KALKULUS II

TEKNIK INTEGRASI 3

Dosen Pengampu :
Anni Rahmat ST MT

1
 3. Substitusi Trigonometri
 Substitusi trigonometri digunakan dengan cara menukar
variabel integrasi dengan fungsi trigonometri.
 Bentuk substitusi paling umum adalah
𝑥𝑥 = 𝑎𝑎 tan 𝜃𝜃 , 𝑥𝑥 = 𝑎𝑎 sin 𝜃𝜃 , dan 𝑥𝑥 = 𝑎𝑎 sec 𝜃𝜃
 Substitusi tersebut digunakan untuk mentransformasi integral
dengan melibatan bentuk berikut :
𝑎𝑎2 + 𝑥𝑥 2 , 𝑎𝑎2 − 𝑥𝑥 2 , dan 𝑥𝑥 2 − 𝑎𝑎2 .
 Bentuk tersebut diperoleh dari kombinasi segitiga berikut :

2
3
 3. Substitusi Trigonometri
 Substitusi yang digunakan dalam integrasi tersebut dapat juga
dibalik.
 Contoh :
𝑥𝑥
Jika 𝑥𝑥 = 𝑎𝑎 tan 𝜃𝜃  𝜃𝜃 = 𝑡𝑡𝑡𝑡𝑡𝑡−1 𝑎𝑎

4
5
6
7
8
9
10
4. Integrasi Fungsi Rasional

 Integran berbentuk fungsi rasional : f ( x )= P ( x )

der (P)< der(Q) ,P dan Q polinom Q(x )

 Ada 4 kasus dari pemfaktoran penyebut (Q(x)) yaitu :

1. Faktor linear tidak berulang.
2. Faktor linear berulang.
3. Faktor kuadratik tidak berulang.
4. Faktor kuadratik berulang.

11
  Kasus 1 ( linier tidak berulang )
Misal
( )
Q( x) = a1 x + b1 ( a2 x + b2 ) ... ( an x + bn )
maka,
P ( x) A1 A2 An
≡ + + ... +
Q ( x) a1 x + b1 a2 x + b2 an x + bn
dengan A1, A2 , ... , An konstanta yang dicari.

12
 Contoh :
x +1
 Hitung ∫ x 2 −9 dx

Jawab :

Faktorkan penyebut :

x 2 − 9 = ( x − 3)( x + 3)
x +1 A B A( x − 3) + B( x + 3)
= + =
x −9 ( x+3) ( x−3)
2
( x − 3)( x + 3)
⇔ x + 1= A( x−3)+ B( x+3) = ( A+ B )x + (− 3A+3B )

13
 Contoh :

Samakan koefisien ruas kiri dan ruas kanan

A +B =1 x3 3A +3B=3
-3A+3B=1 x1 -3A+3B=1
+
6B=4 B=2/3 ,A=1/3

Sehingga
1 2
x +1
∫ ∫ ( x+3) ∫ ( x−3)
dx = 3 dx + 3 dx
x 2 −9
1 2
= ln | x + 3 | + ln | x − 3 | +C
3 3

14
  Kasus 2 ( linier berulang )
Misal
Q( x ) = ( ai x + bi ) p
maka,
P(x ) A1 A2 Ap −1 Ap
≡ + +...+ +
Q(x ) (ai x+bi ) (ai x+bi )2
(ai x+bi ) (ai x+bi ) p
p −1

dengan A1 , A2 ,..., Ap −1 , Ap konstanta yang dicari.

15
 Contoh :
1
 Hitung ∫ ( x+2 ) ( x−1)dx
2

 Jawab :

1 A B C
= + +
( x+2) ( x−1) (x+2) (x +2)
2 2
( x−1)
1 A( x + 2)( x − 1) + B ( x − 1) + C ( x + 2) 2
=
( x+2) ( x−1)
2
(x +2)2 ( x−1)

Penyebut ruas kiri =

penyebut ruas kanan
16
 1= A( x + 2)( x − 1) + B( x − 1) + C ( x + 2) 2
1= ( A + C ) x 2 + ( A + B + 4C ) x + ( 4C − 2 A − B )

A+C=0
A+C=0
A+B+4C=0 A+B+4C=0
-A+8C=1
-2A-B+4C=1 -2A-B+4C=1 + A=-1/9
+
9C=1 B=-1/3
-A+8C=1
C=1/9

1 −1 1 1 1 1 1
∫ ( x+2)2 ( x−1) dx= 9 ∫ (x+2) dx− 3 ∫ (x +2)2 dx + 9 ∫ ( x−1)dx
1 1 1
= − ln | x + 2 | + + ln | x − 1 | +C
9 3( x + 2) 9

17
  Kasus 3 ( kuadratik tidak berulang )
Misal
(
Q( x ) = a1 x 2 + b1 x + c1 )( ) (
a2 x 2 + b2 x + c2 ... an x 2 + bn x + cn )
maka,
P ( x) A1 x + B1 A2 x + B2 An x + Bn
≡ + + ... +
(
Q x ) 2 2
a1 x + b1 x + c1 a2 x + b2 x + c2 an x 2 + bn x + cn

dengan A1 , A2 ,..., An , dan B1 , B2 ,...,Bn konstanta yang

dicari.

18
 Contoh :
 Hitung ∫ (
dx
)
x x2 +1

Jawab :

1
=
A B x +C
+ 2 =
( )
A x 2 + 1 + ( Bx + c) x
(
x x +1
2
x ) x +1 ( ) (
x x2 +1 )
( )
1 = A x 2 + 1 + ( Bx + c) x 1 = ( A + B) x 2 + cx + A
A+B=0 B=-1
C=0
A=1

19
  Kasus 4 ( kuadratik berulang )
Misal
(
Q ( x )= ai x +bi x+ci
2
) p

maka,

P( x ) A1 x+ B1 A2 x+ B2 Ap x + B p
≡ + +... +
(
Q( x ) ai x +bi x+ci
2
) (
ai x 2 +bi x+ci
2
) (
ai x 2 +bi x+ci ) p

dengan A1 , A2 ,..., An , dan B1 , B2 ,...,Bn konstanta yang

dicari.

20
 Contoh :
 Hitung 6 x 2 − 15x + 22
∫ dx
( x + 3) ( x 2 + 2)
2

Jawab :

6x 2 −15 x + 22 A B x +C Dx+ E
= + 2 +
( x+3)(x 2
+2 )
2
(
( x+3) x +2 x 2 +2 2 ) ( )
=
( ) ( )
A x + 2 + ( B x+C ) x 2 + 2 ( x+3) + ( Dx+ E )( x + 3)
2 2

( x+3)(x 2
+2 )
2

21
 Contoh :

( ) ( )
6 x − 15 x + 22 = A x + 2 + ( B x+C ) x 2 + 2 ( x+3) + ( Dx+ E )( x + 3)
2 2 2

6 x 2 − 15 x + 22 = ( A + B) x 4 + (3B + C ) x 3 + (4 A + 2 B + 3C + D) x 2 +

(6 B + 2C + 3D + E ) x + (4 A + 6C + 3E )
Dengan menyamakan koefisien ruas kiri dan kanan diperoleh

A+B=0
3B+C=0
Dengan eliminasi : A=1,B=-1, C=3
4A+2B+3C+D=1
D=-5, E=0
6B+2C+3D+E=-15
4A+6C+3E=22

22
  Sehingga,

6x 2 −15 x + 22 1 x −3 x
∫ (x+3)(x 2
+2 )
2
dx = ∫
(x+3)
dx − ∫ 2
( )
x +2
dx −5∫
(x +2
2
)2
dx

dx 1 2x dx 5 2x
=∫ − ∫ 2 dx + 3∫ 2 − ∫ 2 dx
x+3 2 x +2 x + 2 2 ( x + 2) 2

1 3 −1  x  5
= ln | x + 3 | − ln( x + 2) +
2
tan   + + C.
 2  2( x + 2)
2
2 2

23
 Catatan jika der ( P( x)) ≥ der (Q( x)) , bagi terlebih dahulu P(x)
dengan Q(x), sehingga
P( x) S ( x) , der ( S ( x)) < der (Q( x))
= H ( x) +
Q( x) Q( x)

Contoh Hitung
x3 + 2x 2 + x − 4
∫ x 2 − 4 dx
Bagi terlebih dahulu P(x) dengan Q(x)
x +2
x −4
2
x3 + 2 x 2 + x − 4
x3 + 2x 2 + x − 4 5x + 4
x3 − 4 x = x+2+ 2
2 x 2 + 5x − 4 x −4
2
x −4
2x 2 − 8
24 5x+4
 5x + 4 5x + 4 A B
= = +
x − 4 ( x − 2)( x + 2) ( x − 2) ( x + 2)
2

A( x + 2) + B ( x − 2)
=
( x − 2)( x + 2)
5 x + 4 = A( x + 2) + B( x − 2) ………………………..(*)
Persamaan (*) berlaku untuk sembarang x, sehingga berlaku juga untuk
Untuk x=2 dan x=-2
Untuk x = 2 5.2+4=A(2+2) A=7/2
5.(-2)+4=B(-2-2) B=3/2
Untuk x = -2
Dengan menggunakan hasil diatas :
x3 + 2 x 2 + x − 4 7 1 3 1
∫ x2 − 4 dx = ∫ ( x + 2 ) dx + ∫
2 x−2
dx + ∫
2 x+2
dx

1 2 7 3
= x + 2 x + ln | x − 2 | + ln | x + 2 | +C
2 2 2
25
 Latihan Soal
𝑑𝑑𝑑𝑑
1. ∫ 9+𝑥𝑥 2
2. ∫ 25 − 𝑡𝑡 2 𝑑𝑑𝑑𝑑
𝑑𝑑𝑑𝑑
3. ∫ 𝑥𝑥 2 𝑥𝑥 2 −1
3 𝑑𝑑𝑑𝑑
4. ∫ 1+9𝑥𝑥 2
𝑥𝑥 2 −25
5. ∫ 𝑥𝑥 3
𝑑𝑑𝑑𝑑

26
 Soal Latihan

Hitung

2x −1
1. ∫ x 2 − 6 x − 27 dx
1
2. ∫ ( x + 5) 2 ( x − 1) dx

2 x 2 − 3 x − 36
3. ∫
)( )
dx
( 2 x − 1 x2 + 9
x3 + x2
4. ∫ 2 dx
x + 5x + 6
x2 + 2x
5

5. ∫ x 3 + 3 x 2 − 4
dx
2

27