A. Pengertian Pertidaksamaan
Pertidaksamaan adalah kalimat terbuka yang dihubungkan dengan tanda <, >, , dan .
C. Pertidaksamaan Kuadrat
Bentuk umum:
Halaman 60
Soal dan Pembahasan
1. SPMB 2006
Solusi pertaksamaan 2x2 + 3x – 9 0 yang bukan solusi dari pertaksamaan 2x2 – x – 10
0 adalah ….
1
(A). -3 < x < -2 (D). -2 < x 1
2
1 1
(B). -3 x 1 (E). x -2 atau x 2
2 2
1 1
(C). 1 x < 2
2 2
Pembahasan:
i. 2x2 + 3x – 9 0
(2x – 3)(x + 3) �0
1
1
-3 �x � 2
ii. 2x2 – x – 10 0
(2x – 5)(x + 2) < 0
1
-2 < x < 2
2
1
Berdasarkan garis bilangan x memenuhi untuk : -2 < x 1
2
Jawab: (D)
2. UM UGM 2004
Nilai x yang memenuhi pertidaksamaan (x2 + 2)2 – 5(x2 + 2) > 6 adalah ….
(A). x < -1 atau x > 6 (D). x < -2 atau x > 5
(B). x < -5 atau x > 2 (E). x < -2 atau x > 2
(C). x < -2 atau x > 6
Pembahasan:
(x2 + 2)2 – 5(x2 + 2) > 6
misal y = x2 + 2 maka:
y2 – 5y – 6 > 0
Halaman 61
(y + 1)(y – 6) > 0
y < -1 atau y > 6
x2 + 2 < -1 atau x2 + 2 > 6
x2 < -3 (x = f ) atau x2 – 4 > 0
x2 – 4 > 0
(x + 2)(x – 2) > 0
f (x) f (x) f (x )
(i). 0 (ii). 0 (iii). 0 (iv).
g( x ) g( x ) g( x )
f (x)
0
g( x )
Penyelesaian Pertidaksamaan Bentuk Pecahan
Penyelesaian pertidaksamaan bentuk pecahan dapat ditentukan dengan mengikuti langkah-
langkah berikut :
(1). Mengubah bentuk pecahan ke dalam satu ruas kiri dan ruas kanan adalah 0,
(2). Menyamakan penyebut bentuk pecahan dan mengubah ke dalam persamaan untuk
menentukan x (variabel) pembuat 0 dengan syarat penyebut 0,
(3). Membuat garis bilangan dengan x (variabel) yang diperoleh pada langkah 2 dijadikan
batas interval.
Halaman 62
x=4
i. x – 4 = 0
ii. x + 5 0 x -5
x 2 5x 6
2. Nilai x yang memenuhi pertidaksamaan x 2 adalah ….
x 1
4 4
(A). 1 x (D). -1 < x
3 3
4 4
(B). 1 < x (E). x < 1 atau x �
3 3
4
(C). 1 < x
3
Pembahasan:
x 2 5x 6
x2
x 1
x 2 5x 6
x 2 0
x 1
x 2 5x 6 x 2 x 1
0
x 1 x 1
x 2 5x 6 x 2 x 2
0
x 1
6x 8 6x 8
0 0 ; pecahan = 0, jika pembilang = 0 dan penyebut 0:
x 1 x 1
4
i. -6x + 8 = 0 x=
3
ii. x-1 0x 1
4
Berdasarkan garis bilangan x memenuhi untuk: 1 < x .
3
Jawab: (C)
2x 2 1 17
3. Pertidaksamaan x 3 mempunyai penyelesaian ….
x 3 x 3
Halaman 63
(A). x < -3 atau x > 3 (D). x > -3, x 3.
(B). -3 < x < 3 (E). x -3 atau x > 3
(C). x < 3, x -3
Pembahasan:
2x 2 1 17
x 3
x 3 x 3
2x 2 1 x 2 8
2x 1 x 8 0 x 9 0
2 2 2
0
x 3 x 3 x 3 x 3
x2 9
0 ; pecahan = 0, jika pembilang = 0 dan penyebut 0:
x 3
i. x2 – 9 = 0 x = 3 atau x = -3
ii. x -3 0 x 3
21x 2 25x 4
4. Himpunan penyelesaian pertidaksaman 0 adalah ….
x2 9
1 4
(A). {x/ -3 < x - atau x < 3}
7 3
1 4
(B). {x/ -3 x < - atau x < 3}
7 3
1 4
(C). {x/ x < -3 atau - x atau x > 3}
7 3
1 4
(D). {x/ x < -3 atau - <x< atau x > 3}
7 3
1 4
(E). {x/ x -3 atau - x atau x > 3}
7 3
Pembahasan:
21x 2 25x 4
0 ; pecahan = 0, jika pembilang = 0 dan penyebut 0 :
x2 9
i. 21x2 – 25x – 4 = 0
1. SPMB 2008
2 1
Pertaksamaan 1 > 3 dipenuhi oleh ….
x x
3
(A). x < –2 (D). 0 < x <
2
1 3
(B). x < 0 (E). �x <
3 2
1
(C). 0 < x <
3
Pembahasan:
Halaman 65
i. syarat pertidaksamaan:
2 1
1 > 3
x x
2 1 3 3
1> 3 � 2 � x
x x x 2
ii. syarat bentuk akar:
2
1 �0
x
2
�-1 � x �-2, x �0
x
1 1
3 �0 � x �
x 3
1 3
Berdasarkan garis bilangan x memenuhi : �x <
3 2
Jawab: (E)
2. SPMB 2007
(3x x 2 ) x 2
Nilai x memenuhi �0 adalah ….
x2
(A). x -2 (D). -2 x < 0 atau x 3
(B). x 3 (E). -2 x < 0 atau x > 0
(C). -2 x 3
Pembahasan:
(3x x 2 ) x 2
�0 � x 2 �0 untuk x �-2
x2
(3x x 2 ) x 3 x 3 x
�0 � �0 � �0
x 2
x 2
x
Halaman 66
Jawab: (D)
3. UMPTN 1999
Nilai – nilai x yang memenuhi x + 2 > 10 x 2 adalah ….
(A). - 10 x 10 (D). 1 < x 10
(B). x < -3 atau x > 1 (E). -3 < x 10
(C). - 10 x < - 3 atau 1< x 10
Pembahasan:
i. syarat pertidaksamaan:
x + 2 > 10 x 2
x2 + 4x + 4 > 10 – x2
x2 + 2x – 3 > 0
(x + 3)(x – 1) > 0
x < -3 atau x > 1
Jawab: (C)
Halaman 67
4. f x a maka f(x) -a atau f(x) a
1. UMPTN 1999
x2
Pertidaksamaan x 3 2 adalah ….
4
(A). -8 x < -3 (D). x -8 atau x �
3
(B). -8 x -1 (E). x -4 atau x �3
(C). -4 x < -3
Pembahasan:
x2
2 � x 2 2x 3
x3
x2 - 4x + 4 4(x2 + 6x + 9)
x2 - 4x + 4 4x2 + 24x + 36
3x2 + 28x + 32 0
(3x + 4) (x + 8) 0
4
x -8 atau x
3
Jawab: (D)
2. UMPTN 1999
Jika x 1 dan x x 1 x ( x 1) 2 x
, maka x harus memenuhi ….
(A). x �2 (D). 1 x < 2
(B). x �3 (E). 1 x 4
(C). 0 x 2
Pembahasan:
Karena x 1 maka x 1 x 1 dan x x :
x x 1 x ( x 1) 2 x
x(x – 1) + x(x – 1) 2x
x2 – x + x2 – x 2x
2x2 – 2x – 2x 0
2x2 – 4x 0
2x(x – 2) 0
0 x 2, karena x 1, maka 1 x 2
Halaman 68
Jawab: (D)
3. UMPTN 1994
2
Nilai – nilai x yang memenuhi pertidaksamaan x 3 4 x 3 12 adalah ….
(A). -2 < x < 9 (D). x > 9 atau x < -2
(B). -3 < x < 9 (E). x > 9 atau x < -3
(C). x > 9 atau x < -1
Pembahasan:
2
x 3 4 x 3 12
4. Jika x 2 4 x 4 2 x 3 0 , maka ….
1 1
(A). -3 x (D). x -5 atau x �
5 3
1 1
(B). -5 x (E). x -3 atau x �
3 5
(C). x �-5
Pembahasan:
x 2 4x 4 2x 3 0
x 2 4 x 4 2x 3
x2 – 4x + 4 4x2 + 12x + 9
3x2 + 16x + 5 0
(3x + 1) (x + 5) 0
1
5 x
3
Halaman 69
Syarat bilangan di bawah tanda akar tidak boleh negatif, maka :
x2 – 4x + 4 0
(x – 2)2 0 � x R
Irisan penyelesaian 1 dan 2 adalah penyelesaian dari x 2 4x 4 2x 3 0
Jawab: (B)
G. Pendalaman Materi
Halaman 70
1. UM UGM 2009 Nilai k yang memenuhi pertidaksamaan
4 x 1
Pertaksamaan 2 �
x 3 x x 2 kx 1
0 2 adalah ….
x2 x 1
mempunyai penyelesaian ….
(A). 0 < k < 4
(A). 1 �x �3
(B). -2 < k < 2
(B). 1 �x � 3 atau x �3 (C). k < -2 atau k > 2
(C). x �1 atau x � 3 (D). 0 < k < 2
(D). 0 < x �1 atau x � 3 (E). k < 0 atau k > 4
(E). 0 � x �1 atau x � 3
5. SMUP UNPAD 2009
Himpunan penyelesaian dari
2. UM UGM 2008
Nilai semua x yang memenuhi x2 3
pertidaksamaan �2 adalah ….
x
a
log 2 x �8 2 a log x dengan a > 1, (A). { x / x �3 atau x �1}
adalah …. (B). { x / 0 x �3 atau x �1}
(A). a2 �x � a4 (C). { x / 0 �x �3 atau x �1}
(B). x a2 atau x a4
� � (D). { x / 1 �x �3}
(C). x 1 atau x a2
� 4 � (E). { x / 1 �x 0 atau x �3}
a
(D). x 1 atau x a4
� 2 � 6. SMUP UNPAD 2008
a
Nilai x yang memenuhi pertidaksamaan
(E). x -2 atau x 4
� �
3
2 1 adalah ….
x
3. UM UGM 2006 1
Jika {x �R/ a < x < b} adalah (A). < x < 1
3
himpunan penyelesaian dari 1
(B). <x<3
3
x 1 (C). -1 < x < 3
2
pertidaksamaan: (x – 1)2 + <
(D). -3 < x < 1
6 maka nilai a + b adalah …. (E). 1 < x < 3
(A). 4 (D). -2
(B). 2 (E). -4
(C). 1 7. UJIAN MASUK BERSAMA 2008
7 6
Solusi pertaksamaan 2 5
x 1 x 1
adalah ….
3
(A). x < -1 atau < x < 1 atau x > 2
4. UM UGM 2004 5
3
(B). x < -2 atau < x < 1 atau x > 2
5
3 x3
(C). x < -1 atau < x < 1 atau x > 2 Penyelesaian pertaksamaan �x
5 x 1
3
(D). x < -1 atau < x < 1 atau x > 3 adalah ….
5 (A). x -1 atau 1 < x 3
(E). x < -1 atau x > 2 (B). x < -1 atau 3 x
(C). x < -1 atau x > 1
8. UJIAN MASUK BERSAMA 2008 (D). x 3 atau -1 < x < 1
Solusi pertaksamaan 7x – 3.71 – x < 4 (E). -1 < x < 1 atau 1 < x 3
adalah ….
(A). x �0 (D). 1 < x < 7
(B). -7 < x < 3 (E). x < 0 13. SPMB 2006
(C). x < 1 Nilai x positif yang memenuhi
9. SPMB 2008 10 6
pertaksamaan adalah …
3x 2 6 x x 10
Nilai x yang memenuhi x
x (A). x > 0
(B). x > 6
adalah …. (C). x > 10
(A). x < 0 atau 1 < x < 2 (D). 0 < x < 6
(B). x < –2 atau x > 2 (E). 4 < x < 10
(C). x < –1 atau x > 0 14. SPMB 2005
(D). x < 0 atau 2 < x < 3 Nilai x yang memenuhi pertaksaman
(E). 0 < x < 1 atau x > 2
2
3 x 3 x �1 adalah ….
10. SPMB 2007 (A). x ≠ 0
Nilai x yang memenuhi x2 – 3x – 10 � (B). x < 0
0 dan x2 – x – 12 < 0 adalah …. (C). x > 3
(A). -3 < x �5 (D). 0 < x < 3
(B). -3 �x �5 (E). x �0 atau x �3
(C). -2 < x < 4
(D). -2 x<4 15. SPMB 2004
� Penyelesaian pertidaksamaan
(E). 4 < x �5
x2 5x 4
1 adalah ….
11. SPMB 2007 x3
2x 3 1 (A). -3 < x < -1 atau -1 < x < 7
Nilai x yang memenuhi (B). -3 < x < -1 atau x > 7
x( x 4) 2
(C). x < -3 atau x > 7
adalah …. (D). x < -1 atau x > 7
(A). -4 < x < 0 (E). -1 < x < 7
(B). 0 < x < 4
(C). x < -4 atau x > 0 16. SPMB 2004
(D). x < 0 atau x > 4 Penyelesaian pertidaksamaan
(E). x < -4 atau x > 4
2 x2 x 3
0 adalah ….
12. SPMB 2006 x2 x 6
1
(A). x < 1 atau x > 1
2
Halaman 72
1 1 14
(B). -1 < x < 1 atau -2 < x < 1 (D). x
2 2 5
1 14
(C). 1 < x < -1 atau 2 < x < 3 (E). – 16 x
2 5
1
(D). -2 < x < -1 atau 1 < x < 3
2 20. UJIAN NASIONAL 2008
1 1 Himpunan penyelesaian dari
(E). -3 < x < atau 2 < x < 2
2 2
pertidaksamaan eksponen :
17. SPMB 2003
x 2 4
Himpunan semua nilai x yang 2 x 4 1
9 adalah ….
27
3x 2 � 10 �
memenuhi �x adalah …. (A). �x / 2 �x � �
x � 3
(A). x < 0 atau 1 �x �2
� 10 �
(B). 0 < x �1 atau x �2 (B). �x / �x �2 �
(C). x �-2 atau -1 �x �0 � 3
(D). -2 �x �-1 atau x > 0 � 10 �
(C). �x / x � atau x �2 �
(E). x �0 atau 2 �x �3 � 3
� 10 �
18. SPMB 2003 (D). �x / x �2 atau x � �
� 3
x 2 9 x 14
Solusi pertidaksamaan 2 0 � 10 �
x 2x 8 (E). �x / �x �2 �
� 3
adalah ….
(A). x < -4
(B). x < -4 atau x > 2 21. UJIAN NASIONAL 2006
(C). -4 < x < 2 atau x > 2 Himpunan penyelesaian dari
(D). -4 < x < 7
(E). -4 < x < 7, x �2 pertidaksamaan: 4x – 3. 22 + x + 32 > 0
adalah ….
19. UMPTN 2001 (A). {x/ 2 < x < 3, x � R}
2x 1 (B). {x/ 4 < x < 8, x � R}
Pertidaksamaan x 5 3
(C). {x/ x < 2 atau x > 3, x �R}
mempunyai penyelesaian …. (D). {x/ x < 3 atau x > 8, x �R}
14 (E). {x/ x < 4 atau x > 8, x �R}
(A). x -16 atau x
5
14
(B). x atau x 16
5
14
(C). x
5
Pembahasan
1. Penyelesaian
Halaman 73
4 x 1
4 x 1 �0
� � x 3
2
x
x 3
2
x
4 x x x 2
3
�0
x 2
3 x
x2 4x 3
4x x 3 2
�0
x 3 x
2
�0 � x 2 3 x
x 2
3 x � selalu bernilai positif untuk x �R, x �0
x2 – 4x + 3 �0
(x – 3)(x – 1) �0
x �1 atau x �3, x �0
Jadi x memenuhi untuk : 0 < x �1 atau x � 3
Jawab: (D)
2. Penyelesaian
a
log 2 x �8 2 a log x
a
log 2 x 2 a log x 8 �0
(alog x – 4)(alog x + 2) �0
log x �-2 atau alog x �4
a
a 1
log x �alog 2
atau alog x �alog a4
a
1
x� 2
atau x �a4
a
Jawab: (D)
3. Penyelesaian
x 1
2
(x – 1)2 + <6
misal y = x – 1 � maka:
y2 + y < 6
y2 + y – 6 < 0
Halaman 74
(y + 3)(y – 2) < 0
-3 < y < 2
-3 < x – 1 < 2
-2 < x < 3
a = -2 dan b = 3
Jadi, a + b = -2 + 3 = 1
Jawab: (B)
4. Penyelesaian
x 2 kx 1
0 2
x2 x 1
x + x + 1 � definit positif (selalu bernilai > 0 untuk x �R)
2
x 2 kx 1
i. 0
x2 x 1
x2 + kx + 1 > 0 � definit positif, syarat:
a>0
D = b2 – 4ac < 0
k2 – 4(1)(1) < 0
k2 – 4 < 0 � (k + 2)(k – 2) < 0
-2 < k < 2
x 2 kx 1
ii. 2
x2 x 1
2
2
x 2 kx 1 2 x x 1
0
x2 x 1 x x 1
x 2 kx 1 2 x 2 2 x 2
0
x2 x 1
x2 k 2 x 1
0
x2 x 1
-x2 + (k – 2)x – 1< 0 � definit negatif, syarat:
a<0
D = b2 – 4ac < 0
(k – 2)2 – 4(-1)(-1) < 0
k2 – 4k + 4 – 4 < 0
Halaman 75
k2 – 4k < 0 � k(k – 4) < 0
0<k<4
5. Penyelesaian
x2 3 x2 3 2 x
�2 � �0
x x x
x2 2x 3 x 3 x 1
�0 � �0
x x
Jawab: (B)
6. Penyelesaian
3 3
2 1 � 1 2 1
x x
3
1 3
x
x < 3 < 3x
x < 3 dan 3 < 3x
1<x<3
Jawab: (E)
7. Penyelesaian
Halaman 76
7 6 7 x 1 6
2 5� 5
x 1 x 1 x 1 x 1
7 x 1 6 5 x 1 x 1
0
x 1 x 1 x 1 x 1
7 x 7 6 5 x 1 x 1
0
x 1 x 1
7 x 1 5x2 5 5 x 2 7 x 6
0 � 0
x 1 x 1 x 1 x 1
5x2 7 x 6
0�
5 x 3 x 2 0
x 1 x 1 x 1 x 1
3
Berdasarkan garis bilangan x memenuhi : x < -1 atau < x < 1 atau x > 2
5
Jawab: (A)
8. Penyelesaian
7x – 3.71 – x < 4
21
7x x
4 0 kalikan dengan 7x
7
7
x 2
4.7 x 21 0
9. Penyelesaian
3x 2 3x 2 x 2
x � 0
x x x
3x 2 x 2 x 2 3x 2
0 � 0
x x
Halaman 77
x 2 x 1 0
x
10. Penyelesaian
i. x2 – 3x – 10 �0
(x – 5)(x + 2) �0
-2 x 5
� �
ii. x2 – x – 12 < 0
(x – 4)(x + 3) < 0
-3 < x < 4
Jawab: (D)
11. Penyelesaian
2x 3 1 2x 3 1
� 0
x( x 4) 2 x( x 4) 2
2x 3 x( x 4) 2 x 3 x 2 4x
0 � 0
x( x 4) 2 x( x 4) x ( x 4)
x2 2x 3
0
x( x 4)
-x2 – 2x – 3 � definit negatif (selalu bernilai negatif untuk x �R)
x(x + 4) > 0
Halaman 78
x < -4 atau x > 0
Jawab: (C)
12. Penyelesaian
x3 x 3 x x 1
�x � �0
x 1 x 1 x 1
x 3 x2 x � x2 2x 3
�0 �0
x 1 x 1
x2 2x 3
�0 �
x 3 x 1 �0
x 1 x 1
13. Penyelesaian
10 6 10 6
� 0
6 x x 10 6 x x 10
10 x 10 6 6 x 10 x 100 36 6 x
0 � 0
6 x x 10 6 x x 10
16 x 4
0
6 x x 10
14. Penyelesaian
Halaman 79
2
3 x 3x
�1
2
3 x 3x
�30
-x2 + 3x 0
�
x(-x + 3) 0
�
x �0 atau x �3
Jawab: (E)
15. Penyelesaian
x 2 5x 4 x 2 5x 4 x 3
1 � 0
x3 x3 x3
x2 6x 7
0 �
x 7 x 1 0
x3 x3
16. Penyelesaian
2 x2 x 3 2 x 3 x 1 0
0�
x x6
2
x 3 x 2
1
Berdasarkan garis bilangan x memenuhi untuk : -2 < x < -1 atau 1 <x<3
2
Jawab: (D)
17. Penyelesaian
3x 2 3x 2 x 2
�x � �0
x x
Halaman 80
x 2 3x 2
�0 �
x 2 x 1 �0
x x
18. Penyelesaian
x 2 9 x 14 �
x 2 x 7 0
0
x2 2x 8 x 4 x 2
19. Penyelesaian
2x 1 2x 1
3 � 3 � �3
x5 x5
2 x 1
i. �3
x5
14
2x – 1 �-3x – 15 � 5x �–14 � x �
5
2 x 1
ii. �3
x5
2x – 1 3x + 15 � -x 16 � x -16
� � �
14
dari (i) dan (ii), maka x memenuhi untuk x �
5
Jawab: (D)
20. Penyelesaian
Halaman 81
x2 4
2 x 4 �1 �
9 �� �
�27 �
2
34 x 8 �33 x 12
4x – 8 �-3x2 + 12
3x2 + 4x – 20 �0
(3x + 10)(x – 2) �0
10
x � atau x �2
3
Jawab: (C)
21. Penyelesaian
4x – 3. 22 + x + 32 > 0
22x – 12. 2x + 32 > 0
(2x – 4) (2x – 8) > 0
2x < 4 atau 2x > 8
2x < 22 atau 2x > 23
x < 2 atau x > 3
Jawab: (C)
Halaman 82
6, -4x > 12 dan 3(4 – 2x) < 3x – 6. Berikan perintah solve di depan pertidaksamaan linear
yang akan dicari penyelesaiannya (warna hitam), selanjutnya tekan enter untuk mengetahui
penyelesaiannya (warna biru).
Halaman 83
Mencari Penyelesaian Pertidaksamaan Bentuk Pecahan
21x 2 25x 4
Bagaimana cara mencari penyelesaian dari 0 dengan menggunakan Maple.
x2 9
Berikan perintah solve di depan pertidaksamaan bentuk pecahan yang akan di cari
penyelesaiannya (warna hitam), selanjutnya tekan enter untuk mengetahui penyelesaiannya
(warna biru).
Halaman 84