NN %S
%S NN %S
%S NN %S N
S. hominis S. hominis 21 1559 2121 1559
1559 2121 1559
1559 2121 1559
1559 100
21 1267
1559 100
5 1367
1267 55 1367
1367 215 1559
1367 2121 1559
1559 8421 1570
1559 4084 1501
1570 100
40 1501
94 57
100 1575
94 30571568
1575 2630 178
1568 4926 1569
178 9549 1548
1569 9395 1454
1548 100
93 1454
70 100 70
S. haemolyticusS. haemolyticus
5 1541 55 1541
1541 55 1541
1541 55 1541
1541 1005 1059
1541 100
1 1368
1059 11 1368
1368 51 1541
1368 55 1541
1541 255 1543
1541 2025 1475
1543 100
20 116
1475 60
100 1553
116 17601550
1553 1517 167
1550 5615 1546
167 9256 1531
1546 9792 1433
1531 100
97 1433
88 100 88
S. epidermidisS. epidermidis
17 1141 1717 1141
1141 1717 1141
1141 1717 1141
1141 100
17 691
1141 100
3 1036
691 33 1036
1036 173 1141
1036 1717 1141
1141 4717 1128
1141 3547 1076
1128 9935 1076
69 7099 1145
69 28701142
1145 3628 105
1142 3936 1135
105 9139 1130
1135 9591 1112
1130 100
95 1112
30 100 30
S. capitis S. capitis 21 226 2121 226
226 2121 226
226 2121 226
226 100
21 151
226 100
7 175
151 77 175
175 217 226
175 2121 226
226 6021 212
226 2960 219
212 100
29 24
219 76
100 225
24 2876226
225 2628 46
226 8226 226
46 9482 224
226 9294 206
224 100
92 15
206 100 15
S. urealyticus S. urealyticus 100 11 100
100 1111 100 11 100 6 89
100 6 689 1 1006 1771 90
100 176
177 690 176
2 506 1762 5750 176
176 9657 176
176 96 176
S. coagulase negative
S. coagulase29negative
132 2929 132
132 2929 132
132 2929 132
132 9829 49
132 998 12749 99 127
127 299 132
127 2929 132
132 5529 139
132 3055 132
139 5030 132
4 6150 1384 2761135
138 1327 135
8 4413 1408 9744 131
140 9597 129
131 100
95 129
2 100 2
StaphylococcusStaphylococcus
sp. 21 sp.56 2121 5656 2121 5656 2121 5656 100
21 156 100
0 11 00 11 210 561 2121 5656 3321 2456 4133 4424 6041 2544 5660 5025 3156 5950 31 59 38 21 8138 107
21 100
81 107
2 100 2
K. kristinae K. kristinae80 5 8080 55 80 5 93 14 100
93 114 14
100 141 6714 314 7567 43 3175 164 731 1416 7 14 60 5 060 175 0 17 50 2 5050 42 100
50 24 100 2
M. luteus M. luteus 100 3 100
100 53 100 5 100 2 80 100 102 6880 1910 8068 1019 080 110 1000 31 84
100 383 6084 3538 60 35 83 30 6383 3830 5763 738 7457 317 9074 3031 8790 3030 87 30
S. saprophyticus
S. saprophyticus
31 99 3131 9999 3131 9999 3131 9999 100
31 8399 100
0 9183 00 9191 310 9991 3131 9999 7831 104
99 4178 100
104 100
41 100
7 71
100 1047 3371104
104 4233 12
104 7042 103
12 9470 101
103 9394 98
101 100
93 498 100 4
S. warneri S. warneri 25 89 2525 8989 2525 8989 2525 8989 9925 8089 699 7880 66 7878 256 8978 2525 8989 8325 8989 4383 8989 100
43 1289 81
100 8912 3781 8989 3637 1489 8736 8914 9587 8789 9895 8587 100
98 385 100 3
S. cohnii S. cohnii 6 65 66 6565 66 6565 66 6565 1006 1265 100
2 5912 22 5959 62 6559 66 6565 546 7065 554 6670 1005 166 71
100 721 471 7472 04 374 640 723 8164 7272 8981 7372 89 73
S. sciuri S. sciuri 22 64 2222 6464 2222 6464 2222 6464 100
22 2964 100
9 5429 99 5454 229 6454 2222 6464 5722 6264 1457 6362 14 63 57 62 3557 6362 1435 763 6814 637 7168 6263 7571 6162 75 61
CorynebacteriumCorynebacterium
sp. sp. 24 58 024 158 0 1 60 55 2060 6055 20 60 48 60 2548 460 25 4 33 3 9133 583 9791 5758 97 57
S. xylosus S. xylosus 6 50 66 5050 66 5050 66 5050 1006 4050 100
4 4840 44 4848 64 5048 66 5050 576 4950 457 5049 4 50 62 52 462 5052 4 50 63 51 9063 4851 9490 5248 94 52
S. equorum S. equorum 42 50 4242 50 42 56 45 7956 4345 79 43
B. cereus B. cereus 41 32 41 32 0 1 0 1 0 17 00 1617 0 16 33 3 8233 343 82 34 33 3 4133 323 41 32 0 1 600 51 100
60 45 100 4
S. lentus S. lentus 21 39 2121 3939 2121 3939 2121 3939 100
21 2939 11
100 3829 1111 3838 2111 3938 2121 3939 6221 3939 2662 3839 100
26 138 62
100 391 2862 4039 100
28 140 63
100 381 7463 3938 8074 4039 80 40
D. nishinomiyaensis
D. nishinomiyaensis
0 3 0 3 0 1 0 1 0 2 0 2 67 5 67 5 33 5 6733 35 67 3
C. matruchotiiC. matruchotii 9 32 9 32 57 28 357 3328 3 33 15 33 15 33 100 31 100
100 3231 100 32
S. lugdunensisS. lugdunensis 100 12 100
100 1212 100 12 100 6 69 100 6 5769 1 100
57 321 72
100 3032 6172 130 100
61 321 67
100 3132 100
67 3331 100 33
S. agalactiae S. agalactiae
100 2 100 2 100 17 100 17 100 10 100 10 100 18 100
100 2418 100 24 16 25 16 25 100 25 62
100 2525 100
62 1325 100 13
%S 0-49
%S 50-75
%S 76-100
IR Intrinsik Resistan
Antibiotik tidak diuji
Jumlah <30 isolat

Pola Patogen dan Antibiogram di Indonesia Tahun 2022


114

2.3.2 Spesimen saluran napas bawah


Jenis spesimen : saluran napas bawah
Asal ruangan : seluruh ruangan
Lokasi : rumah sakit kelas A

Tabel 81 Pola bakteri yang diisolasi dari spesimen saluran napas bawah rumah sakit
kelas A tahun 2022
No Bakteri Jumlah isolat (%)
1 Klebsiella pneumoniae 4687 29,5
2 Acinetobacter baumannii complex 2934 18,5
3 Pseudomonas aeruginosa 2387 15
4 Escherichia coli 1467 9,2
5 Staphylococcus aureus 878 5,5
6 Enterobacter cloacae 754 4,7
7 Stenotrophomonas maltophilia 553 3,5
8 Serratia marcescens 199 1,3
9 Klebsiella aerogenes 192 1,2
10 Enterococcus faecalis 168 1,1
11 Acinetobacter sp. 152 1
12 Pseudomonas putida 119 0,7
13 Sphingomonas paucimobilis 113 0,7
14 Klebsiella oxytoca 105 0,7
15 Achromobacter xylosoxidans 102 0,6
16 Raoultella ornithinolytica 84 0,5
17 Acinetobacter lwoffii 78 0,5
18 Proteus mirabilis 67 0,4
19 Citrobacter freundii 66 0,4
20 Klebsiella ozaenae 63 0,4
21 Achromobacter denitrificans 62 0,4
22 Streptococcus pneumoniae 62 0,4
23 Gemella morbillorum 61 0,4
24 Enterococcus faecium 54 0,3
25 Aeromonas hydrophila 53 0,3
26 Acinetobacter junii 47 0,3
27 Rothia mucilaginosa 45 0,3
26 Moraxella sp. 43 0,3
29 Pseudomonas fluorescens 42 0,3
30 Citrobacter koseri 39 0,2

Pola Patogen dan Antibiogram di Indonesia Tahun 2022


115

No Bakteri Jumlah isolat (%)


31 Pantoea agglomerans 38 0,2
32 Granulicatella adiacens 38 0,2
33 Enterobacter sp. 37 0,2
34 Moraxella catarrhalis 36 0,2
35 Cronobacter sakazakii 36 0,2
36 Chromobacterium violaceum 30 0,2
Total 15891 100
Tiga isolat terbanyak berturut-turut adalah Klebsiella pneumoniae, Acinetobacter baumannii
complex, dan Pseudomonas aeruginosa dengan total sebesar 63% (10008/15891)

Pola Patogen dan Antibiogram di Indonesia Tahun 2022


116

Tabel 82 Antibiogram spesimen saluran napas bawah rumah sakit kelas A tahun 2022
PERSENTASE SENSITIF PER ANTIBIOTIK / % S

Clavulanic Acid

Cefoperazone

Ciprofloxacin

Moxifloxacin
Ceftazidime/

Meropenem
Levofloxacin
Piperacillin/
Amoxicillin/

Tazobactam
Ceftazidime
Ceftriaxone
Cefotaxime

Aztreonam

Ampicillin/
Avibactam

sulbactam

sulbactam

Imipenem
BAKTERI

Cefepime
Amikacin
Cefoxitin

Cefixime
Oxacillin

%S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N
K. pneumoniae 34 351 88 4174 67 4246 54 1777 51 4126 58 4161 47 106 37 191 55 3919 46 4345 57 1583 76 1213 72 4606 45 3616 39 1490 69 1077 71 1277 82 4605
A. baumannii complex 59 2518 30 2617 14 921 10 2473 29 2731 IR IR 38 2709 IR IR 52 671 30 2904 29 2682 34 1267 16 51 33 820 39 2860
P. aeruginosa IR IR IR IR 87 2094 68 2122 IR IR IR IR 69 2294 46 52 52 2193 IR IR IR IR 77 756 68 2317 63 2266 51 1085 62 812 73 2339
E. coli 33 133 94 1292 55 1341 20 492 19 1312 45 1300 74 19 1 77 30 1247 33 1384 58 466 79 386 83 1438 13 1226 15 603 26 330 79 375 86 1442
S. aureus 52 419 61 816 61 816 61 816 61 816 IR IR 61 816 61 816 80 15 61 816 71 814 65 632 65 599 61 816 61 816
E. cloacae 0 19 98 666 67 689 56 293 52 688 58 714 100 2 55 698 IR IR IR IR 74 253 75 747 55 588 55 186 70 212 73 227 89 743
S. maltophilia IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR 200 IR IR 63 356 IR IR IR IR
S. marcescens 20 5 91 184 73 173 42 85 50 160 55 177 67 9 0 1 55 157 IR IR IR IR 87 45 77 197 45 159 45 60 87 39 60 63 87 196
K. aerogenes 0 18 91 164 67 171 72 79 61 170 71 165 66 162 IR IR IR IR 83 58 73 186 64 142 51 61 75 56 38 55 80 189
E. faecalis IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR 97 62 93 40 100 1 96 50 34 157 35 158 94 33
A. xylosoxidans 9 15 9 18 50 65 0 131 0 101 0 139 23 86 25 72 0 15 33 68 0 139 0 1
Acinetobacter sp. 77 144 37 142 27 22 18 137 39 141 45 139 75 20 39 146 36 143 54 26 67 12 42 143
P. putida 90 115 72 116 8 26 6 97 76 116 0 1 6 116 20 15 68 117 61 118 47 34 79 28 75 113
S. paucimobilis 77 90 74 86 53 17 70 93 69 92 21 78 17 6 61 69 45 85 31 16 50 2 64 89
K. oxytoca 10 29 76 98 68 102 74 31 59 95 91 75 67 3 84 70 47 100 68 31 92 24 75 102 90 62 41 44 88 24 73 26 71 102
R. ornithinolytica 40 82 17 84 100 2 11 84 40 15 41 17 7 71 100 1 0 37 84 71 17 22 69 100 1 100 1 26 84
A. lwoffii 80 64 70 66 58 12 55 64 62 69 71 68 50 2 53 51 56 68 85 20 79 14 76 70
P.mirabilis 100 2 97 61 80 55 73 30 73 60 81 63 50 2 56 9 70 57 60 60 70 23 82 27 86 66 39 56 37 27 18 17 25 4 91 65
C. freundii 0 7 90 57 57 61 50 18 39 59 49 59 100 1 0 3 42 57 IR IR IR IR 73 15 74 65 31 55 40 25 50 14 73 15 84 64
K. ozaenae 100 1 90 60 60 60 54 43 55 56 63 62 50 60 43 60 42 41 83 36 74 62 47 34 50 12 76 38 65 40 79 62
A. denitrificans 14 37 23 44 0 16 0 60 88 34 0 21 0 23 100 1 100 1 87 37 11 44 5 40 0 1 6 16 43 53
S. pneumoniae 67 3 100 1 87 38 88 40 100 2 100 3 84 45 88 34 88 8
G. morbillorum 46 11 55 11 0 11 46 11
E. faecium IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR 0 9 13 8 10 41 9 44
A. hydrophila 100 47 73 40 92 13 64 50 77 48 71 42 9 22 44 9 75 4 85 52 64 42 93 14 78 9 83 52
A. junii 98 42 90 41 100 5 87 45 87 45 100 1 95 40 44 9 91 11 78 37 78 41 80 15 100 3 89 45
R. mucilaginosa 50 2 0 1 50 2 50 2 50 10 57 7 0 1
Moraxella sp. 46 13 40 10 0 4 35 17 31 13 100 2 40 10 0 7 14 7 67 12 25 8 36 11 18 11 57 14
P. fluorescens 87 31 70 37 20 5 15 39 67 33 10 31 67 3 70 30 70 37 46 13 100 4 70 40
C. koseri 100 1 95 38 92 36 94 17 87 37 87 38 100 1 83 35 IR IR IR IR 100 13 92 37 87 23 100 6 93 15 82 17 95 37
P. agglomerans 74 38 34 38 52 27 37 27 88 17 58 38 42 19 29 24 60 20 59 22 61 38
G. adiacens 71 7 14 7 43 7 71 7
Enterobacter sp. 86 29 67 6 63 8 31 13 71 7 43 7 40 5 IR IR IR IR 92 24 75 8 71 17 100 4 67 3 80 5 80 25
M. catarrhalis 35 20 7 15 14 21 7 27 16 25 13 23 39 18 4 25 50 26 24 17 36 25 36 28 31 29
C. sakazakii 69 36 29 35 19 31 31 36 49 33 21 34 38 34 40 30 63 30 60 35 13 16 0 12 69 29 27 30 53 34
C. violaceum 13 30 3 29 33 3 3 30 0 4 0 4 10 30 0 4 25 4 17 29 17 29 17 30 0 1 10 30

Pola Patogen dan Antibiogram di Indonesia Tahun 2022


117

Tabel 82 Antibiogram spesimen saluran napas bawah rumah sakit kelas A tahun 2022 (lanjutan)
PERSENTASE
PERSENTASE SENSITIFSENSITIF PER ANTIBIOTIK
PER ANTIBIOTIK /%S /%S

Sulfamethoxazole
Sulfamethoxazole

Trimethoprim/
Trimethoprim/
Erythromycin
Erythromycin

Azithromycin
Azithromycin

Vancomycin
Vancomycin
Clindamycin
Clindamycin

Minocycline
Minocycline
Tetracycline
Tetracycline
Doxycycline
Doxycycline
Cefuroxime
Cefuroxime

Gentamicin
Gentamicin
Doripenem
Doripenem

Ertapenem
Ertapenem

Ceftaroline
Ceftaroline
Tigecycline
Tigecycline
BAKTERIBAKTERI

Ampicillin
Ampicillin

Cefazolin
Penicillin

Cefazolin
Penicillin

Linezolid
Linezolid
Colistin
Colistin

%S N %S
%S NN %S %S NN %S
%S NN %S
%S NN %S%S NN %S%S NN %S
%S NN %S%S NN %S%S NN %S
%S NN %S%S NN %S %S NN %S%S NN %S
%S %S
%S NN NN %S
%S NN %S
%S NN %S
%S NN %S N
K. pneumoniae K. pneumoniae 72 47 72 47 88
88 2907 2907 75 3730 75
86 3730
72 86
IR 72IR IR
22 IR
3051 22 3051 22 184 2264 184
4619 64 4619 70 1043 70 1043 58 4324 58 4324
A. baumanniiA.complex
baumannii complex IR IR IR 73 IR
263 73
55 263
2322 55 2322 IR IR IR IR 34 2900 34 2900 53 2671 53 2671
P. aeruginosaP. aeruginosa IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR 74 2355 74 2355 IR IR IR IR IR IR IR IR
E. coli E. coli 75 12 75 12 94
94 907 907 94 1162 94 1162 5 1441 57 1441
1144 7 1144 1 86 153 86
1444 53 1444 19 32
19 32 331 331 39 1372 39 1372
S. aureus S. aureus 61 816 61
61 816
816 61
IR 816
IR IR
100 IR
558 100
9 558
704 99 704
704 961 704
816 61 816 61 816 6183 816
849 83
79 849 79 836
836 100 63 100 63 66
66 837 82 837
847 82
70 847
129 70
90 129
848 90
92 848
754 92
96 754
763 96
100 763
27 100 27
E. cloacae E. cloacae 92 13 92 13 77
77 483 483 77 633 77 633 IR IR IRIR IRIR IR IR 75 748 75 748 63 203 63 203 69 695 69 695
S. maltophiliaS. maltophilia IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR 72 485 72 485
S. marcescens S. marcescens 100 1 100 1
86 121 86
IR 121
IR IR
83 IR
155 83 155 IR IR IRIR IRIR IR IR IR IR IR51 IR
199 51 199 85 181 85 181
K. aerogenesK. aerogenes 75 4 75 4
84 112 84 112 77 142 77
100 142
1 100
IR 1IR IRIR IRIR IR IR 0 8 077 8
190 77 190 67 55 67 55 71 178 71 178
E. faecalis E. faecalis IR IR IR
100 IR
157 100
68 157
135 68
90 135
154 90
IR 154IR IRIR IRIR IRIR IRIR IRIR IRIR IRIR IRIR IR
86 IR
21 86 21 28
28 160 12 160
146 12 146 IR IR IR
98 IR
155 98
100 155
149 100 149
A. xylosoxidans15 5
A. xylosoxidans 15 5 0 144 0 144
AcinetobacterAcinetobacter
sp. sp. 80 137 80
50 137
2 50 2 2 120 2 120 41 144 41 144 67 12 67 12 69 140 69 140
P. putida P. putida 19 99 19 99 0 113 0 113 85 118 85 118 35 17 35 17 4 115 4 115
S. paucimobilis
S. paucimobilis 83 77 83 77 63 64 63 64 69 90 69 90 33 6 33 6 51 71 51 71
K. oxytoca K. oxytoca 100 2 100
98 252 98 52 97 68 97
100 681 100
IR 1IR IR18 IR
78 18 78 60 5 6067 5
104 67 104 91 21 91 21 69 100 69 100
R. ornithinolytica0
R. ornithinolytica 1 059 117 59 17 88 17 88 17 0 84 00 84
83 0 83 100 1 100
26 184 26 84 25 83 25 83
A. lwoffii A. lwoffii 100 2 100 2 84 62 84 62 9 58 9 58 80 71 80 71 67 3 67 3 71 65 71 65
P.mirabilis P.mirabilis 50 2 50
77 243 77 43 IR IR IR IR 39 64 39 14 64
37 14 37 64 66 64 66 IR IR IR IR 41 56 41 56
C. freundii C. freundii 100 1 100
88 143 88 43 79 52 79 52 IR IR IRIR IRIR IR IR IR IR IR
55 IR
66 55 66 54 13 54 13 42 62 42 62
K. ozaenae K. ozaenae 79 19 79 19 77 51 77 51 IR IR IR 30 IR
47 30 47 76 62 76 62 68 40 68 40 78 60 78 60
A. denitrificans100 1
A. denitrificans 100 1 62 21 62 21 0 20 0 20 0 1 07 160 7 60 43 42 43 42
S. pneumoniae S. pneumoniae 100 1 100 1 89 35 89 35 71 42 71 42 37 41 37
67 41
43 67 43 53 40 53
100 40
32 100
100 32
38 100 38
G. morbillorumG. morbillorum 73 11 73 11 46 11 46 11 18 11 18 11
E. faecium E. faecium IR IR IR IR
100 30 100
16 30
38 16
10 3849 10
IR 49
IR IRIR IRIR IRIR IRIR IRIR IRIR IRIR IRIR IR IR 27 44 270 44
41 0 41 IR IR IR
75 IR
48 75
75 48
48 75 48
A. hydrophilaA. hydrophila 95 39 95 39 100 40 100 40 0 4 010 440 10 40 75 52 75 52 50 2 50 2 67 42 67 42
A. junii A. junii 100 1 100 1 100 41 100 41 15 41 15 41 91 45 91 45 100 1 100 1 88 40 88 40
R. mucilaginosa
R. mucilaginosa 100 2 100 2 33 3 33 3 56 9 56 9 57 7 57
57 77 57 7
Moraxella sp.Moraxella sp. 79 19 79 19 0 1 060 15 60 5 100 2 100 46 213 46 13 0 7 0 7 27 15 27 15
P. fluorescensP. fluorescens 36 31 36 31 7 31 7 31 69 39 69 39 0 1 0 1 28 36 28 36
C. koseri C. koseri 100 2 100
96 222 96 22 97 30 97 30 IR IR IRIR IRIR IR IR IR IR IR 90 IR
38 90 38 100 14 100 14 97 34 97 34
P. agglomeransP. agglomerans100 2 100 2 57 37 57 37 64 22 64 22 66 38 66 38
G. adiacens G. adiacens 29 7 29 7 71 7 71 7 29 7 29 7
EnterobacterEnterobacter
sp. sp. 0 1 0 1 50 2 50 2 IR IR IRIR IRIR IR IR 77 17 77 17 70 10 70 10 67 9 67 9
M. catarrhalisM. catarrhalis 48 23 48 23 0 1 0 1 17 23 17 23 26 19 26 19 48 25 48 25
C. sakazakii C. sakazakii 100 3 100 3 38 29 38 29 17 36 179 36
34 9 34 56 36 56 36 47 30 47 30 66 35 66 35
C. violaceumC. violaceum 25 4 25 4 7 30 7 30 4 28 4 28 11 28 11 28
%S 0-49
%S 50-75
%S 76-100
IR Intrinsik Resistan
Antibiotik tidak diuji
Jumlah <30 isolat

Pola Patogen dan Antibiogram di Indonesia Tahun 2022


118

2.3.3 Spesimen urin


Jenis spesimen : urin
Asal ruangan : seluruh ruangan
Lokasi : rumah sakit kelas A

Tabel 83 Pola bakteri yang diisolasi dari spesimen urin rumah sakit kelas A tahun 2022
No Bakteri Jumlah isolat (%)
1 Escherichia coli 3491 42,0
2 Klebsiella pneumoniae 1346 16,2
3 Enterococcus faecalis 778 9,4
4 Pseudomonas aeruginosa 638 7,7
5 Acinetobacter baumannii complex 416 5,0
6 Enterobacter cloacae 260 3,1
7 Enterococcus faecium 239 2,9
8 Proteus mirabilis 208 2,5
9 Staphylococcus aureus 186 2,2
10 Burkholderia cepacia complex 158 1,9
11 Pseudomonas putida 93 1,1
12 Citrobacter freundii 91 1,1
13 Morganella morganii 87 1,0
14 Streptococcus agalactiae 70 0,8
15 Citrobacter koseri 54 0,6
16 Klebsiella aerogenes 46 0,6
17 Stenotrophomonas maltophilia 46 0,6
18 Salmonella sp. 39 0,5
19 Providencia stuartii 38 0,5
20 Serratia marcescens 32 0,4
Total 8316 100
Tiga isolat terbanyak berturut-turut adalah Escherichia coli, Klebsiella pneumoniae, dan Enterococcus
faecalis dengan total sebesar 67,5% (5615/8316)

Pola Patogen dan Antibiogram di Indonesia Tahun 2022


119

Tabel 84 Antibiogram spesimen urin rumah sakit kelas A tahun 2022


PERSENTASE SENSITIF PER ANTIBIOTIK / % S

Clavulanic Acid

Cefoperazone

Ciprofloxacin

Moxifloxacin
Ceftazidime/

Meropenem
Levofloxacin
Piperacillin/
Amoxicillin/

Tazobactam
Ceftazidime
Ceftriaxone
Cefotaxime

Aztreonam

Ampicillin/
Avibactam
BAKTERI

sulbactam

sulbactam

Imipenem
Cefepime
Amikacin
Cefoxitin

Cefixime
Oxacillin

%S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N
E.coli 60 579 98 3034 53 2959 34 1691 32 3176 46 3288 72 18 21 254 38 3075 27 3161 55 1398 75 1434 82 3398
19 2762 16 1591 35 1254 81 1339 91 3415
K. pneumoniae 48 204 82 1163 48 1152 34 532 33 1227 36 1260 36 11 41 141 35 1181 26 1206 42 458 57 446 57 1309
24 1074 23 483 48 365 76 402 78 1315
E. faecalis IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR 97 307 95 191 50 10 97 271
36 762 38 651 95 117 50 2
P. aeruginosa 82 566 53 567 IR IR IR IR 56 603 14 7 42 584 IR IR IR IR 67 297 59 615
51 600 42 371 64 267 68 615
A. baumannii complex 68 380 29 350 23 137 9 393 30 391 IR IR 44 358 IR IR 55 142 34 412
30 356 40 220 20 10 64 106 49 403
E. cloacae 5 41 96 232 49 227 40 121 35 241 39 251 0 1 36 234 IR IR IR IR 54 144 59 256
34 192 34 108 57 94 69 97 83 255
E. faecium IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR 5 65 6 54 33 3 9 230 5 192
P. mirabilis 68 25 98 178 91 155 84 99 83 183 96 199 74 34 91 182 63 184 76 72 83 92 94 201 45 157 38 81 31 13 94 201
S. aureus 55 108 63 182 63 182 63 182 63 182 63 182 IR IR 63 182 63 182 0 1 63 182 73 171 68 141 73 138 63 182 63 182
B. cepacia complex 14 64 11 94 6 128 75 126 6 70 IR IR IR IR 28 53 4 79 22 99 32 82 79 108
P. putida 78 77 21 76 22 92 4 79 23 22 27 90 17 81 21 34 50 26 23 92
C. freundii 23 13 91 79 35 81 26 38 22 81 28 83 0 1 0 5 21 80 IR IR IR IR 66 38 59 85 21 68 21 38 45 29 63 30 79 87
M. morganii 0 19 98 82 84 81 78 54 74 82 84 83 100 7 85 81 15 83 IR IR 80 49 91 84 46 55 25 28 47 49 75 4 88 82
S. agalactiae 100 21 100 16 96 27 90 52
C. koseri 88 8 100 50 88 49 85 26 86 50 91 54 100 15 86 51 80 51 83 23 96 25 94 53 95 37 91 11 82 22 68 22 94 54
K. aerogenes 0 7 95 39 66 38 50 20 44 41 61 41 0 1 51 39 IR IR IR IR 77 13 61 46 50 32 57 14 92 12 50 12 85 46
S. maltophilia IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR 9 IR IR 42 31 IR IR IR IR
Salmonella sp. 40 5 IR IR 89 26 78 23 77 31 77 39 100 5 75 32 61 33 82 11 78 18 95 39 27 26 50 26 64 11 80 15 97 39
P. stuartii 75 12 76 37 56 34 58 33 66 35 70 37 100 1 74 35 22 36 IR IR 65 31 74 38 33 18 6 17 43 30 70 37
S. marcescens 0 4 100 30 62 26 88 16 60 30 68 31 59 27 IR IR IR IR 67 12 84 31 50 20 88 8 90 10 50 10 87 31

Pola Patogen dan Antibiogram di Indonesia Tahun 2022


120

Tabel 84 Antibiogram spesimen urin rumah sakit kelas A tahun 2022 (lanjutan)

PERSENTASE
PERSENTASE SENSITIFSENSITIF PER ANTIBIOTIK
PER ANTIBIOTIK /%S /%S

Sulfamethoxazole
Sulfamethoxazole

Trimethoprim/
Trimethoprim/
Erythromycin
Erythromycin

Azithromycin
Azithromycin

Vancomycin
Vancomycin
Clindamycin

Minocycline
Clindamycin

Minocycline
Tetracycline
BAKTERIBAKTERI

Tetracycline
Doxycycline
Doxycycline
Cefuroxime
Cefuroxime

Gentamicin
Gentamicin

Fosfomycin
Fosfomycin
Doripenem
Doripenem

Ertapenem

Tigecycline
Ertapenem

Tigecycline

Ampicillin
Ampicillin

Cefazolin
Penicillin

Cefazolin
Penicillin

Linezolid
Linezolid
Colistin
Colistin

%S N %S NN %S
%S %S NN %S %S NN %S
%S NN %S
%S NN %S
%S NN %S N %S
%S N %S N %S %S N %S N %S N %S N %S N
N %S N
%S N %S N %S N
E.coli E.coli 88 94 8895 1931
94 95 1931 83 2985 83 2985 8 3424 84 2423
3424 14 325 14
4 2423 60 3419
325 60 3419 29 1159 29 1159 43 3083 43 3083 86 847 86 847
K. pneumoniae K. pneumoniae75 24 7576 846
24 76 846 58 1146 580 2
1146 0IR 2IR IR4 946
IR 15 117 15
4 946 51 1320
117 51 1320 44 343 44 343 42 1197 42 1197 68 305 68 305
E. faecalis E. faecalis IR IR IR99 614
IR 67
99 632
614 94
67 761
632 94IR IR
761 IRIR IR IR IR IR IR 36
IR 87 19 766
IR 36 11 766
87 19 677 11 677 IR IR 96IR 747
IR 89
96 718
747 89 718
P. aeruginosaP. aeruginosa72 18 72IR 18IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR 60 619 60 619 IR IR IR IR IR IR IR IR
A. baumanniiA.complex
baumannii complex IR IR IR70 IR33 70 55 343
33 55 343 IR IR IR IR 40 411 40 411 57 353 57 353
E. cloacae E. cloacae 65 147 65 147 57 228 57 228 IR IR IRIR IRIR IR IR 62 258 62 258 51 90 51 90 52 235 52 235 71 70 71 70
E. faecium E. faecium IR IR IR98 176
IR 988 181
176 85 228
181 5IR IR
228 IRIR IR IR IR IR IR IR IR 26 229 267 229
203 7 203 IR IR 88 IR 225
IR 91
88 215
225 91 215
P. mirabilis P. mirabilis 67 6 6791 121
6 91IR 121IR IRIR IRIR IR IR 49 202 20
49 127
202 20 127 71 201 71 201 IR IR IR IR 52 176 52 176 56 54 56 54
S. aureus S. aureus 63 182 6363 182
182 63IR 182
IR 100
IR 127
IR 13
100 158
127 13
13 158
158 63
13 182
158 63 182 63
63 78 184
182 78 157
184 100
78 18 100
157 62 182 77 182
18 62 153 77
70 153
33 70
86 179 88 177
33 86 179 94
88 173
177 94 173 100 5 100 5
B. cepacia complex
B. cepacia complex IR IR IRIR IRIR IR35 IR97 35 97 IR IR IR IR 17 108 17 108 66 137 66 137 IR IR IR IR
P. putida P. putida 0 1 0 1 32 91 32 91
C. freundii C. freundii 67 3 6776 354 76 54 59 76 59 76 IR IR IRIR IRIR IRIR IR IR
51 88
IR 51 88 39 28 39 28 49 82 49 82 89 26 89 26
M. morganiiM. morganii100 3 89 336 89IR 36IR IRIR
100 IRIR IR IR IR IR IRIR IRIR IRIR IR IR
82 84
IR 82 84 38 47 38 47 69 81 69 81 9 33 9 33
S. agalactiaeS. agalactiae 88 60 88
97 60
39 97 39 65 60 65 60 75 63 75 63 81 53 97
81 58
53 97 58
C. koseri C. koseri 100 2 100 232 100 32
100 77 51 77 51 IR IR 34
IR 47
IR 3433 473 3394 353 94 53 85 20 85 20 92 50 92 50 86 14 86 14
K. aerogenesK. aerogenes 79 28 79 28 75 36 75 36 IR IR IRIR IRIR IR0 IR2 61
0 46
2 61 46 75 12 75 12 51 43 51 43 83 6 83 6
S. maltophiliaS. maltophilia IR IR IR IR IR IR IR IR 49 33 49 33 IR IR IR IR
Salmonella sp.Salmonella sp. 100 20 100 20 90 30 90 30 56 39 56IR 39IR IRIR IR IR IR IR IR 85 33 85 33 100 11 100 11
P. stuartii P. stuartii 100 6 100
IR 6IR IRIR IRIR IR IR IR IR IRIR IRIR IR IR 0 37 0 37 IR IR IR IR 66 35 66 35 42 12 42 12
S. marcescensS. marcescens 82 17 82IR 17IR IR65 IR26 65 26 IR IR IRIR IRIR IRIR IR IR
78 32
IR 78 32 85 27 85 27 100 8 100 8

%S 0-49
%S 50-75
%S 76-100
IR Intrinsik Resistan
Antibiotik tidak diuji
Jumlah <30 isolat

Pola Patogen dan Antibiogram di Indonesia Tahun 2022


121

2.3.4 Spesimen cairan serebrospinal


Jenis spesimen : cairan serebrospinal
Asal ruangan : semua ruangan
Lokasi : rumah sakit kelas A

Tabel 85 Pola bakteri yang diisolasi dari spesimen cairan serebrospinal rumah sakit kelas
A tahun 2022
No Bakteri Jumlah isolat (%)
1 Acinetobacter baumannii complex 35 13,5
2 Streptococcus suis 27 10,4
3 Pseudomonas stutzeri 22 8,5
4 Klebsiella pneumoniae 21 8,1
5 Escherichia coli 19 7,3
6 Pseudomonas aeruginosa 19 7,3
7 Sphingomonas paucimobilis 17 6,6
8 Staphylococcus aureus 14 5,4
9 Acinetobacter lwoffii 11 4,2
10 Enterobacter cloacae 7 2,7
11 Acinetobacter sp. 5 1,9
12 Enterococcus faecalis 5 1,9
13 Stenotrophomonas maltophilia 4 1,5
14 Serratia marcescens 4 1,5
15 Moraxella sp. 3 1,2
16 Salmonella sp. 3 1,2
17 Streptococcus pneumoniae 3 1,2
18 Achromobacter sp. 2 0,8
19 Aeromonas hydrophila 2 0,8
20 Rhizobium radiobacter 2 0,8
21 Aerococcus viridans 2 0,8
22 Burkholderia cepacia complex 2 0,8
23 Enterococcus faecium 2 0,8
24 Cronobacter sakazakii 2 0,8
25 Flavimonas oryzihabitans 2 0,8
26 Klebsiella oxytoca 2 0,8
27 Pseudomonas fluorescens 2 0,8
28 Actinobacillus sp. 1 0,4
29 Aeromonas veronii 1 0,4
30 Achromobacter xylosoxidans 1 0,4

Pola Patogen dan Antibiogram di Indonesia Tahun 2022


122

No Bakteri Jumlah isolat (%)


31 Cupriavidus pauculus 1 0,4
32 Leifsonia aquatica 1 0,4
33 Citrobacter koseri 1 0,4
34 Klebsiella aerogenes 1 0,4
35 Pantoea agglomerans 1 0,4
36 Enterococcus gallinarum 1 0,4
37 Enterococcus sp. 1 0,4
38 Chryseobacterium indologenes 1 0,4
39 Elizabethkingia meningoseptica 1 0,4
40 Klebsiella ozaenae 1 0,4
41 Brevundimonas diminuta 1 0,4
42 Proteus mirabilis 1 0,4
43 Pseudomonas putida 1 0,4
44 Providencia rettgeri 1 0,4
45 Providencia stuartii 1 0,4
46 Staphylococcus lugdunensis 1 0,4
47 Serratia plymuthica 1 0,4
Total 259 100
Tiga isolat terbanyak berturut-turut adalah Acinetobacter baumannii complex, Streptococcus suis,
dan Pseudomonas stutzeri dengan total sebesar 32,4% (84/259)

Pola Patogen dan Antibiogram di Indonesia Tahun 2022


123

Tabel 86 Antibiogram spesimen cairan serebrospinal rumah sakit kelas A tahun 2022

PERSENTASE SENSITIF PER ANTIBIOTIK / % S

Clavulanic Acid

Cefoperazone

Ciprofloxacin

Moxifloxacin

Meropenem
Levofloxacin
Piperacillin/
Amoxicillin/

Tazobactam
Ceftazidime
Ceftriaxone
Cefotaxime

Aztreonam

Ampicillin/
sulbactam

sulbactam

Imipenem
Cefepime
BAKTERI

Amikacin
Cefoxitin

Cefixime
Oxacillin

%S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N

A. baumannii complex 64 33 30 33 6 16 3 31 26 31 IR IR 46 35 IR IR 31 13 27 34 32 34 27 15 31 16 46 35
S. suis 100 26 100 27 100 27 100 26
PERSENTASE SENSITIF SENSITIF
PERSENTASE PER ANTIBIOTIK /%S /%S
PER ANTIBIOTIK
P. stutzeri 100 20 100 21 100 1 86 21 95 21 91 21 100 1 100 21 85 20 100 1 100 1 100 21

Sulfamethoxazole

Sulfamethoxazole
K. pneumoniae 50 4 80 20 50 18 33 12 25 16 29 21 50 2 30 20 35 20 44 9 60 5 57 21 38 16 75 8 71 7 67 9 71 21

Trimethoprim/

Trimethoprim/
E. coli 100 3 100 13 62 13 9 11 8 12 39 18 29 17 28 18 60 10 60 5 90 19 35 17 64 11 67 9 90 10 100 19

Erythromycin

Erythromycin
Azithromycin

Azithromycin

Vancomycin

Vancomycin
Clindamycin

Clindamycin

Tetracycline

Tetracycline

Minocycline

Minocycline
Doxycycline

Doxycycline
Cefuroxime

Cefuroxime
Gentamicin

Gentamicin
Doripenem

Doripenem
Ertapenem

Ertapenem

27 15 IR IR IR IR 50 4
Tigecycline

Tigecycline

P. aeruginosa
BAKTERI BAKTERI 77 13 57 14 IR IR IR IR 44 16
Ampicillin 39 18 50 16 33 6 60 5 59 17

Ampicillin
Cefazolin

Cefazolin
Penicillin

Penicillin

Linezolid

Linezolid
S. paucimobilis 73 15 92 13 88 16 87 15 20 10 100 2 73 11 77 13 80 5 100 15
Colistin

Colistin

S. aureus 29 7 46 13 46 13 46 13 46 13 IR IR 46 13 46 13 46 13 69 13 70 10 67 6 46 13 46 13
A. lwoffii 100 8 100 9 100 8 100 8 100 8 100 2 100 8 100 8
E. cloacae %S N %S 0 NN4 %S
%S %S NN 100
%S
%S NN5 %S
20 NN
%S 5 0
%S
%S NN6 %S
%S0 N4N %S 29
%S N7N %S %S NN %S 0 N7N %S
%S IR IR
%S IR
NN %S NN 60
%S IR %S 5NN %S
%S 43
%S N7N %S40
%S 5NN 83
%S
%S 6NN 83
%S 6
%S NN %S 67
%S NN 71
6 %S 7N
Acinetobacter sp. 100 4 25 4 25 4 25 4 25 4 25 4 25 4 50 4
A. baumanniiA.complex
baumannii complex IR IR 67 IR 3IR 50
67 303 50 30 IR IR IR IR 29 35 29 35 54 35 54 35
E. faecalis IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR 100 3 100 2 100 3 50 4 67 3 100 1
S. suis S. suis 100 27 100
100 27
27 100
100 27
27 100 27 92 26 92 26 96 27 96 27 100 27 100
100 27
27 100 27
S.maltophilia %S 0-49 IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR 0 1 IR IR 50 2 IR IR IR IR
P. stutzeri P. stutzeri %S 50-75 100 21 100 21 5 21 5 21 95 21 95 21 76 21 76 21
S. marcescens 100 4 67 3 0 2 0 3 0 4 0 3 IR IR IR IR 100 4 33 3 50 2 100 1 100 1 100 4
K. pneumoniae %S 76-100 64 11 53 151 100 IR IR1 14 14 50 2 43 21
K. pneumoniae
MoraxellaIR sp.Intrinsik Resistan 64 11 100 53 15
1 100 IR
0 IR 14
1 100 1 14 50 2 100 1 100 1 100 1 100 1 100 1 60
43 21 57 7 57 7 20 100
60 120 100 1
E. coli E.Salmonella
coli 100 8
sp.Antibiotik tidak diuji 100 8 82
IR 11 82 11
IR 100 3 0
100 191 100
80 13 19 8
3 100 3 13 32 19 3 100 3 67 9
32 19
100 67 9 100 3 61 0 18
1 61 18 100 3
P. aeruginosaP. Jumlah <30 isolat
IR IR IR IR IR IR3 100 59 17 IR IR IR IR 100
S. aeruginosa
pneumoniae IR IR IR IR 100 IR IR 2 59 17 IR IR IR 3IR 100 3 100 1
S. paucimobilis
S.Achromobacter
paucimobilis sp. 1000 132 100
50 13
2 0 1 750 12 1 5075 122 80 15 80 0 15
2 100 1 0 2 100 1 100 2 83 0 12
1 50 83 212 100 1 100 2
S. aureus S.A.aureus
hydrophila46 13 46 46 13 13 IR
46 IR
13 100
IR 6IR
100 2 0 1262 00
100 12 460 13
12 100 12 46
46 13
2 100 2 77
13 46 13 92
77 13
13 100 2 100
13 92 213 100
64 142 9264 13
14 100 92
92 213 100
100 13
22 100
92 12
13 100
100 11
12 100
100 111 50
100 21
A. lwoffii A.R. lwoffii
radiobacter 100 8 100 8 100
50 81 50 8 100 11 100 11 0 2 100 1 75 8 100
75 18
E. cloacae E.A.cloacae
viridans 0 1 0 1 40 5 40 5 IR IR IRIR IRIR IR IR 71 7 71 7 67 6 67 6 0
57 17 50
57 27 0 1
AcinetobacterB. cepacia
sp.
Acinetobacter complex
sp. 50 4 50 4 100 2 50 4 50 4 IR IR IR IR 75 4 100
75 24
E. faecalis E.E. faecalis
faecium IR IR IR
100
IR IR 100
3IR IR 3IR
100 3 IR 5IR
80
100 IR IR
3 IR
80 IR
5 IR
IR IR
IR IR
IR IR
IR
IR IR
IRIR IR
IR
IR IR 0IR
IRIR 100 11IR 0
25
100 411 20
25 54 020 15 0
IR 2 80
IR 0IR 25IR 80
80 55 80 5
C. sakazakii 50 2 0 1 50 2 100 1 50 2 0 1 0 1 0 1 0 1 50 2 0 1 50 2 0 1 0 1 50 2
S.maltophiliaS.maltophilia IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR 67 3 67 3
S. marcescens
S. marcescens 100 2 IR IR2 100
100 IR 2IR 100 2 IR IR IRIR IRIR IRIR IRIR 0IR 4IR 0 4 0 1 0 1 100 3 100 3
Moraxella sp.
Moraxella sp. 100 1 100 1 50 2 50 2 0 1 0 1
Salmonella sp.
Salmonella sp. 100 3 100 3 100 3 100 3 100 3 IR IR3
100 IRIR IRIR IRIR IRIR IR IR 100 3 100 3
S. pneumoniae
S. pneumoniae 100 1 100 1 100 3 100 3 100 3 100 3 67 3 100
67 33 100 3 100 3 100
100 33 100
100 33 100 3
Achromobacter sp.
Achromobacter sp. 100 1 100 1 0 1 00 11 0 1 0 2 0 2 100 2 100 2
A. hydrophilaA. hydrophila 50 2 50 2 100 2 100 2
Pola Patogen
0 2
dan0 Antibiogram di Indonesia Tahun 2022
2 100 2 100 2 100 2 100 2
R. radiobacter
R. radiobacter 100 1 100 1 0 1 00 11 0 1
124

Jenis spesimen : cairan serebrospinal


Asal ruangan : semua ruangan
Lokasi : rumah sakit kelas A

Tabel 87 Pola bakteri yang mungkin sebagai kontaminan yang diisolasi dari spesimen
cairan serebrospinal rumah sakit kelas A tahun 2022
No Bakteri Jumlah isolat (%)
1 Staphylococcus epidermidis 74 27
2 Staphylococcus haemolyticus 67 24,5
3 Staphylococcus hominis 35 12,8
4 Staphylococcus capitis 10 3,6
5 Staphylococcus urealyticus 10 3,6
6 Staphylococcus, coagulase negative 9 3,3
7 Micrococcus luteus 8 2,9
8 Staphylococcus saprophyticus 5 1,8
9 Corynebacterium striatum 4 1,5
10 Staphylococcus equorum 4 1,5
11 Staphylococcus lentus 4 1,5
12 Staphylococcus sciuri 4 1,5
13 Staphylococcus warneri 4 1,5
14 Staphylococcus xylosus 4 1,5
15 Staphylococcus kloosii 3 1,1
16 Corynebacterium sp. 3 1,1
17 Bacillus cereus 2 0,7
18 Bacillus sp. 2 0,7
19 Corynebacterium amycolatum 2 0,7
20 Kocuria varians 2 0,7
21 Streptococcus sp. 2 0,7
22 Staphylococcus cohnii 2 0,7
23 Staphylococcus auricularis 1 0,4
24 Staphylococcus carnosus 1 0,4
25 Staphylococcus schleiferi 1 0,4
26 Streptococcus dysgalactiae 1 0,4
27 Streptococcus sanguinis 1 0,4
28 Streptococcus viridans 1 0,4
29 Bacillus licheniformis 1 0,4
30 Bacillus megaterium 1 0,4
31 Streptococcus Group A 1 0,4

Pola Patogen dan Antibiogram di Indonesia Tahun 2022


125

No Bakteri Jumlah isolat (%)


32 Bacillus subtilis 1 0,4
33 Corynebacterium jeikeium 1 0,4
34 Streptococcus mitis 1 0,4
35 Streptococcus pasteurianus 1 0,4
36 Streptococcus constellatus 1 0,4
Total 274 100
Catatan : Bakteri di atas berpotensi sebagai kontaminan karena merupakan bagian dari flora
nomal kulit. Bila menemukan bakteri ini perlu disesuaikan dengan gejala klinis secara hati-hati.
Sebelum memutuskan terapi antibiotik, perlu mempertimbangkan kondisi klinis pasien dan
melakukan diskusi dengan klinisi.

Pola Patogen dan Antibiogram di Indonesia Tahun 2022


126

Tabel 88 Antibiogram yang mungkin sebagai kontaminan dari spesimen cairan serebrospinal rumah sakit kelas A tahun 2022
PERSENTASE SENSITIF PER ANTIBIOTIK / % S

Clavulanic Acid

Cefoperazone

Ciprofloxacin

Moxifloxacin
Levofloxacin

Meropenem
Tazobactam
Piperacillin/
Amoxicillin/
Ceftazidime
Ceftriaxone
Cefotaxime

Aztreonam

Ampicillin/
sulbactam

sulbactam

Imipenem
BAKTERI

Cefepime
Amikacin
Cefoxitin

Cefixime
Oxacillin
%S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N
S. epidermidis 27 56 22 72 22 72 22 72 22 72 22 72 22 72 0 1 22 72 52 71 57 68 56 43 22 72 22 72
S. haemolyticus 14 49 13 67 13 67 13 67 13 67 13 67 13 67 50 2 13 67 18 66 18 61 23 48 13 67 13 67
S. hominis 17 24 17 35 17 35 17 35 17 35 17 35 17 35 17 35 49 33 41 32 35 20 17 35 17 35
S. capitis 38 8 30 10 30 10 30 10 30 10 PERSENTASE 30 ANTIBIOTIK
10 30 10 / % S
SENSITIFSENSITIF
PER 30 10 50 10 44 9 57 7 30 10 30 10
PERSENTASE PER ANTIBIOTIK / % S
S. urealyticus 44 9 40 10 40 10 40 10 40 10 40 10 40 10 40 10 78 9 78 9 78 9 40 10 40 10

Sulfamethoxazole

Sulfamethoxazole
S. coagulase negative 43 7 38 8 38 8 38 8 38 8 38 8 38 8 38 8 75 4 63 8 50 2 38 8 38 8

Trimethoprim/

Trimethoprim/
Erythromycin
Ciprofloxacin

Azithromycin
Erythromycin
Moxifloxacin

Azithromycin
Levofloxacin

Meropenem

S. saprophyticus 33 3 20 5 20 5 20 5 20 5 20 5 20 5 20 5 60 5 60 5 50 4 20 5 20 5

Vancomycin
Clindamycin

Tetracycline

Vancomycin

Minocycline
Clindamycin

Tetracycline

Minocycline
Doxycycline

Doxycycline
Cefuroxime

Cefuroxime
Gentamicin
BAKTERI

Gentamicin
Doripenem

BAKTERI BAKTERI
Doripenem
Ertapenem

Tigecycline
Ertapenem

Tigecycline
Imipenem

Ampicillin

Ampicillin
Cefazolin
Penicillin

Cefazolin
S. equorum 25 4 25 4 25 4 25 4 25 4 25 4 25 4 25 4 75 4 67 3 25 4 25 4

Penicillin

Linezolid

Linezolid
S. lentus 67 3 67 3 67 3 67 3 67 3 67 3 67 3 67 3 100 3 50 2 50 2 67 3 67 3
S. sciuri 33 3 25 4 25 4 25 4 25 4 25 4 25 4 25 4 75 4 75 4 50 4 25 4 25 4
%S N %S
S.Nwarneri
%S N %S
2N %S
%S 4N %S N %S
4N %S
%S 4 N
N 25%S
%S 4 N %S N %S N %S N
N25 %S N
N25 %S N %S N
25 %S N %S N
%S N %S
%S N
N %S N
N %S
%S N 25
N %S
%S N 25
N %S N %S N
N %S
%S N
N %S N %S %S4 %S4 %S N
N %S
%S N
N %S
%S N
N %S N
0 25 4 100 4 100 4 100 4 25 4 25 4
52 71 57 S.
S.68 56 S.43
epidermidis
epidermidis 22
epidermidis 72 22 2222 72
72
72 22
22
22 72
72 100
72 22
100 43 88
72 100
43 67
43
67 888 67
67 22
67 8
22 72
67
72 22
22
22 72
72
72 54
22
54 71
72
71 41
54
41 66
71 100
66 41 15
100 66 71
100 73
15 35
71 72
73 60
35 15
72 53
60 72
15 90
53 71
72 92
90 72
71 100
92 1
72 100 1
S. xylosus 0 3 0 3 0 3 0 3 0 3 0 3 0 3 0 3 75 4 75 4 67 3 0 3 0 3
18 66 18 S.
S.61haemolyticus
23 S.48
haemolyticus haemolyticus
13 67 13 1313 67
67
67 13
13
13 67
67 100
67 13
100 46
46 33
67 100 65
46
65 333 65
65 13
65 3
13 67
65
67 13
13
13 67
67
67 34
13
34 65
67
65 18
34
18 63
65 100
63 18 11
100 63 56
100 66
11 23
56 66 33
23 12
66 55
33 66
12 92
55 66
66 100
92 65
66 100
100 1
65 100 1
S.hominis
kloosii S. hominis 33 3 33 335 33 332 3333 332 33 3 3 35 33 1003 31
33 3 33 50
3 100 3 50 2 100 1 33 3 33 3
49 33 41 S.
S.32hominis 35 20 17 35 17 1717 35
35 17
35 17
17 35 100
35 17
100 20
20 33
35 100 32 3 20 32 17
32 17 32
35 17
17
17 35
35
35 79
17
79 34
35
34 42
79
42 31
34
31 10042 4 71
100 34
4 42
71 33
34 42 4
33 46
50 35
4 91
46 35
35 97
91 33
35
33 97 33
S. cohnii 0 2 030 210 7 0100 210 7 010
10 210
10 0 30
10 2 10 100 100
302 4 0 100
702 100 2 50 80
2 50 2 100 1 0 2 0 2
50 10 44 S.
S. capitis
capitis
9 57 S.7capitis 30 10 30 3030 10
10 30
10 30 10 100
10 30
100 710 10
10 10 10 10 30 10
10 30
30
30 10
10
10 30
60
60 10
10 60
30
30 10 100 10 4
10 70
20 20
25 10
4 25 4
10 80
90 10
10 90
100 10
10 100 10

78 9 S.urealyticus
78 S.
S. 9auricularis
78 S.%S
urealyticus 9urealyticus
40 10 40 040
40 1
10 040
40
10 40
10 110
10 100
10 40
100 10 0100
10
10 22
22 19 9 022
10 22 1 9
22 99 0 40
22 1 10
40 109 40
40
40 10
10
10 40
100
100 10
9
9 100
0
0 99 0 100
01
100 69 0 100
781 6
9 78
11 90 1
11
17 100
69 1
17
89 100
6
9 1
89 0
99 1
89
89 099 1
89 09 1
0-49
S.S.coagulase S. coagulase negative
negative 38 1888 38
38 1888 38
100 118 0100
11 1 991 011
11 1 999 0 38
11 1 889 38
38 88 38
44 8
9 44
33 99 0 331 9 0 671 9 67
44 90 44 90 38 8 38
100 8 100 088 100 08
75 4 63 S. coagulase
50 negative
8carnosus %S
2 50-7538 8 38
038 038 100 11 11 38 38 8 44 9 33 1 1 8 100 1 1
S.
S. saprophyticus S.%Ssaprophyticus 20 20 5 20 335 100 3 0 5 0 5 20 5 20 80 20 25 100 2 80 20 5 50 2 60 5 80 5 100 5
60 5
saprophyticus
60 S. 5schleiferi
50 4 76-100
20 5
20
020 1555 20
20
0 155 100
100 0 00 1 55 0 00 1 55 0 20
20 1 55 20
20 5
5 80
80 5
5 20
20 5
5 0 100
1001 0 801 5 20 5
0 50
1 2
0 60
1 5
0 80
1 5 100
05 1 0 1
S.
S. equorum
equorum
IR S.Intrinsik
equorum Resistan 25
25 44 25
25
25 444 25 4 00 44 000 444 0
25
25 444 25
25
25 4
4
4 25
50
50 4
4 50
00 4
4 0 4 50 4 50
0 4 0 4 100 4 100
75 75
75 4
4 44 75 4
75 4 67 S. 3dysgalactiae 25 4 25 4 1 1 100 1 100 1
S.
S. lentus
lentus S.Antibiotik
lentus tidak diuji67
67 33 67
67
67 333 67
100
100 113 100
00 221 000 222 67
670 32
3 67
67
67 3
3
3 67
67 3
3 67
67 3
3 67
100
100 13 100
100 1
2 100
67 2
3 67
100 3
1 100
67 1
3 67
100 3
3 100
100 33 100 3
100 3 50 S. 2sanguinis
50 S.Jumlah
2sciuri67 3 67 3
S.
S. sciuri
sciuri <30 isolat 25
25 44 25
25
25 444 25
100
100 444 100
00 444 100000 1 444 10025
250 1 4
44 25
25
25 4
4
4 25
75
75 4
4 75
25
25 4
4 25
100
100 14 100
75 1
4 75
50 4 50
100 4
1 100 100
1
4 1 100
100
100 4 1
4 100
100 44 100 4
75 4 75 S.S.warneri
4viridans
50 S.4warneri 25 4 025 1444 025
25 1444 25 444 100 444 000 444 0 100 1
S. warneri 25
25 25 100
100 00 25
25 44
4 25
25
25 4
4
4 25
100
100 4
4
4 100
25
25 4
4
4 25
100
100 14 100
75 1
4 75 4 75
0 4
1 0
100 1
4 100
100 4
4 100
100 44 100 4
100 4 100 S.
M.
S. 4 luteus
xylosus
xylosus100 S.4xylosus 25 4 100 25
00 3334 000
50 2333 0
100
100 443 100
00 334 100000 1 333 000 33
3 00
0 3
3
3 0
75
75 3
4
4 75
25
25 4
4
4 25 4 50 4 50
0 4 0 4
67 100
3 4
67 100
3
100 4
33
4 100
3
100 44 100 4
75 4 75 S. 4 67 S.3kloosii 0 3 0 333 33 333 33 113 100 331 33 333 33 33 33 3 33 3 100 3 50 12 100 1 100 3 67 3 100 1 100 3 100 33 100 3
C.kloosii
S. kloosii
striatum 33
33 33
33 100
100 33
33 33
33 33
33 3 33
33 3
3 100
100 3
3 50
50 2
2 100
100 100 3 67 3 100 10 100
2 3 100 3
0 100
2
100 3 50 S. 2
S. cohnii
cohnii 100 S. 1cohnii33 3 33
00 223 000 222 0
100
100 112 100
00 221 000 222 000 22
2 00
0 2
2
2 0
100
100 2
2
2 100
50
50 2
2
2 50 2 100 2 100
0 2
2 0 2 100 2 100
100 22 100
100 22 100 2
Corynebacterium sp. 33 3 100 1 67 3
50 2 50 S. 2 100 S.1auricularis
S. auricularis
auricularis 0 2 000 112 000 111 0
100
100 111 100
00 111 000 111 000 11
1 0
0
0 1
1
1 0
100
100 1
1
1 100
100
100 1
1
1 100 1 100 1 100
100 1
1 100 1 100 1 100
100 11 100
100 1
1 100 1
B. cereus S. carnosus 0 1 10 1 50 100
2 50 2
100 1 100 S.
S. 1 carnosus0
carnosus 1 0 1 000 111 000 111 0 1 00 11 000 111 000 11
1 0
0
0 1
1
1 0
0
0 1
1
1 0
0
0 1
1
1 0 1 100 1 100
0 1
1 0 100 1 0 11 0
0 1
1 0 1
0 1 Bacillus
S.
S. schleiferi
schleiferisp. S. schleiferi
0 1 000 111 000 111 0 1 00 11 000 111 000 11
1 0
0
0 1
1
1 0
0
0 1
1
1 0
0
0 1
1
1 0 1 0 1 0
0 1
1 0 50
1 02 50
1 2
0
100 1
1 100
100 1
1 100 50
1 2
C.dysgalactiae S. dysgalactiae 100 111 100 111 100 1 100 1 100 1 100 10 100 100 1 1 100 1
0 1 0 S.
S. 1amycolatum
dysgalactiae 0 1 0 1 100
100 11 100
100 100
100 100
100 1
1 100 1 100 1 1
100 1 100 1
100 0
1 1
S. sanguinis 100 111 100 111 100 1 100 1 0 1 100 1 100 1 100 1
100 S.
K.sanguinis
S. sanguinis
1varians
100 1 100 1 100 1 100
100 11 100
100 100
100 100
100 1
1 0 1 100 1 100 100
1 1 100 1
S. viridans S. viridans 00 0 1 100 1 100 1 0 1 100 1 100 1 100 1 100 1
S. viridans
100 Streptococcus
1 100 1sp. 0 1 50 2 0 1 11 100 1 50 2 100
100 1
1 100
100 1
1 0 1 100 0 1 1 100 1
100 100
1 1
100 100 1
2 100 100
1 1
M. luteus M. luteus
M. luteus 67
67 33 67 3 50
50 2
2 50
67
67 2
3
3 67 3 100 3 100
67 3
3 67 3 67 3 67
100 3
3 100
100 3
2 100 2
100 B.1licheniformis 0 1 0 1 02 1
C.
C. striatum
striatum C. striatum 00 22 0 2 00 2
2 00
0 2
2
2 0 2 0 2 0 2 100 2 100
100 2
2 100
67 3 67 B.3megaterium
33 Corynebacterium
3 sp. 67 3 33 3 0 3 50 2 0 1 0 1001 100 3 100 3
Corynebacterium
Corynebacterium sp.
sp. 67
67 33 33
33 3
3 0
0 3
3 50 2 3 100 3
0 2 0 B.2Groupcereus A
S.cereus
B.
B. beta-haem.
cereus 00 11 000 111 0 1 100
100 2
2 100 2 100 2 100 2 100 1 100 1
33 3 100 1 67 Bacillus
3 sp. 100 2 100 2 100 1 100
Bacillus
B. subtilis
Bacillus sp.
sp. 100
100 2
2 100 2 100 1 100 100
1 1 100 1 01 1
0 1 50 C. 2 C. amycolatum 50 2 0 1 0 1 0 1 0 1 100 1 100 1
C.amycolatum
C. amycolatum
jeikeium 00 11 0
0 1
1 0
0 1
1 0 1 100 1 100 100 1
1 100 100
1 1
50 2 50 K. 2varians K. varians
K. varians 50 2 100
100 11 100 1 100
100 1
1 100
100
100 1
1
1 100 1 100 1 100
100 1
1 100 1 100 1 100
100 1
1 100
100 1
1 100 1
S. mitis 0 1 100 1 1 100 0 1 1 100 01 100 1
0 1 Streptococcus
Streptococcus0 Streptococcus
1sp.
sp.
sp. 100
100 11 100
100
100 111 100
00 11 0
0 1
1
0
100
100
1
1
1
100
100
100 11 100
0 1
1 0
0 1
1 0 1 0 1 100 1
2 100
100 2
1 100 1
S.
100 B.
pasteurianus
1licheniformisB. licheniformis 100 1 100 1 100 1 0 1 100 1 100 1
B. licheniformis 100
100 1
1 0 1
100 1 100 B.
B. 100 B.1megaterium
S.megaterium
constellatus
2megaterium 100 1 100 1 100
100 1
1
100 1 0 1 0 1 100 1 100 1
S. Group
beta-haem. Group A 100 1 100 1 0 1 100 1 0 1 0 1 100 1 100 1
0 1 0 S.
S. beta-haem.
beta-haem.
1 Group A A 0 1 100
100 11 100
100 11 0
0 1
1 100 1 0 1 0 1 100 1 100 1
B. subtilis 100 1 100 1 100 1 100 1
0 1 0 B.
B. subtilis
1subtilis 100
100 1
1 100 1 100 1 100 1
C. jeikeium 0 1 0 1 0 1 0 1
100 C.
C. jeikeium
1jeikeium
100 1 00 11 0 1 0 1 0 1
S. mitis 100 1 100 1 0 1 0 1 100 1 100 1 100 1 100 1 100 1 100 1
S. mitis 100 11 100 11 00 11 0 1 100 1 100 1 100 1 100 1 100 1 100 1
100 1 100 S. mitis
1 S. pasteurianus 0 1 100 100
100 1 100 1 100 1
0 1 100 1
0 1 0 1 0 1 100 1 100 1
S.
S. pasteurianus
pasteurianus 100
100 11 100
100 11 100
100 11 0
0 1
1 0 1 0 1 100 1 100 1
100 1 100 1 100 S.1constellatus 100 1 100 1 100 1 100 1 100 1 100 1 100 1 100 1
S.
S. constellatus
constellatus 100
100 11 100
100 11 100
100 11 100
100 1
1 100 1 100 1 100 1 100 1
100 1 100 1 Pola Patogen dan Antibiogram di Indonesia Tahun 2022
100 1 100 1
100 1 100 1
127

2.4 Pola bakteri dan antibiogram rumah sakit kelas B berdasarkan jenis spesimen
tahun 2022
2.4.1 Spesimen darah
Jenis spesimen : darah
Asal ruangan : semua ruangan
Lokasi : rumah sakit kelas B

Tabel 89 Pola bakteri yang diisolasi dari spesimen darah rumah sakit kelas B
tahun
2022
No Bakteri Jumlah isolat (%)
1 Escherichia coli 471 24,0
2 Staphylococcus aureus 432 22,0
3 Klebsiella pneumoniae 357 18,2
4 Acinetobacter baumannii complex 125 6,4
5 Pseudomonas aeruginosa 105 5,3
6 Enterococcus faecalis 94 4,8
7 Enterobacter cloacae 85 4,3
8 Serratia marcescens 51 2,6
9 Sphingomonas paucimobilis 48 2,4
10 Proteus mirabilis 42 2,1
11 Salmonella sp. 42 2,1
12 Burkholderia cepacia complex 40 2,0
13 Stenotrophomonas maltophilia 38 1,9
14 Acinetobacter lwoffii 35 1,8
Total 1965 100
Tiga isolat terbanyak berturut-turut adalah Escherichia coli, Staphylococcus aureus, dan
Klebsiella pneumoniae dengan total sebesar 64,1% (1260/1965)

Pola Patogen dan Antibiogram di Indonesia Tahun 2022


128

Tabel 90 Antibiogram spesimen darah rumah sakit kelas B tahun 2022


PERSENTASE SENSITIF PER ANTIBIOTIK / % S

Clavulanic Acid
Cefoperazone

Ciprofloxacin

Moxifloxacin
Ceftazidime/

Meropenem
Levofloxacin
Piperacillin/
Amoxicillin/

Tazobactam
Ceftazidime
Ceftriaxone
Cefotaxime

Aztreonam

Ampicillin/
BAKTERI

Avibactam

sulbactam

sulbactam

Imipenem
Cefepime
Amikacin
Cefoxitin

Cefixime
Oxacillin

%S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S %S N N %S N
E. coli 100 1 94 462 75 435 47 284 47 381 62 446 79 14 55 47 54 440 45 433 62 115 87 55 88 358 39 429 42 138 52 9088 119 95 444
S. aureus 57 208 64 354 64 354 64 354 64 354 IR IR 64 354 64 354 50 10 64 354 65 409 69 346 70 64337 354 64 354
K. pneumoniae 81 351 54 329 39 208 50 262 42 347 78 9 52 21 41 334 39 338 16 117 79 28 55 291 38 342 34 140 17 60101 133 78 342
A. baumannii complex 67 116 36 109 13 47 16 75 37 117 IR IR 50 114 IR IR 50 4 29 100 40 120 34 53 44 3116 51 46 116
P. aeruginosa 88 97 69 90 IR IR IR IR 71 97 100 1 0 3 56 95 IR IR IR IR 88 8 62 77 76 101 60 42 38 34 74 97
E. faecalis IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR 94 48 100 20 100 22 53 80 56 75 100 14 100 4
E. cloacae 93 84 59 80 38 56 48 48 47 81 100 2 48 80 IR IR IR IR 100 3 59 63 52 71 88 16 49 35 51 39 73 81
S. marcescens 92 50 51 37 44 18 48 44 44 48 50 2 47 49 IR IR IR IR 100 2 78 46 73 44 50 4 75 4 60 5 98 47
S. paucimobilis 76 37 60 35 49 35 30 37 21 39 33 18 60 35 0 2 75 32
P. mirabilis 100 1 100 40 82 39 78 27 77 35 85 40 100 2 80 5 85 39 67 39 71 7 100 6 90 30 55 38 54 13 50 6 43 7 85 40
Salmonella sp. IR IR 95 38 96 24 94 36 95 39 0 2 90 41 65 37 83 6 100 4 90 30 27 30 90 10 97 39
B. cepacia complex 12 25 19 21 10 20 76 38 0 27 IR IR IR IR 100 1 18 22 27 30 78 18 71 28
S. maltophilia IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR 70 30 IR IR IR IR
A. lwoffii 87 23 81 16 70 23 52 25 30 10 78 27 100 2 74 27 100 12 83 24

Pola Patogen dan Antibiogram di Indonesia Tahun 2022


129

Tabel 90 Antibiogram spesimen darah rumah sakit kelas B tahun 2022 (lanjutan)

PERSENTASE
PERSENTASE SENSITIF
SENSITIF PER ANTIBIOTIK /%S /%S
PER ANTIBIOTIK

Sulfamethoxazole

Sulfamethoxazole
Trimethoprim/

Trimethoprim/
Erythromycin

Erythromycin
Azithromycin

Azithromycin

Vancomycin

Vancomycin
Clindamycin

Clindamycin

Minocycline

Minocycline
Tetracycline

Tetracycline
Doxycycline

Doxycycline
Cefuroxime

Cefuroxime
Gentamicin

Gentamicin
Doripenem

Doripenem
Ertapenem

Ertapenem

Ceftaroline

Ceftaroline
Tigecycline

Tigecycline
BAKTERI
BAKTERI

Ampicillin

Ampicillin
Cefazolin

Cefazolin
Penicillin

Penicillin

Linezolid

Linezolid
Colistin

Colistin

%S N %S N%S %S N N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N
coli E. coli 100 17 98
100 83
362
17 98 362 349 83 349 19 421 19 388
421 19 388 46 55 67
46 455
55 67 455 49 74 49 74 51 436 51 436
aureus S. aureus 64 354 64 90
354
IR IR
64 IR
354 241
IR 9
90 329
241 9 329 64
9 354
329 64 354 64 354 75
64 418
354 77
75 418 79
401 90 64
77 401 90 70
79 366 366 57
64 392 84 79
70 392 79 368
84 87
57 359 368 100
87 345
359 96 96 9 100 9
345
K. pneumoniae67 27
pneumoniae 88
67 75
247
27 88 247 239 0
75 1
239 IR0 IR1 11
IR 296
IR 11 296 43 28 54
43 345
28 54 345 42 105 42 105 54 327 54 327
baumannii complex complex
A. baumannii 67 3 IR
67 69
IR3
92 92
IR 12
IR 72
12 69 72 IR IR IR IR 42 117 42 117 68 114 68 114
P. aeruginosa 75 8
aeruginosa IR
75 IR
IR8 IR IR IR IR IR IR IR IR IR 78 96 78 96 IR IR IR IR IR IR IR IR
faecalis E. faecalis 100 1 100 92
IR
1 IR IR 59
IR 81
92 72
59 92
81 82
72 IR
92 IR
82 IR IR IR IR IR IR IR IR 16
IR 75 16 15
75 63
IR 38 63 15 80 IR IR 95
38 80 95 84
IR 93
IR 75 75 93 84
cloacae E. cloacae 91 4569 91 45 45 69 45 IR IR IR IR 100
IR 2
IR 100 2 58 83 58 83 44 41 44 41 54 81 54 81 80 5 80 5
marcescens
S. marcescens 88 4298
IR IR
88 IR
42 43
IR 98 43 IR IR IR IR IR IR IR IR 46
IR 48
IR 46 48 95 39 95 39
paucimobilis
S. paucimobilis 76 33 76 33 44 34 44 34 76 37 76 37 100 1 100 1 43 35 43 35
mirabilisP. mirabilis 85 34 85 IR IR
IR 34 IR IR IR 53 36 19
53 32
36 19 32 80 40 80 40 IR IR IR IR 56 39 56 39
sp.
monellaSalmonella sp. 97 35 97 35 91 34 91 34 56 36 IR
56 IR
36 IR IR IR IR IR IR IR IR 97 38 97 38
cepacia complex
B. cepacia complex IR IR IR IR 50
IR 26
IR 50 26 IR IR IR IR IR IR 4 25 4 25 79 33 79 33
maltophilia
S. maltophilia IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR 79 33 79 33
lwoffii A. lwoffii 76 25 76 25 77 17 77 17
%S 0-49
%S 50-75
%S 76-100
IR Intrinsik Resistan
Antibiotik tidak diuji
Jumlah <30 isolat

Pola Patogen dan Antibiogram di Indonesia Tahun 2022


130

Jenis spesimen : darah

Asal ruangan : semua ruangan

Lokasi : rumah sakit kelas B

Tabel 91 Pola bakteri yang mungkin sebagai kontaminan yang diisolasi dari spesimen
darah rumah sakit kelas B tahun 2022
No Bakteri Jumlah isolat (%)
1 Staphylococcus hominis 867 35,0
2 Staphylococcus haemolyticus 674 27,2
3 Staphylococcus epidermidis 440 17,7
4 Staphylococcus capitis 101 4,1
5 Staphylococcus urealitycus 87 3,5
6 Staphylococcus saprophyticus 83 3,3
7 Staphylococcus warneri 62 2,5
8 Kocuria kristinae 58 2,3
9 Staphylococcus sciuri 38 1,5
10 Staphylococcus lentus 36 1,5
11 Staphylococcus xylosus 34 1,4
Total 2480 100
Catatan: Bakteri dianggap sebagai kontaminan karena merupakan bagian dari flora nomal
kulit. Bila terdapat pertumbuhan spesies bakteri tersebut, maka keputusan bakteri sebagai
kontaminan atau patogen perlu didiskusikan dengan klinisi berdasarkan kondisi klinis
pasien

Pola Patogen dan Antibiogram di Indonesia Tahun 2022


131

Tabel 92 Antibiogram yang mungkin sebagai kontaminan dari spesimen darah rumah sakit kelas B tahun 2022
PERSENTASE SENSITIF PER ANTIBIOTIK / % S

Clavulanic Acid
Cefoperazone

Ciprofloxacin

Moxifloxacin

Meropenem
Levofloxacin
Piperacillin/
Amoxicillin/

Tazobactam
Ceftriaxone
Cefotaxime

Ampicillin/
sulbactam

sulbactam

Imipenem
Cefepime
Amikacin
BAKTERI
Cefoxitin

Oxacillin
%S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N
S. hominis 32 132 22 785 22 785
22 785 22 785 22 785
22 785 100 1 22 785 55 742 52 734 52 727 22 785
22 785
S. haemolyticus 8 92 5 624 5 624
5 624 5 624 5 624
5 624 5 624 23 584 24 565 25 565 5 624
5 624
S. epidermidis 35 181 28 366 28 366
28 366 28 366 28 366
28 366 28 366 56 406 60 363 61 311 28 366
28 366
S. capitis 26 27 27 95 27 95
27 95 27 95 27 95
27 95 27 95 40 87 42 79 41 78 27 95
27 95
S. urealyticus 0 16 12 77 12 77
12 77 12 77 12 77
12 77 12 77 15 73 16 73 12 77
12 77
S. saprophyticus 51 43 42 52 42 52
42 52 42 52 42 52
42 52 42 52 58 77 69 72 62 55 42 52
42 52
S. warneri 53 15 39 61 39 61
39 61 39 61 39 61
39 61 39 61 54 57 57 54 54 57 39 61
39 61
K. kristinae 100 1 100 3 100 2 0 2 0 3 100 1 100 2
S. sciuri 17 6 39 31 39 31 39 31 39 31 39 31 39 31 39 31 68 31 64 28 46 28 39 31 39 31
S. lentus 57 7 55 31 55 31 55 31 55 31 55 31 55 31 55 31 78 32 73 30 76 29 55 31 55 31
S. xylosus 25 20 50 14 50 14 50 14 50 14 50 14 50 14 50 14 71 31 73 30 52 29 50 14 50 14

Pola Patogen dan Antibiogram di Indonesia Tahun 2022


132

Tabel 92. Antibiogram yang mungkin sebagai kontaminan dari spesimen darah rumah sakit kelas B tahun 2022 (lanjutan)
PERSENTASE SENSITIF
PERSENTASE PER ANTIBIOTIK
SENSITIF /%S /%S
PER ANTIBIOTIK

Sulfamethoxazole

Sulfamethoxazole
Trimethoprim/

Trimethoprim/
Erythromycin

Erythromycin
Azithromycin

Azithromycin

Vancomycin
Clindamycin

Vancomycin

Minocycline
Clindamycin

Minocycline
Tetracycline

Tetracycline
Doxycycline

Doxycycline
Cefuroxime

Gentamicin
Cefuroxime

Gentamicin
Doripenem

BAKTERI Doripenem
Ertapenem

Ceftaroline
Tigecycline
BAKTERI
Ertapenem

Ceftaroline
Tigecycline

Ampicillin

Ampicillin
Cefazolin
Penicillin

Cefazolin
Penicillin

Linezolid

Linezolid
%S N %S N
%S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S NN
%S %S
%S NN %S
%S NN %S NN
%S %S
%S NN %S NN
%S %S NN
%S %S NN
%S %S N
S. hominis S. hominis 22 785 22 92 785
597
785
22 12
92 667
597 12 667 22
12 785
667 22 785 22 785 90 785
22 778 50
90 695
778 100 12
50 695 46
100 608
12 38
46 694
608 35 694
38 20 50
35 683
20 85 683
50 620 90 620
85 774 100 10
90 774 100 10
S. haemolyticus
S. haemolyticus5 624 5 96 386
624
5 624 962 552
386 2 552 25 624
552 5 624 5 624 50 641
5 624 29
50 566
641 79 566
29 19 40
79 460
19 26
40 565
460 13 565
26 32 56
13 522
32 82 522
56 508 86 508
82 635 100 10
86 635 100 10
S. epidermidis
S. epidermidis28 366 28 90 366
240
366
28 12
90 338
240 12 338 28
12 366
338 100 2
28 366 28
100 366
2 60 366
28 424 55
60 404
424 90 404
55 41 64
90 353
41 45
64 379
353 34 379
45 90 46
34 323
90 84 323
46 358 95 358
84 373 100 20
95 373 100 20
S. capitis S. capitis 27 95 27 92 95
279561 10
92 77
61 10 77 27
10 95
77 27 95 27 95 75 95
27 96 48
75 87
96 48 87 71 72 43
71 86
72 430 864 86
0 83
4 84 83
86 76 91 76
84 96 91 96
S. urealyticus
S. urealyticus12 77 12 776
12 77 12 6 12 77 12 77 12 77 12 77 12 90 78
12 12
90 74
78 12 74 84 57 11
84 74
57 11 74 61 71 89 71
61 81 89 81
S. saprophyticus 42 52
S. saprophyticus 42 94 52
425231 947 54
31 7 54 42
7 52
54 42 52 42 52 82 52
42 78 71
82 77
78 82 77
71 11 67
82 64
11 51
67 73
64 52 73
51 25 74
52 49
25 79 49
74 62 96 62
79 54 100
96 542 100 2
S. warneri S. warneri 39 61 39 89 61
396146 11
89 56
46 11 56 39
11 61
56 39 61 39 61 86 61
39 59 62
86 55
59 100
62 551 69
100 51
1 44
69 55
51 100
44 552 83
100 53
2 92 53
83 49 92 49
92 59 100
92 591 100 1
K. kristinaeK. kristinae 100 1 100 1 100 3 100 3 100 2 100 2 67
100 23 67 3 100 2 100 2 100 2 100 23
100 100 31
100 100 1
S. sciuri S. sciuri 39 31 39 31 39
91 31
21 91
17 21
29 17 29 17
39 29
31 39 31 39 31 39
79 31
34 79
36 34
31 36 31 65 23 65
57 23
30 57 30 78 27 78
85 27
26 85
81 26
36 81 36
S. lentus S. lentus 55 31 55 31 55
96 31
25 96
44 25
32 44 32 44
55 32
31 55 31 55 31 55
88 31
33 88
28 33
32 28 323
100 100
81 3
21 81
59 21
32 59
67 323 67
69 3
29 69
96 29
27 96
94 27
34 94 341
100 100 1
S. xylosus S. xylosus 50 14 50 14 50
90 14
10 90
26 10
31 26 31 26
50 31
14 50 14 50 14 50
73 14
33 73
45 33
31 45
67 31
18 67
63 18
30 63
50 30
32 50
50 32
18 5077 18
17 77
68 17
28 68
88 28
16 88 16

%S 0-49
%S 50-75
%S 76-100
IR Intrinsik Resistan
Antibiotik tidak diuji
Jumlah <30 isolat

Pola Patogen dan Antibiogram di Indonesia Tahun 2022


133

2.4.2 Spesimen saluran napas bawah


Jenis spesimen : saluran napas bawah
Asal ruangan : seluruh ruangan
Lokasi : rumah sakit kelas B

Tabel 93 Pola bakteri yang diisolasi dari spesimen saluran napas bawah rumah sakit
kelas B tahun 2022
No Bakteri Jumlah isolat (%)
1 Klebsiella pneumoniae 1801 28,9
2 Acinetobacter baumannii complex 1121 18,0
3 Pseudomonas aeruginosa 774 12,4
4 Escherichia coli 556 8,9
5 Staphylococcus aureus 521 8,4
6 Stenotrophomonas maltophilia 309 5,0
7 Enterobacter cloacae 291 4,7
8 Achromobacter xylosoxidans 189 3,0
9 Burkholderia cepacia complex 104 1,7
10 Klebsiella aerogenes 94 1,5
11 Serratia marcescens 88 1,4
12 Enterococcus faecalis 61 1,0
13 Sphingomonas paucimobilis 53 0,8
14 Proteus mirabilis 49 0,8
15 Klebsiella oxytoca 43 0,7
16 Enterococcus faecium 40 0,6
17 Streptococcus pneumoniae 40 0,6
18 Rothia mucilaginosa 36 0,6
19 Acinetobacter lwoffii 34 0,5
20 Citrobacter freundii 33 0,5
Total 6237 100
Tiga isolat terbanyak berturut-turut adalah Klebsiella pneumoniae, Acinetobacter baumannii
complex, dan Pseudomonas aeruginosa dengan total sebesar 58,3% (3696/6237).

Pola Patogen dan Antibiogram di Indonesia Tahun 2022


134

Tabel 94 Antibiogram spesimen saluran napas bawah di rumah sakit kelas B tahun 2022

PERSENTASE SENSITIF PER ANTIBIOTIK / % S

Clavulanic Acid

Cefoperazone

Ciprofloxacin

Moxifloxacin
Ceftazidime/

Meropenem
Levofloxacin
Piperacillin/
Amoxicillin/

Tazobactam
Ceftazidime
Ceftriaxone
Cefotaxime

Aztreonam

Ampicillin/
Avibactam

sulbactam

sulbactam

Imipenem
BAKTERI

Cefepime
Amikacin
Cefoxitin

Cefixime
Oxacillin

%S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N
K. pneumoniae 33 3
90 1781 78 1637 62 1120 63 1491 65 1728 73 79 71 204 62 1617 60 1694 50 597 86 323 79 1507 58 1730 60 753 57 417 77 617 88 1730
A. baumannii complex 0 58 61 21 6 53 10 73 IR IR IR IR 39 1094 1 997 68 306 32 907 35 1094 34 36 57 73
P. aeruginosa 79 745 68 682 IR IR IR IR 69 741 59 46 55 668 IR IR IR IR 76 172 66 699 61 749 53 395 53 320 66 739
E. coli 97 546 60 492 25 337 32 445 48 541 64 14 26 43 37 509 42 530 53 194 89 88 88 474 21 527 17 235 28 148 86 208 93 537
S. aureus 75 317 75 450 75 450 75 450 75 450 75 450 IR IR 75 450 75 450 29 17 75 450 76 510 78 459 77 449 75 450 75 450
S. maltophilia IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR 64 159 IR IR IR IR
E. cloacae 0 1 92 284 84 259 66 189 63 265 74 277 67 6 50 26 69 246 IR IR IR IR 85 46 85 219 75 276 73 91 73 40 85 68 92 277
A. xylosoxidans 3 158 81 158 0 19 3 158 96 158 2 182 50 2 100 6 80 25 60 177 17 18 50 2 91 158
B. cepacia complex 10 0 11 14 0 102 1 93 77 4 6 7 IR IR IR IR 0 85 94 5 10 4 17 17 0 38
K. aerogenes 100 1 93 93 79 86 69 67 75 71 73 89 60 10 71 87 IR IR IR IR 100 10 77 68 69 81 71 28 76 25 59 32 85 89
S. marcescens 90 87 73 70 58 59 68 75 64 83 100 5 88 8 65 80 IR IR IR IR 80 15 83 70 62 81 68 28 36 11 55 22 83 82
E. faecalis IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR 93 40 94 34 0 1 100 23 33 54 44 45 93 14 43 7
S. paucimobilis 63 46 76 45 25 4 58 45 64 45 21 42 100 6 72 32 49 43 67 12 72 43
P. mirabilis 96 49 87 46 65 34 73 44 83 48 0 2 71 7 84 45 65 48 71 14 100 15 82 44 57 47 68 25 56 9 50 8 88 48
K. oxytoca 88 42 88 33 85 34 78 36 84 38 100 1 89 9 86 36 82 38 59 17 100 9 89 28 92 39 90 20 75 4 80 5 90 40
E. faecium IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR 21 29 27 15 24 17 27 37 41 27
S. pneumoniae 100 1 100 2 81 16 79 19 100 5 82 22 85 20 100 2 100 4
R. mucilaginosa 0 1 100 1 0 1 100 1 100 1 100 1
A. lwoffii 80 30 75 24 40 5 59 29 69 29 0 6 66 29 100 1 61 31 50 10 76 29
C. freundii 100 28 89 27 82 22 89 27 90 29 88 25 IR IR IR IR 100 2 86 14 68 28 38 8 50 2 80 5 96 28

Pola Patogen dan Antibiogram di Indonesia Tahun 2022


135

Tabel 94 Antibiogram spesimen saluran napas bawah di rumah sakit kelas B tahun 2022 (lanjutan)
PERSENTASE
PERSENTASE SENSITIFSENSITIF PER ANTIBIOTIK
PER ANTIBIOTIK /%S /%S

Sulfamethoxazole
Sulfamethoxazole

Trimethoprim/
Trimethoprim/
Erythromycin
Erythromycin

Azithromycin
Azithromycin

Vancomycin
Vancomycin
Clindamycin

Minocycline
Clindamycin

Minocycline
Tetracycline
Tetracycline
Doxycycline
Doxycycline
Cefuroxime
Cefuroxime

Gentamicin
Gentamicin
Doripenem
Doripenem

Ertapenem

Ceftaroline
Ertapenem

Tigecycline

Ceftaroline
Tigecycline
BAKTERIBAKTERI

Ampicillin
Ampicillin

Cefazolin
Penicillin

Cefazolin
Penicillin

Linezolid
Linezolid
Colistin
Colistin

%S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N
K. pneumoniae K. pneumoniae76 105 92 76 105 92 1330 77
1330 1370 77 1370 IR IR 23IR 1288
IR 23 1288 73 214 73 1749
74 214 74 1749 59 327 59 327 68 1630 68 1630
A. baumanniiA. baumannii complex
complex 34 227 34
IR 227
IR 38IR 1082 38
IR 29 1082
292 29 292 IR IR IR IR 0 121 0 121 10 463 10 463
P. aeruginosaP. aeruginosa 38 81 38 IR 81
IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR 73 743 73 743 IR IR IR IR IR IR IR IR
E. coli E. coli 95 38 95 38 95 402 91
402 413 91 413 8 496 58 408
496 5 408 10 52 10 540
54 52 54 540 47 114 47 114 46 492 46 492
S. aureus S. aureus 75 450 75 450 75
IR 450 IR
IR 96 IR
416 96 453
17 416 17 453 17 450
75 453 86
75 450 86
85 75 85
450 75 509
88 450 84
88 513
509 97
84 200
513 76
97 481
200 76
80 481 83
460 80 244
460 92
83 244
433 433 99
92 493 92 469
493 100
99 469
95 100 95
S. maltophiliaS. maltophilia IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR 77 262 77 262
E. cloacae E. cloacae 83 222 83 222 81 230 81 230 IR IR IR IR IR IR 81 282 81 282 58 33 58 33 76 253 76 253
A. xylosoxidans88
A. xylosoxidans 8 88 8 100 2 100 78 2
122 78 122 0 2 0 155 2 0 155 0 6 10 158
6 1 158 99 137 99 137
B. cepacia complex
B. cepacia complex IR IR IR IR
IR 50 IR
96 50 96 IR IR IR IR 50 89 50 89 8 7 8 7
K. aerogenes K. aerogenes 100 3 100 89 643 89 64 83 64 83 64 IR IR IR IR IR IR 80 5 80 90
83 5 83 90 52 21 52 21 76 88 76 88
S. marcescensS. marcescens75 8 75
87 688 87
IR 68 IR
IR 68 IR
68 68 68 IR IR IR IR IR IR IR IR 57IR 85
IR 57 85 75 71 75 71
E. faecalis E. faecalis IR IR
IR 91 IR
46 91 43
79 46 90
79 43
57 90
IR 57 IR IR IR IR IR IR IR IR IR 5IR 13
IR 40 40 485 13
11 48 11 57
57 IR IR IR 54
83 IR 83 58
54 83 58
S. paucimobilis
S. paucimobilis 74 42 74 42 53 40 53 40 61 44 61 44 75 40 75 40
P. mirabilis P. mirabilis 33 3 33
88 403 88
IR 40 IR IR IR IR IR 55 44 55 27
15 44 15 27 77 47 77 47 IR IR IR IR 57 47 57 47
K. oxytoca K. oxytoca 100 2 100 91 322 91 32 94 31 94 31 IR IR IR IR 67 9 67 40
95 9 95 40 50 6 50 6 97 34 97 34
E. faecium E. faecium IR IR
IR 93 IR
28 93 26
27 28 28
27 26
36 28
IR 36 IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR 39 26 39
9 26
35 9 35 IR IR IR 36
86 IR 86 36 86 36
S. pneumoniae S. pneumoniae 100 1 100 1 94 16 94 11
73 16 73 11 56 18
56 18 100 1 100
35 201 35 20 35 20 52 21 52 17
94 21 100
94 21
17 100 21
R. mucilaginosa
R. mucilaginosa 100 1 100 1 100 1 100
83 61 83 6
A. lwoffii A. lwoffii 80 25 80 25 77 30 77 30 83 23 83 23
C. freundii C. freundii 100 3 100 3
24 100 24 76 25 76 25 IR IR IR IR IR IR IR IR IR
83 IR
29 83 29 67 6 67 6 89 27 89 27

%S 0-49
%S 50-75
%S 76-100
IR Intrinsik Resistan
Antibiotik tidak diuji
Jumlah <30 isolat

Pola Patogen dan Antibiogram di Indonesia Tahun 2022


136

2.4.3 Spesimen urin


Jenis spesimen : urin
Asal ruangan : seluruh ruangan
Lokasi : rumah sakit kelas B

Tabel 95 Pola bakteri yang diisolasi dari spesimen urin di rumah sakit kelas B tahun 2022
No Bakteri Jumlah isolat (%)
1 Escherichia coli 1859 47,5
2 Klebsiella pneumoniae 561 14,3
3 Enterococcus faecalis 398 10,2
4 Pseudomonas aeruginosa 204 5,2
5 Acinetobacter baumannii complex 150 3,8
6 Proteus mirabilis 126 3,2
7 Enterobacter cloacae 113 2,9
8 Staphylococcus aureus 106 2,7
9 Burkholderia cepacia complex 80 2,0
10 Enterococcus faecium 63 1,6
11 Streptococcus agalactiae 61 1,6
12 Morganella morganii 58 1,5
13 Staphylococcus saprophyticus 41 1,0
14 Citrobacter freundii 34 0,9
15 Citrobacter koseri 32 0,8
16 Klebsiella aerogenes 31 0,8
Total 3917 100
Tiga isolat terbanyak berturut-turut adalah Escherichia coli, Klebsiella pneumoniae, dan
Enterococcus faecalis dengan total sebesar 71,9% (2818/3917)

Pola Patogen dan Antibiogram di Indonesia Tahun 2022


137

Tabel 96 Antibiogram spesimen urin di rumah sakit kelas B tahun 2022

PERSENTASE SENSITIF PER ANTIBIOTIK / % S

Clavulanic Acid

Cefoperazone

Ciprofloxacin

Moxifloxacin
Ceftazidime/

Meropenem
Levofloxacin
Piperacillin/
Amoxicillin/

Tazobactam
Ceftazidime
Ceftriaxone
Cefotaxime

Aztreonam

Ampicillin/
Avibactam
BAKTERI

sulbactam

sulbactam

Imipenem
Cefepime
Amikacin
Cefoxitin

Cefixime
Oxacillin

%S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N
E. coli 71 17 98 1833 70 1744 49 1245 49 1479 61 1779 81 43 53 432 55 1700 43 1740 66 723 93 467 89 1658 34 1763 40 1038 37 487 95 891 97 1791
K. pneumoniae 100 1 87 553 62 535 45 352 51 441 49 535 64 22 54 101 50 506 41 531 46 206 69 127 66 491 39 540 45 303 42 163 76 270 86 540
E. faecalis IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR 96 196 97 181 0 4 96 162 55 378 62 279 96 68 42 12
P. aeruginosa 82 194 60 193 IR IR IR IR 64 198 70 10 54 179 IR IR IR IR 76 54 66 186 59 202 61 118 69 106 70 197
A. baumannii complex 81 145 44 140 18 40 12 121 39 141 IR IR 66 142 IR IR 88 24 46 133 38 146 44 72 47 34 71 66 66 143
P. mirabilis 98 125 95 121 88 92 89 108 97 120 100 2 82 34 97 113 80 113 88 41 97 33 95 116 65 124 74 74 78 32 95 121
E. cloacae 97 111 66 108 37 70 45 84 45 108 27 11 46 104 IR IR IR IR 67 12 63 95 59 107 72 54 70 37 85 47 94 107
S. aureus 64 72 69 78 69 78 69 78 69 78 IR IR 69 78 69 78 33 12 69 78 72 101 71 77 74 78 69 78 69 78
B. cepacia complex 5 64 4 52 20 5 6 63 81 77 0 64 IR IR IR IR 100 7 8 62 19 69 44 25 69 65
E. faecium IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR 23 31 39 26 0 1 21 61 26 43
S. agalactiae 100 11 97 36 97 32 88 41
M. morganii 98 57 98 56 89 46 88 49 82 56 50 4 70 23 94 54 22 55 IR IR 100 21 100 56 84 56 92 36 86 7 55 11 96 56
S. saprophyticus 59 32 44 23 44 23 44 23 44 23 44 23 44 23 44 23 84 37 88 33 96 22 44 23 44 23
C. freundii 88 34 53 32 42 24 33 15 45 31 0 1 0 5 47 32 IR IR IR IR 80 5 77 30 36 31 46 22 33 18 79 24 84 31
C. koseri 100 32 93 30 93 28 89 28 88 32 100 2 94 18 90 31 100 15 97 32 90 31 91 22 100 6 100 20 100 31
K. aerogenes 93 29 75 28 63 19 53 19 59 27 100 1 60 5 56 27 IR IR IR IR 75 4 92 24 65 26 73 15 85 13 65 17 81 26

Pola Patogen dan Antibiogram di Indonesia Tahun 2022


138

Tabel 96 Antibiogram spesimen urin rumah sakit kelas B tahun 2022 (lanjutan)
PERSENTASE SENSITIFSENSITIF
PERSENTASE PER ANTIBIOTIK /%S /%S
PER ANTIBIOTIK

Sulfamethoxazole

Sulfamethoxazole
Trimethoprim/

Trimethoprim/
Erythromycin

Erythromycin
Azithromycin

Azithromycin

Vancomycin

Vancomycin
Clindamycin

Clindamycin

Tetracycline

Tetracycline
Doxycycline

Doxycycline
BAKTERI BAKTERI

Cefuroxime

Cefuroxime
Gentamicin

Gentamicin

Fosfomycin

Fosfomycin
Doripenem

Doripenem
Ertapenem

Ceftaroline
Tigecycline
Ertapenem

Ceftaroline
Tigecycline

Ampicillin

Ampicillin
Cefazolin
Penicillin

Cefazolin
Penicillin

Linezolid

Linezolid
Colistin

Colistin

%S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N
%S N %S N %S N %S N %S N %S N %S %SN N %S N %S N %S N %S N
E. coli E. coli 98 63 98 1378
63 98 1378 87 1406 87 1406 16 1565 16 1565 47 400 70
47 1816
400 70 1816 40 325 40 325 50 1745 50 1745 90 685 90 685
K. pneumoniaeK. pneumoniae 58 26 89
58 403
26 89 403 64 420 64 420 IR IR 29
IR 456
IR 29 456 50 99 64
50 549
99 64 549 41 108 41 108 52 536 52 536
E. faecalis E. faecalis IR IR 91
IR 275
IR 86
91 282
275 90
86 367
282 IR IR IR
90 367 IR IR IR IR IR IR IR 71
IR 14
IR 21
71 333
14 16
21 321
333 16 321 IR IR 94
IR 373
IR 86
94 367
373 60
86 159
367 60 159
P. aeruginosaP. aeruginosa IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR 71 198 71 198 IR IR IR IR IR IR IR IR
A. baumannii A.
complex
baumannii complex IR IR 82IR 27
IR 72
82 118
27 72 118 IR IR IR IR 50 145 50 145 76 143 76 143 IR IR IR IR
P. mirabilis P. mirabilis 71 7 89
71 101
7 IR IR IR
89 101 IR IR IR 57 112 49 92 49
57 112 92 82 22 81
82 125
22 81 125 IR IR IR IR 62 117 62 117
E. cloacae E. cloacae 69 78 69 78 73 77 73 77 IR IR IR IR IR IR 25 8 74
25 1108 74 110 55 29 55 29 67 107 67 107
S. aureus S. aureus 69 78 69 78 IR69 IR
78 91
IR 64
IR 20
91 84
64 20 84 6920 78
84 14
69 14
78 69
14 78
14 82
69 103
78 72
82 90
103 100
72 26
90 71
100 93
26 73
71 86
93 74
73 35
86 89
74 93
35 94
89 99
93 98
94 91
99 98 91
B. cepacia complex
B. cepacia complex IR IR IR IR 23 IR 65
IR 23 65 IR IR IR IR 5 63 5 63 88 65 88 65 IR IR IR IR
E. faecium E. faecium IR IR 86
IR 36
IR 16
86 43
36 25
16 60
43 IR
25 IR
60 IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR 20 59 12
20 50
59 12 50 IR IR 79
IR 61
IR 75
79 60
61 75 60
S. agalactiae S. agalactiae 100 42 98 48
100 42 98 48 67 51 67 51 67 51 67 51 91 45 100
91 45 100 45
M. morganii M. morganii100 4 100 49
4 IR
100 IR
49 IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR 95
IR 57
IR 95 57 20 5 20 5 89 55 89 55
S. saprophyticus 44 23
S. saprophyticus 44 23 44 23 91 21 4
91 27
21 4 27 44
4 23
27 44 23 44 23 84
44 38
23 34
84 35
38 100
34 3
35 89
100 36
3 30
89 37
36 23
30 22
37 79
23 28
22 83
79 30
28 96
83 28
30 96 28
C. freundii C. freundii 100 1 79
100 14
1 79 14 77 13 77 13 IR IR IR IR IR IR IR IR 55
IR 31
IR 55 31 56 18 56 18 46 33 46 33
C. koseri C. koseri 100 28 100 28 82 28 82 28 IR IR IR IR 97 32 97 32 100 3 100 3 100 28 100 28
K. aerogenes K. aerogenes100 2 88
100 17
2 88 17 77 17 77 17 IR IR IR IR IR IR 33 3 78
33 27
3 78 27 90 10 90 10 69 29 69 29
%S 0-49
%S 50-75
%S 76-100
IR Intrinsik Resistan
Antibiotik tidak diuji
Jumlah <30 isolat

Pola Patogen dan Antibiogram di Indonesia Tahun 2022


139

2.4.4 Spesimen cairan serebrospinal


Jenis spesimen : cairan serebrospinal
Asal ruangan : seluruh ruangan
Lokasi : rumah sakit kelas B

Tabel 97 Pola bakteri yang diisolasi dari spesimen cairan serebrospinal rumah sakit kelas B
tahun 2022
No Bakteri Jumlah isolat (%)
1 Streptococcus suis 6 25,0
2 Escherichia coli 4 16,7
3 Staphylococcus aureus 3 12,5
4 Klebsiella pneumoniae 2 8,3
5 Acinetobacter sp. 1 4,2
6 Acinetobacter lwoffii 1 4,2
7 Enterococcus faecalis 1 4,2
8 Enterococcus gallinarum 1 4,2
9 Flavimonas oryzihabitans 1 4,2
10 Pseudomonas aeruginosa 1 4,2
11 Pseudomonas stutzeri 1 4,2
12 Salmonella sp. 1 4,2
13 Sphingomonas paucimobilis 1 4,2
Total 24 100
Tiga isolat terbanyak berturut-turut adalah Escherichia coli, Klebsiella pneumoniae, dan
Enterococcus faecalis dengan total sebesar 78,6% (879/1118)

Pola Patogen dan Antibiogram di Indonesia Tahun 2022


140

Jenis spesimen : cairan serebrospinal


Asal ruangan : seluruh ruangan
Lokasi : rumah sakit kelas B

Tabel 98 Pola bakteri yang mungkin sebagai kontaminan yang diisolasi dari spesimen
cairan serebrospinal rumah sakit kelas B tahun 2022
No Bakteri Jumlah isolat (%)
1 Staphylococcus epidermidis 7 43,8
2 Staphylococcus haemolyticus 5 31,3
3 Staphylococcus hominis 2 12,5
4 Staphylococcus capitis 1 6,3
5 Staphylococcus sp. 1 6,3
Total 16 100
Catatan : Bakteri di atas berpotensi sebagai kontaminan karena merupakan bagian dari flora
nomal kulit. Bila menemukan bakteri ini perlu disesuaikan dengan gejala klinis secara hati-hati.
Sebelum memutuskan terapi antibiotik, perlu mempertimbangkan kondisi klinis pasien dan
melakukan diskusi dengan klinisi.

2.5 Pola bakteri dan antibiogram rumah sakit kelas C berdasarkan jenis spesimen
tahun 2022
2.5.1 Spesimen darah
Jenis spesimen : darah
Asal ruangan : semua ruangan
Lokasi : rumah sakit kelas C

Tabel 99 Pola bakteri yang diisolasi dari spesimen darah rumah sakit kelas C tahun 2022
No Bakteri Jumlah isolat (%)
1 Staphylococcus aureus 32 32,3
2 Escherichia coli 20 20,2
3 Klebsiella pneumoniae 19 19,2
4 Burkholderia cepacia 15 15,2
5 Acinetobacter baumannii complex 13 13,1
Total 99 100
Tiga isolat terbanyak berturut-turut adalah Staphylococcus aureus, Escherichia coli dan Klebsiella
pneumoniae dengan total sebesar 71,7% (71/99)

Pola Patogen dan Antibiogram di Indonesia Tahun 2022


141

Tabel 100 Antibiogram spesimen darah rumah sakit kelas C tahun 2022
PERSENTASE SENSITIF PER ANTIBIOTIK / % S

Clavulanic Acid

Cefoperazone

Ciprofloxacin

Moxifloxacin

Meropenem
Levofloxacin
Piperacillin/
Amoxicillin/

Tazobactam
Ceftazidime
Ceftriaxone
Cefotaxime

Aztreonam

Ampicillin/
BAKTERI

sulbactam

sulbactam

Imipenem
Cefepime
Amikacin
Cefoxitin

Cefixime
Oxacillin

%S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N
S.aureus 70 27 72 29 72 29 72 29 72 29 IR IR 72 29 72 29 72 29 86 29 83 29 83 18 72 29
E.coli 100 1 100 19 85 20 44 9 56 9 84 19 50 2 77 17 58 19 100 2 100 2 100 18 53 17 60 5 100 9
K.pneumoniae 64 14 95 19 53 19 33 3 PERSENTASE
7 18 SENSITIFSENSITIF
44PERSENTASE
15 PER ANTIBIOTIK / % S /54% S13
PER ANTIBIOTIK 20 5 21 19 100 1 72 18 67 6 71 14 88 16
B.cepacia 10 10 80 10 0 1 53 15 0 10 IR IR IR IR 13 8 0 9 60 5 31 13
A.baumannii 85 13 73 11 0 1 30 10 54 13 IR IR 54 13 IR IR 60 5 62 13 44 9 57 7 50 2 60 10

Sulfamethoxazole

Sulfamethoxazole
Trimethoprim/

Trimethoprim/
Erythromycin

Erythromycin
Azithromycin

Azithromycin

Vancomycin
BAKTERIBAKTERI

Vancomycin
Clindamycin

Tetracycline
Clindamycin

Tetracycline

Minocycline

Minocycline
Doxycycline

Doxycycline
Cefuroxime

Cefuroxime
Gentamicin

Gentamicin
Doripenem

Doripenem

Ceftaroline
Ertapenem

Ceftaroline
Ertapenem
Tigecycline

Tigecycline

Ampicillin

Ampicillin
Cefazolin

Cefazolin
Penicillin

Penicillin

Linezolid

Linezolid
%S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N
S.aureus S.aureus 100 15 20
100 15 20 15 72
20 8
15 72 8 72 29 72 29 81
72 21
29 100
81 3
21 64
100 25
3 78
64 32
25 57
78 7
32 93
57 15
7 100
93 32
15 100 22
32 100 3
22 100 3
E.coli E.coli 100 18 100
%S 0-49 8
18 100 8 29 17 22
29 18
17 100
22 1
18 50
100 21 63
50 19
2 63 19 50 2 50 2 56 16 56 16
%S 50-75
K.pneumoniae 100 5 100
K.pneumoniae%S 76-100 82 115 82 11 IR IR 6IR 18
IR 6 18 15 13 42
15 19
13 42 19 100 2 100 2 63 8 63 8 15 13 15 13
B.cepacia B.cepacia
IR IntrinsikIRResistan
IR 11 IR 9IR 11 9 IR IR IR IR 0 10 0 10 0 1 0 1 86 7 86 7 60 5 60 5
A.baumanniiA.baumannii Antibiotik
IR tidak diuji
Jumlah <30 isolat
IR 75
IR 8IR 75 8 IR IR IR IR 54 13 54 13 0 1 0 1 100 6 100 6 80 5 80 5

Pola Patogen dan Antibiogram di Indonesia Tahun 2022


142

Jenis spesimen : darah


Asal ruangan : semua ruangan
Lokasi : rumah sakit kelas C

Tabel 101 Pola bakteri yang mungkin sebagai kontaminan yang diisolasi dari spesimen
darah rumah sakit kelas C tahun 2022
No Bakteri Jumlah isolat (%)
1 Staphylococcus hominis 34 54,0
2 Staphylococcus haemolyticus 29 46,0
Total 63 100
Catatan : Bakteri dianggap sebagai kontaminan karena merupakan bagian dari flora nomal
kulit. Bila terdapat pertumbuhan spesies bakteri tersebut, maka keputusan bakteri sebagai
kontaminan atau patogen perlu didiskusikan dengan klinisi berdasarkan kondisi klinis pasien

Pola Patogen dan Antibiogram di Indonesia Tahun 2022


143

Tabel 102 Antibiogram yang mungkin sebagai kontaminan dari spesimen darah rumah sakit kelas C tahun 2022
PERSENTASE SENSITIF PER ANTIBIOTIK / % S

Clavulanic Acid

Ciprofloxacin

Moxifloxacin

Meropenem
Levofloxacin
Piperacillin/
Amoxicillin/

Tazobactam
Ceftriaxone
Cefotaxime

Aztreonam

Ampicillin/
BAKTERI

sulbactam

Imipenem

Ertapenem
Cefepime
Cefoxitin

Oxacillin

%S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N
S.hominis 13 24 29 34 29 34 29 34 29 34 IR IR 29 34 29 34 29 34 70 20 52 33 70 10 29 34 29 34 29 34
S.haemolyticus 19 21 21 28 21 28 21 PERSENTASE
28 21 PERSENTASE
28 SENSITIF
IR IR SENSITIF
21
PER28ANTIBIOTIK
21
PER28ANTIBIOTIK
21/ %28
S 31/ %26S 31 29 10 10 21 28 21 28 21 28

Sulfamethoxazole
Sulfamethoxazole

Trimethoprim/
Trimethoprim/
Erythromycin
Erythromycin

Azithromycin
Azithromycin

Vancomycin
Vancomycin
Tetracycline
Clindamycin

Tetracycline
Clindamycin

Doxycycline
Doxycycline
BAKTERIBAKTERI Cefuroxime
Cefuroxime

Gentamicin
Gentamicin
Tigecycline
Tigecycline

Ampicillin
Ampicillin

Cefazolin
Cefazolin
Penicillin
Penicillin

Linezolid
Linezolid
%S N %S
%S NN %S
%S NN %S
%S NN %S
%S NN %S
%S NN %S
%S NN %S
%S NN %S
%S NN %S
%S NN %S
%S NN %S
%S NN %S
%S NN %S
%S NN %S N
S.hominis S.hominis 100 8 100
13 88 13
13 88 13
29 8
34 29
29 34
34 29
61 34
33 61
33 33
21 33
31 21
13 31
46 13
33 46
29 33
34 29
14 34
22 14
72 22
18 72
94 18
34 94
95 34
19 95 19
S.haemolyticus
S.haemolyticus %S 0-49 100 9 100
11 99 11
11 99 11
21 9
28 21
21 28
28 21
38 28
29 38
25 29
12 25
67 12
3 67
59 3
22 59
28 22
29 28
29 29
14 29
72 14
25 72
93 25
28 93
100 28
12 100 12
%S 50-75
%S 76-100
IR Intrinsik Resistan
Antibiotik tidak diuji
Jumlah <30 isolat

Pola Patogen dan Antibiogram di Indonesia Tahun 2022


144

2.5.2 Spesimen saluran napas bawah


Jenis spesimen : saluran napas bawah
Asal ruangan : semua ruangan
Lokasi : rumah sakit kelas C

Tabel 103 Pola bakteri yang diisolasi dari spesimen saluran napas bawah rumah sakit kelas
C tahun 2022
No Bakteri Jumlah isolat (%)
1 Klebsiella pneumoniae 97 40,6
2 Acinetobacter baumannii complex 71 29,7
3 Pseudomonas aeruginosa 36 15,1
4 Staphylococcus aureus 35 14,6
Total 239 100
Tiga isolat terbanyak berturut-turut adalah Klebsiella pneumoniae, Acinetobacter baumannii
complex, Pseudomonas aeruginosa dengan total sebesar 85,3% (204/239)

Pola Patogen dan Antibiogram di Indonesia Tahun 2022


145

Tabel 104 Antibiogram spesimen saluran napas bawah rumah sakit kelas C tahun 2022
PERSENTASE SENSITIF PER ANTIBIOTIK / % S

Clavulanic Acid

Cefoperazone

Ciprofloxacin

Moxifloxacin

Meropenem
Levofloxacin
Piperacillin/
Amoxicillin/

Tazobactam
Ceftazidime
Ceftriaxone
Cefotaxime
BAKTERI

Aztreonam

Ampicillin/
sulbactam

sulbactam

Imipenem
Cefepime
Amikacin
Cefoxitin

Cefixime
Oxacillin

%S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N
K.pneumoniae 67 6 96 95 79 90 64 39 57 46 69 94 67 6 63 73 62 94 48 21 80 10 83 77 74 87 89 35 100 1 100 2 98 45
A.baumannii complex 57 69 39 65 0 4 11 53 35 65 IR IR 51 70 IR IR 100 3 36 64 36 62 50 12 0 2 0 4 37 59
P.aeruginosa 91 34 89 35 IR IR IR IR 82 34 58 24 IR IR IR IR 100 1 75 28 80 35 88 8 100 1 71 17
S.aureus 69 26 68 28 68 28 68 28 68 28 IR IR 68 28 68 28 68 28 77 34 82 34 96 27 68 28

PERSENTASE
PERSENTASE SENSITIFSENSITIF PER ANTIBIOTIK
PER ANTIBIOTIK /%S /%S

Sulfamethoxazole

Sulfamethoxazole
Trimethoprim/

Trimethoprim/
Erythromycin

Erythromycin
Azithromycin

Azithromycin
BAKTERIBAKTERI

Vancomycin

Vancomycin
Clindamycin

Clindamycin

Tetracycline

Tetracycline

Minocycline

Minocycline
Doxycycline

Doxycycline
Cefuroxime

Cefuroxime
Gentamicin

Gentamicin
Doripenem

Doripenem

Ceftaroline

Ceftaroline
Ertapenem

Ertapenem
Tigecycline

Tigecycline

Ampicillin

Ampicillin
Cefazolin

Cefazolin
Penicillin

Penicillin

Linezolid

Linezolid
%S N %S
%S NN %S
%S NN %S%S NN %S
%S NN %S
%S NN %S
%S NN %S
%S NN %S
%S NN %S
%S NN %S
%S NN %S
%S NN %S
%S NN %S
%S NN %S
%S NN %S
%S NN %S
%S NN %S
%S NN %S N
neumoniaeK.pneumoniae100 2 100
94 2
71 94
89 7146 89 46 IR IR IR 74
16 IR 16 74 63 8 63 8
85 96 85 96 52 21 52 21 71 79 71 79 100 1 100 1
aumanniiA.baumannii
complex complex
0 1 0IR 1IR IR 53
53 IR 53 53 IR IR IR IR 40 67 40 67 20 5 20 5 74 35 74 35 50 2 50 2
eruginosaP.aeruginosa 100 1 100
IR 1IR IR
IR IR
IR IR IR IR IR IR IR 86 35 86 35 IR IR IR IR IR IR IR IR
ureus S.aureus 68 28 68 28
100 21 100
30 21
20 30
30 20
20 30
68 20
28 68 28 68 28 68
83 28
35 83
77 35
22 77 22
100 2 100
80 2
25 80
66 25
35 66
50 35
2 50
88 2
25 88
94 25
34 94 34
100 27 100 27

%S 0-49
%S 50-75
%S 76-100
IR Intrinsik Resistan
Antibiotik tidak diuji
Jumlah <30 isolat

Pola Patogen dan Antibiogram di Indonesia Tahun 2022


146

2.5.3 Spesimen urin


Jenis spesimen : urin
Asal ruangan : semua ruangan
Lokasi : rumah sakit kelas C

Tabel 105 Pola bakteri yang diisolasi dari spesimen urin rumah sakit kelas C tahun 2022
No Bakteri Jumlah isolat (%)
1 Escherichia coli 73 56,2
2 Klebsiella pneumoniae 21 16,2
3 Enterococcus faecalis 14 10,8
4 Acinetobacter baumannii complex 8 6,2
5 Pseudomonas aeruginosa 7 5,4
6 Staphylococcus aureus 7 5,4
Total 130 100
Tiga isolat terbanyak berturut-turut adalah Escherichia coli, Klebsiella, Enterococcus faecalis
dengan total sebesar 83,07% (108/130)

Pola Patogen dan Antibiogram di Indonesia Tahun 2022


147

Tabel 106 Antibiogram spesimen urin rumah sakit kelas C tahun 2022
PERSENTASE SENSITIF PER ANTIBIOTIK / % S

Clavulanic Acid

Cefoperazone

Ciprofloxacin

Moxifloxacin

Meropenem
Levofloxacin
Piperacillin/
Amoxicillin/

Tazobactam
Ceftazidime
Ceftriaxone
Cefotaxime

Aztreonam

Ampicillin/
BAKTERI

sulbactam

sulbactam

Imipenem
Cefepime
Amikacin
Cefoxitin

Cefixime
Oxacillin

%S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N
E.coli 78 9 99 73 70 71 53 17 55 62 63 72 38 8 57 60 44 73 17 6 71 14 90 69 33 66 37 19 100 2 97 63
K.pneumoniae 67 3 100 20 58 19 100 5 50 20 57 21 75 4 53 17 33 21 50 2 100 6 85 20 53 19 50 6 100 2 100 20
E.faecalis IR IR IR IR IR IR PERSENTASE
IR IR IR IRSENSITIF
PERSENTASE
IR PERIR ANTIBIOTIK
IR SENSITIFIR PER 11 / % S
100 ANTIBIOTIK /% S 100 11 71 14 71 14
A.baumannii 88 8 63 8 0 1 43 7 50 6 IR IR 63 8 IR IR 67 6 57 7 20 5 40 5 75 8

Sulfamethoxazole

Sulfamethoxazole
P.aeruginosa 71 7 43 7 IR IR IR IR 29 7 20 5 IR IR IR IR 100 3 60 5 29 7 40 5 40 5

Trimethoprim/

Trimethoprim/
S.aureus 67 3 86 7 86 7 86 7 86 7 IR IR 86 7 86 7 86 7 71 7 71 7 100 3 86 7

Erythromycin

Erythromycin
Azithromycin

Azithromycin

Vancomycin

Vancomycin
Clindamycin

Clindamycin

Tetracycline

Tetracycline

Minocycline

Minocycline
Doxycycline

Doxycycline
BAKTERI BAKTERI

Cefuroxime

Cefuroxime
Gentamicin

Gentamicin

Fosfomycin

Fosfomycin
Doripenem

Doripenem
Ertapenem

Ertapenem
Tigecycline

Tigecycline

Ampicillin

Ampicillin
Cefazolin

Cefazolin
Penicillin

Penicillin

Linezolid

Linezolid
%S N %S
%S NN %S
%S NN %S
%S NN %S
%S NN %S
%S NN %S
%S NN %S
%S NN %S
%S NN %S
%S NN %S
%S NN %S
%S NN %S
%S NN %S
%S NN %S
%S NN %S
%S NN %S
%S NN %S
%S NN %S N
i E.coli 100 2 95
100 602 100
95 5960 100 59 21 66 921 66
66 399 1366 71
39 73
13 71 73 25 4 25 4 48 65 48 65 80 5 67
80 65 67 6
eumoniaeK.pneumoniae
100 %S 0-49
2 100
100 172 90
100 20
17 90 20 IR IR 47IR 19IR 50
47 619 76
50 216 76 21 67 15 67 15 0 2 0 2
calis E.faecalis %S 50-75 100 14 93
100 14
14 100
93 14
14 100 14 IR IR IRIR IRIR IR IR 21 14 29
21 14
14 29 14 IR IR 100
IR 14IR 100
100 14
14 100 14
umannii A.baumannii%S 76-100 IR IR 63IR 8IR 63 8 IR IR IR IR 75 8 75 8 0 1 0 1 60 5 60 5 IR IR 75IR 4IR 75 4
IR Intrinsik Resistan
ruginosa P.aeruginosaAntibiotik tidak
IR diujiIR IRIR IRIR IR IR IR IR IR IR 43 7 43 7 IR IR IR IR IR IR IR IR 0 3 0 3
eus 86
S.aureus Jumlah <30 isolat 7 100
86 47 25
100 44 2525 44 8625 74 86
86 77 86
86 77 100
86 47 100 4 100 5 86
100 75 100
86 17 100
100 51 100
100 75 100100 47 100 4

Pola Patogen dan Antibiogram di Indonesia Tahun 2022


148

2.5.4 Spesimen cairan serebrospinal


Jenis spesimen : cairan serebrospinal
Asal ruangan : semua ruangan
Lokasi : rumah sakit kelas C

Tabel 107 Pola bakteri yang diisolasi dari spesimen cairan serebrospinal rumah sakit
kelas C tahun 2022
No Bakteri Jumlah isolat (%)
1 Staphylococcus aureus 1 100
Total 1 100

2.6 Pola bakteri dan antibiogram semua rumah sakit berdasarkan regional tahun 2022
2.6.1 Jawa Barat
Jenis spesimen : darah
Asal provinsi : Jawa Barat
Lokasi : semua rumah sakit

Tabel 108 Pola bakteri yang diisolasi dari spesimen darah semua rumah sakit di Jawa
Barat tahun 2022
No Bakteri Jumlah isolat (%)
1 Escherichia coli 85 34,8
2 Staphylococcus aureus 80 32,8
3 Klebsiella pneumoniae 79 32,4
Total 244 100

Pola Patogen dan Antibiogram di Indonesia Tahun 2022


149

Tabel 109 Antibiogram spesimen darah di rumah semua rumah sakit di Jawa Barat tahun 2022
PERSENTASE SENSITIF PER ANTIBIOTIK / %S

Cefoperazone/
Clavulanic Acid

Ciprofloxacin
Ceftazidime/

Moxifloxacin

Meropenem
Levofloxacin
Piperacillin/
Amoxicillin/

Tazobactam
Ceftazidime
Ceftriaxone

Doripenem
Cefotaxime

Ampicillin/
BAKTERI

Aztreonam
Avibactam

Sulbactam

Sulbactam

Imipenem
Cefepime
Amikacin
Cefoxitin

Cefixime
Oxacillin

%S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N
E. coli 95 84 71 84 48 52 46 84 60 83 89 9 0 2 61 56 43 83 0 1 71 7 82 84 38 82 70 30 100 6 96 84 100 13
S. aureus 56 57 73 41 73 41 73 41 73 41 IR IR 73 41 73 41 73 41 75 80 78 80 82 45 73 41 73 41 73 41
K. pneumoniae 76 79 47 77 48 40 34 77 35 79 80 5 50 2 32 56 34 79 83 6 54 78 34 79 63 32 79 14 75 79 76 21

PERSENTASE SENSITIFSENSITIF
PERSENTASE PER ANTIBIOTIK / %S / %S
PER ANTIBIOTIK

Sulfamethoxazole
Sulfamethoxazole
Trimethoprim/
Trimethoprim/
Erythromycin
Erythromycin

Azithromycin
Azithromycin

Minocycline
Clindamycin

Minocycline
Clindamycin

Vancomycin
Vancomycin
Tetracycline
Tetracycline
Doxycycline
Doxycycline
Cefuroxime
Cefuroxime

Gentamicin
Gentamicin
Ceftaroline
BAKTERIBAKTERI Ceftaroline
Ertapenem
Ertapenem

Tigecycline
Tigecycline

Cefaazolin
Cefaazolin
Ampicillin
Ampicillin
Penicillin
Penicillin

Linezolid
Linezolid
Colistin
Colistin

%S N %S
%S NN %S
%S NN %S%S NN %S
%S NN %S
%S NN %S
%S NN %S%S NN %S
%S NN %S
%S NN %S
%S NN %S
%S NN %S
%S NN %S
%S NN %S
%S NN %S
%S NN %S
%S NN %S
%S NN %S N
E. coli E. coli 96 84 96 84 92 84 92 84 21 81 21
15 81
74 15
50 74
10 50
43 107 43
63 7
83 63 83 83 6 83 6 53 80 53 80 100 6 100 6
S. aureus S. aureus 73 41 73
IR 41
IR IR 39
100 IR 100
14 39
43 14
14 43
43 14
73 43
41 73 411 100
100 1
73 41 73
77 41
78 77
81 78
78 81 783
100 100
66 3
77 66
74 77
78 74
54 78
41 54
85 41
67 85
100 67
63 100
99 63
80 99
100 801 100 1
K. pneumoniae
K. pneumoniae 75 76 75 76 66 73 660 731 0IR 1IR IR7 IR
68 7 685 60
60 40 55 40
47 5
79 47 79 63 16 63 16 53 75 53 75 50 10 50 10

%S 0-49
%S 50-75
%S 76-100
IR Intrinsik Resistan
Antibiotik tidak diuji
Jumlah <30 isolat

Pola Patogen dan Antibiogram di Indonesia Tahun 2022


150

Jenis spesimen : darah


Asal provinsi : Jawa Barat
Lokasi : semua rumah sakit

Tabel 110 Pola bakteri yang mungkin sebagai kontaminan yang diisolasi dari spesimen
darah semua rumah sakit di Jawa Barat tahun 2022
No Bakteri Jumlah isolat (%)
1 Staphylococcus hominis 38 54,3
2 Staphylococcus epidermidis 32 45,7
Total 70 100
Catatan : Bakteri dianggap sebagai kontaminan karena merupakan bagian dari flora nomal
kulit. Bila terdapat pertumbuhan spesies bakteri tersebut, maka keputusan bakteri sebagai
kontaminan atau patogen perlu didiskusikan dengan klinisi berdasarkan kondisi klinis pasien.

Pola Patogen dan Antibiogram di Indonesia Tahun 2022


151

Tabel 111 Antibiogram yang mungkin sebagai kontaminan dari spesimen darah semua rumah sakit di Jawa Barat tahun
2022
PERSENTASE SENSITIF PER ANTIBIOTIK / %S

Clavulanic Acid

Ciprofloxacin

Moxifloxacin

Meropenem
Levofloxacin
Piperacillin/
Amoxicillin/

Tazobactam
Ceftriaxone

Doripenem
Cefotaxime

Ampicillin/
BAKTERI

Aztreonam

Ertapenem
Sulbactam

Imipenem
Amikacin
Cefoxitin

Oxacillin

%S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N
S. hominis 21 33 29 35 29 9 29 35 29 35 IR IR 29 35 29 35 29 35 62 37 65 37 63 35 29 35 29 35 29 35 29 35
S. epidermidis 22 23 17 30 17 5 17 30 17 30 IR IR 17 30 17 30 17 30 45 29 47 30 54 28 17 30 17 30 17 30 17 30

PERSENTASE SENSITIFSENSITIF
PERSENTASE PER ANTIBIOTIK / %S / %S
PER ANTIBIOTIK

Sulfamethoxazole

Sulfamethoxazole
Trimethoprim/

Trimethoprim/
Erythromycin

Erythromycin
Azithromycin

Azithromycin

Minocycline

Minocycline
Clindamycin

Clindamycin

Vancomycin

Vancomycin
Tetracycline

Tetracycline
Doxycycline

Doxycycline
Cefuroxime

Cefuroxime
Gentamicin

Gentamicin
Ceftaroline

BAKTERIBAKTERI Ceftaroline
Tigecycline

Tigecycline

Cefaazolin

Cefaazolin
Ampicillin

Ampicillin
Penicillin
Penicillin

Linezolid
Linezolid
Colistin
Colistin

%S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N
S. hominis S. hominis IR IR IR
100 IR
32 100
8 32
36 8 36 8
29 36
35 29 35 29 35 29
92 35
37 92
53 37
38 53 38
100 1 100
76 1
37 76
38 37 38
60 37
5 60 5
35 60 35
100 19 100
87 19
38 87 38
100 1 100 1
S. epidermidisS. epidermidis
IR IR IR
100 IR
19 100
7 19
29 7 29 7
17 29
30 17 30
100 3 100
17 3
30 17
48 30
29 48
38 29
32 38 32
100 4 100
67 4
30 67
31 30
32 31
20 32
5 20
46 5
26 46
96 26
23 96
97 23
31 97 31
100 2 100 2

%S 0-49
%S 50-75
%S 76-100
IR Intrinsik Resistan
Antibiotik tidak diuji
Jumlah <30 isolat

Pola Patogen dan Antibiogram di Indonesia Tahun 2022


152

Jenis spesimen : urin


Asal provinsi : Jawa Barat
Lokasi : semua rumah sakit

Tabel 112 Pola bakteri yang diisolasi dari spesimen urin semua rumah sakit di Jawa
Barat tahun 2022
No Bakteri Jumlah isolat (%)
1 Escherichia coli 233 68,7
2 Klebsiella pneumoniae 60 17,7
3 Enterococcus faecalis 46 13,6
Total 339 100

Pola Patogen dan Antibiogram di Indonesia Tahun 2022


153

Tabel 113 Antibiogram spesimen urin di rumah semua rumah sakit di Jawa Barat tahun 2022
PERSENTASE SENSITIF PER ANTIBIOTIK / %S

Cefoperazone/
Clavulanic Acid

Ciprofloxacin
Ceftazidime/

Moxifloxacin

Meropenem
Levofloxacin
Piperacillin/
Amoxicillin/

Tazobactam
Ceftazidime
Ceftriaxone

Doripenem
Cefotaxime

Ampicillin/
BAKTERI

Aztreonam
Avibactam

Sulbactam

Sulbactam

Imipenem
Cefepime
Amikacin
Cefoxitin

Cefixime
Oxacillin

%S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N
E. coli 75 4 100 232 76 225 56 153 54 231 69 231 90 29 59 78 61 213 44 231 64 11 88 33 89 231 40 230 55 152 100 19 97 232 100 24
K. pneumoniae 100 1 88 59 63 57 75 32 54 59 56 59 71 7 58 19 50 56 46 59 50 4 82 11 68 59 56 59 66 38 50 10 88 60 44 9
E. faecalis IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR 100 33 100 24 100 32 72 43 79 42 68 22 100 22

PERSENTASE SENSITIFSENSITIF
PERSENTASE PER ANTIBIOTIK / %S / %S
PER ANTIBIOTIK

Sulfamethoxazole

Sulfamethoxazole
Trimethoprim/

Trimethoprim/
Erythromycin

Erythromycin
Azithromycin

Azithromycin

Minocycline
Clindamycin

Minocycline
Clindamycin

Vancomycin

Vancomycin
Tetracycline

Tetracycline
Doxycycline

Doxycycline
Cefuroxime

Cefuroxime
Gentamicin

Gentamicin

Fosfomycin

Fosfomycin
Ceftaroline

Ceftaroline
BAKTERIBAKTERI
Ertapenem

Ertapenem

Tigecycline

Tigecycline

Cefaazolin

Cefaazolin
Ampicillin

Ampicillin
Penicillin

Penicillin

Linezolid

Linezolid
Colistin

Colistin

%S N %S
%S NN %S
%S NN %S
%S NN %S%S NN %S
%S NN %S%S NN %S
%S NN %S
%S NN %S
%S NN %S %S NN %S
%S NN %S
%S NN %S
%S NN %S
%S NN %S
%S NN %S %S NN %S
%S NN %S
%S NN %S N
E. coli E. coli 97 228 97 228 92 230 92 230 19 225 36
19 180
225 61 28 44
36 180 61 32
28 72
44 232
32 72 232 53 17 53 17 50 202 50 202 89 140 89 140
K. pneumoniaeK. pneumoniae
90 57 90 57 83 57 83 57 IR IR 40IR 47 IR 43 7 64
40 47 43 117 74
64 58
11 74 58 29 7 29 7 59 54 59 54
E. faecalis E. faecalis IR IR 100
IR 38 97 37
IR 100 38 100
97 44
37 100 44 IR IR IRIR IRIR 100
IR 2IR 26 382
100 16
26 38
38 16 38 IR IR 100
IR 39IR 100
100 41
39 83 23
100 41 100
83 1
23 100 1

%S 0-49
%S 50-75
%S 76-100
IR Intrinsik Resistan
Antibiotik tidak diuji
Jumlah <30 isolat

Pola Patogen dan Antibiogram di Indonesia Tahun 2022


154

Jenis spesimen : saluran napas bawah


Asal provinsi : Jawa Barat
Lokasi : semua rumah sakit

Tabel 114 Pola bakteri yang diisolasi dari spesimen saluran napas bawah semua rumah
sakit di Jawa Barat tahun 2022
No Bakteri Jumlah isolat (%)
1 Klebsiella pneumoniae 348 35,1
2 Acinetobacter baumannii complex 200 20,2
3 Pseudomonas aeruginosa 141 14,2
4 Staphylococcus aureus 131 13,2
5 Escherichia coli 76 7,7
6 Stenotrophomonas maltophilia 54 5,4
7 Enterobacter cloacae 42 4,2
Total 992 100
Tiga isolat terbanyak berturut-turut adalah Klebsiella pneumoniae, Acinetobacter
baumannii complex, Pseudomonas aeruginosa sebesar 69,5% (689/992).

Pola Patogen dan Antibiogram di Indonesia Tahun 2022


155
Tabel 115 Antibiogram spesimen saluran napas bawah di rumah semua rumah sakit di Jawa Barat tahun 2022
PERSENTASE SENSITIF PER ANTIBIOTIK / %S

Cefoperazone/
Clavulanic Acid

Ciprofloxacin
Ceftazidime/

Moxifloxacin

Meropenem
Levofloxacin
Piperacillin/
Amoxicillin/

Tazobactam
Ceftazidime
Ceftriaxone

Doripenem
Cefotaxime

Ampicillin/
BAKTERI

Aztreonam
Avibactam

Sulbactam

Sulbactam

Imipenem
Cefepime
Amikacin
Cefoxitin

Cefixime
Oxacillin
%S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N
K. pneumoniae 67 6 87 347 76 336 70 259 62 341 67 346 79 48 75 63 64 237 64 345 94 33 96 72 78 339 63 337 71 174 75 4 81 31 89 345 78 51
A. baumannii complex 51 199 30 194 57 7 11 189 28 194 37 19 0 23 IR IR 39 199 IR IR 100 21 29 195 28 193 54 74 0 2 41 22 35 199 23 22
P. aeruginosa 78 138 72 137 IR IR IR IR 71 139 73 22 0 26 55 107 IR IR IR IR 92 26 66 136 65 138 57 81 36 31 68 136 36 31
S. aureus 90 100 90 97 90 97 90 97 90 97 IR IR 90 97 90 97 90 97 81 128 84 128 86 107 90 97 90 97 90 97
E. coli 100 3 97 76 65 71 28 47 26 73 51 75 71 7 33 6 35 54 51 75 100 3 100 13 88 75 18 72 11 38 50 2 86 14 95 75 94 17
S. maltophilia IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR 0 2 IR IR 86 44 IR IR IR IR
E. cloacae 33 3 91 42 66 41 63 24 51 39 68 40 80 5 100 5 61 36 IR IR IR IR 78 9 67 42 51 39 76 21 50 2 75 4 73 41 100 2

PERSENTASE SENSITIFSENSITIF
PERSENTASE PER ANTIBIOTIK / %S / %S
PER ANTIBIOTIK

Sulfamethoxazole

Sulfamethoxazole
Trimethoprim/

Trimethoprim/
Erythromycin

Erythromycin
Azithromycin

Azithromycin

Minocycline
Clindamycin

Minocycline
Clindamycin

Vancomycin

Vancomycin
Tetracycline

Tetracycline
Doxycycline

Doxycycline
Cefuroxime

Cefuroxime
Gentamicin

Fosfomycin
Gentamicin

Fosfomycin
Ceftaroline

Ceftaroline
BAKTERIBAKTERI
Ertapenem

Tigecycline
Ertapenem

Tigecycline

Cefaazolin

Cefaazolin
Ampicillin

Ampicillin
Penicillin

Penicillin

Linezolid

Linezolid
Colistin

Colistin

%S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N
K. pneumoniae K. pneumoniae 87 339 87 339 79 339 79 339 IR IR 14 IR 256 48 256
IR 14 50 82
48 71
50 77
82 346
71 77 346 55 31 55 31 75 327 75 327 77 26 77 26
A. baumanniiA.complex IR IR IR IR 45 182 45 182 IR IR IR
baumannii complex IR 32 196 32 196 62 13 62 13 47 163 47 163 IR IR 100
IR IR5 100 5
P. aeruginosaP. aeruginosa IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR 70 135 70 135 IR IR IR IR IR IR IR IR
S. aureus S. aureus 90 97 90
IR 97
IR 100
IR 100 20 100
IR 100 103 20 103 20
90 97 90 97
103 90 97 96
90 128 87
97 96 123 100
128 40 100
87 123 85 119 86
40 85 126 86
119 88 88
126 97
88 117 98
88 97 124 98
117 99 129
124 99 129 100 40 100 40
E. coli E. coli 93 72 93 72 87 71 87 71 8 75 89 53 14
75 9 537 8
14 13
7 61
8 76 61
13 76 50 14 50 14 49 70 49 70 67 12 67 12
S. maltophiliaS. maltophilia IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR 72 50 72 50 IR IR 100
IR IR2 100 2
E. cloacae E. cloacae 68 40 68 40 66 38 66 38 IR IR IR IR 80
IR IR5 56
80 59 73
56 40
9 73 40 75 4 75 4 71 35 71 35 50 2 50 2

%S 0-49
%S 50-75
%S 76-100
IR Intrinsik Resistan
Antibiotik tidak diuji
Jumlah <30 isolat

Pola Patogen dan Antibiogram di Indonesia Tahun 2022


156

2.6.2 Jawa Tengah - Daerah Istimewa Yogyakarta


Jenis spesimen : darah
Asal provinsi : Jawa Tengah Daerah Istimewa Yogyakarta
Lokasi : semua rumah sakit

Tabel 116 Pola bakteri yang diisolasi dari spesimen darah di rumah semua rumah sakit
di Jawa Tengah Daerah Istimewa Yogyakarta tahun 2022
No Bakteri Jumlah isolat (%)
1 Escherichia coli 404 22,3
2 Klebsiella pneumoniae 347 19,1
3 Staphylococcus aureus 346 19,1
4 Pseudomonas aeruginosa 145 8,0
5 Acinetobacter baumannii complex 130 7,2
6 Serratia marcescens 115 6,3
7 Enterococcus faecalis 64 3,5
8 Enterobacter cloacae 62 3,4
9 Acinetobacter sp. 50 2,8
10 Acinetobacter lwoffii 43 2,4
11 Salmonella sp. 43 2,4
12 Proteus mirabilis 34 1,9
13 Burkholderia cepacia complex 31 1,7
Total 1814 100
Tiga isolat terbanyak berturut turut adalah Escherichia coli, Klebsiella pneumoniae, dan
Staphylococcus aureus dengan total sebesar 60,5% (1097/1814)

Pola Patogen dan Antibiogram di Indonesia Tahun 2022


157
Tabel 117 Antibiogram spesimen darah semua rumah sakit di Jawa Tengah Daerah Istimewa Yogyakarta tahun 2022
PERSENTASE SENSITIF PER ANTIBIOTIK / %S

Cefoperazone/
Clavulanic Acid

Ciprofloxacin

Moxifloxacin

Meropenem
Levofloxacin
Piperacillin/
Amoxicillin/

Tazobactam
Ceftazidime
Ceftriaxone
Cefotaxime

Ampicillin/
BAKTERI

Aztreonam

Sulbactam

Sulbactam

Imipenem
Cefepime
Amikacin
Cefoxitin

Cefixime
Oxacillin
%S N %S
%S N %S N N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N
E. coli 99 256 81 256 32 174 46 258 57 400 25 8 50 387 42 400 65 141 92 120 93 395 39 395 47 135 46 131 93 137 98 387
K. pneumoniae 93 214 65 211 37 180 50 194 44 345 75 4 43 337 38 342 42 156 77 104 69 340 58 344 72 151 63 147 84 152 91 340
S. aureus 57 258 70 311 70 311 70 311 70 311 IR IR 70 311 70 311 70 311 70 311 68 344 67 240 67 233 70 311 70 311
P. aeruginosa IR IR IR IR 89 84 77 82 IR IR IR IR 72 141 IR IR 63 139 IR IR IR IR 82 49 75 138 72 141 64 61 72 60 81 140
A. baumannii complex IR IR IR IR 70 66 19 68 16 76 10 52 23 124 IR IR 38 124 IR IR 61 46 28 128 28 124 33 69 39 69 38 120
S. marcescens 99 89 90 89 70 46 26 78 40 115 40 115 IR IR IR IR 95 20 93 115 49 115 100 37 100 37 94 36 99 115
E. faecalis 0 20 IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR 100 32 100 32 42 62 46 44 0 1 100 6
E. cloacae 87 37 65 34 46 33 38 34 47 62 100 1 46 57 IR IR IR IR 83 23 64 58 60 62 78 27 67 24 92 25 88 59
Acinetobacter sp. 77 47 30 47 100 2 9 47 29 49 0 2 35 49 0 2 100 3 31 48 33 49 100 2 100 2 37 49
A. lwoffii 97 36 97 36 50 6 84 37 83 40 0 5 93 42 0 5 67 6 63 19 85 40 80 5 80 5 93 40
Salmonella sp. IR IR 96 28 94 16 97 29 95 43 93 43 72 43 86 14 92 12 95 43 72 18 93 14 93 14 93 14 95 43
P. mirabilis 92 25 96 25 77 13 76 29 91 34 0 1 100 33 65 34 67 6 100 1 97 34 41 34 60 5 40 5 100 1 97 34
B. cepacia complex IR IR 6 16 12 17 0 3 11 19 100 29 100 1 100 17 IR IR IR IR 0 10 100 17 12 19 37 10 60 1 0 19
PERSENTASE
PERSENTASE SENSITIF
SENSITIF PER ANTIBIOTIK
PER ANTIBIOTIK / %S / %S

Sulfamethoxazole

Sulfamethoxazole
Trimethoprim/
Trimethoprim/
Erythromycin
Erythromycin

Azithromycin
Azithromycin
Clindamycin
Clindamycin

Vancomycin
Vancomycin
Tetracycline
Tetracycline
Doxycycline
Doxycycline
Cefuroxime
Cefuroxime

Gentamicin
Gentamicin
Doripenem
Doripenem

Ceftaroline
Ceftaroline

BAKTERIBAKTERI
Ertapenem
Ertapenem

Tigecycline
Tigecycline

Cefaazolin
Cefaazolin
Ampicillin
Ampicillin
Penicillin
Penicillin

Linezolid
Linezolid
%S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N
E. coli E. coli 100 235 100
85 235
247 85 247 17 355 17
22 355
312 22 312 0 1 640 1
398 64
IR 398
IR IR IR 31 141 31
IR 141
IR IR IR 49
IR IR
399 49
IR 399
IR IR IR IR IR
K. pneumoniaeK. pneumoniae 98 175 98
84 175
187 84 187 IR IR IR
22 IR
269 22 269 0 3 520 3
344 52
IR 344
IR IR IR 53 156 53
IR 156
IR IR IR 56
IR IR
344 56
IR 344
IR IR IR IR IR
S. aureus S. aureus 70 311 70 311 70
92 311
177 92
12 177
297 12 297 12
70 297
311 70
100 311
9 100 9 70
70 311 74 311
339 74
76 339
333 76
75 333
65 75
61 65
339 61
71 339
343 71
48 343
40 48
84 40
328 84
89 328
344 89
99 344
275 99 275
P. aeruginosaP. aeruginosa IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR 78
IR IR
139 78
IR 139
IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR
A. baumannii A.complex
baumannii complex IR IR IR
65 IR
51 65
IR 51
IR IR IR IR IR IR IR IR IR 27
IR IR
128 27
IR 128
IR IR IR 49 51 49
IR 51
IR IR IR 79
IR IR
128 79
IR 128
IR IR IR IR IR
S. marcescensS. marcescens 99 71 99
96 71
78 96 78 IR IR IR IR IR IR IR IR 40
IR IR
115 40
IR 115
IR IR IR 0 36 0
IR 36
IR IR IR 94
IR IR
115 94
IR 115
IR IR IR IR IR
E. faecalis E. faecalis 98 40 98
89 40
61 89
100 61
34 100
IR 34
IR IR IR IR IR IR IR IR IR 100
IR IR
6 100
39 6
62 397 62 70 62
1 0
IR 1
IR IR
95 IR 95
62 80 62
59 80 59
E. cloacae E. cloacae 73 30 73
84 30
32 84 32 IR IR IR IR IR IR 0 3 600 3
62 60
IR 62
IR IR IR 61 28 61
IR 28
IR IR IR 59
IR IR
59 59
IR 59
IR IR IR IR IR
%S 0-49
AcinetobacterAcinetobacter
sp. sp. 70 47 70 47 0 2 0 472 0 47 29 49 29 49 100 2 100 2 82 49 82 49
%S 50-75
A. lwoffii A. lwoffii 94 36 94 36 0 4 0
11 364 11 36 93 42 93 42 80 5 80 5 53 40 53 40
%S 76-100
Salmonella sp.
Salmonella sp. 100 28 100
97 28
29 97 29 59 39 59
IR 39
IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR 100 14 100
IR 14
IR IR IR 95 43 95
IR 43
IR IR IR IR IRIR Intrinsik Resistan
P. mirabilis P. mirabilis 92 24 92
IR 24
IR IR IR 36 28 36
21 28
24 21 24 59 34 59
IR 34
IR IR IR IR IR IR IR IR IR 35
IR IR
34 35
IR 34
IR IR IR IR IR Antibiotik tidak diuji
B. cepacia complex
B. cepacia complex IR IR IR
33 IR
18 33
IR 18
IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR6 IR
18 6
IR 18
IR IR IR 0 1 0
IR 1
IR IR IR 100
IR IR
29 100
IR 29
IR IR IR IR IR Jumlah <30 isolat

Pola Patogen dan Antibiogram di Indonesia Tahun 2022


158

Jenis spesimen : darah


Asal provinsi : Jawa Tengah Daerah Istimewa Yogyakarta
Lokasi : semua rumah sakit

Tabel 118 Pola bakteri yang mungkin sebagai kontaminan yang diisolasi dari spesimen
darah semua rumah sakit di Jawa Tengah Daerah Istimewa Yogyakarta tahun 2022
No Bakteri Jumlah isolat (%)
1 Staphylococcus hominis 654 38,2
2 Staphylococcus haemolyticus 502 29,4
3 Staphylococcus epidermidis 277 16,2
4 Staphylococcus urealyticus 55 3,2
5 Staphylococcus capitis 54 3,2
6 Micrococcus luteus 52 3,0
7 Kocuria kristinae 45 2,6
8 Staphylococcus warneri 36 2,1
9 Staphylococcus, coagulase negative 35 2,0
Total 1710 100
Catatan: Bakteri dianggap sebagai kontaminan karena merupakan bagian dari flora nomal
kulit. Bila terdapat pertumbuhan spesies bakteri tersebut, maka keputusan bakteri sebagai
kontaminan atau patogen perlu didiskusikan dengan klinisi berdasarkan kondisi klinis
pasien.

Pola Patogen dan Antibiogram di Indonesia Tahun 2022


159

Tabel 119 Antibiogram yang mungkin sebagai kontaminan dari spesimen darah semua rumah sakit di Jawa Tengah Daerah Istimewa
Yogyakarta tahun 2022
PERSENTASE SENSITIF PER ANTIBIOTIK / %S

Clavulanic Acid

Ciprofloxacin

Moxifloxacin

Meropenem
Levofloxacin
Piperacillin/
Amoxicillin/

Tazobactam
Ceftriaxone

Doripenem
Cefotaxime

Ampicillin/
BAKTERI

Aztreonam

Sulbactam

Imipenem
Cefepime
Amikacin
Cefoxitin

Oxacillin

%S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N
S. hominis 26 610 28 631 100 1 28 631 28 631 28 631 IR IR 28 631 28 631 28 631 57 636 57 622 57 611 28 631 28 631 28 631
S. hemolyticus 8 487 9 487 100 7 9 487 9 487 9 487 IR IR 9 487 9 487 9 487 20 497 21 463 20 447 9 487 9 487 9 487
S. epidermidis 24 261 25 260 25 260 25 260 25 260 IR IR 25 260 25 260 25 260 47 273 50 237 49 236 25 260 25 260 25 260
S. urealyticus 16 65 17 100 98 17 100 17 100 17 100 IR IR 17 100 17 100 17 100 29 55 26 54 26 53 17 100 17 100 17 100
S. capitis 29 51 29 51 29 51 29 51 29 51 IR IR 29 51 29 51 29 51 39 51 42 48 42 48 29 51 29 51 29 51
M. luteus 50 2 0 1 100 1 0 1 0 2 0 2 0 1
K. kristinae
S. warneri 36 33 36 36 36 36 36 36 36 36 IR IR 36 36 36 36 36 36 60 35 56 32 62 34 36 36 36 36 36 36
CoNS 50 32 53 30 53 30 53 30 53 30 IR IR 53 30 53 30 53 30 67 33 67 33 70 33 53 30 53 30 53 30

PERSENTASE
PERSENTASE SENSITIFSENSITIF PER ANTIBIOTIK
PER ANTIBIOTIK / %S / %S

Sulfamethoxazole
Sulfamethoxazole
Trimethoprim/
Trimethoprim/
Erythromycin
Erythromycin

Azithromycin
Azithromycin
Clindamycin
Clindamycin

Vancomycin
Vancomycin
Tetracycline
Tetracycline
Doxycycline
Doxycycline
Cefuroxime
Cefuroxime

Gentamicin
Gentamicin

BAKTERIBAKTERI
Ertapenem

Tigecycline
Ertapenem

Tigecycline

Cefaazolin
Cefaazolin
Ampicillin
Ampicillin
Penicillin
Penicillin

Linezolid
Linezolid
%S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N
S. hominis S. hominis28 631 96 28 601
631 96
8 601 8 605 28
605 8 631
605 28 631 91
28 634
631 53
91 612
634 100
53 612
2 100 2
64 634 64 636
39 634 20
39 636 20 626
10 55 10 97
55 626
627 97
95 627 95 616
616
S. hemolyticus
S. hemolyticus 9 421
9 487 99 487 99
1 421 1 476 91 487
476 476 9 487 339 496
487 27
33 476
496 57
27 476
7 57 489
63 7 63 497
22 489 29
22 497 29 493
17 63 17 96
63 493
496 96
99 496 99 471
471
S. epidermidis
S. epidermidis 25 220
25 260 96 260 10
96 220 10 266 25
266 10 260
266 25 260 54
25 274
260 47
54 270
274 67
47 270
9 67 272
81 9 81 274
38 272 30
38 274 30 268
10 47 10 94
47 268
273 94
99 273 99 260
260 %S 0-49
S. urealyticus
S. urealyticus 17 100
17 100 98 98
52 13 52 13 54 17
54 13 100
54 17 100 95
17 100
55 957 55
54 7 54 93 54 93 7 54
55 7 55 65 54 10065 54 100
98 54 98 54 %S 50-75
S. capitis S. capitis 29 51 94 29 48
51 94
8 48
52 8 52 298 52 29 51 81
51 29 52
51 43
81 51
52 43 51 88 51 37 88 51 37 51 100 50 100 50
52 100
98 52 98 52
%S 76-100
M. luteus M. luteus 0 1 0 1 0 21 0 2 50 2 50
0 12 100
0 1 100
0 1 0 21 0 12 0 1 100
0 21 100 2
K. kristinae K. kristinae IR Intrinsik Resistan
S. warneri S. warneri36 36 86 36 35
36 86
9 35
34 9 34 9
36 34
36 36 36 36
97 36
35 97
62 35
34 62 34 80 35 80
51 35 51 35 94 35 94
100 35 100 35
34 100 34 Antibiotik tidak diuji
CoNS CoNS 53 31
53 30 100 30 100
19 31
32 19 32 19
53 32
30 53 30 53
82 30
33 82
45 33
31 45
0 31
2 0
82 2
33 82
39 33 39
0 33
2 0
90 2
31 90
91 31
32 91
97 32
31 97 31 Jumlah <30 isolat

Pola Patogen dan Antibiogram di Indonesia Tahun 2022


160

Jenis spesimen : urin


Asal provinsi : Jawa Tengah Daerah Istimewa Yogyakarta
Lokasi : semua rumah sakit

Tabel 120 Pola bakteri yang diisolasi dari spesimen urin di rumah semua rumah sakit di
Jawa Tengah Daerah Istimewa Yogyakarta tahun 2022
No Bakteri Jumlah isolat (%)
1 Escherichia coli 763 53,5
2 Klebsiella pneumoniae 247 17,3
3 Pseudomonas aeruginosa 96 6,7
4 Enterococcus faecalis 85 6,0
5 Proteus mirabilis 58 4,1
6 Enterobacter cloacae 51 3,6
7 Staphylococcus aureus 42 2,9
8 Burkholderia cepacia complex 46 3,2
9 Acinetobacter baumannii complex 38 2,7
Total 1426 100
Tiga isolat terbanyak berturut turut adalah Escherichia coli, Klebsiella pneumoniae dan
Pseudomonas aeruginosa dengan total sebesar 77,5% (1106/1426)

Pola Patogen dan Antibiogram di Indonesia Tahun 2022


161

Tabel 121 Antibiogram spesimen urin semua rumah sakit di Jawa Tengah Daerah Istimewa Yogyakarta tahun 2022
PERSENTASE SENSITIF PER ANTIBIOTIK / %S

Cefoperazone/
Clavulanic Acid

Ciprofloxacin

Moxifloxacin

Meropenem
Levofloxacin
Piperacillin/
Amoxicillin/

Tazobactam
Ceftazidime
Ceftriaxone
Cefotaxime

Ampicillin/
BAKTERI

Aztreonam

Sulbactam

Sulbactam

Imipenem
Cefepime
Amikacin
Cefoxitin

Cefixime
Oxacillin

%S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N
E. coli 99 544 72 540 40 319 44 553 56 755 26 23 49 718 33 752 57 65 86 139 90 743 29 754 38 198 36 190 92 215 98 742
K. pneumoniae 96 179 72 179 34 95 48 179 45 245 25 4 45 237 32 244 42 19 78 41 68 240 34 244 42 65 37 65 82 68 93 244
P. aeruginosa IR IR IR IR 91 64 63 65 IR IR IR IR 54 95 IR IR 44 87 IR IR IR IR 67 18 59 91 54 94 41 29 50 28 62 90
E. faecalis 0 27 0 2 IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR 97 36 44 9 97 36 49 78 53 55 0 2 80 5
P. mirabilis 97 34 100 34 83 29 95 40 97 58 100 1 100 57 66 58 100 2 83 12 100 58 45 58 44 18 39 18 100 1 97 58
E. cloacae 100 38 51 37 26 23 42 36 42 50 0 3 42 45 IR IR IR IR 60 10 56 48 48 50 64 14 62 13 69 16 92 48
B. cepacia complex IR IR 5 21 5 21 0 4 0 25 72 43 0 25 IR IR IR IR 64 11 0 24 68 25 33 18 92 25
S. aureus 69 32 78 40 78 40 78 40 78 40 IR IR 78 40 78 40 78 40 78 40 62 42 61 31 72 29 78 40 78 40
A. baumannii complex IR IR IR IR 84 25 24 25 10 10 4 26 18 34 IR IR 40 35 IR IR 63 8 24 34 14 36 22 9 56 9 39 33

Pola Patogen dan Antibiogram di Indonesia Tahun 2022


162

Tabel 121 Antibiogram spesimen urin semua rumah sakit di Jawa Tengah Daerah Istimewa Yogyakarta tahun 2022 (lanjutan)
PERSENTASE SENSITIF
PERSENTASE PER ANTIBIOTIK
SENSITIF / %S / %S
PER ANTIBIOTIK

Sulfamethoxazole

Sulfamethoxazole
Trimethoprim/

Trimethoprim/
Erythromycin

Erythromycin
Azithromycin

Azithromycin
Clindamycin

Clindamycin

Vancomycin

Vancomycin
Tetracycline

Tetracycline
Doxycycline

Doxycycline
Cefuroxime

Cefuroxime
Gentamicin

Gentamicin

Fosfomycin

Fosfomycin
Doripenem

Doripenem

Ceftaroline

Ceftaroline
BAKTERIBAKTERI
Ertapenem

Ertapenem
Tigecycline

Tigecycline

Cefaazolin

Cefaazolin
Ampicillin

Ampicillin
Penicillin

Penicillin

Linezolid

Linezolid
%S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N
oli E. coli 99 526 99
82 526
641 82 641 12 756 12
18 756
558 18 558 0 2 620 752
2 62
IR 752
IR IR IR 39 221 39
IR 221
IR IR IR 47
IR 747
IR 47
IR 747
IR IR IR 86
IR 161
IR 86 161
pneumoniaeK. pneumoniae 97 172 97
68 172
202 68 202 IR IR IR
13 IR
176 13 176 0 1 610 245
1 61
IR 245
IR IR IR 31 70 31IR 70
IR IR IR 46
IR 244
IR 46
IR 244
IR IR IR IR IR
aeruginosaP. aeruginosa IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR 94
IR IR 63 IR 63
IR 94
IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR
aecalis E. faecalis 87 63 87
95 63
73 95
99 73
81 99
IR 81
IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR
100 IR3 100
33 813 33
32 81
76 32 76 IR IR 96
IR IR
80 96
82 80
78 82
71 78
14 71 14
mirabilis P. mirabilis 92 39 92
IR 39
IR IR IR 57 58 57
34 58
38 34 38 76 58 76
IR 58
IR IR IR IR IR IR IR IR IR 57
IR 58
IR 57
IR 58
IR IR IR IR IR
loacae E. cloacae 77 31 77
74 31
38 74 38 IR IR IR IR IR IR 0 1 600 501 60
IR 50
IR IR IR 41 17 41IR 17
IR IR IR 50
IR 50
IR 50
IR 50
IR IR IR IR IR
B. cepacia complex
cepacia complex IR
IR IR 42 IR
26 42
IR 26
IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR8 25
IR IR
8 25
IR IR IR IR IR IR IR 86
IR 43
IR 86
IR 43
IR IR IR IR IR IR IR
aureus S. aureus 78 40 78 40 78
96 40
22 96
13 22
32 13 32 13
78 32
40 78
100 402 100 2 78 40
78 40 41 78
81 41
37 81
100 37
11 100
60 11
40 60
80 40 80
60 40
5 60 5 90
90 39 98 39
42 98
100 42
30 100 30
baumanniiA.complex
baumannii complex IR
IR IR 47 IR
34 47
IR 34
IR IR IR IR IR IR IR IR 36
IR IR 25 IR 25
IR 36
IR IR IR 11 9 11 IR 9
IR IR IR 58
IR 36
IR 58
IR 36
IR IR IR IR IR IR IR
%S 0-49
%S 50-75
%S 76-100
IR Intrinsik Resistan
Antibiotik tidak diuji
Jumlah <30 isolat

Pola Patogen dan Antibiogram di Indonesia Tahun 2022


163

Jenis spesimen : saluran napas bawah


Asal provinsi : Jawa Tengah Daerah Istimewa Yogyakarta
Lokasi : semua rumah sakit

Tabel 122 Pola bakteri yang diisolasi dari spesimen saluran napas bawah semua rumah sakit
di Jawa Tengah Daerah Istimewa Yogyakarta tahun 2022
No Bakteri Jumlah Isolat (%)
1 Klebsiella pneumoniae 1525 34,6
2 Pseudomonas aeruginosa 693 15,7
3 Acinetobacter baumannii complex 588 13,3
4 Escherichia coli 377 8,6
5 Staphylococcus aureus 368 8,4
6 Enterobacter cloacae 277 6,3
7 Stenotrophomonas maltophilia 187 4,2
8 Acinetobacter sp. 127 2,9
9 Serratia marcescens 68 1,5
10 Acinetobacter nosocomialis 67 1,5
11 Klebsiella aerogenes 62 1,4
12 Acinetobacter lwoffii 36 0,8
13 Klebsiella oxytoca 30 0,7
Total 4405 100
Tiga isolat terbanyak berturut-turut adalah Klebsiella pneumoniae, Pseudomonas aeruginosa
dan Acinetobacter baumannii complex sebesar 63,6% (2806/4405).

Pola Patogen dan Antibiogram di Indonesia Tahun 2022


164

Tabel 123 Antibiogram spesimen saluran napas bawah semua rumah sakit di Jawa Tengah Daerah Istimewa Yogyakarta tahun 2022
PERSENTASE SENSITIF PER ANTIBIOTIK / %S

Cefoperazone/
Clavulanic Acid

Ciprofloxacin

Moxifloxacin

Meropenem
Levofloxacin
Piperacillin/
Amoxicillin/

Tazobactam
Ceftazidime
Ceftriaxone
Cefotaxime

Ampicillin/
BAKTERI

Aztreonam

Sulbactam

Sulbactam

Imipenem
Cefepime
Amikacin
Cefoxitin

Cefixime
Oxacillin

%S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S %SN N %S N %S N %S N %S N %S N
K. pneumoniae 0 1 98 1352 87 1345 58 546 75 1142 74 1510 69 49 73 1418 65 1496 64 337 88 125
88 1468 67 1509 71 355 64 259 87 308 96 1457
P. aeruginosa IR IR IR IR 93 540 83 543 IR IR IR IR 77 688 IR IR 63 661 IR IR IR IR 71 127
76 671 71 690 55 224 60 175 76 661
A. baumannii complex IR IR IR IR 76 439 45 445 10 203 19 354 36 554 0 16 IR IR 42 551 IR IR 36 98
36 573 35 556 19 187 40 150 42 537
E. coli 0 1 100 317 77 314 32 143 36 272 58 373 44 9 44 355 37 371 65 81 86 44
92 366 27 373 31 99 30 69 90 78 97 367
S. aureus 69 278 77 332 77 332 77 332 77 332 IR IR 77 332 77 332 77 332
77 332 74 358 72 281 71 269 77 332 77 332
E. cloacae 96 244 85 237 IR 103 IR 221 70 272 31 13 70 248 IR IR IR IR 81 21
85 263 75 268 69 55 63 38 84 50 94 268
S. maltophilia IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR 36 83 IR IR IR IR IR IR IR IR 65 77 IR IR IR IR
Acinetobacter sp. 79 121 35 120 0 2 15 119 35 120 0 2 43 123 0 1 50 2 35 123 32 123 33 3 0 1 39 122
S. marcescens 92 61 77 61 57 21 40 52 43 68 50 2 39 66 IR IR IR IR 86 7 79 68 46 68 80 15 79 14 88 16 91 67
K. aerogenes 98 47 94 46 67 30 81 42 82 61 33 3 79 57 IR IR IR IR 85 13 90 60 80 60 79 19 78 18 48 21 90 61
A. lwoffii 89 27 85 27 50 6 83 24 80 30 0 3 80 30 25 4 100 2 61 18 73 30 67 6 75 4 83 29
K. oxytoca 93 28 100 26 85 13 91 21 96 28 100 26 67 27 50 8 100 25 90 29 90 10 100 6 83 6 89 26

Pola Patogen dan Antibiogram di Indonesia Tahun 2022


165

Tabel 123 Antibiogram spesimen saluran napas bawah semua rumah sakit di Jawa Tengah Daerah Istimewa Yogyakarta tahun 2022 (lanjutan)
PERSENTASE SENSITIFSENSITIF
PERSENTASE PER ANTIBIOTIK / %S / %S
PER ANTIBIOTIK

Sulfamethoxazole

Sulfamethoxazole
Trimethoprim/

Trimethoprim/
Erythromycin

Erythromycin
Azithromycin

Azithromycin
Clindamycin

Clindamycin

Vancomycin

Vancomycin
Tetracycline

Tetracycline
Doxycycline

Doxycycline
Cefuroxime

Cefuroxime
Gentamicin

Gentamicin
Doripenem

Doripenem

Ceftaroline

Ceftaroline
BAKTERIBAKTERI
Ertapenem

Ertapenem
Tigecycline

Tigecycline

Cefaazolin

Cefaazolin
Ampicillin

Ampicillin
Penicillin

Penicillin

Linezolid

Linezolid
%S N %S NN %S%S NN %S %S NN %S N %S N %S N %S N %S NN %S %S NN %S N %S N %S N %S N %S NN %S %S NN %S N %S N
neumoniae
K. pneumoniae 98 1084 9886 1084
1054 8686 1054
72 IR
86 IR
72 24
IR 702
IR 24 702 67 12 67
79 1493
12 79IR 1493IR IR IR 64 340 IR
64 IR
340 IR IR 72
IR 1453
IR 72IR 1453IR IR IR IR IR
eruginosa
P. aeruginosa IR IR IRIR IRIR IRIR IRIR IR IR IR IR IR IR IR IR 82
IR 686
IR 82IR 686IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR IRIR IRIR IRIR IR IR IR IR
baumanniiA. complex
baumannii complex IR IR IR71 IR328 71IR 328
IR IR IR IR IR IR IR IR IR 36
IR 572
IR 36IR 572IR IR IR 28 72 IR
28 IR
72 IR IR 71
IR 539
IR 71IR 539 IR IR IR IR IR
oli E. coli 98 256 9896 256
253 9688 253
34 888 373
34 89 258
373 9 258 57 372 57IR 372IR IR IR 36 81 IR
36 IR
81 IR IR 41
IR 354
IR 41IR 354 IR IR IR IR IR
ureus S. aureus 77 332 77 332 7796 332
332 231 9616 231
311 16 311 77
16 332
311 100
77 73
332 77
100 332 85 332
73 77 357 8582 357
347 95
82 103
347 71
95 339
103 79
71 356
339 80
79 100
356 93
80 331 9392 331
100 339 99
92 311
339 99 311
loacae E. cloacae 91 194 9191 194
191 9181 191
16 IR
81 IR
16 IR IR IR IR 25 8 25
81 270
8 81IR 270 IR IR IR 55 58 IR
55 IR
58 IR IR 77
IR 255
IR 77IR 255 IR IR IR IR IR
maltophilia
S. maltophilia IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR IRIR IRIR IRIR IR IR IR IR IR IR IR IR 83
IR 166
IR 83IR 166 IR IR IR IR IR
netobacter sp.
Acinetobacter sp. 85 120 8550 120 2 50 2 1 119 1 119 37 124 37 124 0 1 0 1 66 119 66 119
marcescens
S. marcescens 90 49 9090 4949 9067 493 IR
67 IR
3 IR IR IR IR IR IR 46
IR IR68 46IR 68IR IR IR 0 15 IR
0 IR
15 IR IR 90
IR IR67 90IR 67IR IR IR IR IR
erogenesK. aerogenes 92 38 9292 3838 92 100 381 IR
100 IR
1 IR IR IR IR 90 60 90IR 60IR IR IR 67 21 IR
67 IR
21 IR IR 78
IR IR60 78IR 60IR IR IR IR IR
woffii A. lwoffii 88 24 880 241 100
0 1 17
100 24
1 17 24 80 30 80 30 67 3 67 3 79 29 79 29
xytoca K. oxytoca 100 20 100
100 2019 100
100 191 IR
100 IR
1 31
IR 13
IR 31 13 0 2 930 228 93IR 28IR IR IR 75 8 IR
75 IR
8 IR IR 96
IR IR26 96IR 26IR IR IR IR IR

%S 0-49
%S 50-75
%S 76-100
IR Intrinsik Resistan
Antibiotik tidak diuji
Jumlah <30 isolat

Pola Patogen dan Antibiogram di Indonesia Tahun 2022


166

2.6.3 Jawa Timur


Jenis spesimen : darah
Asal provinsi : Jawa Timur
Lokasi : semua rumah sakit

Tabel 124 Pola bakteri yang diisolasi dari spesimen darah semua rumah sakit di Jawa
Timur tahun 2022
No Bakteri Jumlah isolat (%)
1 Escherichia coli 405 21,6
2 Klebsiella pneumoniae 402 21,5
3 Staphylococcus aureus 379 20,2
4 Acinetobacter baumannii complex 250 13,3
5 Pseudomonas aeruginosa 144 7,7
6 Enterococcus faecalis 114 6,1
7 Enterobacter cloacae 95 5,1
8 Salmonella sp. 49 2,6
9 Serratia marcescens 35 1,9
Total 1873 100
Tiga isolat terbanyak berturut turut adalah Escherichia coli, Klebsiella pneumoniae, Klebsiella
pneumonia dan Staphylococcus aureus dengan total sebesar 63,3% (1186/1873).

Pola Patogen dan Antibiogram di Indonesia Tahun 2022


167

Tabel 125 Antibiogram spesimen darah semua rumah sakit di Jawa Timur tahun 2022
PERSENTASE SENSITIF PER ANTIBIOTIK / %S

Cefoperazone/
Clavulanic Acid

Ciprofloxacin

Moxifloxacin

Meropenem
Levofloxacin
Piperacillin/
Amoxicillin/

Tazobactam
Ceftazidime
Ceftriaxone
Cefotaxime

Ampicillin/
BAKTERI

Aztreonam

Sulbactam

Sulbactam

Imipenem
Cefepime
Amikacin
Cefoxitin

Cefixime
Oxacillin

%S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N
E. coli 70 149 94 400 62 389 40 283 37 377 50 379 45 399 36 371 62 244 64 237 91 295 26 323 30 231 43 209 84 198 95 382
K. pneumoniae 46 160 94 387 50 379 35 237 32 379 38 381 0 1 37 385 29 374 35 300 40 296 55 327 37 285 45 278 61 201 82 197 88 380
S. aureus 73 182 70 343 70 343 70 343 70 343 IR IR 70 343 70 343 70 343 70 343 71 351 67 325 74 185 70 343 70 343
A. baumannii complex IR IR IR IR 49 232 25 230 15 138 5 229 26 233 IR IR 34 227 IR IR 31 201 23 215 27 238 21 209 62 13 33 138 33 231
P. aeruginosa IR IR IR IR 89 139 69 135 IR IR IR IR 68 139 IR IR 50 139 IR IR IR IR 68 107 68 121 70 141 60 113 67 6 72 83 81 138
E. faecalis 0 61 0 30 IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR 85 20 100 1 100 2 53 45 39 99 0 1 100 3
E. cloacae 5 39 88 93 57 90 41 61 37 89 49 90 44 89 IR IR IR IR 63 70 73 75 34 68 64 61 65 48 80 46 90 89
Salmonella sp. 90 20 IR IR 92 48 94 34 80 45 98 46 86 49 58 45 86 29 69 29 97 36 20 25 89 26 100 28 89 26 91 46
S. marcescens 50 4 83 30 89 27 100 5 76 29 86 29 0 1 86 28 IR IR IR IR 86 28 86 28 85 26 83 29 100 4 100 4 96 28

PERSENTASE SENSITIFSENSITIF
PERSENTASE PER ANTIBIOTIK / %S / %S
PER ANTIBIOTIK

Sulfamethoxazole

Sulfamethoxazole
Trimethoprim/

Trimethoprim/
Erythromycin

Erythromycin
Azithromycin

Azithromycin
Clindamycin

Clindamycin

Vancomycin

Vancomycin
Tetracycline

Tetracycline
Doxycycline

Doxycycline
Cefuroxime

Cefuroxime
Gentamicin

Gentamicin
Doripenem

Doripenem

Ceftaroline

BAKTERIBAKTERI Ceftaroline
Ertapenem

Ertapenem
Tigecycline

Tigecycline

Cefaazolin

Cefaazolin
Ampicillin

Ampicillin
Penicillin

Penicillin

Linezolid

Linezolid
%S N %S%S N N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N
E. coli E. coli 100 197 100
67 356
197 67 356 12 362 17
12 382
362 17 382 64 395 64
IR 395
IR IR IR 29 177 29
IR 177
IR IR IR 42
IR 389 IR 389
IR 42 IR IR IR IR IR
K. pneumoniae
K. pneumoniae 93 195 55
93 363 0 363
195 55 4 IR
0 IR
4 13
IR 376
IR 13 376 51 386 51
IR 386
IR IR IR 64 185 64
IR 185
IR IR IR 41
IR 382 IR 382
IR 41 IR IR IR IR IR
S. aureus S. aureus 70 343 70
70 343
343 95
70 152 4 319
343 95 152 4 319 704 343 0 343
319 70 9 70
0 10
9 80
70 368
10 81
80 345
368 50 2
81 345 51
50 320
2 80
51 352
320 44 9
80 352 82
44 337
9 93
82 318
337 97
93 358
318 97 358
A. baumanniiA.complex
baumannii complex IR IR 38
IR 230 IR 230
IR 38 IR IR IR IR IR IR IR IR IR 31
IR 234 IR 234
IR 31 IR IR IR 17 6 IR
17 IR
6 IR IR 61
IR 241 IR 241
IR 61 IR IR IR IR IR
P. aeruginosa
P. aeruginosa IR IR IR
IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR 69
IR 139 IR 139
IR 69 IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR
E. faecalis E. faecalis 96 28 5396 68
28 95
53 104 IR 104
68 95 IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR 37 57 15
37 103
57 15 103 IR IR 85
IR 98
IR 75
85 109
98 75 109
E. cloacae E. cloacae 91 43 5191 86
43 51 86 IR IR IR IR IR IR 61 92 61
IR IR
92 IR IR 50 44 50
IR IR
44 IR IR 53
IR 91 IR
IR 53 IR
91 IR IR IR IR
Salmonella sp.
Salmonella sp. 100 23 100
60 42
23 60 42 47 43 47 IR IR
43 IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR 91 23 91
IR IR
23 IR IR 98 48 98
IR IR
48 IR IR IR IR
S. marcescens
S. marcescens 91 21 7991 29
21 100 1 100
79 29 IR IR
1 IR IR IR IR IR IR 86
IR 29 IR
IR 86 IR
29 IR IR 0 6 IR
0 IR
6 IR IR 87
IR 30 IR
IR 87 IR
30 IR IR IR IR
%S 0-49
%S 50-75
%S 76-100
IR Intrinsik Resistan
Antibiotik tidak diuji
Jumlah <30 isolat

Pola Patogen dan Antibiogram di Indonesia Tahun 2022


168

Jenis spesimen : darah


Asal provinsi : Jawa Timur
Lokasi : semua rumah sakit

Tabel 126 Pola bakteri yang mungkin sebagai kontaminan yang diisolasi dari spesimen
darah semua rumah sakit di Jawa Timur tahun 2022
No Bakteri Jumlah isolat (%)
1 Staphylococcus hominis 1074 30,1
2 Staphylococcus haemolyticus 1019 28,6
3 Staphylococcus epidermidis 672 18,8
4 Staphylococcus capitis 128 3,6
5 Staphylococcus, coagulase negative 99 2,8
6 Staphylococcus saprophyticus 66 1,8
7 Corynebacterium sp. 62 1,7
8 Staphylococcus cohnii 57 1,6
9 Staphylococcus sciuri 52 1,5
10 Dermacoccus nishinomiyaensis 49 1,4
11 Kocuria kristinae 48 1,3
12 Staphylococcus equorum 46 1,3
13 Staphylococcus warneri 44 1,2
14 Micrococcus luteus 41 1,1
15 Bacillus cereus 39 1,1
16 Staphylococcus sciuri 39 1,1
17 Corynebacterium matruchotii 33 0,9
Total 3568 100
Catatan : Bakteri dianggap sebagai kontaminan karena merupakan bagian dari flora nomal
kulit. Bila terdapat pertumbuhan spesies bakteri tersebut, maka keputusan bakteri sebagai
kontaminan atau patogen perlu didiskusikan dengan klinisi berdasarkan kondisi klinis pasien.

Pola Patogen dan Antibiogram di Indonesia Tahun 2022


169

Tabel 127 Antibiogram yang mungkin sebagai kontaminan dari spesimen darah semua rumah sakit di Jawa Timur tahun
PERSENTASE SENSITIF PER ANTIBIOTIK / %S

Cefoperazone/
Clavulanic Acid

Ciprofloxacin

Moxifloxacin

Meropenem
Levofloxacin
Piperacillin/
Amoxicillin/

Tazobactam
Ceftriaxone
Cefotaxime

Ampicillin/
BAKTERI

Aztreonam

Sulbactam

Sulbactam
Cefepime
Amikacin
Cefoxitin

Oxacillin

%S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N
S. hominis 23 308 21 989 16 45 21 989 21 989 21 989 IR IR 21 989 21 989 21 989 21 989 52 943 49 915 50 670 21 989
S. haemolyticus 6 369 5 975 21 19 5 975 5 975 5 975 IR IR 5 975 5 975 5 975 5 975 21 919 20 877 23 561 5 975
S. epidermidis 25 401 25 609 17 18 25 609 25 609 25 609 IR IR 25 609 25 609 25 609 25 609 56 630 51 581 65 224 25 609
S. capitis 24 41 25 122 17 6 25 122 25 122 25 122 IR IR 25 122 25 122 25 122 25 122 39 115 38 107 41 73 25 122
CoNS 23 88 22 85 50 2 22 85 22 85 22 85 IR IR 22 85 22 85 22 85 22 85 52 27 41 91 25 8 22 85
S. saprophyticus 57 28 36 45 25 4 36 45 36 45 36 45 IR IR 36 45 36 45 36 45 36 45 57 61 70 59 59 34 36 45
Corynebacterium sp. 0 2 0 1 0 1 0 1 0 1 23 60 0 2 27 60
S. cohnii 0 51 2 52 0 1 2 52 2 52 2 52 IR IR 2 52 2 52 2 52 2 52 14 52 9 47 2 52
S. sciuri 6 17 30 46 0 2 30 46 30 46 30 46 IR IR 30 46 30 46 30 46 30 46 56 45 54 41 45 29 30 46
D. nishinomiyaensis 100 3 33 3 0 1 67 3 0 1 0 1
K. kristinae 100 1 0 1 100 1
S. equorum 5 42 5 41 5 42 30 40 23 40
S. warneri 44 9 35 43 0 1 35 43 35 43 35 43 IR IR 35 43 35 43 35 43 35 43 53 38 64 39 56 32 35 43
M. luteus 100 20 62 21 100 2 57 7 75 20 60 5
S. lentus 14 7 47 36 100 1 47 36 47 36 47 36 IR IR 47 36 47 36 47 36 47 36 72 36 70 33 72 29 47 36
B. cereus 0 15 0 2 100 3 0 2 17 18 15 33 100 3 41 32
C. matruchotii 3 33 9 33

Pola Patogen dan Antibiogram di Indonesia Tahun 2022


170

Tabel 127 Antibiogram yang mungkin sebagai kontaminan dari spesimen darah semua rumah sakit di Jawa Timur tahun 2022 (lanjutan)
PERSENTASE
PERSENTASE SENSITIF
SENSITIF PER ANTIBIOTIK
PER ANTIBIOTIK / %S / %S

Sulfamethoxazole
Sulfamethoxazole
Trimethoprim/
Trimethoprim/
Erythromycin
Erythromycin

Azithromycin
Azithromycin
Clindamycin
Clindamycin

Vancomycin
Vancomycin
Tetracycline
Tetracycline
Doxycycline
Doxycycline
Cefuroxime
Cefuroxime

Gentamicin
Gentamicin
BAKTERIBAKTERI Ertapenem
Ertapenem

Tigecycline
Tigecycline

Cefaazolin
Cefaazolin
Ampicillin
Ampicillin
Penicillin
Penicillin

Linezolid
Linezolid
%S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N
ominis S. hominis 21 541 96
96 989
989 21 8 541 989 21 989 21
8 867
867 8 867 21 80 989 856 43 856 42
43 982
982 80 811 42
35 811
920 35 920 44 913 44
84 913
836 84
89 836
983 89 983
S. haemolyticus 5
aemolyticus 975 98 397 98
5 975 1 397 975 5 975 40
893 1 893 15 893 5 975 851 24 851 40
24 984
984 40 800 40
23 800
921 23
100 1 100
921 1
50 888 50
82 888
844 82
90 844
980 90 980
S. epidermidis 25
pidermidis 609 25 170 95
95 609 5 170 609 25 609 25
5 567
567 5 567 25 53 650 53
609 0 570
570 41
41 650 1 0
56 1
585 56
33 585
627 33
37 38 37
627 38 40
40 582 81 582
589 81
90 589
614 90 614
pitis S. capitis 25 122 25 59 97
97 122 6 59
110 6 110 25 122 25 122 25
6 110 69 120 69
122 108 44 108 63
44 120 100 63
42 100
116 42 116 84 113 84
82 113
106 82
88 106
122 88 122
S CoNS 22 67 85
85 22 3 676 3
88 6 6
88 22 85 22 85 22
88 40 85 87 24 87 52
24 91
91 40 90 52
24 90
87 24 87 24 92 24 97 92
85 97
94 85
89 94 89
S. saprophyticus 36
prophyticus 45 100 23 100
36 45 5 23
41 5 5
41 36 45 36 45 36
41 77 62 77
45 58 66 58 61
66 62 49 61
50 49
60 50
56 60 41 61
61 16
16 56 73 41
48 73
93 48
44 93 44
Corynebacterium
nebacterium sp. sp. 24 58 24
0 58
1 0 1 60 60 20 60 48
20 55
55 60 60 48
25 604 25 4 33 3 33
91 3
58 91
97 58
57 97 57
hnii S. cohnii 2 52 2 52 0 53 0 53 02 53
52 2 52 572 53 57
52 2 53
52 2 52 70 53 702 53
54 2 54 70 53 70 81 53
52 81
93 52
54 93 54
iuri S. sciuri 30 20 90
90 46
46 30 14 20 46 30 46 30
30 43
43 14 43 14 67 46 45 24 45 54
24 48
48 67 37 54
42 37
45 42 45 69 42 69 42
39 69
80 39
49 80 49
D. nishinomiyaensis
shinomiyaensis 50 2 50 2 67 3 67
33 3 33 3 67 3 67
33 3 33 3 33 3 33
67 3 673 3
67 3 67
istinae K. kristinae 100 1 100 1 100 1 100
0 1 0 1 100 1 100
0 1 0 1 100 1 100 1 100 1 100 1
quorum S. equorum 0 42 0 42 0 42 44 41 448 41
40 8 40 49 41 497 41
42 7 42 55 42 55 65 42
40 65
79 40
42 79 42
arneri S. warneri 35 43 100 25 100
35 43 8 25
36 8 8
36 35 43 35 43 35
36 88 43 38 50 38 58
50 41
41 88 33 58
36 33
39 36 39 75 36 75 88 36
34 88 34
40 88 40
uteus M. luteus 72 18 72 18 86 71 21 71 21 91
21 86 21 91
71 21 71 21 76 21 10076 21
20 100 20 100 20
ntus S. lentus 47 36 100 25 100
47 36 38 34 38 34 38
25 36 47 36 47
47 34 73 37 73
36 35 20 35 68
20 37 25 68
53 25
36 53 36 61 33 61 84 33
31 84
92 31
39 92 39
reus B. cereus 0 1 0 1 0 16 0 16 0 16 33 3 33 3
82 34 82 34 33 3 33
41 3
32 41 32 0 1 0
60 15 60
100 54 100 4
C. matruchotii
atruchotii 9 32 9 32 57 28 573 28
33 3 33 15 33 15 33 100 31 100 31
32 100 32
%S 0-49
%S 50-75
%S 76-100
IR Intrinsik Resistan
Antibiotik tidak diuji
Jumlah <30 isolat

Pola Patogen dan Antibiogram di Indonesia Tahun 2022


171

Jenis spesimen : urin


Asal ruangan : Jawa Timur
Lokasi : semua rumah sakit

Tabel 128 Pola bakteri yang diisolasi dari spesimen urin semua rumah sakit di Jawa Timur
tahun 2022
No Bakteri Jumlah isolat (%)
1 Escherichia coli 1622 47,2
2 Klebsiella pneumoniae 526 15,3
3 Pseudomonas aeruginosa 316 9,2
4 Enterococcus faecalis 227 6,6
5 Acinetobacter baumannii complex 177 5,2
6 Enterobacter cloacae 144 4,2
7 Proteus mirabilis 84 2,4
8 Staphylococcus aureus 73 2,1
9 Enterococcus faecium 62 1,8
10 Morganella morganii 58 1,7
11 Citrobacter freundii 41 1,2
12 Burkholderia cepacia complex 41 1,2
13 Providencia stuartii 32 0,9
14 Streptococcus agalactiae 32 0,9
Total 3435 100
Tiga isolat terbanyak berturut turut adalah Escherichia coli, Klebsiella pneumoniae, dan
Pseudomonas aeruginosa dengan total sebesar 71,7% (2464/3435).

Pola Patogen dan Antibiogram di Indonesia Tahun 2022


172

Tabel 129 Antibiogram spesimen urin semua rumah sakit di Jawa Timur tahun 2022
PERSENTASE SENSITIF PER ANTIBIOTIK / %S

Cefoperazone/
Clavulanic Acid

Ciprofloxacin

Moxifloxacin

Meropenem
Levofloxacin
Piperacillin/
Amoxicillin/

Tazobactam
Ceftazidime
Ceftriaxone
Cefotaxime

Ampicillin/
BAKTERI

Aztreonam

Sulbactam

Sulbactam

Imipenem
Cefepime
Amikacin
Cefoxitin

Cefixime
Oxacillin

%S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N
E. coli 68 416 98 #### 50 1566 35 1154 37 1528 45 1574 42 12 41 1591 32 1549 55 1183 72 1151 85 1417 16 1247 14 994 37 1177 82 1160 90 1579
K. pneumoniae 47 131 92 516 52 509 39 336 41 489 44 507 67 3 43 512 34 497 44 378 55 381 68 455 25 394 26 268 55 341 78 329 84 507
P. aeruginosa IR IR IR IR 87 304 49 300 IR IR IR IR 55 306 IR IR 40 304 IR IR IR IR 67 261 64 295 51 307 47 280 55 20 68 232 76 305
E. faecalis 0 119 3 68 IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR 100 20 100 5 100 1 100 3 38 214 40 132 11 89 100 3
A. baumannii complex IR IR IR IR 78 171 44 169 28 74 9 164 46 169 IR IR 57 169 IR IR 54 126 51 162 42 172 44 151 46 28 80 98 65 169
E. cloacae 6 33 96 140 55 138 39 92 42 135 45 137 43 138 IR IR IR IR 58 105 68 125 39 95 39 67 64 91 72 89 84 136
P. mirabilis 61 18 96 83 83 78 80 54 76 82 95 82 84 82 62 81 75 59 82 56 89 73 39 57 42 41 52 54 100 11 89 83
S. aureus 61 46 62 53 62 53 62 53 62 53 IR IR 62 53 62 53 62 53 62 53 74 69 71 38 71 34 62 53 62 53
E. faecium 0 43 0 26 IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR 20 5 0 1 20 59 14 36 3 30
M. morganii 0 18 98 55 82 54 79 48 77 53 91 55 89 53 24 54 IR IR 78 46 93 54 26 27 26 23 51 47 100 3 89 53
C. freundii 25 8 85 39 36 36 32 25 31 35 42 36 33 39 IR IR IR IR 71 34 67 33 20 25 21 19 57 23 59 22 78 36
B. cepacia complex IR IR 0 17 0 17 33 3 8 37 58 40 0 18 IR IR IR IR 26 31 0 13 5 19 38 34 17 6 0 5 65 17
P. stuartii 75 12 72 32 52 31 57 30 63 30 65 31 71 31 19 31 IR IR 62 29 68 31 21 14 0 14 45 29 65 31
S. agalactiae 60 10 64 14 0 25 100 2 100 6 100 7 100 1 100 1 32 22 75 20 68 22

Pola Patogen dan Antibiogram di Indonesia Tahun 2022


173

Tabel 129 Antibiogram spesimen urin semua rumah sakit di Jawa Timur tahun 2022 (lanjutan)
PERSENTASE PER ANTIBIOTIK
SENSITIFSENSITIF
PERSENTASE / %S / %S
PER ANTIBIOTIK

Sulfamethoxazole

Sulfamethoxazole
Trimethoprim/

Trimethoprim/
Erythromycin

Erythromycin
Azithromycin

Azithromycin
Clindamycin

Clindamycin

Vancomycin

Vancomycin
Tetracycline

Tetracycline
Doxycycline

Doxycycline
Cefuroxime

Cefuroxime
Gentamicin

Gentamicin

Fosfomycin

Fosfomycin
Doripenem

Doripenem

Ceftaroline

Ceftaroline
BAKTERIBAKTERI
Ertapenem

Ertapenem
Tigecycline

Tigecycline

Cefaazolin

Cefaazolin
Ampicillin

Ampicillin
Penicillin

Penicillin

Linezolid

Linezolid
%S N %S N %S NN %S %S NN %S NN %S %S NN %S %S NN %S N %S NN %S %S NN %S N %S N %S N %S N %S NN %S %S NN %S N %S N %S N
E. coli E. coli 71
98 595 98 595 5
1495 7140 1495 407 1376
5 1280 7 1280 9 11 64
7 7 1376 11 64IR 1586
9 1586 IR IR
IR 973
IR IR IR 27 973 27 IR 44
IR IR 44IR 1569
1569 IR IR IR 87
IR 607
IR 87 607
K. pneumoniaeK. pneumoniae 49
86 231 86 489 490 489
231 2 IR
0 2IIR IR10 IIR418 10 418 63 517 63IR 517 IR IR IR 46 278 46 IR IR
IR 278 IR 45
IR IR 45IR 512
512 IR IR IR IR IR
P. aeruginosaP. aeruginosa IR IR IR IRIR IRIR IRIR IR IRIR IRIR IRIR IR IR IR 60IR 309
IR 309
IR IR 60 IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR IRIR IRIR IRIR IR IR IR IR
E. faecalis E. faecalis 98 168
84 9849 84 87
49 168 157 20
20 199
214 87IR 214IR IRIR IRIR IR IR IR IRIR IRIR IRIR IR IR 21 199 21 157 IR IR IR87 205
IR 72
87 211
205 61
72 28
211 61 28
A. baumannii A. complex
baumannii complex IR IR 54
IR IR 54IR 166
166 IR IR IRIR IRIR IRIR IR IR IR IR 52 IR 52IR 173
IR 173 IR IR IR 46 77 46 IR IR
IR 77 IR 67
IR IR 67IR 171
171 IR IR IR IR IR IR IR
E. cloacae E. cloacae 48
71 62 71 134 480 134
62 1 IR
0 1IR IRIR IRIR IR IR 71 140 71IR 140 IR IR IR 51 78 51 IR IR
IR 78 IR 58
IR IR 58IR 139
139 IR IR IR IR IR
P. mirabilis P. mirabilis 87 38 87IR 38IR IR IR 37 73 3728 7365 28 65 68 83 68IR 83IR IR IR IR IR IR IR IR IR 54
IR IR79 54IR 79IR IR IR IR IR
S. aureus S. aureus 62 53 62 53 100
62 5328 1003 2865 3 6565 362 6553 620 53 12 62 82 53
53 62
0 12 72 8279 7247 100 55 67
1 100
79 47 81 67
1 55 33
47 81 473 87
33 370 8790 7061 97
90 65
61 97 65
E. faecium E. faecium 93 14 930 14 41 09 4158 9 IR 58IR IRIR IRIR IR IR IR IRIR IRIR IRIR IR IR 16 58 16 48 4
4 58 48 IR IR IR68 IR60 82
68 61
60 83
82 616 83 6
M. morganiiM. morganii IR
100 9 100 9IR IR IR IR IR IRIR IRIR IR IR IR IR54 82IR 54IR IR IR 39 46 39
IR IR 82 IR IR
IR 46 IR 67
IR IR55 67IR 55IR IR IR IR IR
C. freundii C. freundii 46
60 15 60 1535 460 351 IR
0 1IR IRIR IRIR IR IR IR IR38 61IR 38IR IR IR 44 23 44
IR IR 61 IR IR
IR 23 IR 51
IR IR39 51IR 39IR IR IR IR IR
B. cepacia complex
B. cepacia complex IR IR 42
IR IR38 42IR 38IR IR IRIR IRIR IRIR IR IR IR IR IR6 IR17 6 IR 17IR IR IR 33 3 33 IR IR
3 IR IR 69
IR IR39 69IR 39IR IR IR IR IR IR IR
P. stuartii P. stuartii IR
100 3 100 3IR IR IR IR IR IRIR IRIR IR IR 0 31 0 IR 31IR IR IR IR IR IR IR IR IR 67
IR IR30 67IR 30IR IR IR IR IR
S. agalactiaeS. agalactiae 86 7 8679 729 86
79 297 86100 7 2 100 2 4 26 445 26 29 45 29 14 14 1466 14 0
32 66 321 33
0 127 3360 2725 92
60 26
25 92 26
%S 0-49
%S 50-75
%S 76-100
IR Intrinsik Resistan
Antibiotik tidak diuji
Jumlah <30 isolat

Pola Patogen dan Antibiogram di Indonesia Tahun 2022


174

Jenis spesimen : saluran napas bawah


Asal ruangan : Jawa Timur
Lokasi : semua rumah sakit

Tabel 130 Pola bakteri yang diisolasi dari spesimen saluran napas bawah semua rumah
sakit di Jawa Timur tahun 2022
No Bakteri Jumlah isolat (%)
1 Klebsiella pneumoniae 1521 32,1
2 Pseudomonas aeruginosa 739 15,6
3 Acinetobacter baumannii complex 730 15,4
4 Escherichia coli 486 10,3
5 Enterobacter cloacae 295 6,2
6 Staphylococcus aureus 238 5,0
7 Stenotrophomonas maltophilia 185 3,9
8 Achromobacter xylosoxidans 171 3,6
9 Klebsiella aerogenes 75 1,6
10 Serratia marcescens 53 1,1
11 Klebsiella ozaenae 43 0,9
12 Klebsiella oxytoca 37 0,8
13 Citrobacter freundii 34 0,7
14 Streptococcus pneumoniae 33 0,7
15 Cronobacter sakazakii 32 0,7
16 Moraxella sp. 32 0,7
17 Moraxella catarrhalis 31 0,7
Total 4735 100
Tiga isolat terbanyak berturut turut adalah Klebsiella pneumoniae, Pseudomonas aeruginosa
dan Acinetobacter baumannii complex dengan total sebesar 63,1% (2990/4735).

Pola Patogen dan Antibiogram di Indonesia Tahun 2022


175

Tabel 131 Antibiogram spesimen saluran napas bawah semua rumah sakit di Jawa Timur tahun 2022
PERSENTASE SENSITIF PER ANTIBIOTIK / %S

Cefoperazone/
Clavulanic Acid

Ciprofloxacin

Moxifloxacin

Meropenem
Levofloxacin
Piperacillin/
Amoxicillin/

Tazobactam
Ceftazidime
Ceftriaxone
Cefotaxime

Ampicillin/
BAKTERI

Aztreonam

Sulbactam

Sulbactam

Imipenem
Cefepime
Amikacin
Cefoxitin

Cefixime
Oxacillin

%S N %S N %S N %S %S N N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N
K. pneumoniae 60 15 95 1510 72 64 1478 1023 62 1408 66 1452 0 4 64 1497 57 1429 61 1062 74 1038 79 1253 48 954 40 581 74 933 75 887 85 1443
P. aeruginosa IR IR IR IR 88 717 66 IR 710 424 IR IR 70 713 IR IR 45 723 IR IR IR IR 79 585 73 670 60 717 58 637 81 74 71 535 82 709
A. baumannii complex IR IR IR IR 70 717 47 21 712 385 9 693 51 714 IR IR 54 711 IR IR 54 520 49 656 51 719 48 606 70 97 53 464 55 709
E. coli 67 9 96 482 49 24 473 327 26 465 41 473 100 1 33 479 42 469 58 340 79 329 85 405 13 408 11 312 27 297 80 292 87 473
E. cloacae 0 4 97 292 70 64 293 212 60 280 69 287 63 293 IR IR IR IR 76 200 79 235 58 178 54 86 75 184 72 179 87 280
S. aureus 61 85 69 211 69 69 211 211 69 211 IR IR 69 211 69 211 69 211 69 211 76 228 65 89 63 80 69 211 69 211
S. maltophilia IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR 42 128 IR IR IR IR IR IR IR IR 64 159 IR IR IR IR
A. xylosoxidans 1 140 84 141 0 19 0 140 96 140 1 167 60 5 86 7 90 10 64 159 29 7 100 19 93 140
K. aerogenes 100 1 93 75 78 71 78 58 77 68 81 69 100 1 78 74 IR IR IR IR 78 37 76 45 64 47 60 20 81 43 43 40 87 68
S. marcescens 89 52 76 50 80 39 72 47 83 46 80 51 IR IR IR IR 88 34 91 34 57 28 78 9 96 26 65 23 76 46
K. ozaenae 100 1 84 43 61 43 55 40 53 40 62 42 52 42 46 41 41 37 83 36 68 38 29 17 17 6 77 35 64 36 71 42
K. oxytoca 0 1 94 36 79 34 77 26 75 32 79 33 73 33 71 34 70 23 91 22 88 24 90 19 86 7 94 17 69 16 88 34
C. freundii 93 30 79 29 77 26 79 29 83 30 71 28 IR IR IR IR 67 12 87 15 61 28 36 11 50 8 57 7 96 28
S. pneumoniae 67 3 0 2 100 1 93 14 88 16 100 1 100 1 100 2 50 2 89 18 88 17 50 2
Moraxella sp. 0 5 14 7 0 3 0 4 18 11 0 7 0 4 0 6 14 7 67 12 33 6 20 5 14 7 20 5
C. sakazakii 0 1 72 32 26 31 19 31 28 32 45 31 13 32 39 31 40 30 63 30 57 30 7 14 0 10 69 29 27 30 53 30
M. catarrhalis 0 1 35 20 7 15 10 20 4 26 13 24 13 23 39 18 4 25 48 25 19 16 33 24 35 26 60 5 30 27

Pola Patogen dan Antibiogram di Indonesia Tahun 2022


176

Tabel 131 Antibiogram spesimen saluran napas bawah semua rumah sakit di Jawa Timur tahun 2022 (lanjutan)
PERSENTASE SENSITIFSENSITIF
PERSENTASE PER ANTIBIOTIK / %S / %S
PER ANTIBIOTIK

Sulfamethoxazole

Sulfamethoxazole
Trimethoprim/

Trimethoprim/
Erythromycin

Erythromycin
Azithromycin

Azithromycin
Clindamycin

Clindamycin

Vancomycin

Vancomycin
Tetracycline

Tetracycline
Doxycycline

Doxycycline
Cefuroxime

Cefuroxime
Gentamicin

Gentamicin
Doripenem

Doripenem

Ceftaroline

Ceftaroline
BAKTERIBAKTERI
Ertapenem

Ertapenem
Tigecycline

Tigecycline

Cefaazolin

Cefaazolin
Ampicillin

Ampicillin
Penicillin

Penicillin

Linezolid

Linezolid
%S N %S N %S NN %S %S NN %S N %S NN %S %S NN %S N %S NN %S %S NN %S N %S N %S N %S N %S NN %S %S NN %S N %S N
K. pneumoniaeK. pneumoniae 95 674 95
69 674 69 1369 IR IR 36
1369 IR IR 36 1422 100 1 100
1422 73 1 73IR 1494
1494 IR IR IR 73 777 73
IR 777 IR
IR IR IR 66 IR 66IR 1481
1481 IR IR IR IR IR
P. aeruginosaP. aeruginosa IR IR IR IRIR IRIR IRIR IR IR IR IRIR IR IR IR
IR IR 71 IR 71IR 713
713 IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR IRIR IRIR IRIR IR IR IR IR
A. baumanniiA.complex
baumannii complex IR IR IR
58 IR 58IR 684
684 IR IR IR IR IRIR IR IR IR
IR IR 53 IR 53IR 716
716 IR IR IR 33 40 33
IR 40 IR
IR IR IR 70 IR 70IR 724
724 IR IR IR IR IR
E. coli E. coli 97 215 97
84 215
443 84 443 6 423 10 6 423
453 10 453 58 478 58IR 478IR IR IR 30 258 30
IR 258 IR
IR IR IR 45 IR 45IR 475
475 IR IR IR IR IR
E. cloacae E. cloacae 80 122 80
67 122
266 67 266 IR IR IR IRIR IR IR 81 292 81IR 292IR IR IR 64 162 64
IR 162 IR
IR IR IR 74 IR 74IR 287
287 IR IR IR IR IR
S. aureus S. aureus 69 211 69 211 69
94 211
62 942 62 212 2 212 692 212
211 690 211 0 211
12 69 12 84
69 211
232 8473 232
229 73
0 229
1 0
55 1
217 55
85 217 50
232 85 232 50
4 90 4 9076 224
224 76 181
148 95 148 95 181
S. maltophilia
S. maltophilia IR IR IR IR IR IR IR IR IR IRIR IR IR IR IR IR IRIR IRIR IRIR IR IR IR IR IR IR
IR IR IR 72 IR 72IR 182
182 IR IR IR IR IR
A. xylosoxidans
A. xylosoxidans 83 104 83 104 0 140 0 140 1 140 1 140 98 120 98 120
K. aerogenesK. aerogenes 91 33 91
65 33
62 65 62 IR IR IR IRIR IR IR 86 71 86IR 71IR IR IR
100 1 100 1
68 37 68
IR 37 IR
IR IR IR 76 IR
70 76IR 70IR IR IR IR IR
S. marcescensS. marcescens 68 25 68
66 25
47 660 471 IR 0 IR
1 IR IRIR IR IR IR
IR IR 82 IR
51 82IR 51IR IR IR 4 24 4
IR 24 IR
IR IR IR 81 IR
52 81IR 52IR IR IR IR IR
K. ozaenae K. ozaenae 60 5 60
69 5 69 36 IR IR 34
36 IR IR
41 34 41 77 43 77IR 43IR IR IR 67 36 67
IR 36 IR
IR IR IR 81 IR
42 81IR 42IR IR IR IR IR
K. oxytoca K. oxytoca 94 17 94
93 17
30 93 30 IR IR 28 IR IR
32 28 32 89 35 89IR 35IR IR IR 88 16 88
IR 16 IR
IR IR IR 88 IR
33 88IR 33IR IR IR IR IR
C. freundii C. freundii 100 20 100
79 20
29 79 29 IR IR IR IRIR IR IR IR
IR IR 74 IR
31 74IR 31IR IR IR 55 11 55
IR 11 IR
IR IR IR 72 IR
29 72IR 29IR IR IR IR IR
S. pneumoniaeS. pneumoniae 94 16 9479 16 79 14
14 100 1 100 11 100 1 0 8 067 158 67 15 41 17 41
79 17 79 19 61
19 18 61 100 18 11 100 13
11 100 13
Moraxella sp.Moraxella sp. 67 12 67 12 0 1 0 1 17 6 17 6 0 5 0 5 0 6 0 6
C. sakazakii C. sakazakii 100 1 100
37 1 37 27 16 32 10
27 16 32
31 10 31 56 32 56 32 47 30 47 30 68 31 68 31
M. catarrhalis
M. catarrhalis 48 23 48 23 14 21 14 21 26 19 26
50 192 50 2 46 24 46 24
%S 0-49
%S 50-75
%S 76-100
IR Intrinsik Resistan
Antibiotik tidak diuji
Jumlah <30 isolat

Pola Patogen dan Antibiogram di Indonesia Tahun 2022


177

2.6.4 DKI Jakarta


Jenis spesimen : darah
Asal provinsi : DKI Jakarta
Lokasi : semua rumah sakit

Tabel 132 Pola bakteri yang diisolasi dari spesimen darah semua rumah sakit di DKI
Jakarta tahun 2022
No Bakteri Jumlah isolat (%)
1 Klebsiella pneumoniae 481 26,2
2 Escherichia coli 386 21,0
3 Acinetobacter baumannii complex 266 14,5
4 Staphylococcus aureus 217 11,8
5 Pseudomonas aeruginosa 146 8,0
6 Enterococcus faecalis 114 6,2
7 Enterobacter cloacae 86 4,7
8 Stenotrophomonas maltophilia 54 2,9
9 Burkholderia cepacia complex 43 2,3
10 Enterococcus faecium 43 2,3
Total 1836 100
Tiga isolat terbanyak berturut turut adalah Klebsiella pneumoniae, Escherichia coli, dan
Acinetobacter baumannii complex dengan total sebesar 61,7,8% (1133/1836)

Pola Patogen dan Antibiogram di Indonesia Tahun 2022


178

Tabel 133 Antibiogram spesimen darah semua rumah sakit di DKI Jakarta tahun 2022
PERSENTASE SENSITIF PER ANTIBIOTIK / %S

Cefoperazone/
Clavulanic Acid

Ciprofloxacin
Ceftazidime/

Moxifloxacin

Meropenem
Levofloxacin
Piperacillin/
Amoxicillin/

Tazobactam
Ceftazidime
Ceftriaxone

Doripenem
Cefotaxime

Ampicillin/
BAKTERI

Aztreonam
Avibactam

Sulbactam

Sulbactam

Imipenem
Cefepime
Amikacin
Cefoxitin

Cefixime
Oxacillin

%S N %S %S N N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S %S N N %S N %S N
K. pneumoniae 17 18 62 479 36 479 13 159 26 369 25 427 67 33 40 10 23 419 19 471 17 148 50 40 39 477 22 454 23 133 12 59 103 150 60 474 53 34
E. coli 25 20 97 383 59 383 40 139 25 335 43 360 87 15 76 29 32 357 30 376 70 127 78 80 79 383 23 345 32 127 30 86 94 125 88 380 94 52
A. baumannii complex 47 264 18 264 8 48 5 218 18 239 0 8 0 1 IR IR 29 261 IR IR 63 8 20 264 19 256 25 77 22 21 9 52 27 262 0 5
S. aureus 74 127 73 213 100 2 73 213 73 213 73 213 IR IR 73 213 73 213 73 213 72 194 69 170 72 73 169 213 73 213 73 213
P. aeruginosa 78 144 58 144 IR IR IR IR 56 137 100 3 0 3 47 134 IR IR IR IR 82 11 54 140 60 144 51 43 18 43 11 35 62 143 88 8
E. faecalis 0 1 IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR 100 6 100 8 100 5 22 107 23 102 100 4 100 1 100 1
E. cloacae 99 85 44 85 29 41 26 51 31 83 0 1 100 1 29 83 IR IR IR IR 67 6 52 85 35 72 91 11 38 37 50 40 69 85 80 5
S. maltophilia IR IR IR IR IR IR 1 IR IR IR IR IR IR 50 4 IR IR 68 34 IR IR IR IR IR
B. cepacia complex IR IR 15 20 7 28 0 3 8 26 86 28 0 18 IR IR IR IR 21 19 54 28 68 19 100 2 33 3 82 27 0 1
E. faecium 0 1 IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR 33 3 20 5 0 2 16 37 18 33

Pola Patogen dan Resistansi Antimikroba di Indonesia Tahun 2022


179

Tabel 133 Antibiogram spesimen darah semua rumah sakit di DKI Jakarta tahun 2022 (lanjutan)
PERSENTASE SENSITIFSENSITIF
PERSENTASE PER ANTIBIOTIK
PER ANTIBIOTIK / %S / %S

Sulfamethoxazole
Sulfamethoxazole

Trimethoprim/
Trimethoprim/
Erythromycin
Erythromycin

Azithromycin
Azithromycin

Minocycline
Clindamycin

Minocycline
Clindamycin

Vancomycin
Vancomycin
Tetracycline
Tetracycline
Doxycycline
Doxycycline
Cefuroxime
Cefuroxime

Gentamicin

Fosfomycin
Gentamicin

Fosfomycin
Ceftaroline
Ceftaroline
BAKTERIBAKTERI
Ertapenem
Ertapenem

Tigecycline
Tigecycline

Cefaazolin
Cefaazolin
Ampicillin
Ampicillin
Penicillin
Penicillin

Linezolid
Linezolid
Colistin
Colistin

%S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N
pneumoniae K. pneumoniae 60 346 IR
60 346 62 361 62 361 IR IR IR5 346 50 2 50
5 346 2
31 36 31
32 36
478 32 478 34 74 34 74 42 450 42 450
coli E. coli 93 313 93 313 96 317 96 317 8 380 118 380
293 11 293 29 77 29
51 77
383 51 383 51 45 51 45 50 335 50 335
baumannii complex
baumanniiA.complex IR IR IR IR 46 201 46 201 IR IR IR IR 100 1 100 1 24 264 24 264 17 23 17 23 39 261 39 261 IR IR IR IR
aureus S. aureus 73 213 IR 213
73 IR 99 IR 99
IR 155 73 181
181 16 181 16
16 155 213 73 213 73 213 73
76 213
206 76
81 206
212 100 2 100
81 212 68 2
210 77 210 77
68 16 56
56 210 86 16
208 86
93 208
213 96 213 96 213 100
93 1 100 1
aeruginosaP. aeruginosa IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR 65 144 65 144 IR IR IR IR IR IR IR IR
faecalis E. faecalis IR 104
IR IR 97 98 55
55 104
IR 97 98 95 112
95 112 IR IR IR IR IR IR IR IR IR3 67
IR 67 16 3
104 16 111 5 111 IR
5 104 IR IR
100 IR
114 112 98 112 100
98 114
100 1 100 1
cloacae E. cloacae 61 51 61 51 73 51 73 51 IR IR IR IR IR IR 17 6 17
55 6
85 55 85 38 32 38 32 49 80 49 80 IR IR IR IR
maltophiliaS. maltophilia IR 2 IR 2 3 3 IR IR IR IR IR IR IR IR 75 52 75 52 IR IR IR IR
B. cepacia complexIR IR
cepacia complex IR 18
IR IR 50 IR IR IR9 IR IR9
IR 18
IR 50 IR IR IR IR IR
18 IR
28 18
IR IR IR IR 0
28 2 IR
IR0 IR2 IR IR 77 IR
35 77
IR 35
IR IR IR IR IR IR IR
faecium E. faecium IR IR 97 6 31
IR 97
IR 31 43 IR9 43
33 69 33 IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR 25 36 3 36 3 36 IR
25 IR IR
88 IR
40 42 91 42
91 40
88
%S 0-49
%S 50-75
%S 76-100
IR Intrinsik Resistan
Antibiotik tidak diuji
Jumlah <30 isolat

Pola Patogen dan Resistansi Antimikroba di Indonesia Tahun 2022


180

Jenis spesimen : darah


Asal provinsi : DKI Jakarta
Lokasi : semua rumah sakit

Tabel 134 Pola bakteri yang mungkin sebagai kontaminan yang diisolasi dari spesimen
darah semua rumah sakit di DKI Jakarta tahun 2022
No Bakteri Jumlah isolat (%)
1 Staphylococcus epidermidis 256 33,5
2 Staphylococcus haemolyticus 222 29,0
3 Staphylococcus hominis 211 27,6
4 Staphylococcus capitis 76 9,9
Total 765 100
Catatan : Bakteri dianggap sebagai kontaminan karena merupakan bagian dari flora nomal
kulit. Bila terdapat pertumbuhan spesies bakteri tersebut, maka keputusan bakteri sebagai
kontaminan atau patogen perlu didiskusikan dengan klinisi berdasarkan kondisi klinis pasien.

Pola Patogen dan Antibiogram di Indonesia Tahun 2022


181

Tabel 135 Antibiogram yang mungkin sebagai kontaminan dari spesimen darah semua rumah sakit di DKI Jakarta tahun 2022
PERSENTASE SENSITIF PER ANTIBIOTIK / %S

Clavulanic Acid

Ciprofloxacin

Moxifloxacin

Meropenem
Levofloxacin
Piperacillin/
Amoxicillin/

Tazobactam
Ceftriaxone

Doripenem
Cefotaxime

Ampicillin/
BAKTERI

Ertapenem
Sulbactam

Imipenem
Cefepime
Cefoxitin

Oxacillin

%S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N
S. epidermidis 13 136 13 251 13 251 13 251 13 251 13 251 13 251 13 251 28 216 27 205 26 203 13 251 13 251 13 251 13 251
S. haemolyticus 1 106 4 221 4 221 4 221 4 221 4 221 4 221 4 221 9 193 9 196 9 197 4 221 4 221 4 221 4 221
S. hominis 27 92 22 206 22 206 22 206 22 206 22 206 22 206 22 206 42 178 40 188 40 188 22 206 22 206 22 206 22 206
S. capitis 21 39 20 75 20 75 20 75 20 75 20 75 20 75 20 75 22 46 22 55 22 55 20 75 20 75 20 75 20 75
PERSENTASE
PERSENTASE SENSITIFSENSITIF PER ANTIBIOTIK
PER ANTIBIOTIK / %S / %S

Sulfamethoxazole
Sulfamethoxazole

Trimethoprim/
Trimethoprim/
Erythromycin
Erythromycin

Azithromycin
Azithromycin

Minocycline
Clindamycin

Minocycline
Clindamycin

Vancomycin
Vancomycin
Tetracycline
Tetracycline
Doxycycline
Doxycycline
Cefuroxime
Cefuroxime

Gentamicin
Gentamicin

BAKTERIBAKTERI
Tigecycline
Tigecycline

Cefaazolin
Cefaazolin
Ampicillin
Ampicillin
Penicillin
Penicillin

Linezolid
Linezolid
%S N %S
%S N
N %S
%S N
N %S
%S N
N %S
%S N
N %S
%S N
N %S
%S N
N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N
dermidisS. epidermidis
96 186 96
3 186
197 33 197
197 133 197
251 13
13 251
251 13
39 251
234 39
28 234 100
249 28 249
7 100 7
72 247 72
20 247
251 20 251
30 20
31 30
239 31
93 239
252 93
95 252 100
251 95 251
5 100 5
S. haemolyticus
emolyticus 98 167 98
1 167
179 11 179
179 41 179
221 44 221
221 4
22 221
203 22
18 203 100
214 18 214
3 100 3
65 217 65
11 217
216 11
7 216
14 7
59 14
208 59
94 208
216 94
95 216 100
215 95 215
3 100 3
minis S. hominis99 177 99
9 177
173 99 173
173 229 173
206 22
22 206
206 22
81 206
196 81
35 196 100
200 35 200
2 100 2
56 203 56
25 203
196 25
18 196
22 18
49 22
202 49
97 202
204 97
94 204 100
205 94 205
2 100 2
pitis S. capitis 100 38 100
11 38
37 11
11 37
37 11
20 37
75 20
20 75
75 20
54 75
63 54
23 63
74 23 74 64 73 64
21 73 21
25 73
20 25
72 20
74 72
93 74 93
90 74
73 90 73

%S 0-49
%S 50-75
%S 76-100
IR Intrinsik Resistan
Antibiotik tidak diuji
Jumlah <30 isolat

Pola Patogen dan Antibiogram di Indonesia Tahun 2022


182

Jenis spesimen : urin


Asal provinsi : DKI Jakarta
Lokasi : semua rumah sakit

Tabel 136 Pola bakteri yang diisolasi dari spesimen urin semua rumah sakit di DKI Jakarta
tahun 2022
No Bakteri Jumlah isolat (%)
1 Escherichia coli 1432 42,1
2 Klebsiella pneumoniae 555 16,3
3 Enterococcus faecalis 419 12,3
4 Pseudomonas aeruginosa 213 6,3
5 Acinetobacter baumannii complex 180 5,3
6 Enterococcus faecium 118 3,5
7 Proteus mirabilis 87 2,6
8 Staphylococcus aureus 75 2,2
9 Enterobacter cloacae 69 2,0
10 Burkholderia cepacia complex 52 1,5
11 Streptococcus agalactiae 51 1,5
12 Morganella morganii 48 1,4
13 Citrobacter freundii 38 1,1
14 Citrobacter koseri 31 0,9
15 Pseudomonas putida 31 0,9
Total 3399 100
Tiga isolat terbanyak berturut turut adalah Escherichia coli, Klebsiella pneumoniae, dan
Enterococcus faecalis dengan total sebesar 70,7% (2406/3399)

Pola Patogen dan Antibiogram di Indonesia Tahun 2022


183

Tabel 137 Antibiogram spesimen urin semua rumah sakit di DKI Jakarta tahun 2022
PERSENTASE SENSITIF PER ANTIBIOTIK / %S

Cefoperazone/
Clavulanic Acid

Ciprofloxacin
Ceftazidime/

Moxifloxacin

Meropenem
Levofloxacin
Piperacillin/
Amoxicillin/

Tazobactam
Ceftazidime
Ceftriaxone

Doripenem
Cefotaxime

Ampicillin/
BAKTERI

Aztreonam
Avibactam

Sulbactam

Sulbactam

Imipenem
Cefepime
Amikacin
Cefoxitin

Cefixime
Oxacillin

%S N %S N
%S N %S N %S N %S N %S N %S N
%S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N
E. coli 24 78 97 1415 60 1390 49 809 40 1136 55 1297 70 23
56 297 48 1244 36 1374 68 684 91 468 82 1409 30 1294 40 753 32 345 91 715 90 1387 92 133
K. pneumoniae 30 27 66 551 44 545 42 243 38 460 38 508 50 22
56 73 38 484 30 536 46 203 67 126 48 547 29 517 39 233 30 108 69 215 62 545 71 41
E. faecalis IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR 96 128 97 142 97 124 48 413 52 325 100 1 95 38 22 9 50 8
P. aeruginosa 78 208 60 207 IR IR IR IR 65 201 36 14 0 36 50 187 IR IR IR IR 72 71 59 209 58 212 54 103 10 31 63 96 66 210 76 29
A. baumannii complex 58 180 24 178 18 40 7 154 23 162 0 6 0 12 IR IR 39 176 IR IR 78 27 27 179 26 173 31 64 31 16 51 49 39 175 36 11
E. faecium IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR 18 17 29 21 21 14 8 117 7 96
P. mirabilis 99 86 99 83 91 57 90 76 98 81 85 20 97 76 82 83 90 38 95 37 98 86 62 85 69 42 23 13 64 25 100 82 82 11
S. aureus 54 72 54 72 54 72 54 72 54 72 IR IR 54 72 54 72 54 72 67 64 53 53 62 53 54 72 54 72 54 72
E. cloacae 96 69 55 69 47 34 35 51 41 64 0 1 40 5 41 64 IR IR IR IR 75 12 59 69 46 63 63 30 52 23 79 29 81 68 80 5
B. cepacia complex 17 18 13 40 0 3 15 41 78 23 100 1 0 1 23 13 IR IR IR IR 35 17 27 41 24 33 0 3 33 6 68 40 50 4
S. agalactiae 100 5 100 20 95 20 100 1 100 16 100 24 100 16 100 1 94 35 94 36 100 1 100 1
M. morganii 100 48 94 47 90 31 81 41 76 46 77 13 82 44 21 47 IR IR 67 3 96 47 74 46 86 22 63 8 55 11 91 45 100 5
C. freundii 90 38 50 38 52 21 24 25 44 34 0 2 0 4 42 33 IR IR IR IR 63 8 71 38 30 33 50 24 31 16 86 21 79 38 67 3
C. koseri 100 31 93 30 96 26 96 27 90 31 100 15 94 31 87 30 100 20 100 17 94 31 93 30 95 19 60 5 100 20 100 30 100 2
P. putida 81 31 23 31 14 7 0 25 19 31 0 1 0 1 7 30 0 7 0 8 0 2 27 30 13 31 13 8 33 3 13 8 13 31 0 1

Pola Patogen dan Antibiogram di Indonesia Tahun 2022


184

Tabel 137 Antibiogram spesimen urin semua rumah sakit di DKI Jakarta tahun 2022 (lanjutan)
PERSENTASE SENSITIFSENSITIF
PERSENTASE PER ANTIBIOTIK / %S / %S
PER ANTIBIOTIK

Sulfamethoxazole

Sulfamethoxazole
Trimethoprim/

Trimethoprim/
Erythromycin

Erythromycin
Azithromycin

Azithromycin
Clindamycin

Minocycline
Clindamycin

Minocycline
Vancomycin

Vancomycin
Tetracycline

Tetracycline
Doxycycline

Doxycycline
Cefuroxime

Cefuroxime
Gentamicin

Gentamicin
Ceftaroline

Ceftaroline
BAKTERIBAKTERI
Ertapenem

Ertapenem

Tigecycline

Tigecycline

Cefaazolin

Cefaazolin
Ampicillin

Ampicillin
Penicillin

Penicillin

Linezolid

Linezolid
Colistin

Colistin

%S N %S%S NN %S NN %S%S NN %S NN %S %S NN %S%S NN %S N %S NN %S


%S NN %S N %S N %S N %S N %S NN %S%S NN %S N %S N %S N
oli E. coli 94 1011 94 1011 89 1066 89 1066 13 1387 1326 1110
1387 100 1110
26 2 100
42 388 67 388
2 42 1414 67 1414 41 242 41 242 48 1318 48 1318
pneumoniaeK. pneumoniae 62 406 62 406 50 433 50 433 IR IR IR20 428
IR 20 428 46 96 46 48 96550 48 550 48 80 48 80 46 523 46 523
aecalis E. faecalis 100 1 100IR 1IR 94IR 329
IR 9482 315
329 93 315
82 402 93 402 IR IR IRIR IRIR 25
IR IR4 19 387
25 13 387
4 19 342 13
67 342
6 67
IR 6IR IR96 412
IR 90 412
96 398 90
25 398
4 25 4
aeruginosaP. aeruginosa IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR 69 209 69 209 IR IR IR IR IR IR IR IR
baumanniiA.complex IR
baumannii complex IR IR78 46 78
IR 54 142
46 54 142 IR IR IR IR 34 180 34 180 28 29 28 29 55 170 55 170
aecium E. faecium IR IR 96
IR 92
IR 969 9288 117 9
9 88 117 IR IR IRIR IRIR IR0 IR1 22
0 115
1 222 115
89 100
2 891 100
IR 1IR IR88 115
IR 86 115 860
88 1
115 0 1
mirabilis P. mirabilis 90 72 90IR 72IR IR IRIR IR IR 67 84 6747 8455 47 55 77 26 77 81 26 86 81 86 IR IR IR IR 61 79 61 79
ureus S. aureus 54 72 54IR 72IR 88IR 42
IR 8815 4254 54 1554
15 54 5472 54 72 54 72 54 64 72 74 6457 7462 100
57 624 68 71
100 58 71
4 68 59 58
50 59
22 50
78 68
22 7885 6873 88
85 73 100
88 734 100 4
loacae E. cloacae 70 46 70 46 77 47 77 47 IR IR IRIR IRIR IR IR 30 10 30
70 10 69 70 69 67 18 67 18 61 64 61 64
epacia complex IR
B. cepacia complex IR IRIR IRIR 47
IR 17
IR 47 17 IR IR IR IR 20 41 20 41 50 44 50 44
galactiaeS. agalactiae 100 34 98
100 3442 43 98
98 42 100 4316 100 16 100 1 100 1 74 42 74 42 31 42 31
69 42 69
81 42
16 81 16 100 38 43 100
100 38 43
morganii M. morganii 95 40 95IR 40IR IR IRIR IR IR IR IR IRIR IRIR IR IR IR IR 92
IR IR 48 92 48 25 4 25 4 84 43 84 43
reundii C. freundii 81 21 81 21 81 21 81 21 IR IR IRIR IRIR IR IR IR IR 58
IR IR 38 58 38 54 13 54 13 49 35 49 35
oseri C. koseri 100 28 100 28 82 28 82 28 IR IR IR68 IR28 68 28 71 17 71 97 17 31 97 31 100 3 100 3 100 28 100 28
putida P. putida 0 1 0 1 12 25 12 25 0 7 00 731 0 31 0 2 42
0 231 42 31 17 6 17 6 0 30 0 30
%S 0-49
%S 50-75
%S 76-100
IR Intrinsik Resistan
Antibiotik tidak diuji
Jumlah <30 isolat

Pola Patogen dan Antibiogram di Indonesia Tahun 2022


185

Jenis spesimen : saluran napas bawah


Asal provinsi : DKI Jakarta
Lokasi : semua rumah sakit

Tabel 138 Pola bakteri yang diisolasi dari spesimen saluran napas bawah semua rumah
sakit di DKI Jakarta tahun 2022
No Bakteri Jumlah isolat (%)
1 Klebsiella pneumoniae 1543 30,0
2 Acinetobacter baumannii complexx 1213 23,6
3 Pseudomonas aeruginosa 792 15,4
4 Escherichia coli 552 10,7
5 Stenotrophomonas maltophilia 249 4,8
6 Staphylococcus aureus 226 4,4
7 Enterobacter cloacae 175 3,4
8 Burkholderia cepacia complex 102 2,0
9 Pseudomonas putida 77 1,5
10 Klebsiella aerogenes 69 1,3
11 Serratia marcescens 62 1,2
12 Klebsiella oxytoca 51 1,0
13 Achromobacter xylosoxidans 38 0,7
Total 5149 100
Tiga isolat terbanyak berturut turut adalah Klebsiella pneumoniae, Acinetobacter baumannii
complex, dan Pseudomonas aeruginosa dengan total sebesar 69,0% (3548/5149)

Pola Patogen dan Antibiogram di Indonesia Tahun 2022


186
Tabel 139 Antibiogram spesimen saluran napas bawah semua rumah sakit di DKI Jakarta tahun 2022
PERSENTASE SENSITIF PER ANTIBIOTIK / %S

Cefoperazone/
Clavulanic Acid

Ciprofloxacin
Ceftazidime/

Moxifloxacin

Meropenem
Levofloxacin
Piperacillin/
Amoxicillin/

Tazobactam
Ceftazidime
Ceftriaxone
Cefotaxime

Ampicillin/
Aztreonam
BAKTERI

Avibactam

Sulbactam

Sulbactam

Imipenem
Cefepime
Amikacin
Cefoxitin

Cefixime
Oxacillin

%S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N
K. pneumoniae 14 244 67 1538 50 1533 37 581 42 1174 51 1152 51 116 55 55 49 1070 37 1475 44 541 75 218 55 1537 41 1247 37 747 41 283 60 577 60 1526
A. baumannii complex 38 1203 15 1203 4 426 5 862 15 1100 6 116 0 31 IR IR 19 1186 IR IR 58 201 15 1199 16 1157 14 641 10 73 13 542 17 1202
P. aeruginosa 76 782 56 782 IR IR IR IR 59 741 44 62 0 37 48 676 IR IR IR IR 67 144 55 770 54 777 37 367 16 76 41 336 55 775
E. coli 23 100 88 547 37 546 9 170 14 434 32 417 70 20 12 17 23 395 27 529 59 162 78 63 74 548 8 429 19 249 20 99 78 171 74 546
S. maltophilia IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR 72 53 IR IR 51 189 IR IR IR IR
S. aureus 64 221 64 221 64 221 64 221 64 221 IR IR 64 221 64 221 64 221 75 183 68 175 70 174 64 221 64 221
E. cloacae 95 174 75 173 66 56 55 159 67 160 100 2 50 6 63 147 IR IR IR IR 91 35 77 174 62 160 74 53 56 25 82 50 88 172
B. cepacia complex 42 24 14 96 0 6 4 93 43 28 0 1 4 23 IR IR IR IR 0 2 21 24 18 94 18 82 50 4 17 6 32 92
P. putida 96 77 74 77 9 11 4 68 75 77 0 1 0 1 3 71 0 10 0 10 67 6 76 76 60 77 21 14 33 3 57 14 76 76
K. aerogenes 80 69 52 69 60 25 52 52 67 51 0 1 62 50 IR IR IR IR 100 7 64 69 63 43 36 33 63 19 44 23 64 69
S. marcescens 90 62 50 62 17 35 79 33 67 43 67 9 100 3 70 40 IR IR IR IR 57 7 60 62 48 59 16 32 20 10 42 36 82 62
K. oxytoca 51 51 43 51 67 9 38 47 91 23 0 1 95 21 31 48 67 9 100 5 51 51 92 24 31 36 40 5 75 8 47 51
A. xylosidans 8 12 8 38 0 38 92 12 0 2 0 12 0 26 67 3 100 3 83 12 5 38 10 30 0 1 67 3 32 38

Pola Patogen dan Antibiogram di Indonesia Tahun 2022


187
Tabel 139 Antibiogram spesimen saluran napas bawah semua rumah sakit di DKI Jakarta tahun 2022 (lanjutan)
PERSENTASE SENSITIFSENSITIF
PERSENTASE PER ANTIBIOTIK / %S / %S
PER ANTIBIOTIK

Sulfamethoxazole

Sulfamethoxazole
Trimethoprim/

Trimethoprim/
Erythromycin

Erythromycin
Azithromycin

Azithromycin
Clindamycin

Minocycline
Clindamycin

Minocycline
Vancomycin

Vancomycin
Tetracycline

Tetracycline
Doxycycline

Doxycycline
Cefuroxime

Cefuroxime
Gentamicin

Gentamicin
Doripenem

Doripenem

Ceftaroline

Ceftaroline
Ertapenem

Ertapenem

Tigecycline

Tigecycline
BAKTERIBAKTERI

Cefaazolin

Cefaazolin
Ampicillin

Ampicillin
Penicillin

Penicillin

Linezolid

Linezolid
Colistin
Colistin

%S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N
K. pneumoniae K. pneumoniae 74 102 74
73 102
846 73 846 64 1014 64 1014 IR 1094
IR IR 19 IR 19
67 1094
3 67 3 49
49 101 101 53
53 1529 1529 56 225 56 225 50 1484 50 1484
A. baumanniiA.complex
baumannii complex
17 87 17
IR 87
IR IR IR 37 882 37 882 IR IR IR IR 19 1203 19 1203 13 189 13 189 31 1154 31 1154
P. aeruginosaP. aeruginosa 53 80 53
IR 80
IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR 63 782 63 782 IR IR IR IR IR IR IR IR
E. coli E. coli 87 30 87
89 30
309 89 309 94 347 94 347 4 547 45 547
479 5 479 4 27 47 4 545
27 47 545 49 83 49 83 40 536 40 536
S. maltophiliaS. maltophilia IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR 67 234 67 234 100 7 100 7
S. aureus S. aureus 64 221 64 221 64
IR 221
IR IR 154
96 IR 12
96 154
155 12 155 12
64 155
221 64 221 64 221 64
76 221
213 76
77 213
225 77
88 225
8 88 8 63
63 208 79 208
216 79
50 216
46 50 46 85
85 220 89 220
219 89
92 219
216 92 216
E. cloacae E. cloacae 96 22 96
82 22
135 82 135 77 150 77 150 IR IR IR IR IR IR 53 17 53 17 75
75 174 174 70 10 70 10 65 162 65 162
B. cepacia complex0
B. cepacia complex 1 IR0 IR1 IR IR IR 21
33 IR 33 21 IR IR IR IR 18 95 18 95 0 4 0 4 17 98 17 98
P. putida P. putida 50 4 500 14 0 1 19 65 19 65 0 10 0 10 73 0 73 0 0 77
1 88 1 88 77 25 4 25 4 3 77 3 77
K. aerogenes K. aerogenes 75 4 75
88 33 4 88 33 77 35 77 35 IR IR IR IR IR IR 0 0 69
4 65 4 65 69 50 16 50 16 62 66 62 66
S. marcescensS. marcescens 75 4 75
90 30 4 90
IR 30
IR IR 43
70 IR 70 43 IR IR IR IR IR IR IR IR 50 IR 62IR 50 62 0 9 0 9 62 61 62 61
K. oxytoca K. oxytoca 100 4 100 18 4 100 18 90 20 90 20 IR IR IR7 41 IR 7 41 33 3 33 49 513 49 51 67 3 67 3 49 49 49 49
A. xylosidansA. xylosidans 100 1 100 1 58 12 58 12 0 2 0 122 0 12 0 3 05 383 5 38 27 37 27 37

%S 0-49
%S 50-75
%S 76-100
IR Intrinsik Resistan
Antibiotik tidak diuji
Jumlah <30 isolat

Pola Patogen dan Antibiogram di Indonesia Tahun 2022


188

2.6.5 Bali-Nusa Tenggara Barat


Jenis spesimen : darah
Asal provinsi : Bali-Nusa Tenggara Barat
Lokasi : semua rumah sakit

Tabel 140 Pola bakteri yang diisolasi dari spesimen darah semua rumah sakit di Bali- Nusa
Tenggara Barat tahun 2022
No Bakteri Jumlah isolat (%)
1 Escherichia coli 137 21,7
2 Klebsiells pneumoniae 133 21,1
3 Staphylococcus aureus 102 16,2
4 Acinetobacter baumannii complex 77 12,2
5 Pseudomonas aeruginosa 73 11,6
6 Enterobacter cloacae 43 6,8
7 Streptococcus suis 33 5,2
8 Enterococcus faecalis 32 5,1
Total 630 100
Tiga isolat terbanyak berturut-turut adalah Escherichia coli, Klebsiella pneumoniae, dan
S. aureus sebesar 59% (372/630).

Pola Patogen dan Antibiogram di Indonesia Tahun 2022


189

Tabel 141 Antibiogram spesimen darah di rumah semua rumah sakit di Bali-Nusa Tenggara Barat tahun 2022
PERSENTASE SENSITIF PER ANTIBIOTIK / %S

Cefoperazone/
Clavulanic Acid

Ciprofloxacin

Moxifloxacin

Meropenem
Levofloxacin
Piperacillin/
Amoxicillin/

Tazobactam
Ceftazidime
Ceftriaxone
Cefotaxime

Ampicillin/
BAKTERI

Aztreonam

Sulbactam

Sulbactam
Cefepime
Amikacin
Cefoxitin

Cefixime
Oxacillin

%S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N
E. coli 99 136 83 136 26 31 29 133 70 135 11 54 41 136 39 136 67 3 100 13 98 136 30 135 5 38 99 136
K. pneumoniae 75 4 93 133 85 133 69 13 37 133 53 133 31 49 41 129 36 133 100 8 83 133 38 129 25 28 96 133
S. aureus 78 101 78 101 78 101 78 101 78 101 IR IR 78 101 78 101 78 101 81 102 81 97 82 101 78 101
A. baumannii complex 87 76 46 76 0 1 19 75 45 76 0 35 IR IR 59 75 IR IR 47 75 53 76 100 23 68 76
P. aeruginosa 89 73 74 73 IR IR IR IR 73 73 0 28 61 72 IR IR IR IR 100 2 71 73 78 73 25 8 86 73
E. cloacae 100 42 64 42 21 42 33 42 0 9 33 42 IR IR IR IR 75 4 71 42 43 42 0 1 100 42
S. suis 100 32 100 32 100 30 100 32
E. faecalis IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR 100 22 100 22 100 15 48 25 48 25
PERSENTASE
PERSENTASE SENSITIFSENSITIF PER ANTIBIOTIK
PER ANTIBIOTIK / %S / %S

Sulfamethoxazole
Sulfamethoxazole

Trimethoprim/
Trimethoprim/
Erythromycin
Erythromycin

Azithromycin
Azithromycin

Minocycline
Clindamycin

Vancomycin

Minocycline
Clindamycin

Tetracycline

Vancomycin
Tetracycline
Doxycycline
Doxycycline
Cefuroxime
Cefuroxime

Gentamicin
Gentamicin
BAKTERIBAKTERI Ceftaroline
Ertapenem

Ceftaroline
Tigecycline
Ertapenem

Tigecycline

Cefaazolin
Cefaazolin
Ampicillin
Ampicillin
Penicillin
Penicillin

Linezolid
Linezolid
Colistin
Colistin

%S N %S
%S NN %S
%S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S NN %S
%S N
N %S
%S NN %S
%S NN %S
%S NN %S
%S NN %S
%S NN %S
%S NN %S %S NN %S N
oli E. coli 100 133 100 133 99 133 99 133 12 133 120 133
120 0 120 6 52 6
53 52
136 53 136 43 136 43 136
K. pneumoniae 95
neumoniae 129 95 129 86 129 86 129 IR IR IR
1 IR
106 1 106 12 41 12
50 41
133 50 133 49 133 49 133 0 4 0 4
ureus S. aureus 78 101 78IR 101
IR IR
100 IR 100
98 21 98
97 21 97 21
78 97
101 78 101 78 101 78
83 101
102 83
90 102 100
102 90 102
70 100 70
77 102 77
82 102
102 82
84 102
93 84 99
86 93 86
99 99 100
102 99 102
102 100
100 102
8 100 8
baumanniiA.complex
baumannii complex
IR IR IR IR 72 75 72 75 IR IR IR IR 58 76 58 76 74 76 74 76
P. aeruginosa
eruginosa IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR 85 73 85 73 IR IR IR IR IR IR IR IR
loacae E. cloacae 79 42 79 42 88 42 88 42 IR IR IR IR IR IR 0 12 0
57 12
42 57 42 45 42 45 42
uis S. suis 100 32 100 32
31 100 31
28 100 28 100 31 100 31 3 32 3
100 32
31 100
100 31
1 100 1 100 100 31
32 100 32 100 31
aecalis E. faecalis IR IR IR
100 IR 100
24 92 24
25 92 25 92
IR 25
IR IR IR IR IR IR IR IR IR
IR IR IR 32 25 32
8 25
25 8 25 IR IR IR
96 25IR 88
96 25
25 100
88 125 100 1

%S 0-49
%S 50-75
%S 76-100
IR Intrinsik Resistan
Antibiotik tidak diuji
Jumlah <30 isolat

Pola Patogen dan Antibiogram di Indonesia Tahun 2022


190

Jenis spesimen : darah


Asal provinsi : Bali-Nusa Tenggara Barat
Lokasi : semua rumah sakit

Tabel 142 Pola bakteri yang mungkin sebagai kontaminan yang diisolasi dari spesimen
darah semua rumah sakit di Bali-Nusa Tenggara Barat tahun 2022
No Bakteri Jumlah isolat (%)
1 Staphylococcus epidermidis 86 38,7
3 Staphylococcus haemolyticus 74 33,3
2 Staphylococcus hominis 62 27,9
Total 222 100
Catatan : Bakteri dianggap sebagai kontaminan karena merupakan bagian dari flora nomal
kulit. Bila terdapat pertumbuhan spesies bakteri tersebut, maka keputusan bakteri sebagai
kontaminan atau patogen perlu didiskusikan dengan klinisi berdasarkan kondisi klinis pasien.

Pola Patogen dan Antibiogram di Indonesia Tahun 2022


191

Tabel 143 Antibiogram yang mungkin sebagai kontaminan dari spesimen darah semua rumah sakit di Bali-Nusa Tenggara Barat tahun 2022
PERSENTASE SENSITIF PER ANTIBIOTIK / %S

Clavulanic Acid

Ciprofloxacin

Moxifloxacin

Meropenem
Levofloxacin
Piperacillin/
Amoxicillin/

Tazobactam
Ceftriaxone

Doripenem
Cefotaxime

Ampicillin/
BAKTERI

Ertapenem
Sulbactam

Imipenem
Cefepime
Cefoxitin

Oxacillin

%S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N
S. epidermidis 29 72 29 86 29 86 29 86 29 86 29 86 29 86 29 86 57 86 57 86 57 86 29 86 29 86 29 86 29 86
S. haemolyticus 10 74 10 74 10 74 10 74 10 74 10 74 10 74 10 74 12 73 14 72 13 72 10 74 10 74 10 74 10 74
S. hominis 20 61 20 61 20 61 20 61 20 61 20 61 20 61 20 61 43 60 45 62 43 60 20 61 20 61 20 61 20 61

PERSENTASE
PERSENTASE SENSITIFSENSITIF PER ANTIBIOTIK
PER ANTIBIOTIK / %S / %S

Sulfamethoxazole
Sulfamethoxazole
Trimethoprim/
Trimethoprim/
Erythromycin
Erythromycin

Azithromycin
Azithromycin

Minocycline
Clindamycin

Minocycline
Clindamycin

Vancomycin
Vancomycin
Tetracycline
Tetracycline
Doxycycline
Doxycycline
Cefuroxime
Cefuroxime

Gentamicin
Gentamicin
BAKTERIBAKTERI
Tigecycline
Tigecycline

Cefaazolin
Cefaazolin
Ampicillin
Ampicillin
Penicillin
Penicillin

Linezolid
Linezolid
%S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N
dermidisS. epidermidis
100 86 100
9 86 9 86 9
29 86 29 86 29
64 86 64
61 86 61
100 86
57 100
78 57
86 78
43 86 43
40 86
72 40
51 72
86 51
100 86 100 86 100 86
11 100 11
S. haemolyticus
emolyticus 100 70 100
3 70
71 3 71 3
10 71
74 10 74 10
32 74
73 32
25 73
72 25
100 72
32 100
55 32
73 55
14 73
72 14
13 72
54 13
61 54
72 61
99 72
71 99 71
73 99
100 73
4 100 4
minis S. hominis100 62 100
7 62
59 7 59 7
20 59
61 20 61 20
97 61 97
51 61
59 51
100 59
30 100
60 30
60 60
34 60
61 34
33 61
48 33
45 48
60 45
100 60 100
97 60
61 97
100 61
6 100 6
%S 0-49
%S 50-75
%S 76-100
IR Intrinsik Resistan
Antibiotik tidak diuji
Jumlah <30 isolat

Pola Patogen dan Antibiogram di Indonesia Tahun 2022


192

Jenis spesimen : urin


Asal provinsi : Bali-Nusa Tenggara Barat
Lokasi : semua rumah sakit

Tabel 144 Pola bakteri yang diisolasi dari spesimen urin semua rumah sakit di Bali-Nusa
Tenggara Barat tahun 2022
No Bakteri Jumlah Isolat (%)
1 Escherichia coli 493 48,3
2 Klebsiella pneumoniae 172 16,8
3 Pseudomonas aeruginosa 97 9,5
4 Entercoccus faecalis 84 8,2
5 Enterobacter cloacae 53 5,2
6 Proteus mirabilis 46 4,5
7 Burkholderia cepacia 38 3,7
8 Acinetobacter baumannii complex 38 3,7
Total 1021 100
Tiga isolat terbanyak berturut-turut adalah Escherichia coli, Klebsiella pneumoniae, dan
Pseudomonas aeruginosa sebesar 74,6% (762/1021).

Pola Patogen dan Antibiogram di Indonesia Tahun 2022


193

Tabel 145 Antibiogram spesimen urin di rumah semua rumah sakit di Bali-Nusa Tenggara Barat tahun 2022
PERSENTASE SENSITIF PER ANTIBIOTIK / %S

Cefoperazone/
Clavulanic Acid

Ciprofloxacin

Meropenem
Levofloxacin
Piperacillin/
Amoxicillin/

Tazobactam
Ceftazidime
Ceftriaxone
Cefotaxime

Ampicillin/
BAKTERI

Aztreonam

Sulbactam

Sulbactam
Cefepime
Amikacin
Cefoxitin

Cefixime
%S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N
E. coli 100 2 97,9 484 76 483 45 110 39 452 61 483 21 281 49 481 35 463 75 32 92 86 90 481 29 471 8 245 100 483
K. pneumoniae 94,2 172 74 172 44 16 39 169 49 171 40 147 44 171 33 171 50 2 43 7 74 171 32 171 0 64 98 171
P. aeruginosa 63,2 95 54 96 IR IR IR IR 53 96 40 93 IR IR IR IR 100 1 52 94 44 96 10 39 52 95
E. faecalis IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR 99 77 99 77 100 67 35 80 36 80
E. cloacae 96,2 53 47 53 36 11 32 50 34 53 0 28 36 53 IR IR IR IR 31 29 43 53 40 53 17 24 93 53
P. mirabilis 100 46 98 46 67 12 82 39 98 46 70 37 94 46 59 39 86 7 86 21 91 46 54 46 39 18 91 46
B. cepacia 0 33 0 33 0 33 97 38 0 35 IR IR IR IR 0 10 0 34 0 38 33 3 58 36
A. baumannii complex 84,2 38 34 38 0 1 11 38 34 38 IR IR 63 38 IR IR 50 2 34 38 37 38 91 11 61 38

Pola Patogen dan Antibiogram di Indonesia Tahun 2022


194

Tabel 145 Antibiogram spesimen urin di rumah semua rumah sakit di Bali-Nusa Tenggara Barat tahun 2022 (lanjutan)
PERSENTASE
PERSENTASE SENSITIFSENSITIF PER ANTIBIOTIK
PER ANTIBIOTIK / %S / %S

Sulfamethoxazole
Sulfamethoxazole

Trimethoprim/
Trimethoprim/
Erythromycin
Erythromycin

Minocycline
Vancomycin

Minocycline
Tetracycline

Vancomycin
Tetracycline
Cefuroxime
Cefuroxime

Gentamicin

Fosfomycin
Gentamicin

Fosfomycin
BAKTERIBAKTERI
Ertapenem

Tigecycline
Ertapenem

Tigecycline

Cefaazolin
Cefaazolin
Ampicillin
Ampicillin
Penicillin
Penicillin

Linezolid
Linezolid
%S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N
i E. coli 98
98 449 99 449 99 449 14 470 14 470 16
0 443 0 266
443 58
16 484
266 58 484 49 482 49 482 94 50 94
50 50
2 50 2
eumoniaeK. pneumoniae 97 170 80
97 170 80 170 IR IR IR1 167
IR 12
1 101
167 56
12 172
101 56 172 42 172 42 172
ruginosaP. aeruginosa IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR 56 95 56
IR 95
IR IR IR IR IR IR IR
calis E. faecalis 100 78 100
95 78
80 95 80 96
96 IR 80
IR IR IR IR IR 19IR 79
IR 19
3 79
80 IR3 80 IR 79
IR 96 IR 96 79
80 96 80
acae E. cloacae 52
52 50 62 50 62 50 IR IR IR IR IR0 38IR 55
0 53
38 55 53 49 53 49 53
rabilis P. mirabilis 92 38 92IR 38
IR IR IR 40 45 40 45 42
0 38 0 19
38 67
42 46
19 67
IR 46
IR IR IR 48 46 48 46
pacia B. cepacia IR IR IR5 IR
37 5 37 IR IR IR IR 0 33 0 33 68 37 68 37 IR IR IR IR
umanniiA.complex
baumannii complex IR
IR IR 68 IR
38 68 38 IR IR IR IR 58 38 58 38 76 38 76 38 IR IR IR IR
%S 0-49
%S 50-75
%S 76-100
IR Intrinsik Resistan
Antibiotik tidak diuji
Jumlah <30 isolat

Pola Patogen dan Antibiogram di Indonesia Tahun 2022


195

Jenis spesimen : saluran napas bawah


Asal provinsi : Bali-Nusa Tenggara Barat
Lokasi : semua rumah sakit

Tabel 146 Pola bakteri yang diisolasi dari spesimen urin semua rumah sakit di Bali-Nusa
Tenggara Barat tahun 2022
No Bakteri Jumlah isolat (%)
1 Klebsiella pneumoniae 232 26,4
2 Acinetobacter baumannii complex 209 23,8
3 Pseudomonas aeruginosa 179 20,4
4 Escherichia coli 131 14,9
5 Staphylococcus aureus 52 5,9
6 Enterobacter cloacae 45 5,1
7 Stenotrophomas maltophilia 30 3,4
Total 878 100
Tiga isolat terbanyak berturut-turut adalah Klebsiella pneumoniae, Acinetobacter baumannii
complex, Pseudomonas aeruginosa sebesar 70,6% (620/878).

Pola Patogen dan Antibiogram di Indonesia Tahun 2022


196

Tabel 147 Antibiogram spesimen saluran napas bawah di rumah semua rumah sakit di Bali-Nusa Tenggara Barat tahun 2022
PERSENTASE SENSITIF PER ANTIBIOTIK / %S

Cefoperazone/
Clavulanic Acid

Ciprofloxacin

Moxifloxacin

Meropenem
Levofloxacin
Piperacillin/
Amoxicillin/

Tazobactam
Ceftazidime
Ceftriaxone
Cefotaxime

Ampicillin/
BAKTERI

Aztreonam

Sulbactam

Sulbactam

Imipenem
Cefepime
Amikacin
Cefoxitin

Cefixime
Oxacillin

%S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N
K. pneumoniae 96 232 90 231 63 38 42 230 47 232 41 205 44 232 36 232 100 2 81 16 81 231 34 231 6 119 98 232
A. baumannii complex 74 207 32 207 0 2 10 207 30 207 0 166 IR IR 41 207 IR IR 50 2 34 206 29 207 98 59 48 207
P. aeruginosa 91 178 78 178 IR IR IR IR 75 178 0 150 55 179 IR IR IR IR 100 6 67 178 68 179 11 54 80 178
E. coli 0 1 100 129 78 129 32 37 21 127 63 129 3 88 35 128 42 127 0 2 82 11 95 129 17 128 3 73 98 128
S. aureus 85 52 84 51 84 51 84 51 84 51 IR IR 84 51 84 51 84 51 84 51 84 51 84 51 84 51
E. cloacae 100 44 46 44 67 9 33 42 34 44 0 27 34 44 IR IR IR IR 42 24 59 44 42 43 6 18 100 44
S. maltophilia IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR 100 5 IR IR 80 5 IR IR IR IR
PERSENTASE
PERSENTASE SENSITIFSENSITIF PER ANTIBIOTIK
PER ANTIBIOTIK / %S / %S

Sulfamethoxazole

Sulfamethoxazole
Trimethoprim/

Trimethoprim/
Erythromycin

Erythromycin
Azithromycin

Azithromycin

Minocycline

Minocycline
Clindamycin

Clindamycin

Vancomycin

Vancomycin
Tetracycline

Tetracycline
Doxycycline

Doxycycline
Cefuroxime

Cefuroxime
Gentamicin

Gentamicin
BAKTERIBAKTERI
Ertapenem

Ertapenem

Tigecycline

Tigecycline

Cefaazolin

Cefaazolin
Ampicillin

Ampicillin
Penicillin

Penicillin

Linezolid

Linezolid
Colistin

Colistin

%S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N
neumoniae K. pneumoniae 98 229 98 229 83 230 83 230 IR IR IR
3 IR
216 3
17 216
151 17
52 151
232 52 232 44 232 44 232
aumanniiA. baumannii complex
complex IR IR IR IR 55 207 55 207 IR IR IR IR 34 207 34 207 77 207 77 207
eruginosaP. aeruginosa IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR 85 176 85 176 IR IR IR IR IR IR IR IR 100 1 100 1
li E. coli 98 126 98 126 100 126 100 126 3 129 03 129
122 40 122
90 4
44 90
129 44 129 30 129 30 129 100 5 100 5
ureus S. aureus IR IR
IR 100 IR
51 100
35 51 35 51 84 51 84 51 84
96 51 96
98 98
51 100 51
41 100
80 41
51 80
96 51 96 51 96
94 51 94
100 51 100 51 100 51
oacae E. cloacae 67 42 67 42 60 42 60 42 IR IR IR IR IR
0 IR
35 0
55 35
44 55 44 57 44 57 44
altophiliaS. maltophilia IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR 86 29 86 29

%S 0-49
%S 50-75
%S 76-100
IR Intrinsik Resistan
Antibiotik tidak diuji
Jumlah <30 isolat

Pola Patogen dan Antibiogram di Indonesia Tahun 2022


197

2.6.6 Kalimantan
Jenis spesimen : darah
Asal provinsi : Kalimantan
Lokasi : semua rumah sakit

Tabel 148 Pola bakteri yang diisolasi dari spesimen darah di rumah semua rumah sakit di
Kalimantan tahun 2022
No Bakteri Jumlah isolat (%)
1 Staphylococcus aureus 102 27,3
2 Klebsiella pneumoniae 77 20,6
3 Escherichia coli 76 20,3
4 Acinetobacter baumannii complex 50 13,4
5 Serratia marcescens 35 9,4
6 Burkholderia cepacia complex 34 9,1
Total 374 100
Tiga isolat terbanyak berturut turut adalah Staphylococcus aureus, Klebsiella pneumoniae, dan
Escherichia coli dengan total sebesar 68,1% (255/374)

Pola Patogen dan Antibiogram di Indonesia Tahun 2022


198

Tabel 149 Antibiogram spesimen darah semua rumah sakit di Kalimantan tahun 2022
PERSENTASE SENSITIF PER ANTIBIOTIK / %S

Cefoperazone/
Clavulanic acid

Ciprofloxacin

Levofloxacin
Piperacillin/
Amoxicillin/

Tazobactam
Ceftazidime
Ceftriaxone
Cefotaxime

Ampicillin/
BAKTERI

Aztreonam

Sulbactam

Sulbactam
Cefepime
Amikacin
Cefoxitin

Oxacillin

%S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N
S. aureus 66 98 66 98 66 98 66 98 66 98 IR IR 66 98 66 98 66 98 66 98 86 98 86 98
K. pneumoniae 90 67 57 35 25 56 27 66 34 44 35 49 26 46 14 14 68 68 48 46 32 22
E. coli 100 75 83 30 34 65 35 72 56 59 53 40 27 41 15 13 95 74 29 41 31 35
A. baumannii complex IR IR IR IR 74 43 37 27 15 13 15 40 39 31 IR IR 61 33 IR IR 35 46 40 35 36 14
S. marcescens 97 35 85 13 27 34 19 31 29 31 39 23 IR IR IR IR 62 34 64 22 94 16
B. cepacia complex IR IR 0 19 0 5 56 9 26 19 87 23 0 10 IR IR IR IR 0 19 40 10 100 17

Pola Patogen dan Antibiogram di Indonesia Tahun 2022


199

Tabel 149 Antibiogram spesimen darah semua rumah sakit di Kalimantan tahun 2022 (lanjutan)
PERSENTASE
PERSENTASE SENSITIFSENSITIF PER ANTIBIOTIK
PER ANTIBIOTIK / %S / %S

Sulfamethoxazole
Sulfamethoxazole
Trimethoprim/
Trimethoprim/
Erythromycin
Erythromycin
Moxifloxacin
Moxifloxacin

Meropenem
Meropenem

Clindamycin

Vancomycin
Clindamycin

Tetracycline

Vancomycin
Tetracycline
Gentamicin
Gentamicin
BAKTERIBAKTERI

Ertapenem

Tigecycline
Ertapenem

Tigecycline

Cefaazolin
Cefaazolin
Imipenem
Imipenem

Ampicillin
Ampicillin
Penicillin
Penicillin
%S N %S
%S NN %S N %S N N %S NN %S NN %S
%S NN %S%S NN %S
%S NN %S
%S NN %S
%S NN %S%S NN %S
%S N %S
%S NN %S N
ureus S. aureus 87 97 87
66 97
98 66 98 100
98 66 98 66 98
98 100
10 98 10
98 10 98
98 66
10 9898 66
84 98 91
99 84 97
99 61
91 97
97 89
61 84
97 89
91 84 91
98 84
97 98 97
neumoniae
K. pneumoniae 100 2 100100 21 100
85 67
1 80
85 45
67 82 45 82
80 45 45 IR IR 0IR 35IR 540 69
35 54IR 69
IR 0IR 1IR IR0 IR1 66IR 35
IR IR
66 IR
35 IR IR
oli E. coli 0 2 100
0 23 100
99 74
3 97
99 39
74 100 39 100
97 39 39 15 74 15 0 26 74 570 74
26 57IR 74
IR 0IR 2IR IR0 IR2 50IR 30
IR IR
50 IR
30 IR IR
aumanniiA. complex
baumannii complex 50 4 50
56 43 IR 43
4 56 IR 93
IR 30 IR
IR 93 IR IR
30 IR IR
IR IRIR IRIR 44IR 43IR 44
IR 43
IR IR IR IR IR 89IR 26
IR IR
89 IR
26 IR IR
arcescens
S. marcescens 100 4 100100 44 100
97 35
4 83
97 18
35 100 19 100
83 18 19 IR IR IRIR IRIR 31IR 35IR 31
IR 35
IR 0IR 4IR IR0 IR4 100
IR 13
IR IR
100 IR
13 IR IR
epacia complex
B. cepacia complex 84 19 84
IR 19
IR 50
IR 10 IR
IR 50 IR IR
10 IR IR
IR IRIR IRIR 0IR 19IR IR IR
0 19 IR IR IR IR 100
IR 13
IR IR
100 IR
13 IR IR

%S 0-49
%S 50-75
%S 76-100
IR Intrinsik Resistan
Antibiotik tidak diuji
Jumlah <30 isolat

Pola Patogen dan Antibiogram di Indonesia Tahun 2022


200

Jenis spesimen : darah


Asal provinsi : Kalimantan
Lokasi : semua rumah sakit

Tabel 150 Pola bakteri yang mungkin sebagai kontaminan yang diisolasi dari spesimen
darah di rumah semua rumah sakit di Kalimantan tahun 2022
No Bakteri Jumlah isolat (%)
1 Staphylococcus hominis 172 38,0
2 Staphylococcus haemolyticus 135 29,8
3 Staphylococcus epidermidis 103 22,7
4 Staphylococcus urealyticus 43 9,5
Total 453 100
Catatan : Bakteri dianggap sebagai kontaminan karena merupakan bagian dari flora nomal
kulit. Bila terdapat pertumbuhan spesies bakteri tersebut, maka keputusan bakteri sebagai
kontaminan atau patogen perlu didiskusikan dengan klinisi berdasarkan kondisi klinis pasien.

Pola Patogen dan Antibiogram di Indonesia Tahun 2022


201

Tabel 151 Antibiogram yang mungkin sebagai kontaminan spesimen darah semua rumah sakit di Kalimantan tahun 2022
PERSENTASE SENSITIF PER ANTIBIOTIK / %S

Cefoperazone/
Clavulanic acid

Ciprofloxacin

Moxifloxacin
Levofloxacin
Piperacillin/
Amoxicillin/

Tazobactam
Ceftriaxone
Cefotaxime

Ampicillin/
BAKTERI

Sulbactam

Sulbactam

Imipenem
Cefepime
Cefoxitin

Oxacillin

%S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N
S. hominis 25 8 25 167 25 167 25 167 25 167 25 167 25 167 25 167 25 167 49 160 51 160 49 156 25 167
S. haemolyticus 0 16 3 130 3 130 3 130 3 130 3 130 3 130 3 130 3 130 12 128 14 122 15 121 3 130
S. epidermidis 11 19 16 97 16 97 16 97 16 97 16 97 16 97 16 97 16 97 52 95 53 90 54 87 16 97
S. urealyticus 12 42 12 42 12 42 12 42 12 42 12 42 12 42 12 42 26 42 21 42 24 42 12 42

PERSENTASE SENSITIFSENSITIF
PERSENTASE PER ANTIBIOTIK / %S / %S
PER ANTIBIOTIK

Sulfamethoxazole

Sulfamethoxazole
Trimethoprim/

Trimethoprim/
Erythromycin

Erythromycin
Meropenem

Meropenem

Clindamycin

Vancomycin
Clindamycin
Tetracycline

Vancomycin
Tetracycline
Gentamicin

BAKTERIBAKTERI Gentamicin
Ertapenem

Tigecycline
Ertapenem

Tigecycline

Ampicillin

Ampicillin
Cefazolin
Penicillin

Cefazolin
Penicillin

Linezolid

Linezolid
%S 0-49
%S N %S
%S NN %S
%S NN %S
%S NN %S
%S NN %S%S NN %S
%S NN %S
%S NN %S
%S NN %S
%S NN %S
%S NN %S
%S NN %S
%S NN %S N %S 50-75
ominis S. hominis 25 167 25
25 167
167 99
25 165
167 997 155 77 155
165 155 25 167
7 155 91
25 160
167 34
91 158
160 56
34 160
158 24
56 136
160 59
24 135
136 95
59 158
135 92
95 158
158 92 158 %S 76-100
aemolyticus 3 130
S. haemolyticus 33 130
130 100
3 115
130 2
100 130 22 130
115 130 23 130
130 19
3 130
130 18
19 128
130 59
18 128
128 13
59 109
128 49
13 109
109 96
49 130
109 97
96 129
130 97 129IR Intrinsik Resistan
pidermidis 16 97
S. epidermidis 16
16 97
97 100
16 9787 2
100 94 22 94
87 94 16
2 97
94 45
16 96
97 37
45 96
96 72
37 97
96 36
72 70
97 48
36 71
70 99
48 94
71 100
99 9496 100 96 Antibiotik tidak diuji
ealyticusS. urealyticus
12 42 12
12 42
42 100
12 4242 12
100 42 12
42 12 42
42 12
12 42
42 95
12 42
42 10
95 42
42 86
10 42
42 10
86 42
42 62
10 42
42 95
62 42
42 93
95 4242 93 42 Jumlah <30 isolat

Pola Patogen dan Antibiogram di Indonesia Tahun 2022


202

Jenis spesimen : urin

Asal ruangan : Kalimantan

Lokasi : semua rumah sakit

Tabel 152 Pola bakteri yang diisolasi dari spesimen urin di rumah semua rumah sakit di
Kalimantan tahun 2022
No Bakteri Jumlah Isolat (%)
1 Escherichia coli 272 48,6
2 Klebsiella pneumoniae 106 18,9
3 Enterococcus faecalis 98 17,5
4 Acinetobacter baumannii complex 49 8,8
5 Staphylococcus aureus 35 6,3
Total 560 100
Tiga isolat terbanyak berturut turut adalah Escherichia coli, Klebsiella pneumonia, dan
Enterococcus faecalis dengan total sebesar 85% (476/560)

Pola Patogen dan Antibiogram di Indonesia Tahun 2022


203

Tabel 153 Antibiogram spesimen urin semua rumah sakit di Kalimantan tahun 2022
PERSENTASE SENSITIF PER ANTIBIOTIK / %S

Cefoperazone/
Clavulanic acid

Ciprofloxacin

Levofloxacin
Piperacillin/
Amoxicillin/

Tazobactam
Ceftazidime
Ceftriaxone
Cefotaxime

Ampicillin/
BAKTERI

Aztreonam

Sulbactam

Sulbactam
Cefepime
Amikacin
Cefoxitin

Oxacillin

%S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N
E. coli 99 269 65 95 37 253 36 265 61 222 41 116 23 116 8 24 89 267 27 116 27 157 25 4
K. pneumoniae 93 105 58 40 31 99 31 104 35 84 31 45 18 44 0 4 73 105 27 45 36 61
E. faecalis IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR 98 88 50 2 98 88 55 98 55 98
A. baumannii complex IR IR IR IR 80 49 39 13 18 34 16 49 29 48 IR IR 60 15 IR IR 39 49 33 15 41 34
S. aureus 74 35 74 35 74 35 74 35 IR IR 74 35 74 35 74 35 74 35 77 35 80 35
PERSENTASE
PERSENTASE SENSITIF
SENSITIF PER ANTIBIOTIK
PER ANTIBIOTIK / %S / %S

Sulfamethoxazole
Sulfamethoxazole
Trimethoprim/
Trimethoprim/
Erythromycin
Erythromycin
Moxifloxacin
Moxifloxacin

Meropenem
Meropenem

Clindamycin
Clindamycin

Vancomycin
Vancomycin
Tetracycline
Tetracycline
Gentamicin
Gentamicin
BAKTERIBAKTERI
Ertapenem
Ertapenem

Tigecycline
Tigecycline
Imipenem
Imipenem

Ampicillin
Ampicillin

Cefazolin
Cefazolin
Penicillin
Penicillin

Linezolid
Linezolid
%S N %S
%S N N %S
%S NN %S %S N N %S
%S NN %S %S N
N %S N N %S
%S N N %S N %S N %S N %S N %S N %S
%S NN %S
%S N %S N
oli E. coli 100 4 100 4
99 268 99
98 268
112 98 112 99 112 99 112 10 269 100 269
75 0IR 75
IR IR IR 0 4 0 4 43 95 43 95
K. pneumoniae
neumoniae 92 105 92
86 105
44 86 44 89 44 89 44 IR IR IR
0 IR
34 0IR 34
IR IR IR 46 41 46 41
ecalis E. faecalis IR IR IR
100 IR
98 100
71 98
98 71
97 98
98 97IR 98IR IR IR IR IR IR
22 IR
98 22
9 98
96 9IR 96
IR IR
100 IR 100
98 99 98 99 98
aumanniiA. complex
baumannii complex 63 49 63
IR 49IR IR IR 93 15 93IR 15
IR IR IR
IR IR
IR IR
IR IR
49 IR
49 49
IR 49
IR IR IR IR IR IR
92 IR
13 92IR 13IR IR
IR IR IR IR
ureus S. aureus 74 74
74 35 74
74 3535 74
74 35
35 74 35
100 35 100
23 35
35 23 35
35 23
84 35
25 84
91 25
35 91
86 35 86
57 35 57
85 35
33 85
97 33 97
89 33
35 89 35

%S 0-49
%S 50-75
%S 76-100
IR Intrinsik Resistan
Antibiotik tidak diuji
Jumlah <30 isolat

Pola Patogen dan Antibiogram di Indonesia Tahun 2022


204

Jenis spesimen : saluran napas bawah


Ruangan : seluruh ruangan
Lokasi : Kalimantan

Tabel 154 Pola bakteri yang diisolasi dari spesimen saluran napas bawah semua rumah
sakit tahun 2022
No Bakteri Jumlah Isolat (%)
1 Klebsiella pneumoniae 394 32,8
2 Acinetobacter baumannii complex 261 21,8
3 Staphylococcus aureus 169 14,1
4 Pseudomonas aeruginosa 142 11,8
5 Escherichia coli 91 7,6
6 Enterobacter cloacae 72 6,0
7 Stenotrophomonas maltophilia 71 5,9
Total 1200 100
Tiga isolat terbanyak berturut turut adalah Klebsiella pneumoniae, Acinetobacter baumannii
complex dan Staphylococcus aureus dengan total sebesar 68,7% (824/1200).

Pola Patogen dan Antibiogram di Indonesia Tahun 2022


205
Tabel 155 Antibiogram spesimen saluran napas bawah semua rumah sakit di Kalimantan tahun 2022
PERSENTASE SENSITIF PER ANTIBIOTIK / %S

Cefoperazone/
Clavulanic acid

Ciprofloxacin

Moxifloxacin
Levofloxacin
Piperacillin/
Amoxicillin/

Tazobactam
Ceftazidime
Ceftriaxone
Cefotaxime

Ampicillin/
BAKTERI

Aztreonam

Sulbactam

Sulbactam
Cefepime
Amikacin
Cefoxitin

%S N %S
Oxacillin
%S N %S N N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N
K. penumoniae 98 393 87 155 60 312 61 390 66 312 65 254 59 253 1 101 100 1 88 390 61 254 57 141 50 2
A. baumannii complex IR IR IR IR 83 259 60 82 14 91 10 259 43 217 IR IR 54 168 IR IR 47 260 46 168 48 91
S. aureus 63 168 63 168 63 168 63 168 63 168 IR IR 63 168 63 168 63 168 63 168 85 169 86 169 86 169
P. aeruginosa IR IR IR IR 93 141 88 41 IR IR IR IR 79 116 63 97 IR IR IR IR 75 137 81 97 77 44
E. coli 98 91 92 25 26 61 26 91 44 81 30 66 28 65 7 41 93 91 24 66 20 25
E. cloacae 97 71 87 30 62 58 59 70 67 48 52 46 IR IR IR IR 88 69 73 45 72 25 100 1
S. maltophilia IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR 95 19

PERSENTASE
PERSENTASE SENSITIFSENSITIF PER ANTIBIOTIK
PER ANTIBIOTIK / %S / %S

Sulfamethoxazole
Sulfamethoxazole

Trimethoprim/
Trimethoprim/
Erythromycin
Erythromycin
Meropenem
Meropenem

Vancomycin
Tetracycline

Vancomycin
Tetracycline
Clindamicin
Gentamicin
Clindamicin
Gentamicin
BAKTERIBAKTERI
Ertapenem

Tigecycline
Ertapenem

Tigecycline
Imipenem

Ampicillin
Imipenem

Ampicillin

Cefazolin
Penicillin

Linezolid
Cefazolin
Penicillin

Linezolid
%S N %S N %S N %S N %S NN %S
%S NN %S
%S NN %S
%S NN %S
%S NN %S%S NN %S NN
%S %S NN
%S %S%S NN %S
%S NN %S N
K. penumoniae 50 2
K. penumoniae 50
96 2
392 96 392
249 96
93 249
251 93 251 IR IR 0IR 107 IR 800 107
392 80
IR 392
IR 50IR 2 IR IR50 IR2 72IR 155IR IR72 155
IR IRIR IRIR IR IR
A. baumanniiA.complex
baumannii complex 57 259 57
IR 259
IR IR
76 IR
168 76
IR 168
IR IRIR IRIR IRIR IRIR 51IR 259 IR 51
IR 259
IR IR IR IR IR 92IR 82IR IR92 IR82 IRIR IRIR IR IR
S. aureus S. aureus 63 168 63 168 63 168 63
100 168
169 100
10 169
167 10
10 167
167 10
63 167
61 63
94 61
169 94
IR 169
IR 66IR 168IR 9366 119
168 9193 119
119 9791 168
119 97
100 168 100 168
168
P. aeruginosa 0
P. aeruginosa 1 0
81 1
140 81
IR 140
IR IR IR IR IRIR IRIR IRIR IRIR IRIR 88IR 141 IR 88
IR 141
IR IRIR IRIR IR IRIR
IR IR IRIR
IR IR IRIR
IR IRIR IRIR IR IR %S 0-49
%S 50-75
E. coli E. coli 98 91 98
92 91
66 92
99 66
65 99 65 11 91 11
0 91
20 540 20
91 54
IR IR91 IR IR IR IR 44IR 25IR IR44 IR25 IRIR IRIR IR IR %S 76-100
E. cloacae E. cloacae 96 71 96
80 71
44 80
98 44
45 98 45 IR IR IRIR IRIR 84IR 70IR 84
IR IR70 IR IR IR IR 90IR 30IR IR90 IR30 IRIR IRIR IR IR IR Intrinsik Resistan
Antibiotik tidak diuji
S. maltophilia IR IR
S. maltophilia IR IR IR IR IR IR IR IRIR IRIR IRIR IRIR IRIR IRIR IRIR IRIR IRIR IRIR IRIR IRIR 65IR 20IR IR65 IR20 IRIR IRIR IR IR Jumlah <30 isolat

Pola Patogen dan Antibiogram di Indonesia Tahun 2022


206

2.6.7 Sumatera
Jenis spesimen : darah
Asal ruangan : seluruh ruangan
Lokasi : Sumatera

Tabel 156 Pola bakteri yang diisolasi dari spesimen darah di sumatera tahun 2022
No Bakteri Jumlah isolat (%)
1 Klebsiella pneumoniae 220 19,5
2 Escherichia coli 195 17,3
3 Staphylococcus aureus 186 16,5
4 Acinetobacter baumannii complex 129 11,4
5 Pseudomonas aeruginosa 86 7,6
6 Enterococcus faecalis 61 5,4
7 Burkholderia cepacia complex 60 5,3
8 Enterobacter cloacae 47 4,2
9 Sphingomonas paucimobilis 47 4,2
10 Acinetobacter lwoffii 39 3,5
11 Serratia marcescens 37 3,3
12 Achromobacter xylosoxidans 20 1,8
Total 1127 100
Tiga isolat terbanyak berturut turut adalah Klebsiella pneumoniae, Escherichia coli dan
Staphylococcus aureus dengan total sebesar 53,3% (601/1127).

Pola Patogen dan Antibiogram di Indonesia Tahun 2022


207

Tabel 157 Antibiogram spesimen darah semua rumah sakit di Sumatera tahun 2022
PERSENTASE SENSITIF PER ANTIBIOTIK / %S

Cefoperazone/
Clavulanic acid

Ciprofloxacin
Ceftazidime/

Moxifloxacin

Meropenem
Levofloxacin
Piperacillin/
Amoxicillin/

Tazobactam
Ceftazidime
Ceftriaxone
Cefotaxime

Ampicillin/
BAKTERI

Aztreonam
Avibactam

Sulbactam

Sulbactam

Imipenem
Cefepime
Amikacin
Cefoxitin

Cefixime
Oxacillin

%S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N
K. pneumoniae 83 41 79 173 48 172 15 54 17 206 24 211 100 2 0 1 21 172 17 173 36 53 88 8 52 213 23 173 24 58 44 9 83 47 75 211
E. coli 77 34 94 158 58 153 24 55 18 174 44 187 75 4 29 153 31 158 64 44 83 6 80 186 21 156 18 55 23 13 95 43 94 186
S. aureus 14 81 37 172 37 172 37 172 37 172 50 4 IR IR 37 172 37 172 37 172 37 172 49 172 54 159 56 15337 172 37 172
A. baumannii complex IR IR IR IR 65 94 31 101 19 32 13 120 30 126 100 2 IR IR 49 101 IR IR 100 3 29 124 39 102 32 31 100 1 37 30 48 126
P. aeruginosa IR IR IR IR 77 57 66 58 IR IR IR IR 69 74 IR IR 52 54 IR IR IR IR 66 71 54 57 90 20 100 17 68 74
E. faecalis 0 3 IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR 95 39 94 34 96 23 37 60 37 57 97 32 100 1
B. cepacia complex IR IR 4 55 7 5 40 57 2 60 85 53 4 3 0 3 IR IR IR IR 7 55 15 7 43 2 100 4 0 57 95 1 0 2
E. cloacae 0 7 94 31 69 39 69 13 38 47 38 47 100 1 43 40 IR IR IR IR 100 1 59 46 45 40 38 8 86 7 77 47
S. paucimobilis 68 22 82 39 67 3 64 36 51 39 12 34 50 2 0 2 100 3 70 27 51 41 50 2 33 3 78 36
A. lwoffii 60 30 85 33 43 7 63 32 69 35 25 4 65 34 0 3 100 2 57 28 71 31 83 6 100 1 80 5 67 36
S. marcescens 0 2 85 27 70 33 50 4 43 37 43 37 100 1 40 35 IR IR IR IR 100 1 92 37 57 35 100 2 100 2 100 37
A. xylosoxidans 0 15 15 13 0 7 0 20 90 20 0 13 85 20 8 13 14 7 29 7 94 17

Pola Patogen dan Antibiogram di Indonesia Tahun 2022


208

Tabel 157 Antibiogram spesimen darah semua rumah sakit di Sumatera tahun 2022 (lanjutan)
PERSENTASE SENSITIFSENSITIF
PERSENTASE PER ANTIBIOTIK
PER ANTIBIOTIK / %S / %S

Sulfamethoxazole
Sulfamethoxazole
Trimethoprim/
Trimethoprim/
Erythromycin
Erythromycin

Azithromycin
Azithromycin

Minocycline
Clindamycin

Minocycline
Clindamycin

Vancomycin
Vancomycin
Tetracycline
Tetracycline
Cefuroxime
Cefuroxime

Gentamicin
Gentamicin
Doripenem
Doripenem

Doxicycline
Doxicycline
Ceftaroline
Ceftaroline
BAKTERIBAKTERI Ertapenem
Ertapenem

Tigecycline
Tigecycline

Cefaazolin
Cefaazolin
Ampicillin
Ampicillin
Penicillin
Penicillin

Linezolid
Linezolid
%S N %S N %S%S NN %S
%S %S NN %S
N %S %S N %S
%S NN %S NN %S
%S N %S N %S
%S NN %S NN %S
%S N %S N %S %S N %S N %S
%S NN %S N %S N
pneumoniaeK. pneumoniae 79 162
70 162 70 164 79 164 IR IR IR3 IR
109 3
50 2 50
109 29 27 29
39 7
209 39IR 209
IR IR
68 IR
38 68
69 38
13 69IR IR 44IR
13IR IR IR 44IR 172 172
IR IRIR IRIR IR IR
coli E. coli 99 139
96 139 96 143 99 143 5 187 53 187
92 3
25 924 25 4
30 10 30
60 10
187 60IR 187
IR IR
41 IR
32 41
33 32
15 33IR IR 36IR
15IR IR IR 36IR 157 157
IR IRIR IRIR IR IR
aureus S. aureus 37 172 99 172
37 172 37 147 996 123 66 123
147 6
123 37 123
172 37 172 37 172 37
67 172
170 67
77 170
168 77
94 168
36 94
85 36
168 85
69 168 58 172
172 69 48 78 48 78IR
58 172 172
IR IRIR IRIR 100 IR 100 29
IR 29
A. baumannii
baumannii complex complex IR IR 78 IR
IR 95 78IR 95IR IRIR IRIR IRIR IR IR IR IR IR IR
34 IR
125 34IR 125
IR IR
64 IR
25 640 251 0IR IR 50IR
1IR IR IR 50IR 101 101
IR IRIR IR
IR IR IR
aeruginosaP. aeruginosa IR IR IRIR IRIR IR IR IR IRIR IRIR IR IR IR IR IR IR
68 IR
74 68IR 74IR IR IR IR IR IR IR IR IR IRIR IR IR IR IRIR IRIR IR IR
aecalis E. faecalis 100 54 100
61 92 3860 92IR
38 61
54 60IR IRIR IRIR IR IRIR IRIR IR IR IR IR
100 IR6 100
18 6
57 185 60 5 60 IR IR 93
57 IR IR
56 93
95 56 100
42 5 100 5
95 42
B. cepacia complex
cepacia complex IR IR2
IR IR 21 21IR 2IR IRIR IRIR IRIR IR IR IR IR IR IR5 IR
3 5IR 3IR IR0 IR1 0 11 0IR 1IR IR IR 0IR 1IR 0IR 1
IR IRIR IRIR IR IR
cloacae E. cloacae 95 4040
73 40 73 95 40 IR IR IRIR IR IR
100 IR1 100 11 100
48 1
46 48IR 46IR IR
57 IR7 57 7 IR IR IR IR 65IR 40IR 65IR 40
IR IRIR IRIR IR IR
S. paucimobilis
paucimobilis 86 35 86 35 33 3 33 53 3
36 53 36 0 1 0
64 1
39 64 39 100 1 100 11 100
0 1 0 1 47 36 47 36
lwoffii A. lwoffii 76 29 76 29 100 3 100 18 3
28 18 28 74 38 74 38 100 2 100 22 100
0 21 0 1 66 32 66 32
marcescensS. marcescens 97 3535
97 35 100 100 35 IR IR IRIR IR IR IR IR IR IR
43 IR
37 43IR 37IR IR IR2 2 IR IR IR IR 86IR 35IR 86IR 35
IR IRIR IRIR IR IR
A. xylosoxidans
xylosoxidans 46 13 46 13 0 13 0 13 5 20 5 20 14 7 14 7 92 13 92 13
%S 0-49
%S 50-75
%S 76-100
IR Intrinsik Resistan
Antibiotik tidak diuji
Jumlah <30 isolat

Pola Patogen dan Antibiogram di Indonesia Tahun 2022


209

Jenis spesimen : urin


Asal ruangan : Sumatera
Lokasi : semua rumah sakit

Tabel 158 Pola bakteri yang diisolasi dari spesimen urin semua rumah sakit di
Sumatera tahun 2022
No Bakteri Jumlah isolat (%)
1 Escherichia coli 612 43,1
2 Klebsiella pneumoniae 259 18,2
3 Enterococcus faecalis 233 16,4
4 Enterococcus faecium 83 5,8
5 Acinetobacter baumannii complex 79 5,6
6 Pseudomonas aeruginosa 79 5,6
7 Burkholderia cepacia complex 40 2,8
8 Staphylococcus aureus 36 2,5
Total 1421 100
Tiga isolat terbanyak berturut turut adalah Escherichia coli, Klebsiella pneumoniae
dan Enterococcus faecalis dengan total sebesar 77,7% (/1421).

Pola Patogen dan Antibiogram di Indonesia Tahun 2022


210

Tabel 159 Antibiogram spesimen urin semua rumah sakit di Sumatera tahun 2022
PERSENTASE SENSITIF PER ANTIBIOTIK / %S

Cefoperazone/
Clavulanic acid

Ciprofloxacin
Ceftazidime/

Moxifloxacin

Meropenem
Levofloxacin
Piperacillin/
Amoxicillin/

Tazobactam
Ceftazidime
Ceftriaxone
Cefotaxime

Ampicillin/
BAKTERI

Aztreonam
Avibactam

Sulbactam

Sulbactam

Imipenem
Cefepime
Amikacin
Cefoxitin

Cefixime
Oxacillin

%S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N
E. coli 56 102 98 402 48 483 25 163 21 556 37 580 73 11 71 7 30 483 25 497 50 125 90 30 69 581 17 491 18 154 20 25 89 115 96 579
K. pneumoniae 62 47 87 151 38 203 23 66 20 225 22 239 50 4 100 1 21 200 19 205 33 54 78 9 46 240 23 204 23 62 7 14 84 51 85 239
E. faecalis 0 16 IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR 93 133 93 123 92 95 26 230 29 214 95 121 50 2
E. faecium 0 3 IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR 5 57 6 54 7 43 4 81 3 78
A. baumannii complex IR IR IR IR 75 4 72 58 32 63 17 18 13 78 30 76 0 1 IR IR 55 62 IR IR 100 2 34 79 32 63 26 19 36 14 55 76
P. aeruginosa IR IR IR IR 80 49 50 64 IR IR IR IR 54 71 IR IR 43 63 IR IR IR IR 56 70 53 64 41 17 79 14 64 70
B. cepacia complex IR 26 19 17 29 13 8 3 36 85 40 100 1 0 1 3 29 IR IR IR IR 100 1 3 35 10 30 50 12 0 7 92 36
S. aureus 26 19 50 34 50 34 50 34 50 34 IR IR 50 34 50 34 50 34 50 34 67 33 67 33 66 32 50 34 50 34
PERSENTASE SENSITIF
PERSENTASE PER ANTIBIOTIK
SENSITIF / %S / %S
PER ANTIBIOTIK

Sulfamethoxazole
Sulfamethoxazole
Trimethoprim/
Trimethoprim/
Erythromycin
Erythromycin

Azithromycin
Azithromycin

Minocycline
Clindamycin

Minocycline
Clindamycin

Vancomycin
Vancomycin
Tetracycline
Tetracycline
Cefuroxime
Cefuroxime

Gentamicin

Fosfomycin
Doripenem

Gentamicin

Doxicycline

Fosfomycin
Doripenem

Doxicycline
Ceftaroline
Ceftaroline

BAKTERIBAKTERI
Ertapenem

Tigecycline
Ertapenem

Tigecycline

Ampicillin
Ampicillin

Cefazolin
Penicillin

Cefazolin
Penicillin

Linezolid
Linezolid
%S N %S N
%S N %S
%S NN %S
%S NN %S
%S N N %S
%S NN %S %S N N %S N %S N N %S
%S NN %S
%S NN %S%S NN %S %S NN %S%S NN %S %S NN %S%S NN %S %S N N %S%S N N %S%S N N %S N
oli E. coli 0 1 0 460
94 1 94
99 460
465 99 465 6 578 63 578
304 336 304
11 36
40 11
35 40 35 59IR
59 575 575IR IR0 IR
94 036 9431 36IR 31IR IRIR IRIR IR
34 IR
490 34IR 490IR IR IR IR IR IR 91 IR34 91100 34 1 100 1
neumoniaeK. pneumoniae 78 187 78
69 187
189 69 189 IR IR IR
2 IR
150 225 150
4 25 4
55 11 55 11 41IR
41 239 239IR IR IR
37 25 3716 25IR 16IR IRIR IRIR IR
40 IR
203 40IR 203IR IR IR IR IR IR IR
aecalis E. faecalis 100 214 100
56 214
158 56
91 158
225 91IR 225
IR IR
IR IR
IR IR IR IR IR
IR IRIR IRIR IR
91 IR
23 9114 23
232 147 232
224 7 224 IR IR IR96 IR
223 9693 223193 93 75 1934 75100 4 21 100 21
aecium E. faecium 100 75 100
3 75
63 35 63
79 5IR 79IR IR
IR IR
IR IR IR IR IR
IR IRIR IRIR IR
100 IR
15 100
30 1581 305 8181 5 81 IR IR IR95 IR78 9588 78 66 88100 66 2 100
100 2 14 100 14
aumanniiA.complex
baumannii complex IR IR IR
81 IR
62 81IR 62IR IR
IR IR
IR IR
IR IR
IR IR
0 IR
2 0IR 2IR IR
37 IR 37IR
76 76IR IR
67 IR
15 670 151 0 IR 1 IR IRIR IRIR IR
56 IR
63 56IR 63IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR
eruginosaP. aeruginosa IR IR IR
IR IRIR IRIR IR
IR IR
IR IR
IR IR
IR IR
IR IR IR IR IR IR
57 IR 57IR
70 70IR IR IR IR IR IRIR IRIR IRIR IRIR IRIR IRIR IRIR IRIR IR IR IR IR IR IR
B. cepacia complex
epacia complex IR IR IR
24 IR
29 24IR 29IR IR
IR IR
IR IR
IR IR
IR IR
0 IR
1 0IR 1IR IR
22 IR 22IR
36 36IR IR
43 IR7 43
100 7 1 100IR 1 IR IRIR IRIR IR
94 IR
33 94IR 33IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR
ureus S. aureus 50 34 50
50 34
34 50
100 34
33 100
27 33
26 27
27 26
26 2750 2634 50 34 50 34 50
85 34
34 8572 34
32 72
100 327 100
76 733 7669 3332 6975 328 7585 834 8582 3434 82100 34 28 100 28 100 7 100 7

%S 0-49
%S 50-75
%S 76-100
IR Intrinsik Resistan
Antibiotik tidak diuji
Jumlah <30 isolat

Pola Patogen dan Antibiogram di Indonesia Tahun 2022


211

Jenis spesimen : darah


Asal ruangan : Sumatera
Lokasi : semua rumah sakit

Tabel 160 Pola bakteri yang mungkin sebagai kontaminan yang diisolasi dari spesimen
darah semua rumah sakit di Sumatera tahun 2022
No Bakteri Jumlah Isolat (%)
1 Staphylococcus haemolyticus 307 29,0
2 Staphylococcus hominis 304 28,7
3 Staphylococcus epidermidis 195 18,4
4 Staphylococcus sp. 131 12,4
5 Staphylococcus urealyticus 50 4,7
6 Kocuria kristinae 40 3,8
7 Staphylococcus capitis 33 3,1
Total 1060 100
Catatan : Bakteri dianggap sebagai kontaminan karena merupakan bagian dari flora nomal
kulit. Bila terdapat pertumbuhan spesies bakteri tersebut, maka keputusan bakteri sebagai
kontaminan atau patogen perlu didiskusikan dengan klinisi berdasarkan kondisi klinis pasien.

Pola Patogen dan Antibiogram di Indonesia Tahun 2022


212

Tabel 161 Antibiogram yang mungkin sebagai kontaminan dari spesimen darah semua rumah sakit di Sumatera tahun 2022
PERSENTASE SENSITIF PER ANTIBIOTIK / %S

Cefoperazone/
Clavulanic acid

Ciprofloxacin

Moxifloxacin

Meropenem
Levofloxacin
Piperacillin/
Amoxicillin/

Tazobactam
Ceftriaxone

Doripenem
Cefotaxime

Ampicillin/
BAKTERI

Aztreonam

Sulbactam

Sulbactam

Imipenem
Cefepime
Amikacin
Cefoxitin

Oxacillin

%S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N
S. haemolyticus 0 278 1 283 33 3 1 283 1 283 1 283 IR IR 1 283 1 283 1 283 1 283 9 300 9 289 10 290 1 283 1 283 1 283
S. hominis 1 248 4 275 100 2 4 275 4 275 4 275 IR IR 4 275 4 275 4 275 4 275 32 296 32 292 31 290 4 275 4 275 4 275
S. epidermidis 1 154 7 183 20 5 7 183 7 183 7 183 IR IR 7 183 7 183 7 183 7 183 33 191 31 170 31 167 7 183 7 183 7 183
Staphylococcus sp. 22 58 22 55 33 6 22 55 22 55 22 55 IR IR 22 55 22 55 22 55 22 55 15 34 20 55 0 3 22 55 22 55 22 55
S. urealyticus 0 35 2 49 2 49 2 49 2 49 IR IR 2 49 2 49 2 49 2 49 10 50 10 49 6,1 49 2 49 2 49 2 49
S. capitis 11 28 16 32 16 32 16 32 16 32 IR IR 16 32 16 32 16 32 16 32 27 33 27 33 27 33 16 32 16 32 16 32
K. kristinae 50 2 100 2 67 3 75 4 0 2 33 3 60 5 100 3 100 4 0 3 50 4 33 3 100 4 100 5
PERSENTASE
PERSENTASE SENSITIFSENSITIF PER ANTIBIOTIK
PER ANTIBIOTIK / %S / %S

Sulfamethoxazole
Sulfamethoxazole
Trimethoprim/
Trimethoprim/
Erythromycin
Erythromycin

Azithromycin
Azithromycin

Minocycline
Clindamycin

Minocycline
Clindamycin

Vancomycin
Vancomycin
Tetracycline
Tetracycline
Cefuroxime
Cefuroxime

Gentamicin
Gentamicin

Doxicycline
Doxicycline
BAKTERIBAKTERI
Ertapenem
Ertapenem

Tigecycline
Tigecycline

Cefazoline
Cefazoline
Ampicillin
Ampicillin
Penicillin
Penicillin

Linezolid
Linezolid
%S N %S
%S NN %S
%S N %S
%S NN %S
%S N %S
%S NN %S
%S N %S
%S NN %S
%S NN %S
%S NN %S N %S N %S
%S NN %S
%S N %S
%S NN %S
%S NN %S N
S. haemolyticus1
aemolyticus 283 1
100 283
273 100
1 273
158 11 158
158 11 158
283 11 283 1
283 21 283
302 21
17 302
285 17
99 285
92 99
72 92
301 72
13 301
302 13
16 302
120 16
63 120
301 63
94 301
285 94
96 285
185 96
100 185
89 100 89
ominis S. hominis 4 275 4
100 275
293 100
2 293
146 22 146
146 24 146
275 44 275 4
275 87 275
297 87
31 297
280 31
100 280
71 100
57 71
297 57
21 297
296 21
25 296
122 25
51 122
298 51
98 298
284 98
94 284
174 94
100 174
71 100 71
pidermidisS. epidermidis 7 183 7
100 183
171 100
2 171
141 22 141
141 27 141
183 77 183 7
183 51 183
191 51
37 191
185 37
97 185
34 97
81 34
189 81
29 189
190 29
37 190
43 37
36 43
190 36
98 190
179 98
100 179
154 100
100 154
32 100 32
Staphylococcus
hylococcus sp. sp.
22 55 22 55 22 55 22
22 55
55 22
30 55
23 30
41 23
44 4163 44
27 63
56 27
50 56
30 50
60 30
0 60
3 0
36 322 36
82 22
108 82 108
ealyticusS. urealyticus 2 49 2
100 49
49 100
0 49
34 00 34
34 02 34
49 22 49 2
49 76 49
50 76
0 50
50 0 50 88 50 88
0 50 0 50 50 50 50
96 50
46 96
94 46
36 94 36
pitis S. capitis 16 32 16
100 32
31 100
23 31
13 23
23 13
13 23
16 13
32 16
16 32
32 16
59 32 59
32 32
31 32
100 31
15 100
81 15
32 81
30 32
33 30
28 33
18 28
85 1833 85
94 33
32 94
86 32
14 86100 14
15 100 15
istinae K. kristinae 100 1 100
67 1
3 67
100 34 100
67 43 67
100 31 100 1 60 5 60
0 52 0 2 100 1 100
33 13 33 3
%S 0-49
%S 50-75
%S 76-100
IR Intrinsik Resistan
Antibiotik tidak diuji
Jumlah <30 isolat

Pola Patogen dan Antibiogram di Indonesia Tahun 2022


213

Jenis spesimen : saluran napas bawah


Asal ruangan : Sumatera
Lokasi : semua rumah sakit

Tabel 162 Pola bakteri yang diisolasi dari spesimen saluran napas bawah semua rumah
di Sumatera sakit tahun 2022
No Bakteri Jumlah Isolat (%)
1 Klebsiella pneumoniae 1022 28,6
2 Acinetobacter baumannii complex 914 25,6
3 Pseudomonas aeruginosa 502 14,0
4 Escherichia coli 328 9,2
5 Staphylococcus aureus 245 6,9
6 Enterobacter cloacae 154 4,3
7 Stenotrophomonas maltophilia 97 2,7
8 Sphingomonas paucimobilis 79 2,2
9 Burkholderia cepacia complex 75 2,1
10 Klebsiella aerogenes 45 1,3
11 Serratia marcescens 45 1,3
12 Enterobacter sp. 36 1,0
13 Achromobacter xylosoxidans 32 0,9
Total 3574 100
Tiga isolat terbanyak berturut turut adalah Klebsiella pneumoniae, Acinetobacter
baumannii complex dan Pseudomonas aeruginosa dengan total sebesar 68,2%
(2438/3574)

Pola Patogen dan Antibiogram di Indonesia Tahun 2022


214

Tabel 163 Antibiogram spesimen saluran napas bawah semua rumah sakit di Sumatera tahun 2022
PERSENTASE SENSITIF PER ANTIBIOTIK / %S

Cefoperazone/
Clavulanic acid

Ciprofloxacin
Ceftazidime/

Moxifloxacin

Meropenem
Levofloxacin
Piperacillin/
Amoxicillin/

Tazobactam
Ceftazidime
Ceftriaxone
Cefotaxime

Ampicillin/
BAKTERI

Aztreonam
Avibactam

Sulbactam

Sulbactam

Imipenem
Cefepime
Amikacin
Cefoxitin

Cefixime
Oxacillin

%S N %S N %S N%S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S N %S %SN N %S N %S N %S N %S N %S N
K. pneumoniae 83 92 95 678
68 902 55 178 32 978 39 979 62 26 100 25 34 908 32 909 68 119 97 72
68 972 32 908 53 162 21 14 91 85 89 980
A. baumannii complex IR IR IR IR 64 646
32 834 10 108 11 858 28 893 10 10 0 4 IR IR 47 837 IR IR 100 27
31 902 30 838 33 129 100 2 29 100 45 891
P. aeruginosa IR IR IR IR 86 370
67 447 IR IR IR IR 67 487 54 13 0 10 54 443 IR IR IR IR 97 33
66 473 63 452 73 74 100 1 70 47 69 487
E. coli 65 23 97 214
66 293 4 49 11 306 47 310 67 6 0 2 28 294 36 298 63 30 93 15
84 312 12 295 14 44 36 11 92 25 95 311
S. aureus 8 101 35 213 35 213 35 213 35 213 IR IR 35 213 35 213 35 213
35 213 52 239 52 227 51 220 35 213 35 213
E. cloacae 0 7 97 98 53 146 32 22 30 152 38 154 0 1 100 1 32 146 IR IR IR IR 78 629 154 43 146 47 19 50 2 80 10 84 154
S. maltophilia IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR IR 85 26 IR IR IR IR
S. paucimobilis 80 64 84 67 43 7 79 66 76 67 0 2 23 62 0 3 40 5 50 6 70 47 49 66 50 6 0 2 0 1 70 64
B. cepacia complex IR IR 17 64 16 70 0 6 5,3 75 72 75 50 2 9,3 54 IR IR IR IR 100 8 8,2 73 17 70 61,5 13 25 4 78 74
K. aerogenes 94 31 56 45 50 6 41 44 47 45 100 1 42 45 IR IR IR IR 100 2 58 45 44 45 50 4 0 1 100 1 80 45
S. marcescens 20 5 84 38 90 38 58 12 46 44 44 45 100 2 50 2 46 39 IR IR IR IR 80 5 86 44 49 39 89 9 40 5 87 45
Enterobacter sp. 86 28 60 5 57 7 31 13 67 6 43 7 25 4 75 12 67 3 92 24 71 7 75 16 100 3 100 2 75 4 79 24
A. xylosoxidans 6 32 50 10 0 22 0 32 84 32 0 1 10 10 100 2 81 32 30 10 4 24 5 22 61 23

Pola Patogen dan Antibiogram di Indonesia Tahun 2022


215

Tabel 163 Antibiogram spesimen saluran napas bawah semua rumah sakit di Sumatera tahun 2022 (lanjutan)
PERSENTASE
PERSENTASE SENSITIFSENSITIF PER ANTIBIOTIK
PER ANTIBIOTIK / %S / %S

Sulfamethoxazole

Sulfamethoxazole
Trimethoprim/

Trimethoprim/
Erythromycin
Erythromycin

Azithromycin
Azithromycin

Minocycline
Clindamycin

Minocycline
Clindamycin

Vancomycin
Vancomycin
Tetracycline
Tetracycline
Cefuroxime
Cefuroxime

Gentamicin
Gentamicin
Doripenem
Doripenem

Doxicycline
Doxicycline
Ceftaroline
Ceftaroline
BAKTERIBAKTERI
Ertapenem
Ertapenem

Tigecycline
Tigecycline

Cefazoline
Cefazoline
Ampicillin
Ampicillin
Penicillin
Penicillin

Linezolid
Linezolid
%S N %S
%S NN %S
%S NN %S%S NN %S %S NN %S
%S NN %S
%S NN %S
%S NN %S
%S NN %S
%S NN %S
%S NN %S%S NN %S
%S NN %S
%S NN %S%S NN %S
%S NN %S
%S NN %S%S NN %S N
neumoniaeK. pneumoniae 86 894 86
81 894
895 81 895 IR IR 5IR 616IR 415 616
27 8641 27
69 86
55 69
980 55
IR 980
IR 62IR 71IR 3162 1671 31
IR 16
IR IRIR IRIR 48IR 906IR 48
IR 906
IR IRIR IRIR IR IR
aumannii A. baumannii complex
complex IR IR 69IR IR 69
794 IR 794
IR IRIR IRIR IRIR IRIR IR IR IR IR 37IR 894IR 37
IR 894
IR 60IR 63IR 1060 1063 10
IR 10
IR IRIR IRIR 51IR 838IR 51
IR 838
IR IRIR IRIR IR IR
eruginosaP. aeruginosa IR IR IR
IR IRIR IRIR IRIR IRIR IRIR IRIR IRIR 0IR 12IR IR0 12
IR 75IR 491IR 75
IR 491
IR 50IR 2IR IR50 IR2 IRIR IRIR IRIR IRIR IRIR IRIR IRIR IRIR IRIR IRIR IR IR
li E. coli 95 283 95
99 283
284 99 284 4 316 14 316
186 01 186
6 80 136 538 13
311 53
IR 311
IR 37IR 19IR 3637 1119 36
IR 11
IR IRIR IRIR 36IR 293IR 36
IR 293
IR IRIR IRIR IR IR
reus S. aureus 35 213 3535 213
213 35
100 213
225 100 225 1212
12 174 174
174 3512 174
213 35 213 35 213 35
79 213
239 7379 239
223 73
100 223
71 100 237
81 71 7081 237
238 7370 238
86 8973 86
240 89
96 240
228 9896 228 100
198 98 67
198 100 67
oacae E. cloacae 65 144 65
83 144
144 83 144 IR IR IRIR IRIR 0IR 1IR 560 91 56
62 1549 62
IR 154
IR 63IR 8IR 5063 28 50
IR IR2 IRIR IRIR 58IR 145IR 58
IR 145
IR IRIR IRIR IR IR
altophiliaS. maltophilia IR IR IR IR IR IR IRIR IRIR IRIR IRIR IR IR IR IR IRIR IRIR IRIR IRIR IR IR IR IR IRIR IRIR IRIR IRIR 74IR 81IR 74
IR 81
IR IRIR IRIR IR IR
ucimobilisS. paucimobilis 50 2 50
87 2
61 87 61 0 2 690 482 69 48 67 6 67
74 656 74 65 40 5 040 35 0 3 54 57 54 57
B. cepacia complex
pacia complex IR IR IR
74,3 IR 74,3
70 IR IR70 IRIR IRIR IRIR IRIR IR IR 50 8 1650 758 IR16 75
IR 60IR 5IR 60 5 IR IR IRIR IRIR IR
85,7 70IR 85,7
IR 70
IR IRIR IRIR IR IR
erogenes K. aerogenes 68 44 68
80 44
44 80 44 IR IR IRIR IRIR IR IR 100 2 100
64 452 64
IR 45
IR IR IR 0 1 IR0 IR1 IRIR IRIR 66IR 44IR 66
IR 44
IR IRIR IRIR IR IR
arcescensS. marcescens 90 39 90
95 39
39 95 39 IR IR IRIR IRIR IR
100 2IR 100
IR IR2 49IR 45IR 49
IR 45
IR 60IR 5IR 060 15 IR0 IR1 IRIR IRIR 90IR 40IR 90
IR 40
IR IRIR IRIR IR IR
robacter Enterobacter
sp. sp. 0 1 0
50 12 50 2 43 7 2543 47 25 4 0 1 750 161 75 16 67 9 67
IR IR9 IRIR IRIR 63IR 8IR 63
IR IR8 IRIR IRIR IR IR
A. xylosoxidans
losoxidans 90 10 90 10 0 9 00 19 00 21 00 322 0 32 0 22 0 22 100 10 100 10

%S 0-49
%S 50-75
%S 76-100
IR Intrinsik Resistan
Antibiotik tidak diuji
Jumlah <30 isolat

Pola Patogen dan Antibiogram di Indonesia Tahun 2022


216
2.6.8 Sulawesi
Jenis spesimen : darah
Asal ruangan : Sulawesi
Lokasi : semua rumah sakit

Tabel 164 Pola bakteri yang diisolasi dari spesimen darah semua rumah sakit di
Sulawesi tahun 2022
No Bakteri Jumlah isolat (%)
1 Escherichia coli 5 41,7
2 Klebsiella pneumoniae 2 16,7
3 Enterococcus faecalis 1 8,3
4 Proteus mirabilis 1 8,3
5 Salmonella sp. 1 8,3
6 Staphylococcus aureus 1 8,3
7 Sphingomonas paucimobilis 1 8,3
Total 12 100
Tiga isolat terbanyak berturut turut adalah Escherichia coli, Klebsiella pneumoniae dan
Enterococcus faecalis dengan total sebesar 66,6% (8/12)

Jenis spesimen : darah


Asal ruangan : Sulawesi
Lokasi : semua rumah sakit

Tabel 165 Pola bakteri yang mungkin sebagai kontaminan yang diisolasi dari spesimen
darah semua rumah sakit di Sulawesi tahun 2022
No Bakteri Jumlah isolat (%)
1 Staphylococcus haemolyticus 1 50
2 Staphylococcus hominis 1 50
Total 2 100
Catatan : Bakteri dianggap sebagai kontaminan karena merupakan bagian dari flora nomal
kulit. Bila terdapat pertumbuhan spesies bakteri tersebut, maka keputusan bakteri sebagai
kontaminan atau patogen perlu didiskusikan dengan klinisi berdasarkan kondisi klinis pasien.

Pola Patogen dan Antibiogram di Indonesia Tahun 2022


217

Jenis spesimen : urin


Asal ruangan : Sulawesi
Lokasi : semua rumah sakit
Tabel 166 Pola bakteri yang diisolasi dari spesimen urin semua rumah sakit di Sulawesi
tahun 2022
No Bakteri Jumlah isolat (%)
1 Escherichia coli 4 40
2 Klebsiella pneumoniae 3 30
3 Enterobacter cloacae 1 10
4 Staphylococcus saprophyticus 1 10
5 Staphylococcus aureus 1 10
Total 10 100
Tiga isolat terbanyak berturut turut adalah Escherichia coli, Klebsiella pneumoniae dan
Enterobacter cloacae dengan total sebesar 80% (8/10)

Jenis spesimen : saluran napas bawah


Asal ruangan : Sulawesi
Lokasi : semua rumah sakit
Tabel 167 Pola bakteri yang diisolasi dari spesimen saluran napas bawah semua rumah sakit
di Sulawesi tahun 2022
No Bakteri Jumlah isolat (%)
1 Pseudomonas aeruginosa 11 20,8
2 Acinetobacter baumannii complex 9 17,0
3 Stenotrophomonas maltophilia 8 15,1
4 Klebsiella pneumoniae 7 13,2
5 Staphylococcus aureus 5 9,4
6 Escherichia coli 3 5,7
7 Sphingomonas paucimobilis 3 5,7
8 Enterobacter cloacae 2 3,8
9 Citrobacter koseri 1 1,9
10 Chryseomonas luteola 1 1,9
11 Klebsiella aerogenes 1 1,9
12 Morganella morganii 1 1,9
13 Serratia marcescens 1 1,9
Total 53 100
Tiga isolat terbanyak berturut turut adalah Pseudomonas aeruginosa, Acinetobacter
baumannii complex, dan Stenotrophomonas maltophilia dengan total sebesar 52,9% (28/53)

Pola Patogen dan Antibiogram di Indonesia Tahun 2022


218

2.6.9 Papua
Jenis spesimen : darah
Asal provinsi : Papua
Lokasi : semua rumah sakit

Tabel 168 Pola bakteri yang diisolasi dari spesimen darah rumah semua rumah sakit di Papua
tahun 2022
No Bakteri Jumlah isolat (%)
1 Klebsiella pneumoniae 9 23,1
2 Acinetobacter baumannii complex 5 12,8
3 Burkholderia cepacia complex 5 12,8
4 Acinetobacter sp. 3 7,7
5 Staphylococcus aureus 3 7,7
6 Kluyvera cryocrescens 2 5,1
7 Raoultella ornithinolytica 2 5,1
8 Acinetobacter lwoffii 1 2,6
9 Citrobacter farmeri 1 2,6
10 Chromobacterium violaceum 1 2,6
11 Kluyvera intermedia 1 2,6
12 Moraxella sp. 1 2,6
13 Ochrobactrum anthropi 1 2,6
14 Pseudomonas alcaligenes 1 2,6
15 Pasteurella multocida 1 2,6
16 Stenotrophomonas maltophilia 1 2,6
17 Proteus mirabilis 1 2,6
Total 39 100
Tiga isolat terbanyak berturut turut adalah Klebsiella pneumoniae, Acinetobacter baumannii
complex, dan Burkholderia cepacia complex dengan total sebesar 48,7% (19/39)

Pola Patogen dan Antibiogram di Indonesia Tahun 2022


219
Jenis spesimen : darah
Asal provinsi : Papua
Lokasi : semua rumah sakit

Tabel 169 Pola bakteri yang mungkin sebagai kontaminan yang diisolasi dari spesimen darah di
rumah semua rumah sakit di Papua tahun 2022
No Bakteri Jumlah isolat (%)
1 Staphylococcus hominis 13 44,8
2 Staphylococcus epidermidis 3 10,3
3 Staphylococcus haemolyticus 3 10,3
4 Staphylococcus warneri 2 6,9
5 Streptococcus mitis 2 6,9
6 Staphylococcus saprophyticus 1 3,4
7 Staphylococcus capitis 1 3,4
8 Staphylococcus cohnii 1 3,4
9 Staphylococcus auricularis 1 3,4
10 Micrococcus luteus 1 3,4
11 Streptococcus intermedius 1 3,4
Total 29 100
Catatan : Bakteri dianggap sebagai kontaminan karena merupakan bagian dari flora nomal kulit. Bila
terdapat pertumbuhan spesies bakteri tersebut, maka keputusan bakteri sebagai kontaminan atau
patogen perlu didiskusikan dengan klinisi berdasarkan kondisi klinis pasien.

Pola Patogen dan Antibiogram di Indonesia Tahun 2022


220
Jenis spesimen : urin
Asal ruangan : Papua
Lokasi : semua rumah sakit
Tabel 170 Pola bakteri yang diisolasi dari spesimen urin di rumah semua rumah sakit di Papua
tahun 2022
No Bakteri Jumlah isolat (%)
1 Acinetobacter baumannii complex 4 15,4
2 Escherichia coli 4 15,4
3 Pseudomonas aeruginosa 3 11,5
4 Burkholderia cepacia complex 3 11,5
5 Raoultella ornithinolytica 2 7,7
6 Klebsiella pneumoniae 2 7,7
7 Aerococcus viridans 1 3,8
8 Citrobacter braakii 1 3,8
9 Citrobacter amalonaticus 1 3,8
10 Escherichia fergusonii 1 3,8
11 Flavimonas oryzihabitans 1 3,8
12 Klebsiella ozaenae 1 3,8
13 Salmonella sp. 1 3,8
14 Serratia fonticola 1 3,8
Total 26 100
Tiga isolat terbanyak berturut turut adalah Acinetobacter baumannii complex, Escherichia coli dan
Pseudomonas aeruginosa dengan total sebesar 42,3% (11/26)

Jenis spesimen : saluran napas bawah


Ruangan : seluruh ruangan
Lokasi : Papua
Tabel 171 Pola bakteri yang diisolasi dari spesimen saluran napas bawah semua rumah sakit
di Papua tahun 2022
No Bakteri Jumlah isolat (%)
1 Acinetobacter baumannii complex 2 22
2 Escherichia coli 1 11
3 Klebsiella pneumoniae 1 11
4 Moraxella sp. 1 11
5 Burkholderia cepacia complex 1 11
6 Stenotrophomonas maltophilia 1 11
7 Staphylococcus aureus 1 11
8 Serratia ficaria 1 11
Total 9 100
Tiga isolat terbanyak berturut turut adalah Acinetobacter baumannii complex, Escherichia coli dan
Klebsiella pneumoniae dengan total sebesar 44% (4/9)

Pola Patogen dan Antibiogram di Indonesia Tahun 2022


221
BAB III
PATOGEN PRIORITAS WHO

3.1 Sebaran patogen prioritas WHO berdasarkan spesimen di semua rumah sakit tahun 2022
Jenis spesimen : Seluruh spesimen asal
Ruangan : Seluruh ruangan
Lokasi : Semua rumah sakit
Tabel 172 Sebaran patogen prioritas WHO tahun 2020, 2021 dan 2022
2020 2021 2022
WHO Priority Pathogen
% N % N % N
E. coli 3rd generation cephalosporin
65 3123 65 2367 66 8219
resistant
K. pneumoniae 3rd generation
53 4065 56 3580 52 9118
cephalosporin resistant
E. coli carbapenem resistant 4 3324 8 3557 6 9663
K. pneumoniae carbapenem resistant 8 4199 13 4703 17 10670
P. aeruginosa carbapenem-resistant 25 1612 25 1866 25 5005
A. baumannii carbapenem-resistant 56 2612 61 2872 59 5649
MRSA (methicillin resistan S. aureus) 46 608 38 1159 34 3258

Grafik 3 Sebaran patogen prioritas WHO tahun 2020, 2021 dan 2022

Pola Patogen dan Antibiogram di Indonesia Tahun 2022


222
Dari grafik diatas dapat kita lihat bahwa pada tahun 2022 terjadi penurunan jumlah isolat K.pneumoniae
3rd generation cephalosporin resistant, E. coli carbapenem resistant, A. baumannii carbapenem
resistant dan Methicillin Resistant Staphylococcus aureus (MRSA) dibandingkan tahun sebelumnya
yaitu tahun 2021. Sedangkan jumlah E. coli 3rd generation cephalosporin resistant dan K. pneumoniae
carbapenem resistant terjadi peningkatan dibandingkan tahun 2021.

Tabel 173 Sebaran patogen prioritas WHO berdasarkan spesimen di semua rumah sakit tahun 2022
Saluran Napas
Darah Urin LCS
WHO Priority Pathogen Bawah
% N % N % N % N
E. coli 3rd generation
cephalosporin resistant
66 1447 62 4835 78 1784 86 14
K. pneumoniae 3rd
generation cephalosporin 69 1458 62 1705 46 5814 72 18
resistant
E. coli carbapenem
resistant
5 1681 6 5800 11 2019 0 N/A
K. pneumoniae
carbapenem resistant
21 1756 18 1956 15 6786 26 27
P. aeruginosa
21 650 28 848 25 3379 33 21
carbapenem-resistant
A. baumannii
62 912 45 556 61 4077 54 41
carbapenem-resistant
MRSA (methicillin
34 1413 35 297 34 1388 50 18
resistan S. aureus)
Cairan Pleura Cairan Sendi Cairan Pericard Asites
WHO Priority Pathogen
% N % N % N % N
E. coli 3rd generation
67 63 100 2 N/A N/A 61 75
cephalosporin resistant
K. pneumoniae 3rd
generation cephalosporin 52 94 N/A N/A 0 N/A 47 30
resistant
E. coli carbapenem
4 71 0 N/A N/A N/A 7 92
resistant
K. pneumoniae
13 104 N/A N/A 0 N/A 14 42
carbapenem resistant
P. aeruginosa
carbapenem-resistant
18 87 25 4 0 N/A 12 17
A. baumannii
carbapenem-resistant
18 44 100 1 0 N/A 17 18
MRSA (methicillin
resistan S. aureus)
32 88 18 28 30 10 44 16

Pola Patogen dan Antibiogram di Indonesia Tahun 2022


223

Grafik 4 Sebaran patogen prioritas WHO berdasarkan spesimen di semua rumah sakit tahun 2022

Pola Patogen dan Antibiogram di Indonesia Tahun 2022


224
Dari grafik 4 diatas dapat dilihat bahwa isolat K.pneumoniae 3rd generation cephalosporin
resistant didapatkan lebih dari 50% pada spesimen darah, urin dan LCS. Sedangkan isolat E. coli
3rd generation cephalosporin resistant didapatkan lebih dari 50% pada semua spesimen kecuali
cairan pericard. Isolat A.baumanni carbapenem resistant didapatkan lebih dari 50% pada spesimen
darah, saluran napas bawah, LCS dan cairan sendi. Untuk isolat K. pneumoniae resistan
carbapenem, Escherichia coli resistan carbapenem dan Methicillin Resistant Staphylococcus aureus
(MRSA) didapatkan kurang dari 50% dari seluruh spesimen.

Tabel 174 Sebaran patogen prioritas WHO berdasarkan kelas rumah sakit tahun 2022
Kelas A Kelas B Kelas C
WHO Priority Pathogen
% N % N % N
E. coli 3rd generation cephalosporin
71 5377 54 2238 50 84
resistant
K. pneumoniae 3rd generation
55 6271 40 2174 49 79
cephalosporin resistant
E. coli carbapenem resistant 8 5899 4 2706 4 86
K. pneumoniae carbapenem resistant 17 7019 13 2591 3 79
P. aeruginosa carbapenem-resistant 23 3479 28 1024 29 21
A. baumannii carbapenem-resistant 59 3934 56 1332 54 78
MRSA (methicillin resistan S. aureus) 40 3253 29 1709 27 132

Grafik 5 Sebaran patogen prioritas WHO berdasarkan kelas rumah sakit tahun 2022

Pada grafik 5 dapat dilihat hampir seluruh prevalensi patogen prioritas WHO yang dianalisis
terbanyak pada RS kelas A kecuali P.aeruginosa carbapenem resistant.

Pola Patogen dan Antibiogram di Indonesia Tahun 2022


225

Tabel 175 Sebaran patogen prioritas WHO berdasarkan spesimen di rumah sakit kelas A tahun
2022
Saluran napas
Darah Urin
WHO Priority Pathogen bawah
% N % N % N
E. coli 3rd generation cephalosporin
resistant
71 1054 81 1229 68 3235
K. pneumoniae 3rd generation
cephalosporin resistant
73 1175 49 3916 67 1237
E. coli carbapenem resistant 5 1240 12 1358 7 3630
K. pneumoniae carbapenem resistant 21 1393 17 4524 21 1346
P. aeruginosa carbapenem-resistant 21 545 24 2311 28 643
A. baumannii carbapenem-resistant 63 787 61 2908 50 405
MRSA (methicillin resistan S. aureus) 34 951 38 878 37 186

Grafik 6 Sebaran patogen prioritas WHO berdasarkan spesimen di rumah sakit kelas A tahun
2022

Dari grafik 6 di atas, didapatkan bahwa pada Rumah Sakit Kelas A, persentase terbanyak K.
pneumoniae 3rd generation cephalosporin resistant terdapat pada spesimen saluran naaps bawah dan
darah. Sedangkan persentase terbanyak E. coli 3rd generation cephalosporin resistant terdapat pada
spesimen saluran napas bawah. Persentase isolat K. pneumoniae carbapenem resistant paling banyak
terdapat pada spesimen darah dan urin sedangkan untuk persentase isolat E. coli carbapenem resistant
paling banyak pada saluran napas bawah. Persentase isolat A. baumannii carbapenem resistant paling
banyak terdapat pada spesimen darah. Sedangkan persentase isolat P. aeruginosa carbapenem resistant
paling banyak pada urin. Persentase Methicillin Resistant Staphylococcus aureus (MRSA) paling banyak
terdapat pada spesimen saluran napas bawah.

Pola Patogen dan Antibiogram di Indonesia Tahun 2022


226

Tabel 176 Sebaran patogen prioritas WHO berdasarkan spesimen di rumah sakit kelas B tahun
2022
Saluran napas
Darah Urin
WHO Priority Pathogen bawah
% N % N % N
E. coli 3rd generation cephalosporin 52 383 68 448 51 1518
resistant
K. pneumoniae 3rd generation 50 268 37 1526 49 447
cephalosporin resistant
E. coli carbapenem resistant 4 447 7 538 3 1889
K. pneumoniae carbapenem resistant 21 351 12 1836 13 541
P. aeruginosa carbapenem-resistant 23 101 30 807 26 212
A. baumannii carbapenem-resistant 53 116 61 1111 30 143
MRSA (methicillin resistan S. aureus) 0 0 27 474 34 104

Grafik 7 Sebaran patogen prioritas WHO berdasarkan spesimen di rumah sakit kelas B tahun
2022

Dari grafik diatas, didapatkan bahwa pada Rumah Sakit Kelas B, persentase terbanyak K. pneumoniae
3rd generation cephalosporin resistant terdapat pada spesimen darah. Sedangkan persentase terbanyak
E. coli 3rd generation cephalosporin resistant terdapat pada spesimen saluran napas bawah. Persentase
isolat K. pneumoniae carbapenem resistant paling banyak terdapat pada spesimen darah sedangkan
untuk persentase isolat E. coli carbapenem resistant paling banyak terdapat pada spesimen saluran
napas bawah. Isolat A. baumannii dan P. aeruginosa carbapenem resistant paling banyak pada saluran
napas bawah. Persentase Methicillin Resistant Staphylococcus aureus (MRSA) paling banyak terdapat
pada spesimen urin.

Pola Patogen dan Antibiogram di Indonesia Tahun 2022


227

Tabel 177 Sebaran patogen prioritas WHO berdasarkan spesimen di rumah sakit kelas C tahun
2022
Saluran napas
Darah Urin
WHO Priority Pathogen bawah
% N % N % N
E. coli 3rd generation cephalosporin 44 9 80 15 45 66
resistant
K. pneumoniae 3rd generation 80 15 41 46 50 20
cephalosporin resistant
E. coli carbapenem resistant 0 0 6 16 3 94
K. pneumoniae carbapenem resistant 6 16 2 91 0 0
P. aeruginosa carbapenem-resistant 50 4 29 58 40 13
A. baumannii carbapenem-resistant 40 25 61 97 25 32
MRSA (methicillin resistan S. aureus) 26 31 26 35 14 7

Grafik 8 Sebaran patogen prioritas WHO berdasarkan spesimen di rumah sakit kelas C tahun 2022

Dari grafik diatas, didapatkan bahwa pada Rumah Sakit Kelas C, isolat K. pneumoniae 3rd generation
cephalosporin resistant paling banyak pada spesimen darah. Sedangkan persentase terbanyak E. coli 3rd
generation cephalosporin resistant terdapat pada spesimen saluran napas bawah. Untuk isolat K.
pneumoniae carbapenem-resistant paling banyak adalah spesimen darah dan E. coli carbapenem-resistant
terbanyak pada spesimen saluran napas bawah. Isolat A. baumannii carbapenem-resistant terbanyak pada
saluran napas bawah dan P. aeruginosa carbapenem-resistant terbanyak pada spesimen cairan darah.
Isolat Methicillin Resistant Staphylococcus aureus (MRSA) terbanyak pada spesimen darah dan saluran
napas bawah dan darah.

Pola Patogen dan Antibiogram di Indonesia Tahun 2022


228

3.2 Perbandingan sebaran patogen prioritas WHO di semua rumah sakit tahun 2022
3.2.1 Escherichia coli 3rd generation cephalosporin resistant
Jenis spesimen : Seluruh spesimen
Asal ruangan : Seluruh ruangan
Lokasi : Semua rumah sakit

Grafik 9 Pola kepekaan antibiotik untuk E.coli 3rd generation cephalosporin


resistant di semua rumah sakit tahun 2022

Pola Patogen dan Antibiogram di Indonesia Tahun 2022


229

3.2.2 Klebsiella pneumonia 3rd generation cephalosporin resistant


Jenis spesimen : Seluruh spesimen
Asal ruangan : Seluruh ruangan
Lokasi : Semua rumah sakit

Grafik 10 Sebaran K.pneumoniae 3rd generation cephalosporin resistant di semua


rumah sakit tahun 2022

Pola Patogen dan Antibiogram di Indonesia Tahun 2022


230
3.2.3 Escherichia coli carbapenem resistant
Jenis spesimen : Seluruh spesimen
Asal ruangan : Seluruh ruangan
Lokasi : Semua rumah sakit

Grafik 11 Pola kepekaan antibiotik untuk E.coli carbapenem resistant di


semua rumah sakit tahun 2022

Pola Patogen dan Antibiogram di Indonesia Tahun 2022


231

3.2.4 Klebsiella pneumonia carbapenem resistant


Jenis spesimen : Seluruh spesimen
Asal ruangan : Seluruh ruangan
Lokasi : Semua rumah sakit

Grafik 12 Pola kepekaan antibiotik untuk K.pneumoniae carbapenem resistant di semua


rumah sakit tahun 2022

Pola Patogen dan Antibiogram di Indonesia Tahun 2022


232
3.2.5 Acinetobacter baumannii complex carbapenem resistant
Jenis spesimen : Seluruh spesimen
Asal ruangan : Seluruh ruangan
Lokasi : Semua rumah sakit

Grafik 13 Pola kepekaan antibiotik untuk A.baumannii carbapenem resistant di semua


rumah sakit tahun 2022

Pola Patogen dan Antibiogram di Indonesia Tahun 2022


233

3.2.6 Pseudomonas aeruginosa carbapenem resistant


Jenis spesimen : Seluruh spesimen
Asal ruangan : Seluruh ruangan
Lokasi : Semua rumah sakit

Grafik 14 Pola kepekaan antibiotik untuk P.aeruginosa carbapenem resistant di semua


rumah sakit tahun 2022

Pola Patogen dan Antibiogram di Indonesia Tahun 2022


234
3.2.7 MRSA (Methicilin-resistant Staphylococcus aureus)
Jenis spesimen : Seluruh spesimen
Asal ruangan : Seluruh ruangan
Lokasi : Semua rumah sakit

Grafik 15 Pola kepekaan antibiotik untuk MRSA (Methicilin-resistant S.aureus) di semua


rumah sakit tahun 2022

Pola Patogen dan Antibiogram di Indonesia Tahun 2022


235
3.3 Sebaran patogen prioritas WHO berdasarkan wilayah di semua rumah sakit tahun 2022
Jenis spesimen : Seluruh spesimen
Asal ruangan : Seluruh ruangan
Lokasi : Semua rumah sakit

Tabel 178 Sebaran patogen prioritas WHO berdasarkan perbandingan wilayah tahun
2022
Jawa Tengah-
DKI Jakarta Jawa Barat
WHO Priority Pathogen DIY
% N % N % N
E. coli 3rd generation cephalosporin resistant 68 1867 52 380 56 1064
K. pneumoniae 3rd generation cephalosporin
resistant
60 1944 43 468 31 1507
E. coli carbapenem resistant 13 2279 4 383 2 1506
K. pneumoniae carbapenem resistant 37 2478 13 475 5 2043
P. aeruginosa carbapenem-resistant 36 1138 28 178 21 914
A. baumannii carbapenem-resistant 77 1616 62 232 58 693
MRSA (methicillin resistan S. aureus) 30 783 19 400 33 1219
Jawa Timur Bali-NTB Sulawesi
WHO Priority Pathogen
% N % N % N
E. coli 3rd generation cephalosporin resistant 64 2269 65 667 33 12
K. pneumoniae 3rd generation cephalosporin
resistant
45 2175 58 491 58 12
E. coli carbapenem resistant 7 2325 1 702 0 12
K. pneumoniae carbapenem resistant 12 2226 2 495 8 12
P. aeruginosa carbapenem-resistant 16 1609 24 338 46 11
A. baumannii carbapenem-resistant 45 1054 42 305 22 9
MRSA (methicillin resistan S. aureus) 32 1122 26 213 0 9
Kalimantan Sumatera Papua
WHO Priority Pathogen
% N % N % N
E. coli 3rd generation cephalosporin resistant 66 431 81 1018 33 5
K. pneumoniae 3rd generation cephalosporin
48 550 72 1379 83 10
resistant
E. coli carbapenem resistant 1 436 5 1054 17 5
K. pneumoniae carbapenem resistant 5 556 13 1400 8 10
P. aeruginosa carbapenem-resistant 12 199 26 638 0 3
A. baumannii carbapenem-resistant 40 344 52 1079 33 11
MRSA (methicillin resistan S. aureus) 42 564 60 732 100 4

Pola Patogen dan Antibiogram di Indonesia Tahun 2022


236

Grafik 16 Sebaran patogen prioritas WHO berdasarkan perbandingan wilayah tahun 2022

Pola Patogen dan Antibiogram di Indonesia Tahun 2022


237

Sebaran patogen prioritas WHO pada 9 wilayah di Indonesia, yaitu Sumatera, Jawa barat,
DKI Jakarta, Jawa Tengah-DIY, Jawa Timur, Bali-NTB, Kalimantan, Sulawesi dan Papua
ditampilkan pada grafik 16. Wilayah yang memiliki persentase isolat K.pneumoniae 3rd generation
cephalosporin resistant tertinggi berturut-turut adalah Papua (83%), Sumatera (72%) dan DKI
Jakarta (60%). Wilayah yang memiliki persentase isolat E.coli 3rd generation cephalosporin
resistant tertinggi berturut-turut adalah Sumatera (75%), DKI Jakarta (68%) dan Kalimantan (66%).
Wilayah yang memiliki isolat K.pneumoniae carbapenem resistant tertinggi berturut-turut
adalah DKI Jakarta (37%), Sumatera dan Jawa Barat masing-masing 13%. Wilayah yang memiliki
isolat E.coli carbapenem resistant tertinggi berturut-turut adalah Papua (17%), DKI Jakarta (13%)
dan Jawa Timur (7%). Wilayah yang memiliki isolat A.baumannii carbapenem resistant tertinggi
berturut-turut adalah DKI Jakarta (77%), Jawa Barat (62%) dan Jawa Tengah-DIY (58%). Wilayah
yang memiliki isolat P.aeruginosa carbapenem resistant tertinggi berturut-turut adalah Sulawesi
(46%), DKI Jakarta (36%) dan Jawa Barat (28%). Wilayah yang memiliki isolat Methicillin-
Resistant Staphylococcus aureus (MRSA) tertinggi berturut-turut adalah Papua (100%), Sumatera
(60%) dan Kalimantan (42%). Untuk MRSA di wilayah Papua yang menjadi catatan adalah jumlah
isolat hanya empat.

3.3.1 Bali- Nusa Tenggara


Jenis spesimen : Seluruh spesimen
Asal ruangan : Seluruh ruangan
Lokasi : Semua rumah sakit

Tabel 179 Sebaran patogen prioritas WHO di wilayah Bali-Nusa Tenggara tahun 2022
Saluran napas
Darah Urin
WHO Priority Pathogen bawah
% N % N % N
E. coli 3rd generation
69 136 80 131 61 455
cephalosporin resistant
K. pneumoniae 3rd generation
cephalosporin resistant
62 138 58 238 61 172
E. coli carbapenem resistant 1 143 2 125 0 500
K. pneumoniae carbapenem
resistant
4 158 2 273 2 167
P. aeruginosa carbapenem-resistant 14 73 16 196 46 102
A. baumannii carbapenem-resistant 30 79 52 213 29 38
MRSA (methicillin resistan S.
24 102 15 52 19 26
aureus)

Pola Patogen dan Antibiogram di Indonesia Tahun 2022


238

Grafik 17 Sebaran patogen prioritas WHO di wilayah Bali-Nusa Tenggara tahun 2022

Sebaran patogen prioritas WHO pada wilayah Bali-NTB berdasarkan spesimen ditampilkan pada grafik
17. Pada spesimen darah dan saluran napas bawah, persentase patogen proritas WHO tertinggi adalah K.
pneumoniae 3rd generation cephalosporin resistant, yaitu berturut-turut 69% dan 58%. Pada spesimen
urin, persentase patogen prioritas WHO tertinggi adalah K.pneumoniae dan E.coli 3rd generation
cephalosporin resistant, yaitu masing-masing 61%.

Pola Patogen dan Antibiogram di Indonesia Tahun 2022


239

3.3.2 Jawa Barat


Jenis spesimen : Seluruh spesimen
Asal ruangan : Seluruh ruangan
Lokasi : Semua rumah sakit
Tabel 180 Sebaran patogen prioritas WHO di wilayah Jawa Barat tahun 2022
Saluran napas
Darah Urin
WHO Priority Pathogen bawah
% N % N % N
E. coli 3rd generation cephalosporin
resistant
54 84 74 73 46 237
K. pneumoniae 3rd generation
cephalosporin resistant
66 77 38 346 46 59
E. coli carbapenem resistant 4 83 5 75 3 267
K. pneumoniae carbapenem resistant 23 79 11 364 12 60
P. aeruginosa carbapenem-resistant 30 30 27 147 28 22
A. baumannii carbapenem-resistant 69 29 64 201 20 10
MRSA (methicillin resistan S. aureus) 32 79 10 131 0 0

Grafik 18 Sebaran patogen prioritas WHO di wilayah Jawa Barat tahun 2022

Sebaran patogen prioritas WHO pada wilayah Jawa Barat berdasarkan spesimen ditampilkan pada
grafik 18. Pada spesimen darah, persentase patogen proritas WHO tertinggi adalah A. baumannii
carbapenem-resistant, yaitu 69% dari seluruh isolat A.baumannii. Pada spesimen urin dan saluran
napas bawah, persentase patogen prioritas WHO tertinggi adalah E. coli 3rd generation
cephalosporin resistant, yaitu berturut-turut 46% dan 74% dari seluruh isolat E.coli.

Pola Patogen dan Antibiogram di Indonesia Tahun 2022


240

3.3.3 DKI Jakarta


Jenis spesimen : Seluruh spesimen
Asal ruangan : Seluruh ruangan
Lokasi : Semua rumah sakit
Tabel 181 Sebaran patogen prioritas WHO di wilayah DKI Jakarta tahun 2022
Saluran napas
Darah Urin
WHO Priority Pathogen bawah
% N % N % N
E. coli 3rd generation
cephalosporin resistant
75 445 86 505 60 1896
K. pneumoniae 3rd generation
cephalosporin resistant
74 501 58 2031 62 742
E. coli carbapenem resistant 11 3519 24 2238 9 14914
K. pneumoniae carbapenem
resistant
40 1182 39 3903 37 1465
P. aeruginosa carbapenem-
35 409 40 1952 30 712
resistant
A. baumannii carbapenem-
73 359 83 1455 61 289
resistant
MRSA (methicillin resistan S.
27 216 36 224 44 75
aureus)

Grafik 19 Sebaran patogen prioritas WHO di wilayah DKI Jakarta tahun 2022

Sebaran patogen prioritas WHO pada wilayah DKI Jakarta berdasarkan spesimen ditampilkan
pada grafik 19. Pada spesimen darah dan saluran napas bawah persentase patogen proritas WHO
tertinggi adalah E. coli 3rd generation cephalosporin resistant yaitu masing-masing 75% dan

Pola Patogen dan Antibiogram di Indonesia Tahun 2022


241

86%. Sedangkan pada urin terbanyak adalah K. pneumoniae 3rd generation cephalosporin
resistant yaitu 62%.
3.3.4 Jawa Tengah-Daerah Istimewa Yogyakarta
Jenis spesimen : Seluruh spesimen
Asal ruangan : Seluruh ruangan
Lokasi : Semua rumah sakit
Tabel 182 Sebaran patogen prioritas WHO di wilayah Jawa Tengah-Daerah Istimewa
Yogyakarta tahun 2022
Saluran Napas
WHO Priority Pathogen Darah bawah Urin
% N % N % N
E. coli resistan cephalosporin
53 264 63 278 56 565
generasi ke-3
K. pneumoniae resistan 51 200 25 1216 53 181
cephalosporin generasi ke-3
E. coli resistan carbapenem 2 389 3 370 2 737
K. pneumoniae resistan 8 342 4 1711 7 242
carbapenem
P. aeruginosa resistan carbapenem 17 140 19 742 32 90
A.baumanni carbapenem resistant 63 120 58 546 61 33
MRSA (methicillin resistan S. 32 346 24 368 24 42
aureus)

Grafik 20 Sebaran patogen prioritas WHO di wilayah Jawa Tengah-Daerah Istimewa


Yogyakarta tahun 2022
Sebaran patogen prioritas WHO pada wilayah Jawa Tengah-DIY berdasarkan spesimen ditampilkan
pada grafik 20. Pada spesimen darah, urin dan saluran napas bawah persentase patogen proritas
WHO tertinggi adalah E. coli 3rd generation cephalosporin resistant, yaitu berturut-turut 53%, 56%
dan 63%.

Pola Patogen dan Antibiogram di Indonesia Tahun 2022


242

3.3.5 Jawa Timur


Jenis spesimen : Seluruh spesimen
Asal ruangan : Seluruh ruangan
Lokasi : Semua rumah sakit
Tabel 183 Sebaran patogen prioritas WHO di wilayah Jawa Timur tahun 2022
Saluran Napas
Darah Urin
WHO Priority Pathogen Bawah
% N % N % N
E. coli 3rd generation cephalosporin
60 379 73 465 62 1581
resistant
K. pneumoniae 3rd generation
66 390 38 1447 58 494
cephalosporin resistant
E. coli carbapenem resistant 4 405 10 495 7 1849
K. pneumoniae carbapenem resistant 12 397 11 1605 13 545
P. aeruginosa carbapenem-resistant 17 138 16 822 21 319
A. baumannii carbapenem-resistant 68 236 44 723 34 169
MRSA (methicillin resistan S. aureus) 30 379 32 238 41 73

Grafik 21 Sebaran patogen prioritas WHO di wilayah Jawa Timur tahun 2022

Sebaran patogen prioritas WHO pada wilayah Jawa Timur berdasarkan spesimen ditampilkan pada
grafik 21. Pada spesimen darah, persentase patogen proritas WHO tertinggi adalah K. pneumoniae
3rd generation cephalosporin resistant, yaitu 66% dari seluruh isolat K.pneumoniae. Pada spesimen
urin dan saluran napas bawah persentase patogen prioritas WHO tertinggi adalah E. coli 3rd
generation cephalosporin resistant, yaitu berturut-turut 73% dan 62% dari isolat darah, saluran
napas bawah dan urin.

Pola Patogen dan Antibiogram di Indonesia Tahun 2022


243

3.3.6 Kalimantan
Jenis spesimen : Seluruh spesimen
Asal ruangan : Seluruh ruangan
Lokasi : Semua rumah sakit
Tabel 184 Sebaran patogen prioritas WHO di wilayah Kalimantan tahun 2022
Saluran Napas
WHO Priority Pathogen Darah bawah Urin
% N % N % N
E. coli 3rd generation cephalosporin
65 47 74 91 64 271
resistant
K. pneumoniae 3rd generation
73 50 39 403 69 104
cephalosporin resistant
E. coli carbapenem resistant 1 1 2 91 1 286
K. pneumoniae carbapenem resistant 15 14 4 417 6 105
P. aeruginosa carbapenem-resistant 4 1 13 163 15 26
A. baumannii carbapenem-resistant 44 24 42 266 35 52
MRSA (methicillin resistan S. aureus) 33 34 37 169 26 35

Grafik 22 Sebaran patogen prioritas WHO di wilayah Kalimantan tahun 2022

Sebaran patogen prioritas WHO pada wilayah Kalimantan berdasarkan spesimen ditampilkan
pada grafik 22. Pada spesimen darah dan urin, persentase patogen proritas WHO tertinggi adalah
K. pneumoniae 3rd generation cephalosporin resistant, yaitu berturut-turut 73% dan 69% dari
seluruh isolat K.pneumoniae. Pada spesimen saluran napas bawah persentase patogen prioritas
WHO tertinggi adalah E. coli 3rd generation cephalosporin resistant, yaitu 74% dari seluruh isolat
E.coli.

Pola Patogen dan Antibiogram di Indonesia Tahun 2022


244

3.3.7 Sumatera
Jenis spesimen : Seluruh spesimen
Asal ruangan : Seluruh ruangan
Lokasi : Semua rumah sakit
Tabel 185 Sebaran patogen prioritas WHO di wilayah Sumatera tahun 2022
Saluran Napas
WHO Priority Pathogen Darah bawah Urin
% N % N % N
E. coli 3rd generation cephalosporin
82 174 89 494 78 350
resistant
K. pneumoniae 3rd generation
83 208 69 264 80 851
cephalosporin resistant
E. coli carbapenem resistant 5 188 5 600 4 341
K. pneumoniae carbapenem resistant 25 211 11 324 15 795
P. aeruginosa carbapenem-resistant 23 78 27 85 33 422
A. baumannii carbapenem-resistant 51 126 54 59 42 1178
MRSA (methicillin resistan S. aureus) 63 186 60 30 50 292

Grafik 23 Sebaran patogen prioritas WHO di wilayah Sumatera tahun 2022


Sebaran patogen prioritas WHO pada wilayah Sumatera berdasarkan spesimen ditampilkan pada
grafik 23. Pada spesimen darah dan urin persentase patogen proritas WHO tertinggi adalah K.
pneumoniae 3rd generation cephalosporin resistant, yaitu berturut-turut 83% dan 80% dari
seluruh isolat K.pneumoniae. Pada spesimen saluran napas bawah persentase patogen prioritas
WHO tertinggi adalah E. coli 3rd generation cephalosporin resistant yaitu 89%.

Pola Patogen dan Antibiogram di Indonesia Tahun 2022


245

3.3.8 Sulawesi
Jenis spesimen : Seluruh spesimen
Asal ruangan : Seluruh ruangan
Lokasi : Semua rumah sakit
Tabel 186 Sebaran patogen prioritas WHO di wilayah Sulawesi tahun 2022
Saluran Napas
WHO Priority Pathogen Darah bawah Urin
% N % N % N
E. coli 3rd generation cephalosporin
40 5 33 3 25 4
resistant
K. pneumoniae 3rd generation
100 2 57 7 33 3
cephalosporin resistant
E. coli carbapenem resistant N/A N/A 0 3 0 4
K. pneumoniae carbapenem resistant N/A N/A 0 7 33 3
P. aeruginosa carbapenem-resistant N/A N/A 46 11 N/A N/A
A. baumannii carbapenem-resistant N/A N/A 22 9 N/A N/A
MRSA (methicillin resistan S. aureus) 0 1 0 5 0 1

Grafik 24 Sebaran patogen prioritas WHO di wilayah Sulawesi tahun 2022


Sebaran patogen prioritas WHO pada wilayah Sulawesi berdasarkan spesimen ditampilkan pada
grafik 24. Jumlah isolat masing-masing bakteri adalah kurang dari 30

Pola Patogen dan Antibiogram di Indonesia Tahun 2022


246

3.3.9 Papua Barat


Jenis spesimen : Seluruh spesimen
Asal ruangan : Seluruh ruangan
Lokasi : Semua rumah sakit
Tabel 187 Sebaran patogen prioritas WHO di wilayah Papua Barat tahun 2022
Saluran Napas
WHO Priority Pathogen Darah bawah Urin
% N % N % N
E. coli 3rd generation cephalosporin
N/A N/A 100 1 25 4
resistant
K. pneumoniae 3rd generation
89 9 N/A N/A 100 1
cephalosporin resistant
E. coli carbapenem resistant N/A N/A 100 1 0 4
K. pneumoniae carbapenem resistant 11 9 N/A N/A 0 1
P. aeruginosa carbapenem-resistant N/A N/A N/A N/A 0 3
A. baumannii carbapenem-resistant 40 5 50 2 25 4
MRSA (methicillin resistan S. aureus) 100 3 100 1 N/A N/A

Grafik 25 Sebaran patogen prioritas WHO di wilayah Papua tahun 2022

Sebaran patogen prioritas WHO pada wilayah Papua berdasarkan spesimen ditampilkan pada
grafik 25. Jumlah isolat masing-masing bakteri adalah kurang dari 30.

Pola Patogen dan Antibiogram di Indonesia Tahun 2022


247

BAB IV

POLA JAMUR DAN ANTIBIOGRAM

4. 1 Pola jamur dan antibiogram di semua rumah sakit berdasarkan jenis spesimen tahun 2022
4.1.1 Spesimen darah
Jenis spesimen : darah
Asal ruangan : seluruh ruangan
Lokasi : semua rumah sakit

Tabel 188 Pola jamur yang diisolasi dari spesimen darah di semua rumah sakit tahun 2022
No Jamur Jumlah isolat (%)
1 Candida parapsilosis 186 33,6
2 Candida albicans 168 30,3
3 Candida tropicalis 128 23,1
4 Candida glabrata 72 13,0
Total 554 100
Tiga isolat terbanyak berturut-turut adalah Candida parapsilosis, Candida albicans, dan Candida
tropicalis dengan persentase 87% (482/554)

Tabel 189 Pola kepekaan anti jamur dari spesimen darah di semua rumah sakit tahun 2022
PERSENTASE SENSITIF PER ANTIJAMUR / % S
Amphotericin B
Voriconazole

Caspofungin
Fluconazole

Flucytosine
Micafungin

JAMUR

%S N %S N %S N %S N %S N %S N
C parapsilosis 94 180 92 177 96 177 98 179 97 179 98 167
C. albicans 95 143 98 142 89 143 99 144 99 145 96 132
C. tropicalis 94 107 96 110 97 109 96 102 96 102 98 98
C. glabrata 100 1 95 55 96 56 98 58 21 56 96 53
%S 0-49
%S 50-75
%S 76-100
IR Intrinsik Resistan
Antibiotik tidak diuji
Jumlah <30 isolat

Isolat jamur yang paling banyak diisolasi dari spesimen darah adalah Candida parapsilosis. Pola
kepekaan terhadap obat anti jamur yaitu Flucanazole, Voriconazole, Amphotericin B, Micafungin,
dan Flucytosine masih sangat baik. Fluconazole dapat digunakan sebagai pilihan terapi empirik anti
jamur lini pertama pada infeksi aliran darah dengan mempertimbangkan kondisi klinis pasien.

Pola Patogen dan Antibiogram di Indonesia Tahun 2022


248

4.1.2 Spesimen saluran napas bawah


Jenis spesimen : saluran napas bawah
Asal ruangan : seluruh ruangan
Lokasi : semua rumah sakit
Candida sp merupakan flora normal saluran napas. Ditemukannya Candida sp dari kultur spesimen
saluran napas bawah harus diinterpretasi dengan hati-hati, kultur tidak bisa membedakan apakah
Candida sp ini kontaminasi, kolonisasi atau penyebab. Data ini ditampilkan untuk memberikan
gambaran prevalensi jenis Candida serta pola kepekaannya.

Tabel 190 Pola jamur yang diisolasi dari spesimen saluran napas bawah di semua rumah sakit
tahun 2022
No Jamur Jumlah isolat (%)
1 Candida albicans 1789 48,9
2 Candida tropicalis 937 25,6
3 Candida glabrata 340 9,3
4 Candida dubliniensis 182 5,0
5 Candida parapsilosis 88 2,4
6 Papiliotrema laurentii 87 2,4
7 Debaryomyces hansenii 84 2,3
8 Pichia kudriavzevii 65 1,8
9 Trichomonascus ciferrii 53 1,4
10 Candida lusitaniae 32 0,9
Total 3657 100
Tiga isolat terbanyak berturut-turut adalah Candida albicans, Candida tropicalis dan Candida
glabrata dengan persentase 83,8% (3066/3657)
PERSENTASE SENSITIF PER ANTIJAMUR / % S
Tabel 191 Pola kepekaan anti jamur spesimen saluran napas bawah di semua rumah sakit tahun
Amphotericin B

2022
Voriconazole

Caspofungin
Fluconazole

Flucytosine
Micafungin

PERSENTASE SENSITIF PER ANTIJAMUR / % S


JAMUR
Amphotericin B
Voriconazole

Caspofungin
Fluconazole

Flucytosine
Micafungin

JAMUR
%S N %S N %S N %S N %S N %S N
C. tropicalis 91 851 98 840 97 864 99 839 98 841 97 793
C. glabrata 62 76 97 270 88 330 98 271 22 271 99 271
C. dubliniensis 71 118 99 176 99 178 100 5 100 5 90 174
C. parapsilosis 88
%S 81
N 91
%S 79
N 95
%S 83
N 95
%S 78
N 95
%S 78
N 99
%S 70
N
P. tropicalis
C. laurentii 100
91 5
851 100
98 6
840 100
97 3
864 IR
99 IR
839 IR
98 IR
841 100
97 2
793
D. glabrata
C. hansenii 100
62 3
76 100
97 4
270 100
88 4
330 100
98 3
271 100
22 3
271 100
99 3
271
P. dubliniensis
C. kudriavzevii 0
71 4
118 100
99 57
176 85
99 58
178 97
100 60
5 48
100 60
5 0
90 61
174
T. ciferrii
C. parapsilosis 50
88 2
81 86
91 50
79 74
95 49
83 100
95 3
78 100
95 2
78 100
99 2
70
C. laurentii
P. lusitaniae 100 5 100 26
6 80
100 30
3 IR IR IR IR 87
100 31
2
D. hansenii %S 0-49 100 3 100 4 100 4 100 3 100 3 100 3
%S 50-75
P. kudriavzevii
%S 76-100 0 4 100 57 85 58 97 60 48 60 0 61
T. ciferrii
IR Intrinsik Resistan 50 2 86 50 74 49 100 3 100 2 100 2
Antibiotik tidak diuji
C. lusitaniaeJumlah <30 isolat 100 26 80 30 87 31

Pola Patogen dan Antibiogram di Indonesia Tahun 2022


249

4.1.3 Spesimen urin


Jenis spesimen : urin
Asal ruangan : seluruh ruangan
Lokasi : semua rumah sakit

Tabel 192 Pola jamur yang diisolasi dari spesimen urin di semua rumah sakit tahun 2022
No Jamur Jumlah isolat (%)
1 Candida albicans 753 42,4
2 Candida tropicalis 533 30,0
3 Candida glabrata 230 13,0
4 Candida parapsilosis 113 6,4
5 Trichosporon asahii 54 3,0
6 Debaryomyces hansenii 53 3,0
7 Papiliotrema laurentii 40 2,3
Total 1776 100

Tiga isolat terbanyak berturut-turut adalah Candida albicans, Candida tropicalis dan Candida
glabrata dengan persentase 85,3% (1516/1776)

Tabel 193 Pola kepekaan anti jamur spesimen urin di semua rumah sakit tahun 2022

PERSENTASE SENSITIF PER ANTIJAMUR / % S


Amphotericin B
Voriconazole

Caspofungin
Fluconazole

Flucytosine
Micafungin

JAMUR

%S N %S N %S N %S N %S N %S N
C. albicans 96 591 98 583 97 584 99 585 99 585 98 534 %S 0-49
C. tropicalis 97 418 98 422 100 422 99 415 98 417 99 395 %S 50-75
%S 76-100
C. glabrata 82 11 93 216 93 217 95 217 29 217 99 209
IR Intrinsik Resistan
C. parapsilosis 96 101 92 99 94 98 98 101 98 101 95 101 Antibiotik tidak diuji
T. asahii 100 2 100 2 100 1 100 1 100 1 100 1 Jumlah <30 isolat
D. hansenii 33 3 33 3 100 1 100 1
P. laurentii 100 3 100 3 IR IR IR IR
Isolat jamur yang paling banyak diisolasi dari spesimen urin adalah Candida albicans. Pola
kepekaan terhadap obat anti jamur yaitu Flucanazole, Voriconazole, Amphotericin B,
Micafungin, dan Flucytosine masih sangat baik. Fluconazole dapat digunakan sebagai pilihan
terapi empirik anti jamur lini pertama pada infeksi saluran kemih dengan mempertimbangkan
kondisi klinis pasien.

Pola Patogen dan Antibiogram di Indonesia Tahun 2022


250

4.1.4 Spesimen cairan serebrospinal


Jenis spesimen : cairan serebrospinal
Asal ruangan : seluruh ruangan
Lokasi : semua rumah sakit

Tabel 194 Pola jamur yang diisolasi dari spesimen cairan serebrospinal di semua rumah
sakit tahun 2022
No Jamur Jumlah isolat (%)
1 Cryptococcus neoformans 3 60
2 Candida albicans 2 40
Total 5 100
Isolat terbanyak adalah Cryptococcus neoformans dengan persentase 60% (3/5)

4.1.5 Spesimen cairan pleura


Jenis spesimen : cairan pleura
Asal ruangan : seluruh ruangan
Lokasi : semua rumah sakit

Tabel 195 Pola jamur yang diisolasi dari spesimen cairan pleura di semua rumah sakit
tahun 2022
No Jamur Jumlah isolat (%)
1 Candida tropicalis 8 44,4
2 Candida albicans 6 33,3
3 Candida glabrata 2 11,1
4 Candida parapsilosis 2 11,1
Total 18 100
Tiga isolat terbanyak berturut-turut adalah Candida tropicalis, Candida albicans dan
Candida glabrata dengan persentase 88,8% (16/18)

4.1.6 Spesimen cairan asites


Jenis spesimen : cairan asites
Asal ruangan : seluruh ruangan
Lokasi : semua rumah sakit

Pola Patogen dan Antibiogram di Indonesia Tahun 2022


251

Tabel 196 Pola jamur yang diisolasi dari spesimen cairan pleura di semua rumah sakit
tahun 2022
No Jamur Jumlah Isolat (%)
1 Candida albicans 16 69,6
2 Candida tropicalis 5 21,7
3 Meyerozyma guilliermondii 1 4,3
4 Candida parapsilosis 1 4,3
Total 23 100
Isolat terbanyak adalah Candida albicans dengan persentase 70% (16/23)

4. 2 Pola jamur dan antibiogram di semua rumah sakit berdasarkan lokasi tahun 2022
4.2.1 ICU
Jenis spesimen : darah
Asal ruangan : ICU
Lokasi : semua rumah sakit

Tabel 197 Pola jamur yang diisolasi dari spesimen darah ICU semua rumah sakit tahun
2022
No Jamur Jumlah isolat %
1 Candida albicans 76 45,8
2 Candida tropicalis 49 29,5
3 Candida parapsilosis 41 24,7
Total 166 100
Tabel 198 Pola kepekaan anti jamur spesimen darah dari ICU semua rumah sakit tahun
2022
PERSENTASE SENSITIF PER ANTIJAMUR / % S
Amphotericin B
Voriconazole

Caspofungin
Fluconazole

Flucytosine
Micafungin

JAMUR

%S N %S N %S N %S N %S N %S N
C. albicans 99 66 99 67 92 66 99 67 99 67 95 61
C. tropicalis 93 44 93 45 96 44 93 42 95 42 97 39
C. parapsilosis 90 41 79 38 92 39 100 40 95 40 97 39
Tiga isolat jamur terbanyak berturut-turut dari spesimen darah pasien ICU adalah Candida albicans,
Candida tropicalis, dan Candida parapsilosis. Sensitivitas untuk semua golongan anti jamur masih
di atas 75% (kotak hijau) untuk semua spesies jamur tersebut.

Pola Patogen dan Antibiogram di Indonesia Tahun 2022


252

Jenis spesimen : saluran napas bawah


Asal ruangan : ICU
Lokasi : semua rumah sakit
Candida sp merupakan flora normal saluran napas. Ditemukannya Candida sp dari kultur spesimen
saluran napas bawah harus diinterpretasi dengan hati-hati, kultur tidak bisa membedakan apakah
Candida sp ini kontaminasi, kolonisasi atau penyebab. Data ini ditampilkan untuk memberikan
gambaran prevalensi jenis Candida serta pola kepekaannya.
Tabel 199 Pola jamur yang diisolasi dari spesimen saluran napas bawah ICU semua rumah
sakit tahun 2022
No Jamur Jumlah isolat %
1 Candida albicans 501 49,4
2 Candida tropicalis 306 30,2
3 Candida glabrata 139 13,7
4 Candida dubliniensis 37 3,6
5 Candida parapsilosis 31 3,1
Total 1014 100

Tabel 200 Pola kepekaan anti jamur spesimen saluran napas bawah dari ICU semua rumah
sakit tahun 2022
PERSENTASE SENSITIF PER ANTIJAMUR / % S
Amphotericin B
Voriconazole

Caspofungin
Fluconazole

Flucytosine
Micafungin

JAMUR

%S N %S N %S N %S N %S N %S N
C. albicans 96 447 98 383 90 439 99 404 98 402 95 359
%S 0-49
C. tropicalis 95 280 98 259 94 277 100 263 99 264 96 231 %S 50-75
C. glabrata 60 53 99 87 78 134 99 87 23 87 100 88 %S 76-100
IR Intrinsik Resistan
C. dubliniensis 68 25 97 34 97 35 100 2 100 2 85 34 Antibiotik tidak diuji
C. parapsilosis 77 30 82 28 97 30 96 27 96 27 100 21 Jumlah <30 isolat

Tiga isolat jamur terbanyak berturut-turut dari spesimen saluran napas bawah pasien ICU adalah
Candida albicans, Candida tropicalis, dan Candida glabrata. Sensitivitas untuk semua golongan
anti jamur pada Candida albicans, Candida tropicalis masih di atas 75% (kotak hijau). Pada
Candida glabrata didapatkan sensitivitas anti jamur masih di atas 75% untuk sebagian besar
golongan anti jamur, kecuali fluconazole dengan sensitivitas 60% (kotak kuning).

Pola Patogen dan Antibiogram di Indonesia Tahun 2022


253

Jenis spesimen : urin


Asal ruangan : ICU
Lokasi : semua rumah sakit
Tabel 201 Pola jamur yang diisolasi dari spesimen urin ICU semua rumah sakit tahun 2022
No Jamur Jumlah isolat %
1 Candida albicans 251 48,9
2 Candida tropicalis 176 34,3
3 Candida glabrata 56 10,9
4 Candida parapsilosis 30 5,8
Total 513 100

Tabel 202 Pola kepekaan anti jamur spesimen urin dari ICU semua rumah sakit tahun 2022
PERSENTASE SENSITIF PER ANTIJAMUR / % S
Amphotericin B
Voriconazole

Caspofungin
Fluconazole

Flucytosine
Micafungin
JAMUR

%S N %S N %S N %S N %S N %S N
%S 0-49
C. albicans 95 189 98 186 98 185 99 186 99 187 98 174 %S 50-75
C. tropicalis 98 142 98 146 100 146 99 142 98 142 98 136 %S 76-100
IR Intrinsik Resistan
C. glabrata 100 1 94 51 92 51 98 50 33 51 100 48 Antibiotik tidak diuji
C. parapsilosis 100 30 93 29 97 29 97 30 97 30 100 30 Jumlah <30 isolat

Tiga isolat jamur terbanyak berturut-turut dari spesimen urin pasien ICU adalah Candida albicans,
Candida tropicalis, dan Candida glabrata. Sensitivitas untuk semua golongan anti jamur pada
Candida albicans, Candida tropicalis masih di atas 75% (kotak hijau). Pada Candida glabrata
didapatkan sensitivitas anti jamur masih di atas 75% untuk sebagian besar golongan anti jamur,
kecuali fluconazole.

Jenis spesimen : cairan pleura


Asal ruangan : ICU
Lokasi : semua rumah sakit

Pola Patogen dan Antibiogram di Indonesia Tahun 2022


254

Tabel 203 Pola jamur yang diisolasi dari spesimen cairan pleura ICU semua rumah sakit
tahun 2022
No Jamur Jumlah isolat %
1 Candida albicans 5 55,6
2 Candida tropicalis 2 22,2
3 Candida glabrata 1 11,1
4 Debaryomyces hansenii 1 11,1
Total 9 100
Tiga isolat jamur terbanyak berturut-turut dari spesimen cairan pleura pasien ICU adalah Candida
albicans, Candida tropicalis, dan Candida glabrata.
Jenis spesimen : cairan asites
Asal ruangan : ICU
Lokasi : semua rumah sakit
Tabel 204 Pola jamur yang diisolasi dari spesimen cairan asites ICU semua rumah sakit
tahun 2022
No Jamur Jumlah Isolat %
1 Candida albicans 6 75
2 Candida tropicalis 2 25
Total 8 100
Isolat jamur terbanyak berturut-turut dari spesimen cairan asites pasien ICU adalah Candida albicans
dan Candida tropicalis.

4.2.2 PICU
Jenis spesimen : darah
Asal ruangan : PICU
Lokasi : semua rumah sakit
Tabel 205 Pola jamur yang diisolasi dari spesimen darah PICU semua rumah sakit tahun 2022
No Jamur Jumlah isolat %
1 Candida parapsilosis 9 52,9
2 Candida albicans 5 29,4
3 Meyerozyma guilliermondii 1 5,9
4 Candida tropicalis 1 5,9
5 Candida zeylanoides 1 5,9
Total 17 100

Pola Patogen dan Antibiogram di Indonesia Tahun 2022


255

Jenis spesimen : saluran napas bawah


Asal ruangan : PICU
Lokasi : semua rumah sakit
Candida sp merupakan flora normal saluran napas. Ditemukannya Candida sp dari kultur
spesimen saluran napas bawah harus diinterpretasi dengan hati-hati, kultur tidak bisa
membedakan apakah Candida sp ini kontaminasi, kolonisasi atau penyebab. Data ini ditampilkan
untuk memberikan gambaran prevalensi jenis Candida serta pola kepekaannya.

Tabel 206 Pola jamur yang diisolasi dari spesimen saluran napas bawah PICU semua
rumah sakit tahun 2022
No Jamur Jumlah isolat %
1 Candida albicans 16 45,7
2 Candida tropicalis 16 45,7
3 Candida parapsilosis 2 5,7
4 Candida glabrata 1 2,9
Total 35 100

Jenis spesimen : urin


Asal ruangan : PICU
Lokasi : semua rumah sakit

Tabel 207 Pola jamur yang diisolasi dari spesimen urin PICU semua rumah sakit tahun 2022
No Jamur Jumlah isolat %
1 Candida tropicalis 11 44
2 Candida albicans 8 32
3 Candida parapsilosis 6 24
Total 25 100

Jenis spesimen : cairan serebrospinal


Asal ruangan : PICU
Lokasi : semua rumah sakit

Tabel 208 Pola jamur yang diisolasi dari spesimen cairan serebrospinal PICU semua
rumah sakit tahun 2022
No Jamur Jumlah isolat %
1 Candida albicans 1 100
Total 1 100

Pola Patogen dan Antibiogram di Indonesia Tahun 2022


256

4.2.3 NICU
Jenis spesimen : darah
Asal ruangan : NICU
Lokasi : semua rumah sakit

Tabel 209 Pola jamur yang diisolasi dari spesimen darah NICU semua rumah sakit tahun 2022
No Jamur Jumlah isolat %
1 Candida parapsilosis 70 100
Total 70 100

Tabel 210 Pola kepekaan anti jamur spesimen darah dari NICU semua rumah sakit tahun 2022
PERSENTASE SENSITIF PER ANTIJAMUR / % S Amphotericin B
Voriconazole

Caspofungin
Fluconazole

Flucytosine
JAMUR Micafungin

%S N %S N %S N %S N %S N %S N
C. parapsilosis 96 68 99 68 99 68 97 68 97 68 98 63
Isolat jamur terbanyak yang diisolasi dari darah pasien NICU adalah Candida parapsilosis. Candida
parapsilosis memiliki sensitivitas di atas 75% untuk semua golongan anti jamur (kotak hijau)

Jenis spesimen : saluran napas bawah


Asal ruangan : NICU
Lokasi : semua rumah sakit
Candida sp merupakan flora normal saluran napas. Ditemukannya Candida sp dari kultur spesimen
saluran napas bawah harus diinterpretasi dengan hati-hati, kultur tidak bisa membedakan apakah
Candida sp ini kontaminasi, kolonisasi atau penyebab. Data ini ditampilkan untuk memberikan
gambaran prevalensi jenis Candida serta pola kepekaannya.
Tabel 211 Pola jamur yang diisolasi dari spesimen saluran napas bawah NICU semua
rumah sakit tahun 2022
No Organisme Jumlah isolat %
1 Candida albicans 6 37,5
2 Candida tropicalis 4 25
3 Candida parapsilosis 3 18,8
4 Trichomonascus ciferrii 1 6,3
5 Candida glabrata 1 6,3
6 Candida lusitaniae 1 6,3
Total 16 100

Pola Patogen dan Antibiogram di Indonesia Tahun 2022


257

Jenis spesimen : urin


Asal ruangan : NICU
Lokasi : semua rumah sakit

Tabel 212 Pola jamur yang diisolasi dari spesimen urin NICU semua rumah sakit tahun
2022
No Jamur Jumlah isolat %
1 Candida albicans 3 60
2 Candida parapsilosis 1 20
3 Candida tropicalis 1 20
Total 5 100

Jenis spesimen : cairan asites


Asal ruangan : NICU
Lokasi : semua rumah sakit

Tabel 213 Pola jamur yang diisolasi dari spesimen cairan asites NICU semua rumah sakit
tahun 2022
No Jamur Jumlah isolat %
1 Candida tropicalis 1 100
Total 1 100

4.2.4 NON ICU


Jenis spesimen : darah
Asal ruangan : ruang rawat inap non ICU
Lokasi : semua rumah sakit

Tabel 214 Pola jamur yang diisolasi dari spesimen darah ruang rawat inap non ICU semua
rumah sakit tahun 2022
No Jamur Jumlah Isolat %
1 Candida albicans 69 29,6
2 Candida parapsilosis 65 27,9
3 Candida tropicalis 64 27,5
4 Candida glabrata 35 15,0
Total 233 100

Pola Patogen dan Antibiogram di Indonesia Tahun 2022


258
Tabel 215 Pola kepekaan anti jamur spesimen darah ruang rawat inap non ICU semua
rumah sakit tahun 2022
PERSENTASE SENSITIF PER ANTIJAMUR / % S

Amphotericin B
Voriconazole

Caspofungin
Fluconazole

Flucytosine
Micafungin
JAMUR

%S N %S N %S N %S N %S N %S N
C. albicans 91 58 97 57 85 59 100 57 100 58 98 54
C. parapsilosis 95 63 92 64 97 63 98 63 98 63 98 57
C. tropicalis 94 54 98 56 98 56 100 51 98 51 98 50
C. glabrata 100 1 93 30 97 31 100 31 16 31 100 28
%S 0-49
%S 50-75
%S 76-100
IR Intrinsik Resistan
Antibiotik tidak diuji
Jumlah <30 isolat

Tiga isolat jamur terbanyak berturut-turut dari spesimen darah pasien ruang rawat inap non - ICU
adalah Candida albicans, Candida parapsilosis dan Candida tropicalis. Sensitivitas untuk semua
golongan anti jamur masih di atas 75% (kotak hijau) untuk semua spesies jamur tersebut.

Jenis spesimen : saluran napas bawah


Asal ruangan : non ICU
Lokasi : semua rumah sakit
Candida sp merupakan flora normal saluran napas. Ditemukannya Candida sp dari kultur spesimen
saluran napas bawah harus diinterpretasi dengan hati-hati, kultur tidak bisa membedakan apakah
Candida sp ini kontaminasi, kolonisasi atau penyebab. Data ini ditampilkan untuk memberikan
gambaran prevalensi jenis Candida serta pola kepekaannya.

Tabel 216 Pola jamur yang diisolasi dari spesimen saluran napas bawah ruang rawat inap
non ICU semua rumah sakit tahun 2022
No Jamur Jumlah Isolat %
1 Candida albicans 1165 52,3
2 Candida tropicalis 573 25,7
3 Candida glabrata 184 8,3
4 Candida dubliniensis 120 5,4
5 Papiliotrema laurentii 54 2,4
6 Debaryomyces hansenii 49 2,2
7 Candida parapsilosis 43 1,9
8 Pichia kudriavzevii 41 1,8
Total 2229 100

Pola Patogen dan Antibiogram di Indonesia Tahun 2022


259

Tabel 217 Pola kepekaan anti jamur spesimen saluran napas bawah ruang rawat inap non
ICU semua rumah sakit tahun 2022
PERSENTASE SENSITIF PER ANTIJAMUR / % S

Amphotericin B
Voriconazole

Caspofungin
Fluconazole

Flucytosine
Micafungin
JAMUR

%S N %S N %S N %S N %S N %S N
C. albicans 91 1092 97 1039 95 1091 99 1064 99 1064 97 1019
C. tropicalis 89 523 98 533 99 539 99 528 98 530 98 513
C. glabrata 60 20 98 169 95 180 98 169 24 169 98 169
C. dubliniensis 71 84 100 118 99 118 100 3 100 3 90 115
P. laurentii 100 2 100 3 100 2 IR IR IR IR 100 1
D. hansenii 100 1 100 1 100 1 100 1 100 1
C. parapsilosis 89 37 95 37 97 39 92 37 92 37 97 35
P. kudriavzevii 100 37 89 37 95 39 49 39 0 39
%S 0-49
%S 50-75
%S 76-100
IR Intrinsik Resistan
Antibiotik tidak diuji
Jumlah <30 isolat

Tiga isolat jamur terbanyak berturut-turut dari spesimen saluran napas bawah pasien non - ICU
adalah Candida albicans, Candida tropicalis dan Candida glabrata .Sensitivitas untuk semua
golongan anti jamur masih di atas 75% (kotak hijau) untuk Candida albicans dan Candida
tropicalis. Pada Candida glabrata didapatkan sensitivitas anti jamur masih di atas 75% untuk
sebagian besar golongan anti jamur, kecuali fluconazole.

Jenis spesimen : urin


Asal ruangan : non ICU
Lokasi : semua rumah sakit

Tabel 218 Pola jamur yang diisolasi dari spesimen urin ruang rawat inap non ICU semua
rumah sakit tahun 2022
No Jamur Jumlah Isolat %
1 Candida albicans 456 43,6
2 Candida tropicalis 323 30,9
3 Candida glabrata 162 15,5
4 Candida parapsilosis 69 6,6
5 Debaryomyces hansenii 35 3,3
Total 1045 100

Pola Patogen dan Antibiogram di Indonesia Tahun 2022


260

Tabel 219 Pola kepekaan anti jamur spesimen urin ruang rawat inap non ICU semua rumah
sakit tahun 2022
PERSENTASE SENSITIF PER ANTIJAMUR / % S

Amphotericin B
Voriconazole

Caspofungin
Fluconazole

Flucytosine
Micafungin
JAMUR

%S N %S N %S N %S N %S N %S N
C. albicans 97 366 98 362 96 363 99 364 99 363 98 326
C. tropicalis 96 256 98 256 100 257 99 255 99 256 100 242
C. glabrata 88 8 93 155 92 156 95 157 28 156 98 151
C. parapsilosis 93 60 90 59 93 58 98 60 98 60 93 60
D. hansenii 50 2 50 2 100 1 100 1
%S 0-49
%S 50-75
%S 76-100
IR Intrinsik Resistan
Antibiotik tidak diuji
Jumlah <30 isolat

Tiga isolat jamur terbanyak berturut-turut dari spesimen urin ruang rawat inap non - ICU adalah
Candida albicans, Candida tropicalis dan Candida glabrata. Sensitivitas untuk semua golongan
anti jamur masih di atas 75% (kotak hijau) untuk Candida albicans dan Candida tropicalis. Pada
Candida glabrata didapatkan sensitivitas anti jamur masih di atas 75% untuk sebagian besar
golongan anti jamur, kecuali fluconazole.

Jenis spesimen : cairan serebrospinal


Asal ruangan : non ICU
Lokasi : semua rumah sakit
Tabel 220 Pola jamur yang diisolasi dari spesimen cairan serebrospinal ruang rawat inap non
ICU semua rumah sakit tahun 2022
No Jamur Jumlah isolat %
1 Cryptococcus neoformans 2 66,7
2 Candida albicans 1 33,3
Total 3 100

Pola Patogen dan Antibiogram di Indonesia Tahun 2022


261

Jenis spesimen : cairan pleura


Asal ruangan : Non ICU
Lokasi : semua rumah sakit
Tabel 221 Pola jamur yang diisolasi dari spesimen cairan pleura ruang rawat inap non ICU
semua rumah sakit tahun 2022
No Jamur Jumlah Isolat %
1 Candida tropicalis 5 50
2 Candida parapsilosis 2 20
3 Candida albicans 1 10
4 Candida glabrata 1 10
5 Meyerozyma guilliermondii 1 10
Total 10 100
Tiga isolat jamur terbanyak berturut-turut dari spesimen cairan pleura ruang rawat inap non -
ICU adalah Candida tropicalis, Candida parapsilosis, dan Candida albicans.

Jenis spesimen : cairan asites


Asal ruangan : Non ICU
Lokasi : semua rumah sakit
Tabel 222 Pola jamur yang diisolasi dari spesimen cairan asites ruang rawat inap non ICU
semua rumah sakit tahun 2022
No Jamur Jumlah Isolat %
1 Candida albicans 6 60
2 Candida tropicalis 2 20
3 Meyerozyma guilliermondii 1 10
4 Candida parapsilosis 1 10
Total 10 100

4.2.5 RAWAT JALAN/POLIKLINIK/IGD


Jenis spesimen : darah
Asal ruangan : rawat jalan/poliklinik/IGD
Lokasi : semua rumah sakit

Pola Patogen dan Antibiogram di Indonesia Tahun 2022


262

Tabel 223 Pola jamur yang diisolasi dari spesimen darah ruang rawat jalan/poliklinik/IGD
semua rumah sakit tahun 2022
No Jamur Jumlah Isolat %
1 Candida albicans 7 28
2 Candida tropicalis 7 28
3 Cryptococcus neoformans 5 20
4 Candida parapsilosis 3 12
5 Candida sp. 1 4
6 Candida duobushaemulonii 1 4
7 Candida glabrata 1 4
Total 25 100

Jenis spesimen : saluran napas bawah


Asal ruangan : rawat jalan/poliklinik/IGD
Lokasi : semua rumah sakit
Candida sp merupakan flora normal saluran napas. Ditemukannya Candida sp dari kultur spesimen
saluran napas bawah harus diinterpretasi dengan hati-hati, kultur tidak bisa membedakan apakah
Candida sp ini kontaminasi, kolonisasi atau penyebab. Data ini ditampilkan untuk memberikan
gambaran prevalensi jenis Candida serta pola kepekaannya.

Tabel 224 Pola jamur yang diisolasi dari spesimen saluran napas bawah ruang rawat
jalan/poliklinik/IGD semua rumah sakit tahun 2022
No Jamur Jumlah isolat %
1 Candida albicans 101 73,7
2 Candida tropicalis 36 26,3
Total 137 100

Tabel 225 Pola kepekaan anti jamur spesimen saluran napas bawah ruang rawat
jalan/poliklinik/IGD semua rumah sakit tahun 2022
PERSENTASE SENSITIF PER ANTIJAMUR / % S
Amphotericin B
Voriconazole

Caspofungin
Fluconazole

Flucytosine
Micafungin

JAMUR

%S N %S N %S N %S N %S N %S N
C. albicans 98 90 99 84 93 90 100 87 100 85 99 84
C. tropicalis 89 28 96 28 100 28 100 28 100 27 96 28

Pola Patogen dan Antibiogram di Indonesia Tahun 2022


263

Isolat jamur terbanyak dari spesimen saluran napas bawah pasien rawat jalan/poliklinik/IGD adalah
Candida albicans. Sensitivitas untuk semua golongan anti jamur masih di atas 75% (kotak hijau)
untuk Candida albicans.

Jenis spesimen : urin


Asal ruangan : rawat jalan/poliklinik/IGD
Lokasi : semua rumah sakit
Tabel 226 Pola jamur yang diisolasi dari spesimen urin ruang rawat jalan/poliklinik/IGD
semua rumah sakit tahun 2022

No Jamur Jumlah Isolat %


1 Candida albicans 36 42,4
2 Candida tropicalis 22 25,9
3 Candida glabrata 12 14,1
4 Candida parapsilosis 5 5,9
5 Papiliotrema laurentii 3 3,5
6 Trichosporon asahii 2 2,4
7 Trichomonascus ciferrii 1 1,2
8 Candida dubliniensis 1 1,2
9 Pichia kudriavzevii 1 1,2
10 Candida lusitaniae 1 1,2
12 Diutina rugosa 1 1,2
Total 85 100

Tabel 227 Pola kepekaan anti jamur spesimen urin ruang rawat jalan/poliklinik/IGD semua
rumah sakit tahun 2022
PERSENTASE SENSITIF PER ANTIJAMUR / % S
Amphotericin B
Voriconazole

Caspofungin
Fluconazole

Flucytosine
Micafungin

JAMUR

%S N %S N %S N %S N %S N %S N
C. albicans 100 27 100 27 96 27 100 26 100 26 96 27
C. tropicalis 100 12 100 12 100 11 100 10 100 11 90 10
Tiga isolat jamur terbanyak berturut-turut dari spesimen urin pasien rawat jalan/poliklinik/IGD
C. glabrata 50 2 82 11 100 11 91 11 27 11 100 11
adalah Candida albicans,
C. parapsilosis 100 Candida
5 100tropicalis
5 dan Candida
100 5 glabrata.
100 5 100 5 100 5
P. laurentii 100 1 100 1 IR IR IR IR
T. asahii 100 1 100 1 100 1 100 1 100 1 100 1
T. ciferrii 100 1 100 1
C. dubliniensis 100 1 100 1 100 1 100 1 100 1 100 1
P. kudriavzevii Pola Patogen
100 dan1Antibiogram
100 di
1 Indonesia
100 Tahun1 2022
100 1 0 1
C. lusitaniae 100 1 100 1
264

Jenis spesimen : cairan serebrospinal


Asal ruangan : rawat jalan/poliklinik/IGD
Lokasi : semua rumah sakit

Tabel 228 Pola jamur yang diisolasi dari spesimen cairan serebrospinal ruang rawat
jalan/poliklinik/IGD semua rumah sakit tahun 2022
No Jamur Jumlah isolat %
1 Cryptococcus neoformans 1 100,0
Total 1 100

Jenis spesimen : cairan pleura


Asal ruangan : rawat jalan/poliklinik/IGD
Lokasi : semua rumah sakit

Tabel 229 Pola jamur yang diisolasi dari spesimen cairan pleura ruang rawat
jalan/poliklinik/IGD semua rumah sakit tahun 2022
No Jamur Jumlah isolat %
1 Candida tropicalis 1 100,0
Total 1 100
Isolat jamur terbanyak dari spesimen cairan pleura pasien rawat jalan adalah Candida
tropicalis.
Jenis spesimen : cairan asites
Asal ruangan : rawat jalan/poliklinik/IGD
Lokasi : semua rumah sakit

Tabel 230 Pola jamur yang diisolasi dari spesimen cairan asites ruang rawat
jalan/poliklinik/IGD semua rumah sakit tahun 2022
No Jamur Jumlah isolat %
1 Candida albicans 3 100
Total 3 100
Isolat jamur terbanyak dari spesimen cairan asites pasien rawat jalan adalah Candida albicans.

Pola Patogen dan Antibiogram di Indonesia Tahun 2022


265

4. 3 Pola jamur dan antibiogram berdasarkan kelas rumah sakit tahun 2022
4.3.1 Pola jamur dan antibiogram rumah sakit kelas A berdasarkan jenis spesimen tahun 2022
4.3.1.1 Spesimen darah
Jenis spesimen : darah
Asal ruangan : seluruh ruangan
Lokasi : Rumah sakit kelas A

Tabel 231 Pola jamur yang diisolasi dari spesimen darah di rumah sakit kelas A tahun 2022
No Jamur Jumlah isolat (%)
1 Candida glabrata 164 34,5
2 Candida tropicalis 141 29,7
3 Candida albicans 107 22,5
4 Candida parapsilosis 63 13,3
Total 475 100
Tiga isolat terbanyak berturut-turut adalah Candida glabrata, Candida tropicalis, dan Candida
albicans.

Tabel 232 Pola kepekaan anti jamur spesimen darah di rumah sakit kelas A tahun 2022
PERSENTASE SENSITIF PER ANTI JAMUR / % S
Amphotericin B
Voriconazole

Caspofungin
Fluconazole

Micafungin

Flucytosine
JAMUR

%S N
%S N %S N %S N %S N %S N
Candida glabrata 98 48 100 49 98 49 20 49 100 49
Candida tropicalis 96 91 97 93 97 92 98 89 97 89 98 89
Candida albicans 94 126 98 125 92 125 99 125 99 126 98 124
Candida parapsilosis 94 159 91 157 96 156 98 159 97 159 98 157

Pola Patogen dan Antibiogram di Indonesia Tahun 2022


266

4.3.1.2 Spesimen saluran napas bawah


Jenis spesimen : saluran napas bawah
Asal ruangan : seluruh ruangan
Lokasi : rumah sakit kelas A
Candida sp merupakan flora normal saluran napas. Ditemukannya Candida sp dari kultur spesimen
saluran napas bawah harus diinterpretasi dengan hati-hati, kultur tidak bisa membedakan apakah
Candida sp ini kontaminasi, kolonisasi atau penyebab. Data ini ditampilkan untuk memberikan
gambaran prevalensi jenis Candida serta pola kepekaannya.
Tabel 233 Pola jamur yang diisolasi dari spesimen saluran napas bawah di rumah sakit kelas A
tahun 2022
No Jamur Jumlah Isolat (%)
1 Candida albicans 1370 49,0
2 Candida tropicalis 717 25,7
3 Candida glabrata 239 8,6
4 Candida dubliniensis 163 5,8
5 Papiliotrema laurentii 70 2,5
6 Candida parapsilosis 65 2,3
7 Debaryomyces hansenii 65 2,3
8 Pichia kudriavzevii 57 2,0
9 Trichomonascus ciferrii 49 1,8
Total 2795 100
Tiga isolat terbanyak berturut-turut adalah Candida albicans, Candida tropicalis dan Candida
glabrata.
Tabel 234 Pola kepekaan anti jamur spesimen saluran napas bawah di rumah sakit kelas A tahun
2022
PERSENTASE SENSITIF PER ANTIJAMUR / % S
Amphotericin B
Voriconazole

Caspofungin
Fluconazole

Flucytosine
Micafungin

JAMUR

%S N %S N %S N %S N %S N %S N
C. albicans 92 1253 97 1251 96 1252 100 1259 99 1262 98 1243
C. tropicalis 90 643 98 662 99 661 99 654 98 656 98 651
C. glabrata 67 12 98 231 98 230 98 232 22 232 99 233
C. dubliniensis 70 106 99 158 99 160 100 3 100 3 91 158
C. laurentii 100 5 100 5 100 2 IR IR IR IR 100 2
C. parapsilosis 95 58 92 60 95 60 95 60 95 60 98 57 %S 0-49
%S 50-75
D. hansenii 100 1 100 1 100 1 100 1 %S 76-100
P. kudriavzevii 100 50 86 50 96 53 49 53 0 53 IR Intrinsik Resistan
Antibiotik tidak diuji
T. ciferrii 87 47 75 47 Jumlah <30 isolat

Pola Patogen dan Antibiogram di Indonesia Tahun 2022


267

4.3.1.3 Spesimen urin


Jenis spesimen : urin
Asal ruangan : seluruh ruangan
Lokasi : rumah sakit kelas A

Tabel 235 Pola jamur yang diisolasi dari spesimen urin di rumah sakit kelas A tahun 2022
No Jamur Jumlah isolat (%)
1 Candida albicans 608 40,5
2 Candida tropicalis 456 30,3
3 Candida glabrata 198 13,2
4 Candida parapsilosis 100 6,7
5 Debaryomyces hansenii 52 3,5
6 Trichosporon asahii 49 3,3
7 Papiliotrema laurentii 40 2,7
Total 2081 100
Tiga isolat terbanyak berturut-turut adalah Candida albicans, Candida tropicalis, dan Candida
glabrata.

Tabel 236 Pola kepekaan anti jamur spesimen urin di rumah sakit kelas A tahun 2022
PERSENTASE SENSITIF PER ANTIJAMUR / % S
Amphotericin B
Voriconazole

Caspofungin
Fluconazole

Flucytosine
Micafungin

JAMUR

%S N %S N %S N %S N %S N %S N
C. albicans 97 469 99 467 99 465 99 469 100 469 99 462
C. tropicalis 97 358 98 362 100 361 99 357 99 359 99 353
C. glabrata 90 10 97 186 96 186 97 185 29 186 100 185
C .parapsilosis 96 88 91 87 93 86 98 89 98 89 96 89
D. hansenii 33 3 33 3 100 1 100 1
T. asahii 100 1 100 1
P. laurentii 100 3 100 3 IR IR IR IR
%S 0-49
%S 50-75
%S 76-100
IR Intrinsik Resistan
Antibiotik tidak diuji
Jumlah <30 isolat

Pola Patogen dan Antibiogram di Indonesia Tahun 2022


268

4.3.1.4 Spesimen cairan serebrospinal


Jenis spesimen : cairan serebrospinal
Asal ruangan : seluruh ruangan
Lokasi : rumah sakit kelas A

Tabel 237 Pola jamur yang diisolasi dari spesimen cairan serebrospinal di rumah sakit
kelas A tahun 2022
No Jamur Jumlah isolat (%)
1 Cryptococcus neoformans 2 67,3
2 Candida albicans 1 33,3
Total 3 100
Isolat terbanyak adalah Cryptococcus neoformans

4.3.1.5 Spesimen cairan pleura


Jenis spesimen : cairan pleura
Asal ruangan : seluruh ruangan
Lokasi : rumah sakit kelas A

Tabel 238 Pola jamur yang diisolasi dari spesimen cairan pleura di rumah sakit kelas A
tahun 2022
No Jamur Jumlah isolat (%)
1 Candida tropicalis 7 35
2 Candida albicans 6 30
3 Candida glabrata 2 10
4 Meyerozyma guilliermondii 1 5
5 Candida parapsilosis 1 5
6 Penicillium sp. 1 5
7 Candida sake 1 5
8 Debaryomyces hansenii 1 5
Total 20 100
Tiga isolat terbanyak berturut-turut adalah Candida tropicalis, Candida albicans, dan
Candida glabrata.

4.3.1.6 Spesimen cairan asites


Jenis spesimen : cairan asites
Asal ruangan : seluruh ruangan
Lokasi : rumah sakit kelas A

Pola Patogen dan Antibiogram di Indonesia Tahun 2022


269

Tabel 239 Pola jamur yang diisolasi dari spesimen cairan asites di rumah sakit kelas A
tahun 2022
No Jamur Jumlah isolat (%)
1 Candida albicans 11 78,6
2 Candida tropicalis 5 35,7
3 Meyerozyma guilliermondii 1 7,1
4 Candida parapsilosis 1 7,1
5 Trichosporon sp. 1 7,1
Total 14 100
Isolat terbanyak berturut-turut adalah Candida albicans

4.3.2 Pola jamur dan antibiogram rumah sakit kelas B berdasarkan jenis spesimen tahun 2022
4.3.2.1 Spesimen darah
Jenis spesimen : darah
Asal ruangan : seluruh ruangan
Lokasi : Rumah sakit kelas B

Tabel 240 Pola jamur yang diisolasi dari spesimen darah di rumah sakit kelas B tahun 2022
No Jamur Jumlah Isolat (%)
1 Candida albicans 27 29,3
2 Candida parapsilosis 22 23,9
3 Candida tropicalis 21 22,8
4 Candida glabrata 8 8,7
5 Candida parapsilosis complex 3 3,3
6 Papiliotrema laurentii 2 2,2
7 Candida sp. 2 2,2
8 Cryptococcus neoformans 2 2,2
9 Candida duobushaemulonii 1 1,1
10 Candida dubliniensis 1 1,1
11 Meyerozyma guilliermondii 1 1,1
12 Yarrowia lipolytica 1 1,1
13 Diutina rugosa 1 1,1
Total 92 100
Tiga isolat terbanyak berturut-turut adalah Candida albicans, Candida parapsilosis, dan
Candida tropicalis.

Pola Patogen dan Antibiogram di Indonesia Tahun 2022


270

4.3.2.2 Spesimen saluran napas bawah


Jenis spesimen : saluran napas bawah
Asal ruangan : seluruh ruangan
Lokasi : rumah sakit kelas B
Candida sp merupakan flora normal saluran napas. Ditemukannya Candida sp dari kultur spesimen
saluran napas bawah harus diinterpretasi dengan hati-hati, kultur tidak bisa membedakan apakah
Candida sp ini kontaminasi, kolonisasi atau penyebab. Data ini ditampilkan untuk memberikan
gambaran prevalensi jenis Candida serta pola kepekaannya.
Tabel 241 Pola jamur yang diisolasi dari saluran napas bawah di rumah sakit kelas B tahun
2022
No Jamur Jumlah isolat (%)
1 Candida albicans 404 56
2 Candida tropicalis 216 30
3 Candida glabrata 101 14
Total 721 100
Isolat terbanyak adalah, Candida albicans.

Tabel 242 Pola kepekaan anti jamur spesimen darah di rumah sakit kelas B tahun 2022

PERSENTASE SENSITIF PER ANTIJAMUR / % S


Amphotericin B
Voriconazole

Caspofungin
Fluconazole

Flucytosine
Micafungin

JAMUR

%S N %S N %S N %S N %S N %S N
C. albicans 95 383 97 260 85 376 96 304 96 298 87 245
C. tropicalis 95 204 98 174 90 199 99 181 99 181 93 141
C. glabrata 61 64 95 39 65 100 97 39 23 39 100 38
%S 0-49
%S 50-75
%S 76-100
IR Intrinsik Resistan
Antibiotik tidak diuji
Jumlah <30 isolat

Pola Patogen dan Antibiogram di Indonesia Tahun 2022


271

4.3.2.3 Spesimen urin


Jenis spesimen : urin
Asal ruangan : seluruh ruangan
Lokasi : rumah sakit kelas B
Tabel 243 Pola jamur yang diisolasi dari urin di rumah sakit kelas B tahun 2022
No Jamur Jumlah isolat (%)
1 Candida albicans 139 56,3
2 Candida tropicalis 77 31,2
3 Candida glabrata 31 12,6
Total 247 100
Isolat terbanyak adalah Candida albicans.

Tabel 244 Pola kepekaan anti jamur spesimen urin di rumah sakit kelas B tahun 2022
PERSENTASE SENSITIF PER ANTIJAMUR / % S
Amphotericin B
Voriconazole

Caspofungin
Fluconazole

Flucytosine
Micafungin
JAMUR

%S N %S N %S N %S N %S N %S N
C. albicans 96 116 94 110 91 113 97 110 96 110 91 70
C. tropicalis 97 60 98 60 97 61 95 58 97 58 98 42
C. glabrata 0 1 62 29 70 30 87 31 27 30 91 23

%S 0-49
%S 50-75
%S 76-100
IR Intrinsik Resistan
Antibiotik tidak diuji
Jumlah <30 isolat

Pola Patogen dan Antibiogram di Indonesia Tahun 2022


272

4.3.2.4 Spesimen cairan serebrospinal


Jenis spesimen : cairan serebrospinal
Asal ruangan : seluruh ruangan
Lokasi : Rumah sakit kelas B
Tabel 245 Pola jamur yang diisolasi dari cairan serebrospinal di rumah sakit kelas B
tahun 2022
No Jamur Jumlah Isolat (%)
1 Candida albicans 1 50
2 Cryptococcus neoformans 1 50
Total 2 100

4.3.2.5 Spesimen cairan pleura


Jenis spesimen : cairan pleura
Asal ruangan : seluruh ruangan
Lokasi : rumah sakit kelas B
Tabel 246 Pola jamur yang diisolasi dari cairan pleura di rumah sakit kelas B tahun 2022
No Jamur Jumlah isolat (%)
1 Candida parapsilosis 1 50
2 Candida tropicalis 1 50
Total 2 100

4.3.2.6 Spesimen cairan asites


Jenis spesimen : cairan asites
Asal ruangan : seluruh ruangan
Lokasi : rumah sakit kelas B
Tabel 247 Pola jamur yang diisolasi dari cairan asites di rumah sakit kelas B tahun 2022
No Jamur Jumlah isolat (%)
1 Candida albicans 5 100
Total 5 100

Pola Patogen dan Antibiogram di Indonesia Tahun 2022


273

4.3.3 Pola jamur dan antibiogram rumah sakit kelas C berdasarkan jenis spesimen tahun 2022
4.3.3.1 Spesimen darah
Jenis spesimen : darah
Asal ruangan : seluruh ruangan
Lokasi : rumah sakit kelas C
Tabel 248 Pola jamur yang diisolasi dari spesimen darah di rumah sakit kelas C tahun 2022
No Jamur Jumlah isolat (%)
1 Candida duobushaemulonii 1 50
2 Candida glabrata 1 50
Total 2 100

4.3.3.2 Spesimen saluran napas bawah


Jenis spesimen : saluran napas bawah
Asal ruangan : seluruh ruangan
Lokasi : rumah sakit kelas C
Candida sp merupakan flora normal saluran napas. Ditemukannya Candida sp dari kultur spesimen
saluran napas bawah harus diinterpretasi dengan hati-hati, kultur tidak bisa membedakan apakah
Candida sp ini kontaminasi, kolonisasi atau penyebab. Data ini ditampilkan untuk memberikan
gambaran prevalensi jenis Candida serta pola kepekaannya.
Tabel 249 Pola jamur yang diisolasi dari spesimen saluran napas bawah di rumah sakit kelas C
tahun 2022
No Jamur Jumlah isolat (%)
1 Candida albicans 15 65
2 Candida tropicalis 4 17
3 Candida parapsilosis 2 9
4 Papiliotrema laurentii 1 4
5 Trichomonascus ciferrii 1 4
Total 23 100
Tiga isolat terbanyak berturut-turut adalah Candida albicans, dan Candida tropicalis dan Candida
parapsilosis.

4.3.3.3 Spesimen urin


Jenis spesimen : urin
Asal ruangan : seluruh ruangan
Lokasi : Rumah sakit kelas C
Tabel 250 Pola jamur yang diisolasi dari spesimen urin di rumah sakit kelas C tahun 2022
No Jamur Jumlah isolat (%)
1 Candida albicans 4 100
Total 4 100

Pola Patogen dan Resistansi Antimikroba di Indonesia Tahun 2022


274

BAB V

PENUTUP

5.1 Kesimpulan
Buku “Pola Patogen dan Antibiogram di Indonesia Tahun 2022” ini memuat hasil
analisis pola patogen dan antibiogram yang disusun oleh Perhimpunan Dokter Spesialis
Mikrobiologi Klinik Indonesia (PAMKI). Analisis tersebut telah dilakukan terhadap 54.668 isolat
bakteri yang diperoleh dari kultur darah (16.194 isolat), spesimen saluran napas bawah (22.113
isolat), urin (14.331 isolat), cairan tubuh (2.070 isolat). Data diperoleh dari 70 rumah sakit di
Indonesia meliputi 22 (31,4%) rumah sakit kelas A, 37 (52,9%) rumah sakit kelas B, 11 (15,7%)
rumah sakit kelas C di Indonesia dengan penanggung jawab laboratorium seorang dokter spesialis
mikrobiologi klinik. RS tersebar di 15 provinsi yang berlokasi di tujuh pulau besar di Indonesia.
Buku ini terdiri dari enam bab. Bab I berisi pendahuluan yang mencakup lokasi penelitian
dan jumlah isolat pada surveilans ini. Bab I juga memuat metode penumpulan data pada survei ini
dan bagaimana analisis data dilakukan. Bab II membahas pola bakteri dan antibiogram yang
ditampilkan dalam bentuk tabel daftar isolat terbanyak disertai dengan tabel peta kuman
(antibiogram). Analisis pola bakteri dan antibiogram dibagi berdasarkan jenis spesimen, jenis
ruangan, kelas RS dan regional wilayah di Indonesia. Bab III menjelaskan tentang tujuh patogen
prioritas WHO. Pada bab III ini kami menampilkan tren prevalensi patogen prioritas WHO dari
tahun 2020-2022 (Grafik 3), sebaran berdasarkan spesimen, kelas RS dan regional. Pada bab ini
kami juga menampilkan pola kepekaan untuk masing-masing bakteri prioritas WHO (Grafik 10 –
15). Bab IV membahas tentang pola jamur dan kepekaan berdasarkan spesimen, ruangan dan kelas
RS.
Secara umum, isolat bakteri yang paling sering ditemukan dari berbagai spesimen
adalah Klebsiella pneumoniae (darah, saluran napas bawah, dan cairan pleura), diikuti oleh
Escherichia coli (urin dan cairan asites), Staphylococcus aureus (cairan perikardium dan cairan
sendi), dan Acinetobacter baumannii complex (cairan serebrospinal). Distribusi patogen
prioritas WHO di seluruh rumah sakit yang tersering ditemukan adalah Escherichia coli 3rd
generation cephalosporin resistant (66%) dan Acinetobacter baumannii complex resistan
carbapenem (59%) diikuti oleh Klebsiella pneumoniae 3rd generation cephalosporin resistant
(52%), Pseudomonas aeruginosa carbapenem resistant (25%), methicillin-resistant

Pola Patogen dan Antibiogram di Indonesia Tahun 2022


275

Staphylococcus aureus (MRSA) (34%), Klebsiella pneumoniae carbapenem resistant (17%), dan
Escherichia coli carbapenem resistant (6%). Prevalansi patogen prioritas WHO pada tahun 2022
menunjukkan penurunan dibandingkan dengan tahun 2020 dan 2021 kecuali Klebsiella
pneumoniae carbapenem resistant dan Escherichia coli 3rd generation cephalosporin resistant
menunjukkan peningkatan.
Patogen prioritas WHO yang sering ditemukan memiliki pola yang sama baik di RS kelas
A dan kelas B berdasarkan hasil kultur dan uji kepekaan antibiotik dari spesimen saluran napas
bawah, darah, dan urin. Hampir seluruh prevalensi patogen prioritas WHO yang dianalisis
terbanyak pada RS kelas A kecuali P.aeruginosa carbapenem resistant. Distribusi patogen
prioritas WHO yang dominan tersebut meliputi dari spesimen saluran napas bawah adalah
Escherichia coli 3rd generation cephalosporin resistant, dari spesimen darah dan urin adalah
Escherichia coli dan Klebsiella pneumoniae 3rd generation cephalosporin resistant dan
Acinetobacter baumannii carbapenem resistant.
Prevalensi MRSA dan Escherichia coli 3rd generation cephalosporin resistant dari
kultur darah sebagai indikator resistansi antimikroba dalam Sustainable Development Goal
Monitoring Framework adalah berturut-turut 34% (RS Kelas A: 34%; RS kelas B: 0%; RS kelas
C: 26%) dan 66% (RS Kelas A: 73%; RS kelas B: 50%; RS kelas C: 80%). Dibandingkan dengan
tahun 2020, terdapat penurunan prevalensi MRSA, namun tidak terdapat penurunan prevalensi
Escherichia coli resistan terhadap cephalosporin generasi ke-3 dari kultur darah
Distribusi patogen prioritas WHO berdasarkan wilayah geografi menunjukkan
Klebsiella pneumoniae dan Escherichia coli 3rd generation cephalosporin resistant terbanyak
ditemukan di wilayah Sumatera (72% dan 81%), Klebsiella pneumoniae-, Escherichia coli, dan
Acinetobacter baumannii complex carbapenem resistant paling banyak ditemukan di wilayah DKI
Jakarta (37%, 13%, dan 77%), Pseudomonas aeruginosa-carbapenem resistant terbanyak
ditemukan di wilayah Sulawesi (46%), dan MRSA terbanyak ditemukan di wilayah Sumatera
(60%). Untuk wilayah Papua walaupun jumlah isolatnya kurang dari 30 namun telah ditemukan
seluruh patogen prioritas WHO kecuali Pseudomonas aeruginosa -carbepenem resistant.
Disimpulkan bahwa patogen prioritas utama WHO yang merupakan multidrug resistant
organisms (WHO Priorities) telah banyak ditemukan di semua kelas rumah sakit di Indonesia
dengan dominasi bakteri yang resistan terhadap cephalosporin generasi ke-3 dan
Acinetobacter baumannii carbapenem resistant. Berdasarkan hasil tersebut maka perlu

Pola Patogen dan Antibiogram di Indonesia Tahun 2022


276

dipertimbangkan upaya penguatan jejaring tim pencegahan dan pengendalian infeksi serta tim
penatagunaan antimikroba antar rumah sakit di Indonesia.
Pemeriksaan kultur sering kali dilakukan saat pasien mengalami perburukan kondisi klinis,
sehingga antibiogram tidak menggambarkan patogen yang sesungguhnya dan identifikasi patogen
yang diperoleh di komunitas atau diperoleh di rumah sakit menjadi kabur. Oleh karena itu
interpretasi antibiogram untuk keperluan penyusunan Pedoman Penggunaan Antibiotik di Rumah
Sakit harus dilakukan dengan sangat hati-hati.
5.2 Saran
Jumlah rumah sakit yang terlibat dalam surveilans pola patogen dan antibiogram di rumah
sakit di Indonesia semakin banyak sehingga diperlukan sistem teknologi informasi yang dapat
membantu merekam dan menganalisis data dari rumah sakit.

Pola Patogen dan Antibiogram di Indonesia Tahun 2022


277

DAFTAR PUSTAKA

American Society of Microbiology 2014, Microbiology Mentoring Package: Culture reading.


Clinical and Laboratory Standards Institute 2014, Analysis and Presentation of Cumulative
Antimicrobial Susceptibility Test Data; Approved Guideline-Fourth Edition.
Clinical and Laboratory Standards Institute 2023, M-100 Performance standards for antimicrobial
susceptibility testing; 33rd edition.
Isenberg HR, Essential Procedures for Clinical Microbiology, second edition, Washington, DC:
American Society for Microbiology, 2016.
Kementerian Koordinator Bidang Pembangunan Manusia dan Kebudayaan Republik Indonesia,
2021, Rencana Aksi Nasional Pengendalian Resistensi Antimikroba 2020-2024.
Perhimpunan Dokter Spesialis Mikrobiologi Klinik Indonesi (PAMKI). Surveilans Resistansi
Antibiotik Rumah Sakit Kelas A dan B di Indonesia tahun 2020. Jakarta: Deep Publish; 2021.
Perhimpunan Dokter Spesialis Mikrobiologi (PAMKI). 2021. Surveilans resistansi antibiotik
Rumah Sakit di Iindonesia Tahun 2021. Diunduh dari https://pamki.or.id/download/buku-
surveilans-resistansi-antibiotik-rumah-di-indonesia-tahun-
2021/?wpdmdl=1467&refresh=6476044f85b1a168545595. Diakses tanggal September
2023.

Soebandrio A, Saptawati L, Prasetyo DS, Rahmiati, Puspandari N, Pedoman Nasional Penyusunan


Antibiogram PAMKI, Jakarta: Fakultas Kedokteran Universitas Sebelas Maret, 2020.
World Health Organization 2015, Global antimicrobial resistance surveillance system: manual for
early implementation.

Pola Patogen dan Antibiogram di Indonesia Tahun 2022


277

Pola Patogen dan Antibiogram di Indonesia Tahun 2022

Anda mungkin juga menyukai