1.
Persamaan Eksponen
a.
Sifat 1
Sifat 2
:
:
a m a n a mn
a m : a n a mn
a mn
ab n
a nb n
m n
Sifat 3
Sifat 4
Sifat 5
:
:
a
b
an
bn
b0
, untuk
.
a 1
a0
:
, untuk
1
a n n
a0
a
:
, untuk
0
Sifat 6
Sifat 7
1
n
Sifat 8
a n a
a
Sifat 9
m
n
n am
n2
n2
Contoh:
Sederhanakan dan nyatakan hasilnya dengan eksponen positif.
1)
2)
8
2
x
2
3
3a 5 b 4 c 2
9ab 2 c 5
Jawab:
1)
8
2
x
2
3
2
3
2
2
x
2
3
2
2
3
22
=
4
3
4x 3
16
2)
3a 5 b 4 c 2
9ab 2 c 5
b.
a 51b 4 2 c 25
3
a 4 b 2 c 3
3
a 4b 2
3c 3
Persamaan eksponen adalah persamaan yang memuat bilangan berpangkat dimana bilangan pokok
dan atau eksponennya memuat variabel.
Untuk menyelesaikan persamaan eksponen digunakan prinsip berikut:
a0
a 1
ab ac b c
Untuk
dan
, berlaku
.
c.
1)
a 1
a f ( x) 1 a 0
Bentuk
,
dan
f ( x) 0
a f ( x) 1 a 0
a 1
Jika
,
dan
maka
.
Contoh:
Tentukan himpunan penyelesaian persamaan
3 2 x 6 1
Jawab:
3 2 x 6
=1
3 2 x 6 30
2x 6 0
2x 6
x3
2)
a 1
a f ( x) a p a 0
Bentuk
,
dan
f ( x) p
a f ( x) a p a 0
a 1
Jika
,
dan
maka
.
Contoh:
4 3 2 x
Tentukan himpunan penyelesaian persamaan
1
8
2
.
Jawab:
17
4 3 2 x
1
8
64 x
4x
4x
2
2
2 3 2 2
3
5
2
1
2
5
2
=
17
2
5
2
=
17
x
8
=
3)
64 x
6 4x
Hp =
2 3 2 x
17
a 1
a f ( x) a g ( x) a 0
Bentuk
,
dan
f ( x) g ( x)
a 1
a f ( x) a g ( x) a 0
Jika
,
dan
maka
.
Contoh:
Tentukan himpunan penyelesaian persamaan:
2x
2
1
2 x 3
4
a)
b)
4 x 3 3 8 x 5
Jawab:
2
x 2 3
a)
Hp =
4
b)
x 3
1
4
3,
8
3
2x
2x
2 2
2x
2 4 x
x 2 3 4 x
x 2 4x 3 0
x1 1
x 5
2x
x 3
atau
x 2 3
x 5
3
18
2 2 x 6 2 x 5
2x 6 x 5
x 1
2 x 3
23
x 5
3
Hp =
4)
a f ( x ) b f ( x ) a 0 a 1 b 0 b 1
ab
Bentuk
,
,
,
,
dan
f ( x) 0
a f ( x ) b f ( x ) a 0 a 1 b 0 b 1
ab
Jika
,
,
,
,
dan
maka
.
Contoh:
Tentukan himpunan penyelesaian persamaan
Jawab:
2 3 x 2 33 x 2
3x 2 0
3x 2
2 3 x 2 33 x 2
2
3
23
Hp =
5)
Contoh:
Tentukan himpunan penyelesaian dari
Jawab:
3 2 x 2 3 x 1 27
3 2 x 2 3 x 1 27
3 2 x 2 3 x 1 27 0
2 3 x 31 27 0
6 3 x 27 0
x 2
x 2
3x p
Misalkan
, maka:
p 2 6 p 27 0
p 9 p 3 0
p1 9
x2
atau
p 2 3
p9
Untuk
, maka:
3x 9
19
p 3
Untuk
, maka:
3 3
(tidak ada x yang memenuhi)
x
Hp =
f ( x) g ( x ) 1
6)
Bentuk
f ( x) g ( x ) 1
5x 5
x 6
1
.
Jawab:
Ada 3 kemungkinan, yaitu:
i.
x60
x 6
Pengecekan:
x 6
x 6
f ( x ) x 2 5 x 5 6 5 6 5 71 0
2
, maka
memenuhi persamaan.
x 2 5x 5 1
ii.
x 2 5x 4 0
x 1 x 4 0
x1 1
atau
x2 4
x 2 5 x 5 1
iii.
x 2 5x 6 0
x 2 x 3 0
x1 2
atau
Pengecekan:
x2 3
20
Hp =
7)
x2
x2
g ( x) x 6 2 6 8
, maka
(genap)
memenuhi persamaan.
g ( x) x 6 3 6 9
x3
, maka
(ganjil)
x3
tidak memenuhi persamaan.
Bentuk
4
, 1, 2,
g x
h x
f x
f x
f x
2x
2 x 1
x 2 2x
g x
f x
h x
, yaitu:
x 1
Jawab:
Ada beberapa kemungkinan, yaitu:
i.
2x 1 x 1
x 2
Pengecekan:
x 2
, maka:
g ( x ) 2 x 1 2(2) 1 3 0
dan
f ( x ) x 2 x 2 2 2 4 4 8 0
2
x 2
ii.
memenuhi persamaan.
x 2 2x 1
x 2 2x 1 0
21
x1, 2
x1, 2
x1, 2
2 2 41 1
21
2 44
2
22 2
2
x1, 2
1 2
=
x2 1 2
x1 1 2
atau
x 2 2 x 1
iii.
x 2 2x 1 0
x 1 x 1 0
x1 x 2 1
Pengecekan:
x 1
, maka:
g ( x ) 2 x 1 2(1) 1 3
h( x ) x 1 1 1 0
(ganjil)
(tidak ganjil)
1 3 1 0
x 1
tidak memenuhi persamaan, sebab
.
iv.
x 2 2x 0
x x 2 0
x1 0
atau
x2 2
Pengecekan:
g ( x ) 2 x 1 2( 0) 1 1 0
x0
, maka:
(positif)
h ( x ) x 1 0 1 1 0
(tidak positif)
x0
tidak memenuhi persamaan.
x2
x2
Hp =
g ( x ) 2 x 1 2(2) 1 5 0
, maka:
h( x ) x 1 2 1 1 0
(positif)
(positif)
memenuhi persamaan.
1 2
1 2
, 2,
22
f ( x) h ( x ) g ( x) h ( x )
8)
Bentuk
f ( x) h ( x ) g ( x) h ( x )
i.
ii.
f ( x) 0
g ( x) 0
, asalkan
dan
f ( x ) g ( x)
, dengan syarat:
f (x)
g (x)
h(x)
untuk
atau
bernilai nol maka
harus bernilai positif.
Contoh:
Tentukan himpunan penyelesaian
2x 8
x 3
5 x 10
x 3
Jawab:
Ada 2 kemungkinan, yaitu:
i.
x3 0
x3
Pengecekan:
x3
, maka:
x3
f ( x) x 2 2 x 8 3 2 2(3) 8 7 0
g ( x) 5 x 10 5(3) 10 5 0
dan
memenuhi persamaan.
x 2 2 x 8 5 x 10
ii.
x 2 3x 2 0
x 1 x 2 0
x1 1
atau
x2 2
Pengecekan:
f ( x ) x 2 2 x 8 12 2(1) 8 5 0
x 1
, maka:
x 1
memenuhi persamaan.
f ( x ) x 2 2 x 8 2 2 2( 2) 8 0
x2
, maka:
dan
h( x) x 3 2 3 1 0
x2
Hp =
9)
1 3
,
a f ( x) b g ( x) a 0 b 0 a 1
b 1
Bentuk
,
,
,
dan
23
log a f ( x ) log b g ( x )
a f ( x) b g ( x) a 0 b 0 a 1
b 1
Jika
,
,
,
dan
, maka
.
Contoh:
Tentukan himpunan penyelesaian
Jawab:
5 3 x 1 3 2 x
log 5 3 x 1 log 3 2 x
3 x log 5
Hp =
0,612
5 3 x 1 3 2 x
2 x log 3
=
3x log 5 2 x log 3 log 5
=
x 3 log 5 2 log 3 log 5
=
log 5
x
3 log 5 2 log 3
log 5
0,699
3(0,699) 2(0,477)
0,699
1,143
x 0,612
Latihan 2
I.
Soal Pilihan
1.
1
3 2 2 x
3 x 7
27
adalah .
5
2
E.
2.
Diketahui
A. 1
B. 0
C. 1
D. 2
E.
3
x1
dan
x2
x 2 1
0,25
0,5
. Nilai
x1 x 2 ....
24
3.
4.
Jika
A.
B.
C.
D.
E.
m adalah penyelesaian
8
6
4
4
8
Nilai
A.
B.
C.
D.
E.
x yang memenuhi
3 atau 1
2 atau 2
1 atau 3
0 atau 3
0 atau 1
3x
32 x2 8 3 x 1 0
3 x 2
4 x4
5.
2.
3x
3 x
1
9
10
, maka
2m ....
adalah .
x 3
Penyelesaian persamaan
adalah .
A. 2
B. 2
1
3
C.
1
3
D.
4
3
E.
Persamaan Logaritma
a.
Pengertian Logaritma
Definisi:
a
log b c a c b
a 0 a 1
b0
, untuk
,
dan
.
Keterangan:
1)
a disebut bilangan pokok (basis) logaritma
2)
b disebut numerus (bilangan yang ditarik logaritmanya)
3)
c adalah hasil penarikan logaritma
4)
Untuk logaritma dengan basis 10, dalam penulisannya tidak perlu mencantumkan basisnya.
10
log b
log b
Jadi,
ditulis dengan
.
b.
Sifat-sifat Logaritma
Sifat 1
Sifat 2
Sifat 3
Sifat 4
log 1 0
log a 1
log a n n
:
:
:
:
a
Sifat 5
b
log a log b a log c
c
25
Sifat 6
log b n n a log b
log b
Sifat 7
log b
log a
Sifat 8
log b
Sifat 9
1
log a
:
am
Sifat 10
Sifat 11
log b n mn a log b
:
:
log b
Contoh:
6
1)
Jawab:
6
89
2
log
log 36
=
=
=2
5
2)
log 3 p
Diketahui
Jawab:
5
log 75
log 75
. Tentukan nilai
log 25 3
log 25
=
=
2 p
log 3
=
c.
Persamaan Logaritma
Persamaan logaritma dalam x ialah persamaan yang memuat fungsi x pada bilangan pokok dan atau
pada numeriknya.
Untuk menyelesaikan persamaan logaritma dapat digunakan prinsip berikut:
a
log b a log c
bc
i.
, maka
a
log b c log b
ac
ii.
, maka
Dan di dalam menyelesaikan persamaan logaritma harus memperhatikan beberapa hal, yaitu:
1)
log f ( x) a log p
Bentuk
26
log f ( x) a log p
Penyelesaian persamaan
f ( x) p
adalah
f ( x) 0
dengan
Contoh:
Tentukan himpunan penyelesaian persamaan logaritma di bawah ini.
2
log( 3x 1) 4
a)
log( x 2) log( x 1) log 6
b)
Jawab:
2
log( 3x 1) 4
log( 3x 1) 2 log 2 4
log( 3 x 1) 2 log 16
a)
3x 1 16
3 x 15
x5
Hp =
5
log( x 2) log( x 1) log 6
b)
x 2 3x 2 6
x 2 3x 4 0
( x 4)( x 1) 0
x1 4
x 2 1
atau
Pengecekan:
x4
x2 42 20
, maka
dan
x 1 4 1 3 0
x4
memenuhi persamaan.
x 2 1
x 2 1
Hp =
, maka
x 2 1 2 3 0
x 1 1 1 2 0
27
2)
log f ( x) a log g ( x )
Bentuk
a
log f ( x) a log g ( x )
f ( x ) g ( x)
adalah
x2 x 6 0
( x 3)( x 2) 0
x1 3
atau
f (x)
=
=
2x 2 2x 5
18 6 5
2(3) 2 2(3) 5
=
= 19 > 0
g (x)
3 2 3(3) 1
x 2 3x 1
=
=
9 9 1
=
= 19 > 0
memenuhi persamaan.
x 2 2
f (x)
, maka:
=
=
g (x)
x 2 2
2x 2 2x 5
845
2(2) 2 2(2) 5
=
= 1 < 0
(2) 2 3(2) 1
x 3x 1
=
=
4 6 1
=
= 1 > 0
2
3)
log 2 x 2 2 x 5 3 log x 2 3 x 1
x 2 2
Pengecekan:
x3
, maka:
Hp =
dan
2 x 2 2 x 5 x 2 3x 1
dengan
log 2 x 2 2 x 5 3 log x 2 3 x 1
x3
f ( x) 0
log f ( x) b log f ( x)
Bentuk
a
log f ( x) b log f ( x)
Jika
f ( x) 1
maka
Contoh:
4
log( x 2 2 x 7) 5 log( x 2 2 x 7)
.
28
Jawab:
4
log( x 2 2 x 7) 5 log( x 2 2 x 7)
x 2 2x 7 1
x 2 2x 8 0
( x 4)( x 2) 0
x1 4
Hp =
4 2
,
h( x)
4)
atau
x2 2
log f ( x) h ( x ) log g ( x)
Bentuk
h( x)
log f ( x) h ( x ) log g ( x)
Penyelesaian persamaan
h( x ) 0
h( x ) 1
dan
.
f ( x ) g ( x)
adalah
dengan
f ( x) 0 g ( x) 0
,
,
Contoh:
x
log( x 2 3 x 4) x log( 2 x 2)
Jawab:
x
log( x 2 3 x 4) x log( 2 x 2)
x 2 3x 4 2 x 2
x 2 5x 6 0
( x 2)( x 3) 0
x1 2
atau
Pengecekan:
x2
, maka
x2 3
f (x)
=
g (x)
=
h(x )
x2
x3
x 2 3x 4
2x 2
x
2 2 3(2) 4
=
=
=2>0
2( 2) 2
=2>0
h( x ) 2 1
= 2 > 0 dan
memenuhi persamaan.
f (x)
, maka
=
g (x)
x 2 3x 4
2x 2
3 2 3(3) 4
=
=
2(3) 2
=4>0
=4>0
29
h(x)
x3
Hp =
5)
h( x ) 3 1
= 3 > 0 dan
memenuhi persamaan.
2 3
,
Contoh:
Tentukan himpunan penyelesaian persamaan logaritma di bawah ini.
2
log 2 x 2 log x 4 3 0
a.
x 2log x 11 x log x 10 0
b.
Jawab:
a.
log 2 x 2 log x 4 3 0
log x 4 2 log x 3 0
log x p
Misalkan
, maka
2
p 4p 3 0
( p 1)( p 3) 0
p1 1
atau
p2 3
p 1
Untuk
, maka
2
log x 1
log x 2 log 2
x2
p3
Untuk
, maka
log x 3
Hp =
b.
log x 2 log 8
x8
2 8
,
x 2log x 11 x log x 10 0
log x
log x
10 0
x 11 x
2
30
x log x p
Misalkan
, maka
2
p 11 p 10 0
( p 10)( p 1) 0
p1 10
p2 1
atau
p 10
Untuk
, maka
x
10
log x
log x 2
log x 1, 2
log x 1
log x 1
x 101
x 10
x 10 1
x 101
p 1
Untuk
, maka
x log x 1
log x log x 0
log x 2 0
log x 0
log x log 1
x 1
101
Hp =
, 1,
10
Latihan 3
I
Soal Uraian
1.
Hitunglah.
3
2
5
a.
31
b.
log 3 16 2 log 3 4
c.
3
2.
log 2 p
Jika
log 6
, hitunglah nilai
7
log 2 a
log 3 b
Diketahui
4.
5.
. Hitunglah
log 98
3.
dan
2 3 log x 3 log x 1
d.
e.
f.
II
x log x 10 x log x 9 0
x 2log x 1000
Soal Pilihan
log 5 5 log 3 log 45
....
log 15
1.
5
2
A.
3
2
B.
32
15
2
C.
3
5
D.
E.
15
4
2.
Bila
A.
B.
C.
D.
E.
3.
log 6 m
, maka
2
4m 3
4
3m 2
3
4m 2
4
2m 3
3
2m 3
Jika
p adalah
1
2
log x 3 2 log 8
x
A.
B.
C.
D.
E.
log 8 ....
bilangan positif
197
17
5
3
1
log( x 2 2 x 2) 3 log( x 2 2 x 2) 0
Himpunan penyelesaian
A. { 1 }
B. { 1 }
C. { 3 }
D. { 1, 1 }
E.
{ 1, 3 }
adalah .
adalah
1 2 x
6.
persamaan
, maka
5.
merupakan penyelesaian
2 p 3 ....
4.
yang
33
C.
D.
E.
7.
{3}
{ 2, 2 }
{ 2, 3 }
x1
x2
Diketahui
dan
x1 x 2 ....
Nilai
A. 24
B. 18
C. 12
D. 9
E.
6
4
8.
9.
log( x 2) x 2 log 16 3
Penyelesaian dari
A. 2 atau 4
B. 2 atau 6
C. 2 atau 14
D. 6 atau 14
E.
4 atau 16
adalah .
x1
x2
Jika
dan
adalah
1
1
x log( x 1) 2 2
x6
log x
log x
anggota
, maka
A.
B.
C.
D.
E.
himpunan
x1 x2 2
penyelesaian
persamaan
....
25
36
49
64
100
2 log 2 x log x 3 9
10.
B.
Penyelesaian persamaan
10
A.
atau 1
10 10
B.
atau 0,001
C. 10 atau 0,01
D. 100 atau 0,1
E.
1000 atau 0,01
adalah .
Pertidaksamaan Eksponen
34
a.
Untuk
a 1
a ac
b
i.
Jika
ii.
b.
Jika
Untuk
ab ac
maka
maka
Jika
ii.
bc
0 a 1
,
a ac
b
i.
bc
Jika
ab ac
maka
maka
bc
bc
Contoh:
Tentukan himpunan penyelesaian pertidaksamaan-pertidaksamaan di bawah ini.
2x 8
a)
13 x x1 3 1
2
b)
c)
d)
2 2 x 2 x 2 32
7 3 x 49 3 x 42 0
Jawab:
2x 8
a)
2 x 23
x3
x x 3
Hp =
13 x x1 3 1
2
b)
13 x x1 13
x2 x 1 1
x2 x 2 0
( x 2)( x 1) 0
+++
x 2 x 1
+++
1
Hp =
c)
2 2 x 2 x 2 32
2 2 x 2 x 2 32 0
2 x 2 2 32 0
4 2 x 32 0
x 2
x 2
2x p
Misalkan
, maka:
35
p 2 4 p 32 0
( p 8)( p 4) 0
+++
+++
p 4
p8
Diperoleh
atau
p 4
maka:
2 x 4
p8
maka
2x 8
2 x 23
x3
x x 3
Hp =
d)
7 3 x 49 3 x 42 0
7 3 x 7 3 x
42 0
7 3 x p
Misalkan
maka:
p p 2 42 0
p 2 p 42 0
( p 7)( p 6) 0
+++
+++
7
p 6
p7
Diperoleh
atau
.
p 6
maka:
7 3x 6
(tidak ada nilai x yang memenuhi)
p7
maka:
7 3 x 7
3 x 1
x 2
x2
x x 2
Hp =
36
Latihan 4
I
Soal Uraian
1.
d)
e)
2.
II
3 x
35 x 3 x
Soal Pilihan
3
1.
35 x 1 27 x
adalah .
12 2 x5 12 3 x1
2.
adalah .
37
3.
32 x
4x
2
4.
6.
81
adalah .
1 0
5.
3 x 5
adalah .
5 4x 7 2x 6 0
2 2 x 2 x 1 8
adalah .
adalah .
38
7.
8.
2.
x3
2 2 x 2 x 5 0
25
adalah .
3
x2 x
4
adalah .
Pertidaksamaan Logaritma
Untuk
0 a 1
a
i.
,
log b a log c
Jika
maka
a
log b a log c
bc
bc
ii.
Jika
maka
Catatan:
Dalam menyelesaikan pertidaksamaan logaritma harus ada syarat tambahan yaitu numerus (yang ditarik
logaritmanya) harus positif.
Contoh:
Tentukan himpunan penyelesaian pertidaksamaan di bawah ini.
2
log( x 1) 3
a)
log x 2 3 x 1
b)
1
2
c)
1
2
log x x log x 8
2
Jawab:
39
log( x 1) 3
a)
Syarat tambahan:
log( x 1) 2 log 2 3
log x 1 2 log 8
x 1 8
x9
.................... (1)
x 1 0
x 1
(2)
x 1 x 9
Hp =
log x 2 3 x 1
b)
log x 2 3 x log 10
( x 2 3 x) 10
x 2 3x 10 0
( x 5)( x 2) 0
+++
+++
5 x 2
Diperoleh:
. (1)
x 2 3x 0
Syarat tambahan:
x( x 3) 0
+++
(Diperoleh:
x 3
+++
0
atau
x0
.. (2)
5 3
x 5 x 3 x 0 x 2
Hp =
Hp =
x 5 x 3
atau
0 x 2
40
1
2
c)
log x 2 x
1
2
>
log x 8
x 2 2x x 8
x 2 3x 8 0
( x 4)( x 2) 0
+++
2 x4
Diperoleh:
Syarat tambahan:
x2 x 0
i.
+++
.. (1)
x( x 1) 0
+++ +++
0
Diperoleh:
ii.
x8 0
x 8
Hp =
atau
atau
x 1
.. (2)
. (3)
x 2 x 0
x0
1 x 4
Latihan 5
I.
Soal Uraian
Tentukan himpunan penyelesaian pertidaksamaan-pertidaksamaan berikut:
4
log x 2
1.
1
2
log( x 4) 1
2.
3
log( 2 x 5) 0
3.
log( x 2 3 x) log( 2 2 x)
4.
log 2 x log x 6
5.
II.
Soal Pilihan
41
log( 2 x) 0
1.
2.
log x
Penyelesaian dari
0x 3
A.
0x 3
B.
x3
C.
x3
D.
x 3
E.
1
2
adalah .
1
2
3.
adalah .
log( x 2 3) 0
x 3
atau
adalah .
x 3
4.
log( x 2 x 6) 1
adalah .
42
Himpunan penyelesaian
x 2 x 3
A.
x x 3
B.
x 3 x 2
C.
x x 2
x 3
D.
atau
x x 2
E.
2
6.
adalah .
Penyelesaian
1 x 0
A.
1 x 1
B.
1 x 2
C.
1 x 2
D.
1 x 0
1 x 2
E.
atau
adalah .
1
3
7.
8.
log 2 x 3 log x 2 3 0
Penyelesaian pertidaksamaan
x4
A.
x4
B.
1
3 x 4
C.
1 12 x 4
D.
1 12 x 13
E.
log( 3 x 1) 2 log( 2 x 3)
adalah .
43
1
2
9.
Penyelesaian pertidaksamaan
2 x8
A.
3 x4
B.
x2
x8
C.
atau
x3
x4
D.
atau
2 x3
4 x8
E.
atau
adalah .
10.
adalah .
44