(MATEMATIKA TEKNIK)
Oleh : Karyadi,Ir.
DAFTAR ISI
1. Pendahuluan
1.1 Sistem Bilangan Real
1.2 Desimal dan Penaksiran
1.3 Pertidaksamaan
1.4 Sistem Koordinat
1.5 Garis Lurus
1.6 Grafik Persamaan
2. Fungsi dan Limit
2.1 Fungsi dan Grafik
2.2 Fungsi Trigonometri
2.3 Limit
2.4 Limit Trigonometri
2.5 Limit Tak Hingga
2.6 Kontinuitas
3. Turunan
3.1 Aturan Turunan
3.2 Turunan Trigonometri
3.3 Aturan Rantai
3.4 Turunan Tingkat Tinggi
3.5 Turunan Parsial
3.6 Turunan Fungsi Implisit
4. Penerapan Turunan
4.1 Optimasi
4.2 Arah Garis Singgung
4.3 Terapan Pada Ekonomi
4.4 Teorema Nilai Rata-rata
5. Integral
5.1 Integral Tak Hingga
5.2 Integral Hingga
5.3 Teorema Nilai Rata-rata Untuk Integral
6. Penerapan Integral
6.1 Luas Bidang Datar
6.2 Volume Benda Putar
6.3 Panjang Kurva
6.4 Momen Dan Pusat Massa
6.5 Kerja
7. Fungsi Transenden
7.1 Fungsi Logaritma
7.2 Fungsi Invers Dan Turunannya
7.3 Fungsi Eksponen
7.4 Pertumbuhan Dan Peluruhan
7.5 Persamaan Diferensial Linear Orde Satu
7.6 Fungsi Invers Trigonometri
7.7 Fungsi Hiperbola Dan Inversnya
8. Teknik Integrasi
8.1 Integrasi Dengan Subtitusi
8.2 Integral Trigonometri
8.3 Integral Parsial
8.4 Integrasi Fungsi Rasional
9. Persamaan Diferensial (PD)
9.1 Penggolongan PD
9.2 PD Biasa, Orde Satu, Derajat Satu
9.3 PD Biasa, Orde Dua
10. Transformasi Laplace
10.1 P
10.2 P
10.3 P
1. Pendahuluan
Bil.Rasional
Bil.Nyata Bil.Pecahan
Bil. Khayal
Bilangan Bulat : . . . -3, -2, -1, 0, 1, 2, 3, . . .
Sistem Bilangan
Bilangan Khayal
Bilangan Nyata
Bil.Irrasional BIL.Rasional
Bil.Pecahan
Bil.Bulat
Bilangan Pecahan : , , , , , , , dsb.
Bil.Irrasional :
Bil.Khayal : 3 , 5 , 11
3 , 5 , 11
1.2 Desimal dan Penaksiran
1.3 Pertidaksamaan
2a
y
x
a>0;D>0 a>0;D=0 a>0;D<0
Contoh 1
Cari titik potong antara :
ya = f(x) = x2 - 6x + 5,
y2 = f(x) = x 1
Jawab:
(6)
xmed 3
Cara Grafis : 2(1)
x 0 1 2 3 4 5 6
ya 5 0 -3 -4 -3 0 5
Yb -1 0 1 2 3 4 5
y
x
-1 6
Cara Analisis :
y = f(x) = x2 - 6x + 5,
y = f(x) = x1 _
2
0 = 0 = x - 7x + 6,
( 7) (7) 2 4(1)(6) 7 5
x1.2
2(1) 2
2
x1 1 y1 (1) 1 0 (1,0)
2
12
x2 6 y2 (6) 1 5 (6,5)
2
Contoh 2
Cari titik potong antara :
ya = f(x) = - x2 + 4x - 3,
yb = f(x) = -x + 1
Jawab:
(4)
xmed 2
Cara Grafis : 2(1)
X 0 1 2 3 4
Y1 -3 0 1 0 -3
Y2 1 0 -1 -2 -3
y
x
Cara Analisis :
y = f(x) = -x2 + 4x - 3,
y = f(x) = -x+1
0 = f(x) = -x2 + 5x - 4,
Contoh 2a
Cari titik potong antara :
ya = f(x) = - x2 + 4x - 3,
yb = f(x) = -x + 2
Jawab:
(4)
xmed 2
Cara Grafis : 2(1)
X 0 1 2 3 4
Y1 -3 0 1 0 -3
Y2 2 1 0 -1 -2
x
Cara Analisis :
y = f(x) = -x2 + 4x - 3,
y = f(x) = -x+2
2
0 = f(x) = -x + 5x - 5,
Contoh 3
Cari titik potong antara :
y1 = f(x) = -x2 + 5x - 4,
y2 = f(x) = -x + 5
Jawab:
(5)
xmed 21
Cara Grafis : 2( 1) 2
X 0 1 2 3 4 5
Y1 -4 0 2 2 0 -4
Y2 5 4 3 2 1 0
x
Cara Analisis :
y = f(x) = -x2 + 5x - 4,
y = f(x) = -x+5
2
0 = f(x) = -x + 6x - 9,
Contoh 4
Cari titik potong antara :
y = f(x) = x2 - 5x + 7,
y = f(x) = -x + 2
Jawab:
( 5)
xmed 21
Cara Grafis : 2(1) 2
X 0 1 2 3 4 5
Y1 7 3 1 1 3 7
Y2 2 1 0 -1 -2 -3
Cara Analisis :
y = f(x) = x2 - 5x + 7,
y = f(x) = -x + 2
2
0 = f(x) = x - 4x + 5,
( 4) (4) 2 4(1)(5) 4 4 4 2 1
x1.2
2(1) 2 2
x 2 1 imajiner tidak ada
Contoh 5
Cari titik potong antara :
y = f(x) = x2 - 5x + 7,
y = f(x) = -2x + 7
Jawab:
( 5)
Cara Grafis : xmed 21
2(1) 2
X 0 1 2 3 4 5
Y1 7 3 1 1 3 7
Y1 7 5 3 1 -1 -3
Cara Analisis :
y = f(x) = x2 - 5x + 7,
y = f(x) = -2x + 7
2
0 = f(x) = x - 3x,
X 0 1 2 3 4 5 6 7
Y1 4 -2 -6 -8 -8 -6 -2 4
Y1 -3 -2 -1 0 1 2 3 4
Cara Analisis :
y = f(x) = x2 - 5x + 7,
y = f(x) = -2x + 7
0 = f(x) = x2 - 3x,
b
b2 3ac xmed
3(a )
x
a > 0 & b2 3ac > 0 a > 0 & b2 3ac = 0 a > 0 & b2 3ac < 0
a < 0 & b2 3ac > 0 a < 0 & b2 3ac = 0 a < 0 & b2 3ac < 0
Contoh 1
Cari titik potong antara :
ya = f(x) = x3 - 6x2 + 9x + 1,
yb = f(x) = x + 1
Jawab:
(6)
xmed 2
Cara Grafis : 3(1)
x 0 1 2 3 4
ya 1 5 3 1 5
Yb 1 2 3 4 5
ya a 1 0 trend NAIK
b 2 3.a.c 6 2 (3 1 9) 36 27 9 0 NAIK TURUN NAIK
y
Cara Analisis :
y1 = f(x) = x3 - 6x2 + 9x + 1,
y2 = f(x) = x+1_
3 2
0 = 0 = x - 6x + 8x
0 = x(x2 - 6x + 8)
1 1
x =0 y =0+1=1 (0,1)
( 6) (6) 4(1)(8)
2
62
x 2.3
2(1) 2
4
x2 2 y 2 2 1 3 ( 2,3)
2
8
x3 4 y3 4 1 5 (4,5)
2
Contoh 2
Cari titik potong antara :
ya = f(x) = - x3 + 3x2 - 3x + 1,
yb = f(x) = -4x + 4
Jawab:
(3)
xmed 1
Cara Grafis : 3(1)
x -1 0 1 2 3
ya 8 1 0 -1 -8
yb 8 4 0 -4 -8
a 1 0 trend .TURUN
b 2 3.a.c 3 2 3 ( 1) ( 3) 9 9 0 TURUN DATAR TURUN
Cara Analisis :
y1 = f(x) = -x3 + 3x2 - 3x + 1,
y2 = f(x) = -4x + 4 _
3 2
0 = 0 = -x + 3x + x - 3
0 = -x2(x 3)+(x - 3)
0 = -x2(x 3)+1(x - 3)
0 = (-x2 +1)(x 3)
0 = - (x2 -1)(x 3)
0 = - (x + 1)(x - 1 )(x 3)
x+1=0 1 1
x = -1 y = -4(-1) + 4 = 8 ( - 1,8)
x1=0 2 1
x =1 y = -4(1) + 4 = 0 (1,0)
x3=0 1 1
x =3 y = -4(3) + 4 = -8 (3, - 8)
Contoh 2b
Cari titik potong antara :
ya = f(x) = - x3 + 3x2 - 3x,
yb = f(x) = -4x + 3
Jawab:
(3)
xmed 1
Cara Grafis : 3(1)
x -1 0 1 2 3
ya 7 0 -1 -2 -9
yb 7 4 -1 -5 -9
a 1 0 trend .TURUN
b 2 3.a.c 3 2 3 ( 1) ( 3) 9 9 0 TURUN DATAR TURUN
Cara Analisis :
y1 = f(x) = -x3 + 3x2 - 3x ,
y2 = f(x) = -4x + 3 _
3 2
0 = 0 = -x + 3x + x - 3
0 = -x2(x 3)+(x - 3)
0 = -x2(x 3)+1(x - 3)
0 = (-x2 +1)(x 3)
0 = - (x2 -1)(x 3)
0 = - (x + 1)(x - 1 )(x 3)
x+1=0 1 1
x = -1 y = -4(-1) + 3 = 7 ( - 1,7)
x1=0 2 2
x =1 y = -4(1) + 3 = -1 (1,-1)
x3=0 3 3
x =3 y = -4(3) + 3 = -9 (3, - 9)
Contoh 2c
Cari titik potong antara :
ya = f(x) = - x3 + 3x2 - 3x - 3,
yb = f(x) = -4x
Jawab:
(3)
xmed 1
Cara Grafis : 3(1)
x -1 0 1 2 3
ya 4 -3 -4 -5 -12
yb 4 0 -4 -8 -12
a 1 0 trend .TURUN
b 2 3.a.c 3 2 3 ( 1) ( 3) 9 9 0 TURUN DATAR TURUN
Cara Analisis :
y1 = f(x) = -x3 + 3x2 - 3x - 3,
y2 = f(x) = -4x _
3 2
0 = 0 = -x + 3x + x - 3
0 = -x2(x 3)+(x - 3)
0 = -x2(x 3)+1(x - 3)
0 = (-x2 +1)(x 3)
0 = - (x2 -1)(x 3)
0 = - (x + 1)(x - 1 )(x 3)
x+1=0 1 1
x = -1 y = -4(-1) = 4 ( - 1,4)
x1=0 2 2
x =1 y = -4(1) = - 4 (1,- 4)
x3=0 3 3
x =3 y = -4(3) = - 12 (3, - 12)
Contoh 2c
Cari titik potong antara :
ya = f(x) = - x3 + 3x2 - 3x - 4,
yb = f(x) = -4x - 1
Jawab:
(3)
xmed 1
Cara Grafis : 3(1)
x -1 0 1 2 3
ya 3 -4 -5 -6 -13
yb 3 -1 -5 -9 -13
a 1 0 trend .TURUN
b 2 3.a.c 3 2 3 ( 1) ( 3) 9 9 0 TURUN DATAR TURUN
Cara Analisis :
y1 = f(x) = -x3 + 3x2 - 3x - 3,
y2 = f(x) = -4x _
3 2
0 = 0 = -x + 3x + x - 3
0 = -x2(x 3)+(x - 3)
0 = -x2(x 3)+1(x - 3)
0 = (-x2 +1)(x 3)
0 = - (x2 -1)(x 3)
0 = - (x + 1)(x - 1 )(x 3)
x+1=0 1 1
x = -1 y = -4(-1) = 4 ( - 1,4)
x1=0 2 2
x =1 y = -4(1) = - 4 (1,- 4)
x3=0 3 3
x =3 y = -4(3) = - 12 (3, - 12)
Contoh 3
Buat kurva dari fungsi berikut :
y = f(x) = x3 - 6x2 + 13x - 2,
Jawab:
( 6)
x med 2
Cara Grafis : 3(1)
x 0 1 2 3 4
y1 -2 6 8 10 18
a 1 0 trend NAIK
b 2 3.a.c ( 6) 2 3 1 13 36 39 3 0 NAIK (curam) NAIK (landai) NAIK (curam
Contoh 4
Buat kurva dari fungsi berikut :
y = f(x) = x3 - 6x2 + 10x - 2,
Jawab:
( 6)
x med 2
Cara Grafis : 3(1)
x 0 1 2 3 4
y1 -2 3 2 1 6
a 1 0 trend NAIK
b 2 3.a.c (6) 2 3 1 10 36 30 6 0 NAIK TURUN NAIK
y
1
y f ( x) 3 x x 3
1
y f ( x) x x 2
x 0 1 4 9 16
y 0 1 2 3 4
1 1
y f ( x) x x 2 9 (9) 2 3 9 (3) 2
x -27 -8 -1 0 1 8 27
y -3 -2 -1 0 1 2 3
1 1
y f ( x) 3 x x 3 3 8 (8) 3 2 8 (2) 3
2.1.5. Fungsi Invers
1
Bentuk umum: y f ( x) x0
x
1
y f ( x)
x
1
y f ( x)
x
x 0 1 2 3 4
y1 -1 3 2 5/3
y
2.2Fungsi Trigonometri
2.2.1. Fungsi Sinus
Bentuk umum: y f ( x) sin x
Contoh 4
y f ( x) sin x cos x
-1
-2
Contoh 5
y f ( x) sin x cos 2 x
-1
-2
Contoh 5b
y f ( x) sin 3 x 2 cos x
-1
-2
Contoh 6
y f ( x) sin 2 x cos x
y f ( x0 x) f ( x0 )
x x
2 2
y (3x0 6 x0 x 3x 2 4) (3x0 4) 6 x0 x 3x 2
6 x0 3x
x x x
2 2
y ( x0 2 x0 x x 2 4 x0 4x 3) ( x0 4 x0 3)
x x
2 x x x 4x
2
0 2 x0 x 4
x
y 2(1) (1) 4 1
x
y
dy/dx = f(x) = lim
x
x0
Rumus Umum
Aturan Penjumlahan
Aturan Perkalian
Contoh 2 :
y = (2x3 5x) (4x2-3) y= (6x2 5)(4x2-3)+(2x3 5x)(8x)
= 8x5 6x3- 20x3+15x y = 24x4 - 18x2-20 x2+15 +16 x4 - 40 x2
= 8x5 26x3+15x y = 40x4 - 78x2 + 15
Aturan Pembagian
u u '.v u.v'
y y ' f ' ( x)
v v2
Contoh 1:
8 x 5 26 x 3 15 x
y
Contoh 25 : 4x 2 3
8 x 26 x 3 15 x
y
4x2 3
(40 x 4 y78 x 4 26 x 32 12 x 2 8 x 5 26 x 3 15 x )(8 x )
x 15)(4 3) (
10
2
y'
5 x (43x 2 3) 2
(160 x 6 432 x 4 294 x 2 45) (64 x 6 208 x 4 120 x 2 )
' x 4 26 x 3 12 x 2
y10
16 x 24 x 9
4 2
y
96 x56 x224
3 x 4 174 x 2 45
x 3 78 x 24 24 x)(
y(' 40 6 x42 5 3
2 5 x 3) (10 x 26 x 12 x )(5)
2
y' 16 x 24 x 9
(5 x 3) 2
(200 x 4 510 x 3 354 x 2 72 x) (50 x 4 130 x 3 60 x 2 )
y'
25x 2 30 x 9
150 x 4 380 x 3 294 x 2 72 x
y' 6x 2 8x
25 x 30 x 9
2
u f (x)
1 1
sec csc
cos sin
u'
y arcsin u y '
1 u2
u'
y arccos u y '
1 u2
y sin u y ' (cos u )u '
Contoh 1 :
Contoh 2 :
u f ( x)
y a.u n y ' a.n.u n 1 .(u ' )
Contoh 1 :
y = 2(x3 2x)2 y = 2.2(x3 2x)(3x2 2) = 4(3x5 8x3 + 4x)
= 2x6 8x4 + 8x2 y = 12x5 32x3 + 16x = 12x5 32x3 + 16x
Contoh 2 :
y = 3(x2 2x)3 y = 3.3(x2 2x)2(2x 2) = 9(x4 4x3 + 4x2)(2x 2)
= 3(x6 6x5 + 12x4 8x3) = 9(2x5 10x4 + 16x3 8x2)
= 3x6 18x5 + 36x4 24x3 = 18x590x4 + 144x3 72x2
y = 18x5 90x4 + 144x3 72x2
Contoh 2 :
y = sin 2x
dy
cos 2 x( 2) 2 cos 2 x
dx
d2y
2( sin 2 x )(2) 22 sin 2 x
dx 2
d3y
2 2 cos 2 x(2) 2 3 cos 2 x
dx 3
d4y
2 3 ( sin 2 x)(2) 2 4 sin 2 x
dx 4
d5y
2 4 cos 2 x(2) 2 5 cos 2 x
dx 5
d6y
2 5 ( sin 2 x)(2) 2 6 sin 2 x
dx 6
Bila suatu fungsi mempunyai lebih dari satu variabel bebas maka dapat diturunkan
secara parsial.
z
f2
x2
Contoh 1 :
z = 10 x4y- 6x3y2- 20x2y3+ 12xy4
z
fx 10.4 x 3 y 6.3 x 2 y 2 20.2 xy 3 12.1 y 4
x
z
fx 40 x 3 y 18 x 2 y 2 40 xy 3 12 y 4
x
z
fy 10.1x 4 6.2 x 3 y 20.3 x 2 y 2 12.4 xy 3
y
z
fy 10 x 4 12 x 3 y 60 x 2 y 2 48 xy 3
y
Contoh 2 :
z = 13 x5y - 7x3y2 + 10x2y5 - 2xy6
z
fx 65 x 4 y 21x 2 y 2 20 xy 5 2 y 6
x
z
fy 13x 5 14 x 3 y 50 x 2 y 4 12 xy 5
y
dz z dy z dx z dy z
dx y dx x dx y dx x
3.7 Turunan Fungsi Implisit
F(x,y) = 0
F
dy F
x x
dx F Fy
y
4. Penerapan Turunan
4.1 Optimasi
Bila ada fungsi y = f(x) maka fungsi ini akan mencapai ekstrem pada y = f(x) = 0
Jenis ekstremnya
y ' ' o min
y ' ' 0 max
Contoh 1 :
y = f(x) = x2 4x + 5
Jawab :
y = 2x - 4 = 0 2x = 4 x=2
Contoh 2 :
Cari titik ekstrem dan tentukan jenisnya dari fungsi berikut
y = f(x) = - x2 + 6x - 5
Jawab :
y = - 2x + 6 = 0 -2x = - 6 x=3
Contoh 3 :
Cari titik ekstrem dan tentukan jenisnya dari fungsi berikut dan buat grafiknya.!
y = f(x) = x2 5x + 3
Jawab :
y = 2x - 5 = 0 2x = 5 x = 2
Contoh 4 :
Cari titik ekstrem dan tentukan jenisnya dari fungsi berikut
y = f(x) = - x2 + 3x - 4
Jawab :
y = - 2x + 3 = 0 -2x = - 3 x = 1
Contoh 5 :
y = f(x) = x3 - 6x2 + 9x - 1
(x - 1)(x-3) = 0 x1 = 1 & x2 = 3
Jenisnya y= f(x) = 6x 12
Jenisnya y= f(x) = 6x 12
Contoh 6 :
y = f(x) = - x3 + 3x2 + 1
Jawab :y = -3x2 + 6x = 0 ( : 3) - x2 + 2x = 0
- x (x-2) = 0 x1 = 0 & x2 = 2
Jenisnya y= f(x) = - 6x + 6
Jenisnya y= f(x) = - 6x + 6
SOAL APLIKASI
Contoh 1a.
Jawab:
Contoh 1b.
Jawab:
16 16
Syarat L maksimum L = 16 3x2 = 0 x 2 x 2,309401077 2,3094
3 3
Contoh 1c.
Jawab:
4 4
Syarat L maksimum L = 4 3x2 = 0 x 2 x 1,154700538 1,1547
3 3
Lmaks = L(x = 1,1547) = 4(1,1547) (1,1547)3 = 3.079201436
Contoh 2a.
Jawab:
Contoh 2b.
Jawab:
Contoh 1a :
Selembar seng yang luasnya 10.000 cm2 akan dibuat kotak tanpa tutup. Dengan
asumsi penghubung antara bidang samping taupun alas diabaikan. Berapa volume
maksimum yang dapat dibuat?
2.500 x
V x2 y x2 2.500 x 1 x 3
x 4 4
3
V ' 2.500 3 x 2 0 2.500 x 2 x 2 10.000 3.333,333
4 4 3
x 3.333,333 57,735
1
Vmax 2.500(57,735) (57,735)3 96.225,045 96.225cm3 96,225ltr.
4
Contoh 1b :
Selembar seng yang luasnya 1.000 cm2 akan dibuat kotak tanpa tutup. Dengan asumsi
penghubung antara bidang samping taupun alas diabaikan. Berapa volume
maksimum yang dapat dibuat?
250 x
V x2 y x2 250x 1 x 3
x 4 4
3
V ' 250 3 x 2 0 250 x 2 x 2 1.000 333,333
4 4 3
x 333,333 18,25741858 18,2574
1
Vmax 250(18,2574) (18,2574)3 3.042,903097 3.043cm3 3,043ltr.
4
Contoh 2a :
Selembar seng akan dibuat kotak tanpa tutup yang volumenya 100liter. Dengan asumsi
penghubung antara bidang samping dan alasnya diabaikan. Berapa luas minimum seng
yang diperlukan?
100.000
100.000 = x2y y
x2
x
400.000
L x 2 400.000x 1 x 2
x
400.000
L' 400.000x 2 2 x 0 2 x 400.000x 2 2 x
x2
400.000 1
x3 x 3 200.000 x (200.000) 3 3 200.000 58,48
2
400.000
Lmin (58,48) 2 10.259,85568 10.260cm 2
58,48
Contoh 3 :
Sebuah kotak tanpa tutup yang volumenya 25 liter akan dibuat dari :
- B untuk alas/dasar yang harganya $2/dm2.(x2) Harga las A-B $ 0,4/dm. (x)
Jawab :
25
Volume = 25 liter = 25 dm3 25 = x2.y y 25 x 2
x2
x=4 C =-3,025
x = 4,2 C = -0,2265
x = 4,22 C = 0,037
Sebuah tabung tanpa tutup yang volumenya 25 liter akan dibuat dari :
Jawab :
25
Volume = 25 liter = 25 dm3 25 = x2.y y 2
25 x 2
x
r=3 C = 23,19204165
r = 2,0 C = -11,04764672
r = 2,3 C = 2,275686823
r = 2,2 C = -1,729262045
r = 2,24 C = -0,082451195
r = 2,242 C = -0,00173462227
Contoh 5 :
Sebuah kotak tanpa tutup yang volumenya 25 liter akan dibuat dari :
Jawab :
25
Volume = 25 liter = 25 dm3 25 = x2.y y 2
25 x 2
x
x=4 C =12,515
x = 3,2 C = 0,088
Contoh 6 :
Sebuah persegi panjang akan dibuat dalam bidang yang dibatasi oleh :
x=0
y=0
y = - x2 + x + 20
Jawab :
L = - x3 + x2 + 20 x
Contoh 7 :
Jawab :
d a 2 b 2 x 2 y 3 x 2 x 2 9 3 x 2 x 4 12 x 2 36
2 2
1
d ( x 4 11 x 2 36) 2
1
d' 1 ( x 4 11 x 2 36) 2 (4 x 3 22 x) 0 (4 x 3 22 x) 0
2
x 22 2,34520788 2,3452
4
d minimum 2,397915762 2,398
Contoh 8 :
Seorang penjaga pantai dengan sebuah perahu berada di tengah laut (titikA) sejauh 6
km dari pantai terdekat (titik B). Ia ingin menuju pos jaga (titik C) di pantai yang
jaraknya 8 km dari titik B. Kecepatan di laut 10 km/jam dan kecepatan di darat
20km/jam. Berapa waktu tercepat dari A ke C?
Jawab :
x2 16x + 52 = 0
Contoh 9 :
Seorang penjaga pantai dengan sebuah perahu berada di tengah laut (titikA) sejauh 8
km dari pantai terdekat (titik B). Ia ingin menuju pos jaga (titik C) di pantai yang
jaraknya 6 km dari titik B. Kecepatan di laut 10 km/jam dan kecepatan di darat
30km/jam. Berapa waktu tercepat dari A ke C?
Jawab :
Contoh 10 :
Seorang penjaga pantai dengan sebuah perahu berada di tengah laut (titikA) sejauh 5
km dari pantai terdekat (titik B). Ia ingin menuju pos jaga (titik C) di pantai yang
jaraknya 12 km dari titik B. Kecepatan di laut 20 km/jam dan kecepatan di darat
30km/jam. Berapa waktu tercepat dari A ke C?
Jawab :
169-24x + x2 = 324-54x+2,25x2
x2 24x + 124 = 0
Contoh 1 :
Jawab :
y = f(x) = 2x - 5
y y1 = m(x x1)
y (-2) = -1 (x 2)
y + 2 = -x +2
y = -x
6. Penerapan Integral
6.1 Luas Bidang Datar
6.2 Volume Benda Putar
6.3 Panjang Kurva
6.4 Momen Dan Pusat Massa
6.5 Kerja
7. Fungsi Transenden
7.1 Fungsi Logaritma
7.2 Fungsi Invers Dan Turunannya
7.3 Fungsi Eksponen
7.4 Pertumbuhan Dan Peluruhan
7.5 Persamaan Diferensial Linear Orde Satu
7.6 Fungsi Invers Trigonometri
7.7 Fungsi Hiperbola Dan Inversnya
8. Teknik Integrasi
8.1 Integrasi Dengan Subtitusi
8.2 Integral Trigonometri
8.3 Integral Parsial
8.4 Integrasi Fungsi Rasional
8.5 Multi Integral
2 1 2 1
2 2
4 1 1
x 2 1
1 31 1 11 22 1 2
1 0 1 0 xdx
2 2
xy dydx xy dy dx x y dx
1
3 0
1
3 32 1 6 6 2
atau
1 2
2 2 1 1 1 1 1
1 2 22 1 2 3 2
1 3
1 3 1
0 1 xy dxdy 0 1 xy dxdy 0 2 x y 1 dy 0 2 2 1 y dy 0 2 y dy 2 y 0 2 1 0 2
2 2 2
a.
1
1 1 ( 63 z )
63 z 6 2 y 3 z 2 2
63 z 2
2
2
2
0
0
dxdydz
0
0 0
(6 2 y 3 z )dydz (6 y y 2 3 zy)
0
dz
0
2 2
9 2 3 9 3 9
((18 9 z ) (9 9 z z ) 3 z (3 z ) dz ( z 2 9 z 9) dz z 3 z 2 9 z 0
2
0
4 2 0
4 4 2
3 9
(8 0) ( 4 0) 9(2 0) 6 18 18 6
4 2
atau
b.
1
( 6 x 3 z ) ( 63 z )
63 z 2 2 6 3 z 2
2 1 1 1
0
0
dydxdz
0 0 0
2
(6 x 3 z )dxdz (6 x x 2 3 zx)
0
2 2
dz
0
2 2
9 2 3 9 2 3 3 9 2
0 ((18 9 z ) (9 9 z 4 z ) 2 z (6 3z )dz 0 ( 4 z 9 z 9)dz 4 z 2 z 9 z 0
2
3 9
(8 0) (4 0) 9(2 0) 6 9 9 6
4 2
atau
c.
1
( 6 x 2 y ) ( 62 y )
62 y 3 3 62 y 3
3 1 1 1
0
0
dzdxdy
0 0 0
3
(6 x 2 y )dxdy (6 x x 2 2 yx)
0
3 2
dy
0
3 3
2 2 2 2 2
((12 4 y) (6 4 y y ) y (6 2 y )dy ( y 2 4 y 6)dz y 3 2 y 2 6 y 0
3
0
3 3 0
3 9
2
(27 0) 2(9 0) 6(3 0) 6 18 18 6
9
9.2 Penggolongan PD
PD digolongkan menurut :
a. Jenis :
1. Jenis biasa yang mengadung satu variabel bebas.
2. Jenis parsial yang mengandung lebih dari satu variabel bebas.
b. Orde :
Orde PD ditunjukkan oleh orde turunan tertinggi dalam PD tersebut.
c. Derajat :
Derajat PD ditunjukkan oleh pangkat tertinggi dari orde tertinggi dalam PD
tersebut.
Contoh :
a.
Contoh 2 :
(x2 + 4)dy xydx = 0
y-1dy x(x2 + 4)-1 dx = 0
y-1dy .2x(x2 + 4)-1 dx = 0
Jawab
y-1dy .2x(x2 + 4)-1 dx = C1
ln y - ln(x2 + 4) = lnC
ln y - ln(x2 + 4) = lnC
y(x2 + 4)- = C
y = C(x2 + 4)
b. PD Eksak
Bentuknya
M(x,y)dx + N(x,y) dy = 0
M N
adalah PD Eksak bila
x x
Jawabnya
x y
M ( x,0)dx N ( x, y )dy C
0 0
x y
c. Linear
dy
Contoh : 2y 1 , y (0) 1
dx
y0 = 1 y(0) = 1.0 (0 , 1)
y0 = 1 y(0) = 1.0 (0 , 1)
1. MATRIKS
Matriks adalah sederetan unsur (angka atau huruf) yang tersusun membentuk m baris
dan n kolom yang di batasi oleh kurung biasa atau kurung siku.
a 11 a 12 . . . . a 1n
a a 22 . . . . a 2n
21
. . . . . . .
. . . . . . .
. . . . . . .
. . . . . . .
a a m2 . . . . a mn mxn
m1
Contoh :
1 2
A
5 1 2 2
B 1 2 513
a 3 b
5 1 3
C
c 3 7
4 2 d 43
a. Macam Matriks
Adalah matriks kuadrat yang unsur diagonal utamanya 1 (satu) dan unsur sisanya 0
(nol).
1 0 0
1 0
I2x2 = I3x3 = 0 1 0
0 1
0 0 1
1 d
1 2 c
A= T
A = 2 e
d e 6
c 6
Matriks invers adalah matriks kebalikan yang bila dikalikan dengan matriks aslinya
menghasilkan matriks identitas.
A x A-1 = I
Adj.A
A -1
det.A
b. Operasi Matriks
Suatu matriks dapat ditambah atau dikurang dengan matriks lainnya bila memiliki
dimensi (ordo) yang sama.
Contoh 1: 2 5 1x2 3 1 1x 2 1 6 1x 2
1 3 2 4 3 7
2 5 3 5 4
Contoh 2 : 1
5 1 3x2 1 3 3 x2 6 2 3 x2
Suatu matriks dapat dikalikan dengan matriks lainnya bila kolom matriks pertama
sama dengan baris matriks berikutnya, dan hasilnya adalah matriks berdimensi baris
matriks pertama dikali kolom matriks berikutnya.
A pq B qr C pr
Contoh :
1 2 5 6 7
3
4 22 8 9 1 23
2 1 3 1
1 3 2 . . . .
2 -3 2 3 1
5 1 . . . .
2 -2 3 1
2 1 3 1
1 3 2 29 4 1 6 4 396 1 3 2
2 -3 2 3 1
5 1 4 15 2 2 10 2 6 15 3 2 5 1
2 -2 3 1
294 1 6 4 39 6 1 3 2 3 3 18 6
4 15 2
2 10 2 6 15 3 2 5 1 17 6 12 4
DETERMINAN
= a11 a22 a33 + a12 a23 a31 + a13 a21 a32 a13 a22 a31 - a11 a23 a32 - a12 a21 a33
= a11 (a22 a33 a23 a32) - a12 (a21 a33 a23 a31) + a13 (a21 a32 a22 a31)
= -a12 (a21 a33 a23 a31) + a22 (a11 a33 a13 a31) - a32 (a11 a23 a13 a21)
Contoh 1 :
3 5
A (3 7) (5 1) 16
1 7
Contoh 2 :
2 3 1
B 3 5 2 ( 2)(5)(5) ( 3)( 2)( 1) (1)(3)(3) (1)(5)( 1) ( 3)(3)(5) ( 2)( 2)(3)
1 3 5
50 6 9 5 45 12 103
2 3 1
B 3 5 2 3(3 5 1 3) 5{2 5 1 (1)} 2{2 3 (3) (1)} 54 55 6 103
1 3 5
2 3 1
B 3 5 2 1{3 3 5 ( 1)} 2{2 3 ( 3) ( 1)} 5{2 5 (3) 3} 14 6 95 103
1 3 5
Matriks invers adalah matriks kebalikan yang bila dikalikan dengan matriks aslinya
menghasilkan matriks identitas.
A x A-1 = I
Adj.A Adj. A
A -1
det.A A
Contoh 1:
Cari matriks invers dari matriks berikut :
3 5
A
7
Jawab : 1
a.
3 5
A (3 7) (5 1) 16
1 7
b. 7 1 7 1
kofaktorA
5 3 5 3
c. 5
7
adj. A transpos.kofaktorA
1 3
d.
7 5
1 3 7 5
A
1 16 16
16 1 3
16 16
Contoh 2:
Cari matriks invers dari matriks berikut :
1 2
A
3 4
Jawab :
a.
1 2
A (1 4) ( 2 3) 2
3 4
b.
4 3 4 3
kofaktorA
2 1 2 1
c. 2
4
adj. A transpos.kofaktorA
3 1
d.
4 2
3 1 2 1
A 1
3
2 1
2 2
Contoh 3:
Cari matriks invers dari matriks berikut :
1 2 2
A 3 2 1
1 3 2
Jawab :
a.
1 2 2
A 3 2 1 4 2 18 4 12 3 35
1 3 2
b. 2 1 3 1 3 2
3 2 1 2 1 3
1 7 11
2 2 1 2 1 2
KofaktorA 10 0 5
3 2 1 2 1 3
6 7 4
2 2 1 2 1 2
2 1
3 1 3 2
c. 1 10 6
adj. A transpos.KofaktorA 7 0 7
11 5 4
d. 1 10 6
7 0 7
1 2 6
11 5 4 35 7 35
1
A 1 1
5
0
35 115
35 1 7 4 35
2. MATRIKS PADA SISTEM PERSAMAAN LINEAR (SPL)
Metoda CRAMER
cx + dy = q
a b x p
c
d y q
a b p b a p
A Ax Ay
c d q d c q
Ax Ay
x y
A A
Contoh Soal 1 :
2x + 3y = - 5
3x y = 9
Jawab :
2 3 x 5
Dalam bentuk matriks
3 1 y 9
2 3
A 2( 1) 3(3) 11
3 -1
5 3
Ax 5(1) 3(9) 22
9 -1
2 5
Ay 2(9) ( 5)(3) 33
3 9
- 22 33
x 2 y 3
- 11 - 11
Contoh Soal 2 :
Cari nilai x , y dan z dari SPL berikut :
2x + 3y - z = 13
3x y + 2z = 5
X + 2y + 3z = 4
Jawab :
2 3 1 x 13
1 2 x y 5
Dalam bentuk matriks 3
1 2 3 z 4
2 3 1
A 3 1 2
1 2 3
2( 1)(3) 3( 2)(1) ( 1)(3)( 2) ( 1)( 1)(1) 3(3)(3) 2( 2)( 2)
= -6 + 6 6 1 27 8 = -42
13 3 1
Ax
5 1 2
4 2 3
13( 1)(3) 3( 2)(4) ( 1)(5)(2) ( 1)(1)(4) 3(5)(3) 13( 2)( 2)
=-39 + 24 10 4 45 52 = - 126
2 13 1
Ay 3 5 2
1 4 3
2(5)(3) 13(2)(1) (1)(3)( 4) (1)(5)(1) (13)(3)(3) 2(2)( 4)
= -8 + 15 +78 +13-36-20 = 42
- 126 - 84 42
x 3 y 2 z 1
- 42 - 42 - 42
Metoda INVERS
SPL berikut : ax + by = p
cx + dy = q
a b x p
c x
d y q
1
x a b p
y c d q
Contoh Soal 1 :
3x1 x2 = 9
Jawab :
2 3 x 5
Dalam bentuk matriks x
3 1 y 9
2 3 111 311
1
3 1 3 2
11 11
1
x 2 3 - 5
y 3
1
x
9
x 111 311 - 5
y 3 2 x 9
11 11
5 27
x 11 2
y 15 18 3
11
Contoh Soal 2 :
Cari nilai x1, x2 dan x3 dari SPL berikut dengan metoda invers:
2x1 + 3x2 - x3 = - 9
3x1 x2 + 2x3 = 17
3x1 4x2 - x3 = 14
Jawab :
2 3 1 x 1 9
Dalam bentuk matriks 3 1 2 x 2 17
3 4 1 x 3 14
1
x1 2 3 1 9
x 3 1 2 17
2
x 3 3 4 1 14
2 3 1
3 1 2 ( 2 18 12) (3 9 16) 32 ( 22) 54
3 4 1
9 9 9
kofaktorA 7 1 17
5 7 11
9 7 5
adj.A 9 1 7
9 17 11
9 7 5
9 1 7
9 7 5
9 17 11 54 54 54
A1 9 1 7
54 954 1754 54
54 11
54 54
Metoda GAUSS
SPL berikut : ax + by = p
cx + dy = q
a b x p
c
d y q
a b p 1 0 x
c
d q 0 1 y
Contoh Soal 1 :
2x1 + 3x2 = - 5
3x1 x2 = 9
Jawab :
1 3 5 1 3 5
2
3
3 5
b1x() 2 2 b2-3b1 2 2 b2x(-2/11)
1 9
3 1 9 0 11
2
33
2
1 3 5
2 b1-3/2b2
1 0 2 x 2
2
0 1 3 y 3
0 1 3
Contoh Soal 2 :
Cari nilai x1, x2 dan x3 dari SPL berikut dengan metoda GAUSS :
2x1 + 3x2 - x3 = -9
3x1 x2 + 2x3 = 17
3x1 4x2 - x3 = 14
Jawab :
3. VEKTOR
u u1i u 2 j u1 ,u 2
v v1i v2 j v1 , v2
v v12 v22
Contoh 1 :
Cari besar sudut antara vektor u = i + 3j dan v = 4i + 2j.
u u 12 u 22 12 32 10 3,16
y v v12 v 22 42 22 20 4,47
1.4 3.2 10 10
Cos 0,7071
u v (3,16)( 4,47) 10 20
45 0
x
Contoh 2 :
Cari besar sudut antara vektor u = 2i + 3j dan v = 4i + j.
u u12 u 22 2 2 32 13 3,60555
v v12 v 22 4 2 12 17 4,12310
2.4 3.1 11 11
Cos 0,739940 0,74 42,27 0
u v 13 17 221
Contoh 3 :
Cari besar sudut antara vektor u = - i + 2j dan v = 4i + 3j.
v v12 v 22 4 2 32 25 5
- 1.4 2.3 2
Cos 0,17888 79,6950
u v 5 25
y
Contoh 4 :
Cari besar sudut antara vektor u= - 2i + j dan v= 4i - j.
(-2).4 1.(1) 9
Cos 0,976 167,47 0
u v ( 5 )( 17 )
Contoh 1 :
Cari besar sudut antara vector u = i + 3j + 2k dan v = 4i + 2j + k.
u u 12 u 22 u 32 12 3 2 2 2 14 3,7416
v v 12 v 22 v 32 4 2 2 2 12 21 4,58247
Contoh 2 :
u u 12 u 22 u 32 12 3 2 2 2 14 3,7416
x
Contoh 3 :
u u12 u 22 u 32 12 ( 3) 2 22 14 3,7416
v v 12 v 22 v 32 4 2 2 2 12 21 4,58247
d PQ (x 2 x1 ) 2 ( y 2 y1 ) 2 (z 2 z1 ) 2
Contoh 1 :
Contoh 2 :
x
d (-2 1) 2 (6 2) 2 {5 ( 3)}2 (3) 2 4 2 82 89 9,434
Vektor Proyeksi
Proyeksi u terhadap v Proyeksi v terhadap u
u.v u.v
projv u v proju v u
v 2 u 2
Proyeksi u = 3i + 2j terhadap v = i + 3j
3.1 2.3 9
projv u 2
(i 3 j) (i 3j) 0,9i 2,7j
1 3
2 2
10
Proyeksi v = i + 3j terhadap u = 3i + 2j
y
x
1.3 3.2 9
proju v 2 (3i 2 j) (3i 2j) 2,08i 1,38j
32 2 2
13
u = 3i + 2j + 5k
v = i + 3j -2k
3.1 2.3 5.(-2)
projv u 2
(i 3 j - 2k)
12 32 ( 2) 2
-1
(i 3j - 2k)
14
-0,07i - 0,21 j 0,14k
u = <3,2,5>
x
v = <1,3,-2>
Contoh 2b. (pada ruang R3):
u = 3i + 2j + 5k
v = i + 3j -2k
1.3 3.2 (-2).5
proju v 2
(3i 2 j 5k )
32 2 2 5 2
- 1
(3i 2 j 5k ) 0,08i 0,05 j 0,13k
38
x
v
v = - i + 3j +2k
(1).3 3.2 2.5
projv u 2
( i 3 j 2 k )
(1) 2 32 2 2
13
( i 3 j 2 k )
14
0,93i 2,79 j 1,86k
uv vu
i j k
u v u1 u2 u 3 (u 2 v 3 u 3 v 2 )i (u1v 3 u 3 v1 )j (u 1v 2 u 2 v1 )k
v1 v2 v3
Contoh 1 :
Diketahuiu : u = 3i + 2j + 5k
v = i + 3j -2k
Cari u x v :
Jawab:
i j k
uv 3 2 5 {2.(2) 5.3}i {3.(-2) 5.1} j {3.3 2.1}k -19i 11j 7k
1 3 -2
x
Contoh 2 :
Diketahuiu : u = 3i + 2j + 5k
v = i + 3j -2k
Cari v x u :
Jawab:
i j k
uv 1 3 - 2 {3.5 ( 2).2}i {1.5 ( 2).3} j {1.2 3.3}k 19i - 11j - 7k
3 2 5
u = u1 i + u2 j + u3 k
v = v1 i + v2 j + v3 k
w = w1 i + w2 j + w3 k
u1 u2 u3
v u.(v w) v1 v2 v3
w1 w2 w3
Contoh 1 :
ada 3 vektor : u = 3 i + 2 j
v = 5j
w=k
3 2 0
v u.(v w) 0 5 0 15 15
0 0 1
Contoh 2 :
ada 3 vektor : u = 3 i + 2 j
v = 5j + 2 k
w = 3i + k
3 2 0
v u.(v w) 0 5 2 15 12 27 27
3 0 1
y
x
v = 2j + 3 k
w = i +2 j +3 k
3 1 2
v u.(v w) 0 2 3 18 3 4 18 1 1
1 2 3
x
Contoh 4 :
ada 3 vektor : u = 3 i - 5 j + k
v = i +5j - 2 k
w = 3i + j + 3k
3 5 1
v u.(v w) 1 5 2 45 30 1 15 6 15 82
3 1 3
Bidang yang mengandung titik (x1, y1, z1) dan memiliki v86ector normal <a,b,c> dapat
ditunjukkan dalam bentuk standar persamaan bidang:
a ( x x1 ) b( y y1 ) c( z z1 ) 0
ax by cz d 0
Contoh 1.(cara1)
Cari persamaan umum yang melalui titik P(2, 1, 1), Q(0, 4, 1), R(-2, 1, 4).
Jawab:
Jadi, vektor
i j k
n uv 2 3 0 9i 6j 12k a, b, c 9, 6, 12
4 0 3
Jadi, persamaan bidangnya adalah:
a ( x x1 ) b( y y1 ) c( z z1 ) 0 9( x 2) 6( y 1) 12( z 1)
9 x 18 6 y 6 12 z 12 0
9 x 6 y 12 z 36 0
3 x 2 y 4 z 12 0
Contoh 1.(cara 2)
Cari persamaan umum yang melalui titik P(2, 1, 1), Q(0, 4, 1), R(-2, 1, 4).
Jawab:
Jadi, vektor
i j k
n uv 2 3 0 9i 6j 12k a, b, c 9, 6,12
2 3 3
Contoh 1.(cara 3)
Cari persamaan umum yang melalui titik P(2, 1, 1), Q(0, 4, 1), R(-2, 1, 4).
Jawab:
u RP 2 (-2), 1 1, 1 4 4, 0, - 3
v RQ 0 ( 2), 4 1, 1 4 2, 3, - 3
Jarak antara bidang ax + by + cz = d dengan titik Q (x1,y1,z1) yang bukan pada bidang
tersebut, adalah
PQ.n
D
n
Contoh 1 (cara 1) :
Jawab :
Jadi :
1,5,4 . 3,1,2 16
D 4,28
9 1 4 14
Contoh 1 (cara 2):
Jawab :
Jadi :
0,6,5 . 3,1,2 16
D 4,28
9 1 4 14
4. TRANSFORMASI LINEAR
1 0
Identitas (x,y)(x,y) 0
1
1 0
Pencerminan Terhadap Sumbu x (x,y)(x,-y) 0
1
1 0
Pencerminan Terhadap Sumbu y (x,y)(-x,y) 0
1
0 1
Pencerminan Terhadap Garis y= x (x,y)(y,x) 1
0
0 1
Pencerminan Terhadap Garis y= - x (x,y)(-y,-x) 1
0
1 0
Pencerminan Terhadap Titik Asal (0,0) (x,y)(-x,-y) 0
1
1 k
Pergeseran Searah sb x Dengan Faktor k (x,y)(x+k,y) 0
1
k 0
Pembesaran (skala) k kali (x,y)(kx,ky) 0
k
p q
Pemetaan bebas (x,y)(px+q,sy+r) r
s
cos sin
Rotasi Berlawanan Arah Jarum Jam Sebesar Sudut sin
cos
Cari pencerminan segi tiga ABC (di bidang xy) terhadap sumbu x dimana A(1,2), B(2,3),
C(1,4).
1 0 1 2 1
Jawab : ABC =
0 1 2 3 4
1 2 1
=
2 3 4
y
C (1,4)
B ( 2,3)
A(1,2)
A' (1,2)
B ' ( 2,3)
C ' (1,4)
Cari pencerminan segi tiga ABC (di bidang xy) terhadap sumbu y dimana A(1,2), B(2,3),
C(1,4).
1 0 1 2 1
Jawab : ABC =
0 1 2 3 4
1 2 1
=
2 3 4
y
x
Cari pencerminan segi tiga ABC (di bidang xy) terhadap garis y=x dimana A(1,2), B(2,3),
C(1,4).
0 1 1 2 1
Jawab : ABC =
1 0 2 3 4
2 3 4
=
1 2 1
2 0 1 2 3
Jawab : ABC =
0 2 2 3 4
2 4 2
=
4 6 8
2 1
Cari pemetaan segi tiga A(1,2), B(2,3), C(1,4) dengan matriks berikut .
3 4
2 1 1 2 1
Jawab : ABC =
3 4 2 3 4
0 1 2
=
11 18 19
Contoh soal 5b:
2 2
Cari pemetaan segi tiga A(1,2), B(2,3), C(1,4) dengan matriks berikut .
2 1
2 2 1 2 1
Jawab : ABC =
2 1 2 3 4
2 2 6
=
0 1 2
2 1
Cari pemetaan segi tiga A(1,2), B(2,3), C(1,4) dengan matriks berikut .
2 1
2 1 1 2 1
Jawab : ABC =
2 1 2 3 4
0 1 2
=
0 1 2
Contoh soal 5d:
Cari pemetaan segi tiga A(1,2), B(2,3), C(1,4) dengan perbesaran 2 x arah sumbu x dan
2 2
pergeseran searah sumbu x kekanan dengan matriks berikut .
0 1
2 2 1 2 1
Jawab : ABC =
0 1 2 3 4
6 10 10
=
2 3 4
Cari perputaran segi tiga A(1,2), B(2,3), C(1,4) dengan sudut = 300
cos sin 1 2 1
Jawab :ABC =
sin cos 2 3 3
0,866 0,5 1 2 1
0,5 0,866 2 3 4
0,866(1) ( 0,5)(2) 0,866( 2) (0,5)(3) 0,866(1) (0,5)( 4)
0,5(1) 0,866( 2) 0,5( 2) 0,866(3) 0,5((1) 0,866(4)
Cari perputaran segi tiga A(1,2), B(2,3), C(1,4) dengan sudut = 900
cos sin 1 2 1
Jawab :ABC =
sin cos 2 3 3
0 1 1 2 1
1 0 2 3 4
0(1) (1)(2) 0(2) ( 1)(3) 0(1) ( 1)(4)
1(1) 0( 2) 1(2) 0(3) 1((1) 0(4)
2 3 4
1 2 1
x
6.2. TRANSFORMASI 3D PEMETAAN BENTUK MATRIKS
1 0 0
0 0
Identitas (x,y,z)(x,y,z) 1
0 0 1
1 0 0
0 1 0
Pencerminan Terhadap Sumbu x (x,y,z)(x,-y,-z)
0
0
1
1 0 0
0 0
Pencerminan Terhadap Sumbu y (x,y,z)(-x,y,-z) 1
0 0 1
1 0 0
0 1 0
Pencerminan Terhadap Sumbu z (x,y,,z)(-x,-y,z)
0 0 1
1 0 0
0 0
Pencerminan Terhadap Bidang x-y (x,y,,z)(x,y,-z) 1
0 0 1
1 0 0
0 1 0
Pencerminan Terhadap Bidang x-z (x,y,,z)(x,-y,z)
0 0 1
1 0 0
0 0
Pencerminan Terhadap Bidang y-z (x,y,,z)(-x,y,z) 1
0 0 1