fungsi trigonometrik seperti cosinus, sinus, tangen, dll. Sudut adalah pertemuan 2 garis atau
sinar, satuan dalam sudut adalah derajat dan radian. Sebuah sudut terdiri atas dua sinar garis
yang bertemu di satu titik yang disebut titik sudut. Sudut pada gambar di bawah ini dapat
disebut dengan :
A
Ukuran sudut yang sering digunakan adalah “derajat” yang di notasikan dengan(°).
Sedangkan 1 (satu) derajat di definisikan sebagai besar sudut dalam sebuah lingkaran yang di
1
sapu oleh jari-jari lingkaran sejauh putaran. Definisi ini jika ditulis ke dalam persamaan
360
menjadi.
1
1° = 360 putaran
Ukuran sudut yang lazim digunakan selain derajat adalah “radian” (disingkat : rad) 1
radian didefinisikan sebagai ukuran sudut di dalam sebuah lingkaran yang diapit oleh dua
jari-jari tersebut.
1
𝑟 1 𝑟𝑎𝑑
⇔ 2𝜋𝑟 = 360°
𝑟.360°
⇔1 rad = 2𝜋𝑟
180°
⇔1 rad = 𝜋
⇔ 𝜋 rad = 180°
𝜋
Contoh :Ubahlah ukuran sudut berikut ke dalam ukuran derajat dari radian
6
Jawab :
𝜋 𝜋 𝜋 180°
a) 6
radian = 6 × 1 radian = 6 × 𝜋
= 30°
1. Fungsi Trigonometri
a. Definisi
𝑏 𝑟
Sin 𝛼 = cosec 𝛼 =
𝑟 𝑏
𝑎 𝑟
Cos 𝛼 = sec 𝛼 =
𝑟 𝑎
𝑏 𝑎
Tan 𝛼 = cotan𝛼 =
𝑎 𝑏
r
𝛼 𝛼
270° 0° 𝑎𝑡𝑎𝑢 360°
𝛼 𝛼
Kadran IV
Kadran III
2
270°
Kuadran I (0° ≤ 𝛼° ≤ 90°), 𝑥 𝑝𝑜𝑠𝑖𝑡𝑖𝑓, 𝑦 𝑝𝑜𝑠𝑖𝑡𝑖𝑓
𝑦
sin 𝛼 = (𝑝𝑜𝑠𝑖𝑡𝑖𝑓)
𝑟
𝑥
cos 𝛼 = 𝑟 (𝑝𝑜𝑠𝑖𝑡𝑖𝑓)
𝑦
tan 𝛼 = 𝑥 (𝑝𝑜𝑠𝑖𝑡𝑖𝑓)
Y
𝑃2 (−𝑏, 𝑎) 𝑃1 (𝑏, 𝑎)
𝑃(𝑎, 𝑏)
𝑃3 (−𝑎, 𝑏)
𝛼
X
𝑃6 (𝑏, −𝑎)
𝑃5 (−𝑏, −𝑎)
3
Kuadran I
𝑏 𝑎
Cos (𝜋2 – 𝛼) = 𝑟 = sin 𝛼 Cos (2𝜋 + 𝛼) = 𝑟 =cos 𝛼
𝑎 𝑏
Sin ( 𝜋2 – 𝛼) = 𝑟 = cos 𝛼 Sin (2𝜋 + 𝛼) = 𝑟 = sin 𝛼
𝜋 𝑎 𝑏
Tan ( 2 – 𝛼) = 𝑏 = cotan 𝛼 Tan (2𝜋 + 𝛼) = 𝑎 = tan 𝛼
𝑟 𝑟
Sec ( 𝜋2 – 𝛼) = 𝑏 = cosec 𝛼 Sec (2𝜋 + 𝛼) = 𝑎 = sec 𝛼
𝑟 𝑟
Cosec ( 𝜋2 – 𝛼) = 𝑎 = sec 𝛼 Cosec (2𝜋 + 𝛼) = = cosec 𝛼
𝑏
𝑏 𝑎
Cotan( 𝜋2 – 𝛼) = 𝑎 = tan 𝛼 Cotan (2𝜋 + 𝛼) = 𝑏 = cotan 𝛼
Kuadran II
𝑏 𝑎
Cos (𝜋2 + 𝛼) = − 𝑟 = -sin 𝛼 Cos (𝜋 − 𝛼) = − 𝑟 = -cos 𝛼
𝑎 𝑏
Sin ( 𝜋2 + 𝛼) = 𝑟 = cos 𝛼 Sin (𝜋 − 𝛼) = 𝑟 = sin 𝛼
𝜋 𝑎 𝑏
Tan ( 2 + 𝛼) = − 𝑏 =- cotan 𝛼 Tan (𝜋 − 𝛼) = − 𝑎 = -tan 𝛼
𝑟 𝑟
Sec ( 𝜋2 +𝛼) = − 𝑏 =- cosec 𝛼 Sec (𝜋 − 𝛼)= − 𝑎 = -sec 𝛼
𝑟 𝑟
Cosec ( 𝜋2 +𝛼) =𝑎= sec 𝛼 Cosec (𝜋 − 𝛼) =𝑏= cosec 𝛼
𝑏 𝑎
Cotan( 𝜋2 +𝛼) = − 𝑎 = -tan 𝛼 Cotan (𝜋 − 𝛼) = − =cotan 𝛼
𝑏
Kuadran III
𝑎 𝑏
Cos (𝜋 + 𝛼) = − 𝑟 = -cos 𝛼 Cos ( 32𝜋 - 𝛼) = − 𝑟 = -sin 𝛼
𝑏 𝑎
Sin (𝜋 + 𝛼) = − 𝑟 = -sin 𝛼 Sin ( 32𝜋- 𝛼) = − 𝑟 = -cos 𝛼
−𝑏 −𝑎
Tan (𝜋 + 𝛼) = −𝑎 = tan 𝛼 Tan( 32𝜋- 𝛼) = −𝑏 = cotan 𝛼
4
𝑟 −𝑟
Sec (𝜋 + 𝛼) = − 𝑎 = -sec 𝛼 Sec ( 32𝜋- 𝛼) = =- cosec 𝛼
𝑏
𝑟 −𝑟
Cosec (𝜋 + 𝛼) = - 𝑏 = -cosec 𝛼 Cosec ( 32𝜋- 𝛼) = =- sec 𝛼
𝑎
−𝑎 −𝑏
Cotan (𝜋 + 𝛼) = −𝑏 = cotan 𝛼 Cotan ( 32𝜋- 𝛼) = −𝑎 = tan 𝛼
Kuadran IV
𝑏 𝑎
Cos (32𝜋 - 𝛼) = − 𝑟 = -sin 𝛼 Cos (2𝜋 − 𝛼) = 𝑟 = cos 𝛼
𝑎 𝑏
Sin ( 32𝜋 - 𝛼) = − 𝑟 = -cos 𝛼 Sin (2𝜋 − 𝛼) = − 𝑟 = -sin 𝛼
−𝑎 𝑏
Tan ( 32𝜋 + 𝛼) = = -cotan 𝛼 Tan (2𝜋 − 𝛼) = − 𝑎 = -tan 𝛼
𝑏
𝑟 𝑟
Sec ( 32𝜋 + 𝛼) = =cosec 𝛼 Sec (2𝜋 − 𝛼) = 𝑎 = sec 𝛼
𝑏
𝑟 𝑟
Cosec ( 32𝜋+ 𝛼) =− 𝑎=- sec 𝛼 Cosec (2𝜋 − 𝛼) = − 𝑏 = -cosec 𝛼
𝑏 𝑎
Cotan ( 32𝜋 + 𝛼) = − 𝑎 = -tan 𝛼 Cotan (2𝜋 − 𝛼) = − = -cotan 𝛼
𝑏
𝑎
Cos (−𝛼) = 𝑟 = cos 𝛼
𝑏
Sin (−𝛼) = − 𝑟 = -sin 𝛼
𝑏
Tan (−𝛼) = − 𝑎 = -tan 𝛼
𝑟
Sec (−𝛼) = 𝑎 = sec 𝛼
𝑟
Cosec (−𝛼) = − 𝑏 = -cosec 𝛼
𝑎
Cotan (−𝛼) = − = -cotan 𝛼
𝑏
5
d. Nilai Fungsi Trigonometri
𝑃 90 (0, 𝑟)
𝑃 120 (−𝑏, 𝑎) 𝑃 60 (𝑏, 𝑎)
𝑃 135 (−𝑢, 𝑢) 𝑃 45 (𝑢, 𝑢)
𝑃 30 (𝑎, 𝑏)
𝑃 150 (−𝑎, 𝑏)
𝑃 180 (−𝑟, 0)
𝑃 360 (𝑟, 0)
2. Identitas Trigonometri
a. Identitas Sederhana
𝑟 𝑟⁄ 1
1) Sec 𝛼 = 𝑥 = 𝑥⁄𝑟 = cos 𝛼 …. (1)
𝑟
𝑟 𝑟⁄ 1
𝑟
2) Cosec 𝛼 = 𝑦 = 𝑦⁄ = sin 𝛼 ….. (2)
𝑟
𝑥 𝑥⁄ 1
3) Cotan𝛼 = 𝑦 = 𝑦⁄𝑥 = tan 𝛼 ….. (3)
𝑥
2 2 2
4) 𝑥 +𝑦 =𝑟
𝑥2 𝑦2 𝑟2
⇔ 𝑟2 + = 𝑟2
𝑟2
6
𝑥 𝑦 𝑟
⇔ (𝑟 )2+ ( 𝑟 )2 = (𝑟)2
𝑦⁄
𝑦 sin 𝛼
5) tan𝛼 = 𝑥 = 𝑥⁄𝑟 = cos 𝛼 …. (5)
𝑟
6) 𝑥2 + 𝑦2 = 𝑟2
𝑥2 𝑦2 𝑟2
⇔ 𝑥2 + = 𝑥2
𝑥2
𝑦 𝑟
⇔ 1 + ( 𝑥 )2 = + (𝑥 )2
𝑥2 𝑦2 𝑟2
⇔ 𝑦2 + = 𝑦2
𝑦2
𝑥 𝑟
⇔ (𝑦)2+ 1 = (𝑦)2
𝑦𝑎 = 𝑟 sin 𝛼°
𝐵(𝑥𝑏 , 𝑦𝑏 )
𝑥𝑏 = 𝑟 cos(𝛼 + 𝛽)°
𝐴(𝑥𝑎 , 𝑦𝑎 ) 𝑦𝑏 = 𝑟 sin(𝛼 + 𝛽)°
𝛽
𝛼 𝑥𝑐 = 𝑟
𝐶(𝑥𝑐 , 𝑦𝑐 )
O −𝛽
𝑦𝑐 = 0
𝑥𝑑 = 𝑟 cos 𝛽°
𝐷(𝑥𝑑 , 𝑦𝑑 )
𝑦𝑑 = −𝑟 cos 𝛽°
∣AC∣ = ∣BD∣
7
⇔ 𝑥𝐶 2 − 2𝑥𝐴 𝑥𝐶 + 𝑥𝐴 2 + 𝑦𝐶 2 − 2𝑦𝐴 𝑦𝐶 + 𝑦𝐴 2 = 𝑥𝐷 2 − 2𝑥𝐵 𝑥𝐷 + 𝑥𝐵 2 + 𝑦𝐷 2 −
2𝑦𝐵 𝑦𝐷 + 𝑦𝐵 ⇔ 𝑟 2 𝑐𝑜𝑠 2 (𝛼 + 𝛽) − 2𝑟 2 cos(𝛼 + 𝛽) − 𝑜 + 0 = 𝑟 2 𝑐𝑜𝑠 2 𝛽 −
2𝑟 2 𝑐𝑜𝑠𝛼𝑐𝑜𝑠𝛽 + 𝑟 2 𝑐𝑜𝑠 2 𝛼 + 𝑟 2 𝑠𝑖𝑛2 𝛽 + 2𝑟 2 𝑠𝑖𝑛 𝛼𝑠𝑖𝑛𝛽 + 𝑟 2 𝑠𝑖𝑛2 𝛼
Sehingga,
𝜋
Diketahui : sin ( 2 − 𝛼) = cos 𝛼
𝜋
Cos (2 − 𝛼) = sin 𝛼
𝜋
Sin 𝛼 = cos ( 2 − 𝛼)
𝜋
Sin(𝛼 + 𝛽) = cos[(2 − (𝛼 + 𝛽))]
𝜋
= cos[(2 − 𝛼) − 𝛽)]
𝜋 𝜋
=cos ( 2 − 𝛼) 𝑐𝑜𝑠𝛽 + 𝑠𝑖𝑛 ( 2 − 𝛼) 𝑠𝑖𝑛𝛽
8
sin(𝛼+𝛽)
tan(𝛼 + 𝛽) =
cos(𝛼+𝛽)
tan 𝛼+tan 𝛽
=
1−tan 𝛼 tan 𝛽
sin(𝛼−𝛽)
tan(𝛼 − 𝛽) =
cos(𝛼−𝛽)
𝑡𝑎𝑛𝛼−𝑡𝑎𝑛𝛽
=
1+𝑡𝑎𝑛𝛼𝑡𝑎𝑛𝛽
Sehingga, didapat beberapa rumus jumlah dan selisih dua sudut sebagai berikut :
9
Cos 2𝛼 = 2𝑐𝑜𝑠 2 𝛼 − 1
= 𝑐𝑜𝑠 2 𝛼 − 𝑠𝑖𝑛2 𝛼
= (1-𝑠𝑖𝑛2 𝛼) − 𝑠𝑖𝑛2 𝛼
Cos 2𝛼 = 1 − 2𝑠𝑖𝑛2 𝛼
2. Sin 2𝛼 = sin(𝛼 + 𝛼)
= sin 𝛼 cos 𝛼 + cos 𝛼 sin 𝛼
= 2sin 𝛼 cos 𝛼
3. tan 2𝛼 = tan(𝛼 + 𝛼)
tan 𝛼+tan 𝛼
= 1−tan 𝛼 tan 𝛼
2 tan 𝛼
= 1−𝑡𝑎𝑛2 𝛼
1
2) Berdasarkan rumus cos 2𝑥 = 1 −2sin2 𝑥, kita misalkan 2x = 𝛼 →x = 𝛼
2
cos 2𝑥 = 1 −2sin2 𝑥
1 1
𝑐𝑜𝑠 2(2 𝛼) = 1 –2sin2(2 𝛼)
1
cos 𝛼 = 1 –2sin2 (2 𝛼)
1
2sin2 ( 2 𝛼) = 1 – cos 𝛼
1 1− cos 𝛼
sin2 (2 𝛼) =
2
1 1− cos 𝛼
sin2 (2 𝛼) = ±√ …. (2)
2
10
√1− cos 𝛼
1 2
tan 2 𝛼 =
cos 𝛼 +1
√
2
1 1− cos 𝛼
tan 2 𝛼 = √cos 𝛼 +1
1 1− cos 𝛼
tan2 (2 𝛼) = 1+ cos 𝛼 …. (3)
1− cos 𝛼
4) Dari persamaan (3) ruas kanan dikalikan dengan
1− cos 𝛼
1 1− cos 𝛼 1− cos 𝛼
tan2 (2 𝛼) = 1+ cos 𝛼 ∙ 1− cos 𝛼
2
1 (1− cos 𝛼)
tan2 (2 𝛼) =
1−cos2 𝛼
2
1 (1− cos 𝛼)
tan2 (2 𝛼)= sin2 𝛼
1 (1− cos 𝛼)
tan 2 𝛼 = √ sin2 𝛼
1 1−cos 𝛼
tan 2 𝛼 = (sin 𝛼 ≠ 0) …. (4)
sin 𝛼
1+ cos 𝛼
5) Dari persamaan (3) ruas kanan dikalikan dengan
1+ cos 𝛼
1 1− cos 𝛼 1+ cos 𝛼
tan2 (2 𝛼) = 1+ cos 𝛼 ∙ 1+ cos 𝛼
1 1−cos2 𝛼
tan2 (2 𝛼) =
1−cos2 𝛼
1 sin2 𝛼
tan2 (2 𝛼) =
1+cos 𝛼
1 sin 𝛼
tan 2 𝛼 = (cos 𝛼 ≠ − 1) …. (5)
1+cos 𝛼
11
1 1−cos 𝛼
4) tan 2 𝛼 = ,sin 𝛼 ≠ 0
sin 𝛼
1 sin 𝛼
5) tan 2 𝛼 = , cos 𝛼 ≠ −1
1+cos 𝛼
e. Identitas Perkalian
12
f. Identitas Perjumlahan dan Pengurangan
Misalkan :
𝛼 =𝐴+𝐵 𝛼 =𝐴+𝐵
𝛽 =𝐴−𝐵 𝛽 =𝐴−𝐵
+ +
𝛼 + 𝛽 = 2𝐴 𝛼 − 𝛽 = 2𝐵
1 1
(𝛼 + 𝛽) = 𝐴 (𝛼 − 𝛽) = 𝐵
2 2
3. Penerapan Trigonometri
a. Segitiga Siku-siku
𝑃(𝑎, 𝑏) A 𝑏
sin ∠𝐵 =
𝑐
𝑟
𝑏 𝑎
c cos ∠𝐵 =
b 𝑐
𝑎 𝑏
tan ∠𝐵 =
∟ 𝑎
C B
a
13
b. Pada Segitiga Sembarang
y C (b cos 𝛼, b sin 𝛼)
A C(c,0) x
B (x,0)
𝑎2 + 𝑐 2 − 𝑏2
cos ∠𝐵 =
2𝑎𝑐
14
(𝑎2 + 𝑐 2 )2 − 2𝑏2 (𝑎2 + 𝑐 2 )+ 𝑏4
cos2∠𝐵 =
4𝑎2 𝑐 2
2
𝑎4 + 2𝑎2 𝑐 2 + 𝑐 4 − 2𝑎2 𝑏2 −2𝑏2 𝑐 2 + 𝑏4
cos ∠𝐵 =
4𝑎2 𝑐 2
2
2𝑎2 𝑐 2 + 2𝑎2 𝑏2 + 2𝑎2 𝑐 2 − 𝑎4 + 𝑏4 − 𝑐 4
sin ∠𝐵 = ..... (2)
4𝑎2 𝑐 2
𝑎2 + 𝑏2 − 𝑐 2
cos ∠𝐶 =
2𝑎𝑏
(𝑎2 + 𝑏2 )2 − 2𝑐 2 (𝑎2 + 𝑏2 )+ 𝑐 4
cos2∠𝐶 =
4𝑎2 𝑏2
2
𝑎4 + 2𝑎2 𝑏2 + 𝑏4 − 2𝑎2 𝑐 2 −2𝑏2 𝑐 2 + 𝑐 4
cos ∠𝐶 =
4𝑎2 𝑏2
2
2𝑎2 𝑏2 + 2𝑎2 𝑐 2 + 2𝑏2 𝑐 2 − 𝑎4 − 𝑏4 − 𝑐 4
sin ∠𝐶 = ..... (3)
4𝑎2 𝑏2
2 2 4 2
𝑠𝑖𝑛2 ∠𝐴 (2𝑎2 𝑏 + 2𝑎2 𝑐2 + 2𝑏 𝑐2 − 𝑎4 − 𝑏 − 𝑐4 )4𝑎 𝑐2
= 2 2 2 2 4 2 2
sin2 ∠𝐵 2 2 4 4
(2𝑎 𝑏 + 2𝑎 𝑐 + 2𝑏 𝑐 − 𝑎 − 𝑏 − 𝑐 )4𝑏 𝑐
𝑠𝑖𝑛2 ∠𝐴 4𝑎2 𝑐2
=
sin2 ∠𝐵 4𝑏2 𝑐2
15
𝑠𝑖𝑛2 ∠𝐴 𝑎2
=
sin2 ∠𝐵 𝑏2
2 𝑎2
√𝑠𝑖𝑛 ∠𝐴 =√
cos2 ∠𝐵 𝑏2
sin ∠𝐴 𝑎
=
cos ∠𝐵 𝑏
𝑎 𝑏
=
sin ∠𝐴 cos ∠𝐵
2 2 4
2𝑎2𝑐2+ 2𝑎2𝑏 + 2𝑏 𝑐2 − 𝑎4−𝑏 − 𝑐4
𝑠𝑖𝑛2 ∠𝐵 4𝑎2𝑐2
= 2 2 4
sin2 ∠𝐶 2𝑎2𝑏 + 2𝑎2𝑐2 + 2𝑏 𝑐2 − 𝑎4−𝑏 − 𝑐4
2
4𝑎2𝑏
2 2 4 2 2
𝑠𝑖𝑛2 ∠𝐵 (2𝑎2 𝑏 + 2𝑎2 𝑐2 + 2𝑏 𝑐2 − 𝑎4 − 𝑏 − 𝑐4 )4𝑎 𝑏
= 2 2 2 2 4 2 2
sin2 ∠𝐶 2 2 4 4
(2𝑎 𝑏 + 2𝑎 𝑐 + 2𝑏 𝑐 − 𝑎 − 𝑏 − 𝑐 )4𝑎 𝑐
𝑠𝑖𝑛2 ∠𝐵 4𝑎2 𝑏2
=
sin2 ∠𝐶 4𝑏2 𝑐2
2 𝑏2
√𝑠𝑖𝑛 ∠𝐵 = √
cos2 ∠𝐶 𝑐2
sin ∠𝐵 𝑏
=
cos ∠𝐶 𝑐
𝑏 𝑐
=
sin ∠𝐵 cos ∠𝐶
c. Luas Segitiga
1) Menentukan luas segitiga, jika diketahui besar sudut dan panjang dua sisi yang
mengapit sudut itu. Misalkan pada ∆ABC yang diketahui adalah besar sudut A dan
keduai sisi yang mengapit sudu itu, yakni sisi AB dan AC, maka rumus luasnya
ditentukan sebagai berikut :
16
Perhatikan ∆ABC dibawah ini!
1
Luas ∆ABC = x alas x tinggi
2
1
= x AB x CD
2
1
= x c x b sin 𝛼
2
Dengan menggunakan cara yang sama diperolah juga :
1
Luas ∆ABC = 2ac sin 𝛽
1
Luas ∆ABC = 2 ab sin 𝛾
Ketiga rumus segitiga di atas dapat ditulis juga
1
Luas ∆ABC = 2bc sin 𝐴
1
Luas ∆ABC = 2 ac sin 𝐵
1
Luas ∆ABC = 2 ab sin 𝐶
4. Grafik Trigonometri
a. Grafik Fungsi Trigonometri
17
b. Beberapa Sifat Grafik
1) Grafik 𝑦 = 𝑓(𝑎𝑥 + 𝛼) dapat diperoleh oleh grafik 𝑦 = 𝑓(𝑥) dengan cara menggeser
𝛼
grafik 𝑦 = 𝑓(𝑥) ke kiri sejauh 𝑎 satuan, sedangkan untuk grafik 𝑦 = 𝑓(𝑎𝑥 − 𝛼)
𝛼
dengan cara menggeser grafik 𝑦 = 𝑓(𝑥) ke kanan sejauh satuan.
𝑎
𝜋
Contoh: 𝑓(𝑥) = cos(2𝑥 + 3 )
2) Grafik 𝑦 = 𝑓(𝑥) + 𝑏 dapat diperoleh oleh grafik 𝑦 = 𝑓(𝑥) dengan cara menggeser
grafik 𝑦 = 𝑓(𝑥) ke atas sejauh b satuan, sedangkan untuk grafik 𝑦 = 𝑓(𝑥) − 𝑏
dengan cara menggeser grafik 𝑦 = 𝑓(𝑥) ke bawah sejauh b satuan.
1
Contoh: 𝑓(𝑥) = sin 𝑥 − 2
3) Grafik 𝑦 = 𝑚𝑓(𝑥) dapat diperoleh dari grafik 𝑦 = 𝑓(𝑥) dengan cara mengalikan
semua ordinat dari titik-titik pada grafik 𝑦 = 𝑓(𝑥) dengan 𝑚, ( 𝑚 ≠ 0).
1
Contoh: 𝑓(𝑥) = 2 sin 𝑥
1
4) Grafik 𝑦 = 𝑓(𝛼 𝑥) dapat diperoleh dari grafik 𝑦 = 𝑓(𝑥) dengan cara mengalikan
setiap absisdari titik-titik pada grafik 𝑦 = 𝑓(𝑥) dengan |𝛼|.
1
Contoh: 𝑓(𝑥) = cos 2 𝑥
5) Grafik 𝑓(𝑥) = ℎ(𝑥) + 𝑔(𝑥) dapat diukis dengan cara menjumlahkan ordinat-ordinat
yang sesuai dari grafik 𝑓(𝑥) = ℎ(𝑥) dan 𝑦 = 𝑔(𝑥)
Contoh: 𝑓(𝑥) = sin 𝑥 + cos 𝑥
(𝑘 cos 𝛼 = 1) 2
(𝑘 sin 𝛼 = 1) 2
+
18
𝑘 2 (𝑠𝑖𝑛2 𝛼 + 𝑐𝑜𝑠 2 𝛼) = 2
𝑘 cos 𝛼 = 1)
(𝑘 sin 𝛼 = 1)
} 𝑘 = √2 dan 𝛼 𝑑𝑖 𝐾1
sin 𝛼 1 𝜋
tan 𝛼 = = = 1, 𝑗𝑎𝑑𝑖 𝛼 =
cos 𝛼 1 4
5. Persamaan Trigonometri
19
𝑥 = 𝐴 + 𝑘(2𝜋) 𝑎𝑡𝑎𝑢 𝑥 = (𝜋 − 𝐴) + 𝑘(2𝜋) , 𝑢𝑛𝑡𝑢𝑘 𝐴 ∈ 𝔹
Penyelesaian:
Penyelesaian:
20
Jadi, HP dari cos 𝑥° = cos 40° 𝑎𝑑𝑎𝑙𝑎ℎ {40°, 320°}
3) Tangen
tan 𝑥 = tan 𝛼 , 𝑢𝑛𝑡𝑢𝑘 𝑥 ∈ ℝ
Untuk menyelesaikan persamaan trigonometri berikut ini, perlu diingat kembali
perbandingan sudut-sudut yang berelasi, antara lain:
a) tan(𝛼 + 𝑘(180))° = tan 𝛼
b) tan(𝛼 + 𝑘𝜋) = tan 𝛼
Dalam derajat:
𝑥 = 𝐴 + 𝑘(180°)
Dalam radian:
𝑥 = 𝐴 + 𝑘(𝜋)
Penyelesaian:
tan 3𝑥° = 1
⟺ 3𝑥 = 45° + 𝑘(180°)
⟺ 𝑥 = 15° + 𝑘(60°)
𝑘 = 1 ⟹ 𝑥 = 75° 𝑘 = 4 ⟹ 𝑥 = 255°
𝑘 = 2 ⟹ 𝑥 = 135° 𝑘 = 5 ⟹ 𝑥 = 315°
Jadi, HP dari tan 3𝑥° = 1 adalah {15°, 75°, 135°, 195°, 255°, 315°}
21
3) cos(𝑥 + 𝛼)° + cos(𝑥 − 𝛼)° = 𝐶
4) cos(𝑥 + 𝛼)° − cos(𝑥 − 𝛼)° = 𝐶
1
Contoh: Tentukan HP dari sin(𝑥 + 45)° + sin(𝑥 − 45)° = 2 √2 pada interval 0 ≤
𝑥 ≤ 360!
Penyelesaian:
1
sin(𝑥 + 45)° + sin(𝑥 − 45)° = 2 √2
1
⟺ 2 sin 𝑥° cos 45° = 2 √2
1 1
⟺ 2 sin 𝑥° ∙ 2 √2 = 2 √2
⟺ 2 sin 𝑥° = 1
1
⟺ sin 𝑥° = 2
𝑥 = 150° + 𝑘(360°)
1
Jadi, HP dari sin(𝑥 + 45)° + sin(𝑥 − 45)° = 2 √2 adalah {30°, 150°}
22
Penyelesaian:
cos 𝑥° − cos 3𝑥° + sin 𝑥° = 0
⟺ − cos(3𝑥° − cos 𝑥°) + sin 𝑥° = 0
⟺ −(cos(2𝑥 + 𝑥) ° − cos(2𝑥 − 𝑥) °) + sin 𝑥° = 0
⟺ −(−2 sin 2𝑥° sin 𝑥°) + sin 𝑥° = 0
⟺ 2 sin 2𝑥° sin 𝑥° + sin 𝑥° = 0
⟺ (sin 𝑥°)(2 sin 2𝑥° + 1) = 0
⟺ sin 𝑥° = 0 𝑎𝑡𝑎𝑢 2 sin 2𝑥° + 1 = 0
sin 𝑥° = sin 0° 2 sin 2𝑥° = −1
1
sin 2𝑥° = − 2
Jadi, HP dari cos 𝑥° = cos 3𝑥° + sin 𝑥° = 0 𝑎𝑑𝑎𝑙𝑎ℎ {0°, 105°, 165°, 180°, 285°, 345°}
23
1 1
3) cos 𝐴 + cos 𝐵 = 2 cos 2 (𝐴 + 𝐵) cos 2 (𝐴 − 𝐵)
1 1
4) cos 𝐴 − cos 𝐵 = −2 sin 2 (𝐴 + 𝐵) sin 2 (𝐴 − 𝐵)
Penyelesaian:
1 1
⟺ 2 sin 2 (𝑥 + (𝑥 − 60))° cos 2 (𝑥 − (𝑥 − 60))° = 0
1 1
⟺ 2 sin 2 (2𝑥 − 60)° cos 2 (60°) = 0
1
⟺ 2 sin(𝑥 − 30)° 2 √3 = 0
⟺ sin(𝑥 − 30)° = 0
24
Penyelesaian:
⟺ 1 − 2𝑠𝑖𝑛2 𝑥° + sin 𝑥° = 0
⟺ 2𝑠𝑖𝑛2 𝑥° − sin 𝑥° − 1 = 0
⟺ (2 sin 𝑥° + 1)(sin 𝑥° − 1) = 0
1
sin 𝑥° = − 2
1
HP dari sin 𝑥° = − 2 𝑎𝑑𝑎𝑙𝑎ℎ {210°, 330°}, dan HP dari sin 𝑥° = 1 𝑎𝑑𝑎𝑙𝑎ℎ {90}.
𝑘 cos 𝛼° = 7
𝑘 sin 𝛼° = 4 } 𝑘 = √42 + 72
= √16 + 49
= √65
4
Maka tan 𝛼° = 7
4
𝛼° = 𝑎𝑟𝑐 tan 7
= 29,74°
Persamaan menjadi
7 cos 𝑥° + 4 sin 𝑥° = 5
25
𝑘 cos(𝑥 − 𝛼)° = 5
5
cos(𝑥 − 29,74) ° =
√65
𝑥° = 81,41 𝑥° = 338,07
26
Soal-soal
1. Nilai sin 45o cos 15o + cos 45o sin 15o sama dengan...
A. 1/2
B. 1/2 √2
C. 1/2 √3
D. 1/2 √6
E. 1/2 √8
Pembahasan
Sin (A + B) = Sin A cos B + Cos A sin B
⟺sin 45o cos 15o + cos 45o sin 15o = Sin( 45o + 15o)
= sin 60o
= 1/2 √3
Pembahasan
AB = c = 2 dan AC = b = 3 serta BC = a = 2, maka dengan menggunakan aturan
cosinus:
a2 = b2 + c2 – 2 . b . c Cos A
22 = 32 + 22 – 2 . 3 . 2 Cos A
4 = 9 + 4 - 12 Cos A
12 Cos A = 9
Cos A = 9 / 12
=3/4
= √7/4
27
E. (1/6 π , 5/6 π)
Pembahasan
cos 2x + 3 sin x + 1 = 0
(1 - 2 sin x2) + 3 sin x + 1 = 0
- 2 sin x2 + 3 sin x +2 = 0
2 sin x2 - 3 sin x - 2 = 0
(2 sin x + 1) (sin x - 2) = 0
Maka:
2 sin x + 1 = 0 maka sin x = - 1/2
Diperoleh x = 7/6 π dan x = 11/12 π
Dan
sin x - 2 = 0 maka sin x = 2 (tidak mungkin dicari x)
HP = (7/6 π , 11/12 π)
Pembahasan
A + B + C = 180o maka A + B = 180o - C
Sin (A + B) = sin (180o - C)
Sin (A + B) = sin C = 5/6
Sin (A + B) = Sin A Cos B + Cos A sin B = 5/6
28
5. Nilai sin 105° + cos 15°
a. ½ (-√2-√2)
b. ½ (√3 - √2)
c. ½ (√6 - √2)
d. ½ (√3 + √2)
e. ½ ½ (√6 + √2)
Pembahasan :
Sin (60° + 45°) = sin 60° cos 45° + cos 60 ° sin 45°
1 1 1 1
= √3 × √2 + × √2
2 2 2 2
1 1
= √6 + √2
4 4
Pembahasan :
0 +tan 15°
= 1−0 tan 15°
= tan 15°
1
7. Ditentukan tan 𝐴 = 𝑡, maka sin A = …
2
𝑡
a. 1+𝑡 2
2𝑡
b. 1+𝑡 2
3𝑡
c.
1+𝑡 2
4𝑡
d. 1+𝑡 2
5𝑡
e. 1+𝑡 2
29
Pembahasan :
1 1
tan 2 = tan 𝐵 = t dengan B = 2 𝐴
1
Cos B =
√𝑡 2 +1
Sin A = Sin 2B
= 2 Sin B cos B
𝑡 1
=2( )( )
√𝑡 2 +1 √𝑡 2 +1
2𝑡
= 𝑡 2 +1
8. Pada segitiga ABC diketahui panjang sisi AB = 2cm, AC = 3cm, dan BC = 2cm. Nilai Sin A = …
a. 1/3√3
b. 1/3√5
c. 1/4√7
d. 1/3√11
e. 1/4√15
Pembahasan :
⟺ 22 = 32 + 22 − 2 . 3 . 2 cos 𝐴
⟺ 4 = 9 + 4 – 12 cos A
⟺ 12 cos A = 9
9
Cos A = 12
3
=4
(√4 2 −32 ) √7
Sehingga sin A = 4
= 4
30
e. (1/6 𝜋 , 5/6𝜋)
Pembahasan :
Cos 2x + 3 sin x + 1 = 0
-2 sin 𝑥 2 − 3 sin 𝑥 + 2 = 0
2 sin 𝑥 2 − 3 sin 𝑥 − 2 = 0
(2 sin x + 1) (sin x – 2) = 0
Maka :
Dan
HP = (7/6𝜋 , 11/12𝜋)
10. A, B, dan C adalah sudut-sudut sebuah segitiga. Jika A-B = 30° dan sin C = 5/6 maka Cos A sin
B=…
a. ½
b. 1/3
c. 1/6
d. 2/3
e. 1
Pembahasan :
Maka :
Sin A cos B + cos A sin B – (sin A cos B – cos A sin B) = 2 cos A sin B
31
2 cos A sin B = 5/6 – ½ = 2/6
Jawab : D
1 1
⟺ cos 75 = 4 √6 − 4 √2
4 12
12. Jika 𝛼 dan 𝛽 𝑚𝑒𝑟𝑢𝑝𝑎𝑘𝑎𝑛 𝑠𝑢𝑑𝑢𝑡 − 𝑠𝑢𝑑𝑢𝑡 𝑙𝑎𝑛𝑐𝑖𝑝 𝑑𝑎𝑛 sin 𝛼 = 5 dan sin sin 𝛽 = 13, nilai dari
sin (𝛼 + 𝛽) = ...
33
A. –
65
B. 0
33
C. 65
56
D.
65
E. 1
Jawab : A
4 4 12 5
sin 𝛼 = 5 maka cos 𝛽 = 5 dan karena sin 𝛽 = 13 maka cos 𝛽 = 13 . Jadi
32
33