3t − 3 + 2 ⇔ f(5) = –4
⇔ g(t) = 2 Jadi, nilai f(5) = –4.
t − 13
2 b. Diketahui f(x) = 1 – x.
3t − 1 (f g)(p) = 1
⇔ g(t) = t − 13
⇔ f(g(p)) = 1
3x − 1 ⇔ f(p + 2) = 1
⇔ g(x) = x − 13
⇔ 1 – (p + 2) = 1
3(x − 2) − 1
⇔ g(x – 2) = ⇔ –1 – p = 1
(x − 2) − 13
⇔ –p = 2
3x − 7
⇔ g(x – 2) = ⇔ p = –2
x − 15
Jadi, nilai p = –2.
3x − 7
Jadi, g(x – 2) = x − 15
; x ≠ 15.
⇔ 2t – 12 = 8 3
⇔ 2t = 20 1−(x − 4)
⇔ t = 10 = x−4
3
Jadi, nilai t = 10.
5−x
8. Jawaban: d = 3x − 12
f(x) = 3x – 2
Misalkan y = f(x) 5−x
Jadi, rumus fungsi (f g) –1(x) adalah 3x − 12
y = 3x – 2
⇔ 3x = y + 2 untuk x ≠ 4.
y+2
⇔ x= 3
⇔ f –1 (x) = x + 2
3
x 2 + 11 3x + 1
⇔ f(x) = 6. Diketahui g(x) = 4x – 3 dan (g f)–1(x) = .
3 2
x 2 + 11 Tentukan:
Jadi, f(x) = . a. f –1 (x);
3
b. f(a) = 4 b. (f g)–1(x).
2
Jawaban:
a + 11
⇔ =4 a. g(x) = 4x – 3
3
⇔ y = 4x – 3
⇔ a2 + 11 = 12
y+3
⇔ a2 = 1 ⇔ x= 4
⇔ a = ±1 x+3
Jadi, a = –1 atau a = 1. ⇔ g–1(x) = 4
9−x 3x + 1
5. a. (g f)–1(x) = 12 (g f)–1(x) = 2
9−x 3x + 1
⇔ y = 12 ⇔ (f–1 g–1)(x) = 2
⇔ 12y = 9 – x 3x + 1
⇔ x = 9 – 12y ⇔ f –1(g –1(x)) = 2
⇔ ((g f)–1)–1(x) = 9 – 12x x+3 3x + 1
⇔ f–1( 4 ) = 2
⇔ (g f)(x) = 9 – 12x
x+3
⇔ g(f(x)) = 9 – 12x Misalkan t = ⇔ x = 4t – 3.
4
⇔ 3(f(x)) + 6 = 9 – 12x x+3 3x + 1
⇔ 3(f(x)) = 3 – 12x f–1( 4 ) = 2
⇔ f(x) = 1 – 4x 3(4t − 3) + 1
⇔ f –1 (t) =
Jadi, rumus fungsi f(x) = 1 – 4x. 2
12t − 8
b. (f g)(x) = f(g(x)) ⇔ f –1 (t) = 2
= f(3x + 6)
⇔ f–1(t) = 6t – 4
= 1 – 4(3x + 6)
⇔ f–1(x) = 6x – 4
= 1 – 12x – 24
Jadi, f–1(x)= 6x – 4.
= –12x – 23
Cara 1 b. (f g)–1(x) = (g–1 f–1)(x)
Dengan menentukan (f g)–1(x) dahulu. = g–1(f–1(x))
y = (f g)(x) = g–1(6x – 4)
⇔ y = –12x – 23 6x − 4 + 3
= 4
⇔ 12x = –y – 23
6x − 1
−y − 23 = 4
⇔ x= 12 6x − 1
−x − 23 Jadi, (f g)–1(x) = 4 .
⇔ (f g)–1(x) = 12
10x − 35
4. Jawaban: e = x−5
Misalkan t = x – 1 ⇔ x = t + 1.
f(x – 1) = x2 + 4x + 6 10x − 35
Jadi, (g h)(x) = x−5
; x ≠ 5.
⇔ f(t) = (t + 1)2 + 4(t + 1) + 6
⇔ f(t) = t2 + 2t + 1 + 4t + 4 + 6
⇔ f(t) = t2 + 6t + 11
⇔ f(x) = x2 + 6x + 11
Jadi, rumus fungsi f(x) = x2 + 6x + 11.
4(− 1) ⇔ f(t) = 4t + 4 + 3
2
= f( 2(− 1) − 1 ) ⇔ f(t) = 4t + 7
2 ⇔ f(x) = 4x + 7
−2
Jadi, f(x) = 4x + 7.
= f( −1 − 1 )
14. Jawaban: b
= f(1) h(x) = (f g)(x)
= 12 + 2 = f(g(x))
=3 = f(x2 + 1)
1 = 2(x2 + 1) + 5
Jadi, nilai (f g)(– 2 ) = 3. = 2x2 + 7
(h f)(x) = h(f(x))
11. Jawaban: b = h(2x + 5)
(h g)(x) = h(g(x)) = 2(2x + 5)2 + 7
= h(x2 – x + 6) = 2(4x2 + 20x + 25) + 7
= 3(x2 – x + 6) + 2 = 8x2 + 40x + 50 + 7
= 3x2 – 3x + 18 + 2 = 8x2 + 40x + 57
= 3x2 – 3x + 20 Jadi, rumus komposisi (h f)(x) = 8x2 + 40x + 57.
(h g)(p) = 38
⇔ 3p2 – 3p + 20 = 38 15. Jawaban: e
⇔ 3p2 – 3p – 18 = 0 (g f)(x) = 6x – 7
⇔ 3(p2 – p – 6) = 0 ⇔ g(f(x)) = 6x – 7
⇔ p2 – p – 6 = 0 ⇔ g(3x – 4) = 6x – 7
⇔ (p – 3)(p + 2) = 0 t+4
Misalkan t = 3x – 4 ⇔ x = 3
.
⇔ p – 3 = 0 atau p + 2 = 0
g(3x – 4) = 6x – 7
⇔ p = 3 atau p = –2
t+4
Jadi, nilai p yang memenuhi adalah p = –2 atau ⇔ g(t) = 6( )–7
3
p = 3.
⇔ g(t) = 2t + 8 – 7
12. Jawaban: c ⇔ g(t) = 2t + 1
h(x) = f(x) + 2 ⇔ g(x) = 2x + 1
= 4x + 3 + 2 g(2x + 2) = 2(2x + 2) + 1
= 4x + 5 = 4x + 4 + 1
(g h)(x) = g(h(x)) = 4x + 5
= g(4x + 5) Jadi, rumus fungsi g(2x + 2) = 4x + 5.
= (4x + 5) – 15
= 4x – 10
x + 11 25. Jawaban: d
.
12 (f g)(x) = f(g(x))
= f(3x + 3)
23. Jawaban: a
= 2(3x + 3) + 2
(g f)(x) = g(f(x))
= 6x + 6 + 2 = 6x + 8
= g(x + 6)
Cara 1
= 2(x + 6) – 7
Akan ditentukan (f g)–1(x) dahulu.
= 2x + 12 – 7
Misalkan (f g)(x) = y.
= 2x + 5
y = 6x + 8
Misalkan y = (g f)(x) ⇔ 6x = y – 8
y = 2x + 5 y−8
⇔ 2x = y – 5 ⇔ x = 6
y−5
⇔ x= 2 ⇔ (f g)–1(x) = x − 8
x−5 6
⇔ (g f)–1(x) = 2−8
2 ⇔ (f g)–1(2) =
(1 − x) − 5 6
(g f)–1(1 – x) = 2 −6
⇔ (f g)–1(2) = 6 = –1
−4 − x 1
= 2
= –2 – 2 x Cara 2
1
Dengan pengertian fungsi invers.
Jadi, (g f)–1(1 – x) = –2 – 2 x. f(x) = y ⇔ f–1(y) = x
24. Jawaban: c (f g)–1(2) = x maka (f g)(x) = 2.
2x + 5 (f g)(x) = 2
(g f)–1(x) = x − 7 ⇔ 6x + 8 = 2
2x + 5
⇔ 6x = –6
⇔ (f–1 g–1)(x) = x − 7 ⇔ x = –1
2x + 5
⇔ (f g)–1(2) = –1
⇔ f –1(g –1(x)) = x − 7 Jadi, nilai (f g)–1(2) = –1.
g−1(x) + 1 2x + 5
⇔ = x−7 26. Jawaban: c
3
Misalkan t = x + 1 ⇔ x = t – 1.
3(2x + 5) f(x + 1) = x – 4
⇔ g–1(x) + 1 = x−7 ⇔ f(t) = (t – 1) – 4
⇔ g–1(x) =
6x + 15
–
x−7 ⇔ f(t) = t – 5
x−7 x−7 ⇔ f(x) = x – 5
5x + 22 y=x–5
⇔ g–1(x) = x−7 ⇔ x=y+5
⇔ f –1 (x) = x + 5
5x − 6 5
⇔ g–1(x) = x +2 ⇔ g–1(f –1(x)) = 2x − 31
5x − 6 x−8 5
Jadi, g–1(x) = x + 2 , x ≠ –2. ⇔ g–1( 5
) = 2x − 31
x−8
6. a. f(x) = 5x – 5 Misalkan t = ⇔ x = 5t + 8.
5
Misalkan y = f(x)
x−8 5
y = 5x – 5 g–1( ) = 2x − 31
5
⇔ 5x = y + 5
5
y+5 ⇔ g–1(t) = 2(5t + 8) − 31
⇔ x= 5
5
⇔ g–1(t) = 10t + 16 − 31
x+5
⇔ f –1 (x) =
5 5
⇔ g–1(t) = 10t − 15
1 1
(f–1 g)( 2 ) = f–1(g( 2 )) 5
⇔ g–1(t) =
5(2t − 3)
1 1
= f–1(6 × 2 + 2) ⇔ g–1(t) =
2t − 3
= f–1(5) ⇔ g–1(x) =
1
2x − 3
5+5 3
= 1
5 Jadi, g–1(x) = ;x≠ 2
.
2x − 3
10
= 5 =2
1
Jadi, nilai (f–1 g)( 2 ) = 2.
Pengertian limit fungsi di suatu titik Pengertian limit fungsi di tak hingga
Sifat-sifat limit fungsi di suatu titik Sifat-sifat limit fungsi di tak hingga
Penyelesaian limit fungsi di suatu Penyelesaian limit fungsi di tak
titik hingga
Menunjukkan sikap kritis dan rasa ingin tahu yang tinggi ketika mempelajari dan
menyelesaikan permasalahan limit.
Mampu menjelaskan pengertian limit secara intuitif.
Mampu menyebutkan sifat-sifat limit fungsi di suatu titik.
Mampu menentukan penyelesaian limit fungsi di suatu titik.
Mampu menyelesaikan permasalahan yang berkaitan dengan limit fungsi di suatu
titik.
Mampu menjelaskan pengertian limit fungsi di tak hingga.
Mampu menentukan limit fungsi di tak hingga dengan mengamati grafik fungsinya.
Mampu menyebutkan sifat-sifat limit fungsi di tak hingga.
Mampu menentukan penyelesaian limit fungsi di tak hingga.
Mampu menyelesaikan permasalahan yang berkaitan dengan limit fungsi di tak
hingga.
2) Untuk x mendekati 2 dari sebelah kanan, nilai Jadi, nilai lim (x2 3x 5) = 5.
x → −2
berikut. 8. Jawaban: a
1) Untuk x mendekati 4 dari sebelah kiri, nilai lim (2f(x) − 3x)
2f(x) − 3x x → 10
lim =
f(x) mendekati 3 atau lim − g(x) = 3. x → 10 15 − f(x) lim (15 − f(x))
x → 10
x→4
2 × lim f(x) − lim 3x
2) Untuk x mendekati 4 dari sebelah kanan, nilai x → 10 x → 10
=
lim 15 − lim f(x)
f(x) mendekati 3 atau lim + g(x) = 3. x → 10 x → 10
x→4
2 × 50 − 3 × 10 70
Oleh karena lim − g(x) = lim + g(x) = 3 maka nilai = 15 − 50
= −35 = 2
x→4 x→4
2f(x) − 3x
lim g(x) = 3. Jadi, nilai lim = 2.
x→4 x → 10 15 − f(x)
9. Jawaban: c
3. Jawaban: e
Dari gambar grafik fungsi g(x) terlihat sebagai lim ( f 2 (x) + g2 (x) + 2)
x→1
berikut.
1) Untuk x mendekati 1 dari sebelah kiri, nilai = lim f 2 (x) + g2 (x) + lim 2
x→1 x→1
g(x) mendekati 2 atau lim− g(x) = 2.
x→1
= lim f 2 (x) + lim g2 (x) + lim 2
x →1 x →1
2) Untuk x mendekati 1 dari sebelah kanan, nilai x→1
20 Limit Fungsi
2x − 10 15. Jawaban: b
11. Nilai lim =.... Dengan substitusi langsung:
x→5 x+5
a. 0 d. 9 6 − 2x 6 − 2×3 0
lim 2 = = 0 (tak tentu)
b. 1 e. ∞ x → 3 2x − 9x + 9 2 × 32 − 9 × 3 + 9
c. 3 Dengan memfaktorkan:
Jawaban: a 6 − 2x −2x + 6
lim = lim
Dengan substitusi langsung: 2
x → 3 2x − 9x + 9 x → 3 2x 2 − 9x + 9
2x − 10 2 × 5 − 10 0 −2(x − 3)
lim = = =0 = lim
x→5 x+5 5+5 10 x → 3 (2x − 3)(x − 3)
2x − 10
Jadi, lim = 0. −2
x→5 x+5 = lim
x → 3 2x − 3
12. Jawaban: b
−2 2
Dengan substitusi langsung: = =3
2×3 − 3
2x 2 − 4x 2 × 02 − 4 × 0 0
lim = = 0 (tak tentu) 6 − 2x 2
x→0 3x 3×0 Jadi, lim 2 = 3.
x → 3 2x − 9x + 9
Dengan memfaktorkan:
16. Jawaban: d
2x 2 − 4x 2x(x − 2)
Dengan substitusi langsung:
lim = lim
x→0 3x x→0 3x
lim x2 − x − 6 32 − 3 − 6
=
2(x − 2) x → 3 2x 2 − 7x + 3 2 × 32 − 7 × 3 + 3
= lim
x→0 3 9−3−6 0
= = 0 (tak tentu)
2 × (0 − 2) 4 18 − 21 + 3
= 3
= 3 Dengan memfaktorkan:
2
2x − 4x 4 x2 − x − 6 (x − 3)(x + 2)
Jadi, lim = 3. lim = lim
x→0 3x x → 3 2x 2 − 7x + 3 x → 3 (x − 3)(2x − 1)
= lim ( x − 4 )(x + 4)
x→4
22 Limit Fungsi
24. Jawaban: c (16 + x) − (16 − x)
Dengan substitusi langsung: = lim
x → 0 x( 16 + x + 16 − x)
2 (x − 1) + 6 2(−2 − 1) + 6 2x
lim = = lim
x → −2 6+x −2 6 + (−2) − 2 x → 0 x( 16 + x + 16 − x)
2
−6 + 6 0 = lim
= = (tak tentu) x→0 16 + x + 16 − x
2−2 0 2 2 1
2
Mengalikan dengan bentuk sekawan: = = = =
16 + 0 + 16 − 0 4+ 4 8 4
2(x − 1) + 6 2(x − 1) + 6 6+x +2 16 + x − 16 − x 1
lim = lim × Jadi, lim = .
x → −2 6 + x − 2 x → −2 6+x −2 6+x +2 x→0 x 4
=
a(x − 2)( 2x + x) Oleh karena lim −g(x) = lim + g(x) = ∞ maka
2x − x 2 x → −1 x → −1
lim g(x) = ∞.
a(x − 2)( 2x + x) x → −1
=
x(x − 2) b. Dari grafik terlihat untuk x mendekati 1
a( 2x + x) dari kiri (1), nilai g(x) semakin membesar
=
x tak terbatas sehingga dapat dituliskan
ax − 2a a( 2x + x) lim g(x) = ∞.
lim = 4 ⇔ lim =4 −
x → 2 2x − x x→2 x x →1
a(2 + 2)
Dari grafik terlihat untuk x mendekati 1
⇔ =4 dari kanan (1+), nilai g(x) semakin membesar
2
tak terbatas sehingga dapat dituliskan
⇔ 4a = 8
⇔ a = 2 lim g(x) = ∞.
+
x →1
Jadi, nilai a yang memenuhi adalah 2.
Oleh karena lim g(x) ≠ lim g(x) maka
x → 1− +
x →1
lim g(x) tidak ada.
B. Uraian x →1
24 Limit Fungsi
b. lim (2x 7)5 x −x
x→3 c. lim
x→0 x+x
Dengan substitusi langsung:
Dengan substitusi langsung:
lim (2x 7)5 = (2 × 3 7)5 x −x 0
x→3 0−0
lim = = (tak tentu)
= (6 7)5 = (1)5 = 1 x→0 x+x 0+0 0
Jadi, lim ( x × x + 1 ) = 2. x −x
x →1 Jadi, lim =1
x→0 x+x
x 2 − x − 12
4. a. lim x 2 − 25
x→4 2x − 8 5. a. lim 2
x → 5 x + x − 30
Dengan substitusi langsung: Dengan substitusi langsung:
x 2 − x − 12 42 − 4 − 12 0
lim = = (tak tentu)
lim x 2 − 25
=
52 − 25
x→4 2x − 8 2× 4 − 8 0 2
2
x → 5 x + x − 30 5 + 5 − 30
Dengan memfaktorkan:
25 − 25
x 2 − x − 12 = 25 + 5 − 30
lim
x→4 2x − 8
0
(x 4)(x + 3) = (tak tentu)
0
= lim 2(x − 4)
x→4
Dengan memfaktorkan:
x+3 4+ 3 7
= lim = = x 2 − 25 (x + 5)(x − 5)
x→4 2 2 2 lim = lim
x → 5 x 2 + x − 30 x → 5 (x + 6)(x − 5)
x 2 − x − 12 7 x+5
Jadi, lim = . = lim
x→4 2x − 8 2
x→5 x+6
4x 2 − 1 5+5 10
b. lim 2 = =
x→
1 6x − 7x + 2 5+6 11
2
x 2 − 25 10
Dengan substitusi langsung: Jadi, lim = .
2
x → 5 x + x − 30 11
1
4x 2 − 1 4 × ( 2 )2 − 1
lim = 3x − 1
1 2
6x − 7x + 2 1
6 × ( 2 )2 −7×
1
+2
b. lim
x→ 2 x→
1 9x2 − 1
2 3
0 Dengan substitusi langsung:
= (tak tentu)
0
1
3x − 1 3× 3 − 1 1− 1 0
Dengan memfaktorkan: lim = 1
= 1− 1 = (tak tentu)
x→
1 9x2 − 1 9 × ( 3 )2 −1 0
2
4x − 1 (2x + 1)(2x − 1) 3
lim = lim
x→
1 6x 2 − 7x + 2 x→
1 (3x − 2)(2x − 1) Dengan memfaktorkan:
2 2
3x − 1 3x − 1
2x + 1 lim = lim
= lim 1 9x2 − 1 1 (3x + 1)(3x − 1)
x→ x→
x→
1 3x − 2 3 3
2
2×
1
+1 1
= 2 = lim
1 x→
1 3x + 1
3× 2
−2 3
1+ 1 2 1
= 3
−2
=
−2
1 = 4 = 1
= 1
2 3× 3 + 1 2
3x − 1
Jadi, lim
4x 2 − 1
= 4. Jadi, lim = 1.
1 6x 2 − 7x + 2 x→
1 9x2 − 1 2
x→ 3
2
3 − (x + 3) (x − 1)( x 2 + 3 + 2)
3(x + 3) = lim
= lim x →1 (x 2 + 3) − 4
x→0 x
2
−x = lim (x − 1)( 2x + 3 + 2)
= lim
3(x + 3) x →1 x −1
x→0 x
(x − 1)( x 2 + 3 + 2)
x×
−1 = lim
3(x + 3) x →1 (x − 1)(x + 1)
= lim
x→0 x
x2 + 3 + 2
−1 = lim
= lim x →1 x +1
x→0 3(x + 3)
12 + 3 + 2 2+ 2 4
−1 1 = = = 2 =2
= 3 × (0 + 3)
= 9 1+ 1 1+ 1
1 1 x −1
x+3
− 3 1 Jadi, lim = 2.
Jadi, lim x
= 9. x →1 2
x +3−2
x→0
x −2
3 + x − 2x c. lim
6. a. lim x→4 2x − 4 − 2
x→3 3− x
Dengan substitusi langsung:
Dengan substitusi langsung:
x −2 4−2 0
3 + x − 2x 3 + 3 − 2× 3 lim = = 0 (tak tentu)
lim = x→4 2x − 4 − 2 2× 4 − 4 − 2
x→3 3− x 3−3
6− 6 0
Mengalikan dengan bentuk sekawan:
= = (tak tentu)
3−3 0 x −2 x+2 2x − 4 + 2
lim × ×
Mengalikan dengan bentuk sekawan: x→4 2x − 4 − 2 x+2 2x − 4 + 2
3 + x − 2x 3 + x + 2x ( x − 2)( x + 2)( 2x − 4 + 2)
lim × = lim
x→3 3− x 3 + x + 2x
x → 4 ( 2x − 4 − 2)( 2x − 4 + 2)( x + 2)
(3 + x) − (2x)
= lim (x − 4)( 2x − 4 + 2)
x → 3 (3 − x)( 3 + x + 2x) = lim
x → 4 ((2x − 4) − 4)( x + 2)
3−x
= lim
x → 3 (3 − x)( 3 + x + 2x) (x − 4)( 2x − 4 + 2)
= lim
x→4 2(x − 4)( x + 2)
1
= lim
x→3 3 + x + 2x 2x − 4 + 2
= lim
x→4 2( x + 2)
1
=
3 + 3 + 2× 3 2× 4 − 4 + 2
=
1 1 6 1 2 × ( 4 + 2)
= = × = 6
6+ 6 2 6 6 12 2+2
4+2 4 1
= = 2 × (2 + 2) = =
3 + x − 2x 1 2 × ( 4 + 2) 8 2
Jadi, lim = 6.
x→3 3− x 12 x −2 1
Jadi, lim = .
x→4 2x − 4 − 2 2
26 Limit Fungsi
3x 2 − 5x − 2 x4 − 81 108
7. lim f(x) = lim Jadi, dapat dibuktikan lim 2 = 7 .
x→2 x→2 x2 − 4 x → 3 2x − 5x − 3
(3x + 1)(x − 2) 9. a. f(x) = 2x 3
= lim
x → 2 (x + 2)(x − 2) f(x + h) = 2(x + h) 3 = 2x + 2h 3
3x + 1 (2x + 2h − 3) − (2x − 3)
= lim lim f(x + h) − f(x) = lim
x→2 x+2 h→0 h h→0 h
3× 2 +1 7 2x + 2h − 3 − 2x + 3
= = = lim
2+2 4 h→0 h
3x 2 − 5x − 2 7 2h
Jadi, lim = . = lim h
x→2 x2 − 4 4 h→0
3x 2 − 6x = lim 2
lim g(x) = lim h→0
x→2 x→2 2− x + 2
=2
3x(x − 2) 2+ x+ 2 b. f(x) = x2 4
= lim ×
x→2 2− x + 2 2+ x+ 2 f(x + h) = (x + h)2 4
= x2 + 2hx + h2 4
3x(x − 2)(2 + x + 2)
= lim = (x2 4) + 2hx + h2
x→2 4 − (x + 2)
lim f(x + h) − f(x)
3x(x − 2)(2 + x + 2) h→0 h
= lim
x→2 −(x − 2)
(x 2 − 4) + 2hx + h2 − (x 2 − 4)
= lim
3x(2 + x + 2) h→0 h
= lim
x→2 −1
x 2 − 4 + 2hx + h2 − x 2 + 4
= lim
3 × 2 × (2 + 2 + 2) h→0 h
=
−1
2hx + h2
= lim
3× 2× 4 h→0 h
= −1
= 24
= lim (2x + h) = 2x + 0 = 2x
2 h→0
3x − 6x
Jadi, lim = 24.
x→2 2− x + 2 10. a. B(x) = 15.500 + 85x + 0,5x2
B(x + h) = 15.500 + 85(x + h) + 0,5(x + h)2
20f(x) − g2 (x)
lim = 15.500 + 85x + 85h + 0,5x2 + hx
x → 2 2f(x)g(x)
+ 0,5h2
lim 20f(x) − lim g2(x) M(x)
x→2 x→2
= B(x + h) − B(x)
lim 2f(x)g(x) = lim
x→2
h→0 h
( )
2
20 × lim f(x) − lim g(x) 15.500 + 85x + 85h + 0,5x2 + hx + 0,5h2 − (15.500 + 85x +
=
x→2 x→2 = lim h
2 × lim f(x) × lim g(x) h→ 0
x→2 x→2
85h + hx + 0,5h2
7
20 × 4 − (−24)2 35 − 576 −541 541 = lim
= = = = h→0 h
7
2 × 4 × ( − 24) −84 −84 84
= lim 85 + x + 0,5h
20f(x) − g2 (x) 541 h→0
Jadi, lim = 84 .
x→2 2f(x)g(x) = 85 + x + 0,5 · 0
= (85 + x) + 0
x4 − 81 (x2 + 9)(x2 − 9)
8. lim 2 = lim = 85 + x
x → 3 2x − 5x − 3 x → 3 (2x + 1)(x − 3) Jadi, biaya marjinal produksi mebel per minggu
(x2 + 9)(x + 3)(x − 3) M(x) = (85 + x) ribu rupiah.
= lim (2x + 1)(x − 3)
x→3 b. Perusahaan memproduksi 10 mebel sehingga
(x 2 + 9)(x + 3) dapat ditulis x = 10.
= lim Biaya marjinal dalam x:
x→3 2x + 1
M(x) = (85 + x) ribu rupiah
(32 + 9)(3 + 3) 18 × 6 108
= = = 7 Untuk x = 10:
2⋅ 3 +1 7
M(10) = (85 + 10) ribu rupiah = 95 ribu rupiah
1
Jadi, nilai lim g(x) = 3. lim 5 + lim
x→∞ x→∞ x
x→∞ = 1
lim 7 − 8 × lim
x→∞ x→∞ x
3. Jawaban: c
Dari grafik terlihat untuk nilai x semakin mengecil 5+0
= 7 − 8×0
tanpa batas (x → –∞), nilai fungsi g(x) akan
mendekati nilai 3 (g(x) → 3). 5
=
7
Jadi, nilai lim g(x) = 3.
x → −∞ 5x + 1 5
Jadi, lim = .
x → ∞ 7x − 8 7
4. Jawaban: b
9. Jawaban: a
10 1
lim 2 = 10 × lim 2 Dengan substitusi langsung:
x→∞ x x→∞ x
2 ∞
= 10 × 0 = 0 lim 4x −2 2x + 1 = (tak tentu)
x→∞ 3x + 2 ∞
10
Jadi, lim 2 = 0. Membagi dengan variabel berpangkat tertinggi:
x→∞ x
2
5. Jawaban: d lim 4x −2 2x + 1 ← Variabel berpangkat tertingginya x2.
x→∞ 3x + 2
Oleh karena lim c = c maka lim 7 = 7.
x→∞ x→∞ 4x 2 − 2x +1
Jadi, lim 7 = 7. = lim x2
x→∞ x→∞ 3x 2 + 2
x2
6. Jawaban: e 2 1
4− +
x x2
lim (x – 5) = lim x – lim 5 = lim 2
x→∞ x→∞ x →∞ x→∞ 3+
x2
=∞–5=∞
1 1
Jadi, lim (x – 5) = ∞. lim 4 − 2 × lim + lim 2
x→ ∞ x→ ∞ x x→ ∞ x
x→∞ = 1
lim 3 + 2 × lim
7. Jawaban: d x→ ∞ x→ ∞ x
2
4 − 2×0 + 0
lim (x2 – 2x + 5) =
x→∞ 3 + 2×0
2 5
= lim x2 × (1 – + ) 4
x→∞ x x2 = 3
2 5
= lim x2 × (1 – lim + lim ) 2 4
x→∞ x→∞ x x→∞ x
2
Jadi, lim 4x −2 2x + 1 = 3 .
x→∞ 3x + 2
1 1
= lim x2 × ( lim 1 – 2 × lim + 5 × lim 2 )
x→∞ x→∞ x→∞ x x→∞ x 10. Jawaban: e
= ∞ × (1 – 2 × 0 + 5 × 0) Dengan substitusi langsung:
=∞×1=∞ x2 − 1
lim = ∞
∞
(tak tentu)
x → ∞ 2x − 1
Jadi, lim (x2 – 2x + 5) = ∞.
x→∞
28 Limit Fungsi
Membagi dengan variabel berpangkat tertinggi: 4x 2 − 8x + 3
x2 − 1 x2
lim ← Variabel berpangkat tertingginya x2. = lim 12x 2 − 11x + 2
2x −1 x→∞
x→∞ x2
x2 − 1
8 3
= lim x2 4− x
+ 2
x→∞
2x − 1
= lim 11
x
2
x2 x → ∞ 12 − x
+ 2
x
1
1− 1 1
x2 lim 4 − 8 × lim + 3 × lim 2
= lim 2 1 x→∞ x→∞ x x→∞ x
x→∞ − =
x x2 1 1
lim 12 − 11× lim x + 2 × lim 2
1 x→∞ x→∞ x→∞ x
lim 1 − lim 2
x→∞ x→∞ x
= 1 1 4 − 8×0 + 3×0 4 1
2 × lim − lim 2 = 12 − 11× 0 + 2 × 0 = 12 = 3
x→∞ x x→∞ x
1− 0
= (2x − 3)(2x − 1) 1
2× 0 − 0 Jadi, lim = 3.
x→∞ (3x − 2)(4x − 1)
1
= 0 =∞ 13. Jawaban: d
Dengan substitusi langsung:
x2 − 1
Jadi, lim = ∞.
x → ∞ 2x − 1 x 3 + 2x ∞ ∞
lim = = ∞ (tak tentu)
11. Jawaban: a x→∞ 9x 3 + 4 ∞
Dengan substitusi langsung: Membagi dengan variabel berpangkat tertinggi:
2
8x + 2x + 3 ∞
lim = ∞ (tak tentu) x 3 + 2x
3
x → ∞ 2x + 3x − 1 lim
x→∞ 9x 3 + 4
Membagi dengan variabel berpangkat tertinggi:
3
lim
8x 2 + 2x + 3
← Variabel berpangkat tertingginya x3. = lim x 3+ 2x ← Variabel berpangkat tertinggi x3
3
x → ∞ 2x + 3x − 1
x → ∞ 9x + 4
8x2 + 2x + 3 x3 + 2x
x3 x3
= lim 2x3 + 3x −1
= lim
x→∞ x→∞ 9x 3 + 4
x3 x3
8 2 3
+ + 2
x x2 x3 1+
= lim 3 1 = lim x2
x→∞ 2+ − 4
x2 x3 x→∞ 9 + 3
x
1 1 1
8 × lim + 2 × lim 2 + 3 × lim 3
x →∞ x x →∞ x x →∞ x 1
= 1 1 lim 1 + 2 × lim 2
lim 2 + 3 × lim − lim x→∞ x→∞x
x →∞ x →∞ x
2
x →∞ x
3
= 1
9+ 4 × lim 3
x→∞x
8×0 + 2×0 + 3×0 0
= = 2
=0
2 + 3×0 − 0
1+2×0
2 =
Jadi, lim 8x + 2x + 3 = 0.
9+4×0
x → ∞ 2x 3 + 3x − 1
1
=
12. Jawaban: b 9
Dengan substitusi langsung: 1
= 3
(2x − 3)(2x − 1) 4x 2 − 8x + 3 ∞
lim = lim = (tak tentu)
x → ∞ (3x − 2)(4x − 1)
2
x → ∞ 12x − 11x + 2 ∞
x 3 + 2x 1
Membagi dengan variabel berpangkat tertinggi: Jadi, lim = 3.
x→∞ 9x 3 + 4
(2x − 3)(2x − 1)
lim
x → ∞ (3x − 2)(4x − 1)
4x 2 − 8x + 3
= lim 2 ← Variabel berpangkat tertingginya x2.
x → ∞ 12x − 11x + 2
Membagi dengan variabel berpangkat tertinggi: Membagi dengan variabel berpangkat tertinggi:
3
9x − 2
lim ← Variabel berpangkat tertinggi x atau x 3 2 6x
x→∞ 4x 3 + 5 lim ← Variabel berpangkat
x→∞ 4x 2 + 2x − 5 x2 .
tertinggi x atau
9x − 2
3 6x
= lim x2
= lim x
x→∞ 4x 3 + 5 2
4x + 2x − 5
3
x→∞
x2 x
9 2
−
1 3
6
= lim x2 x2
= lim 5
x→∞ 4x 3
+ 53 x→∞ 4 +2−
x
x3 x
1 1 lim 6
9 × lim − 2 × lim x→∞
x→∞ 1 x→∞ 3
= 1
= x2 x2 lim 4 + lim 2 − 5 × lim
lim 4 + 5 × lim
1 x→∞ x→∞ x→∞x
x→∞ x → ∞ x3
30 Limit Fungsi
6 6 3 Membagi dengan variabel berpangkat tertinggi:
= = 4 = 2
4 + 2 − 5×0 2x − 7
= lim 2
x
6x 3 x→∞ x − 4x + 1 + x 2 − 6x + 8
Jadi, lim = 2. x
x→∞ 4x 2 + 2x − 5 7
2−
= lim x
18. Jawaban: b x→∞ 1−
4
+
1
+ 1−
6
+
8
x x2 x x2
Dengan substitusi langsung:
lim ( x 2 – x2 + x ) lim 2 − 7 × lim
1
x→∞ x→∞ x→∞ x
= 1 1 1 1
lim 1 − 4 × lim + lim + lim 1− 6 × lim + 8 × lim
= lim x 2 – lim x 2 + x = ∞ – ∞ (tak tentu) x→∞ x→∞ x x→∞ x
2
x→∞ x→∞ x x→∞ x
2
x→∞ x→∞
1 12x − 10
1 = lim ← Variabel
=– =–2 x→∞ 9x 2 + 16x − 7 + 9x 2 + 4x + 3 berpangkat
1+ 1+0
tertinggi x
1
Jadi, lim ( x 2 – x2 + x ) = – . atau x2
x→∞ 2
Membagi dengan variabel berpangkat tertinggi:
19. Jawaban: d
12x − 10
x
Dengan substitusi langsung: = lim 2
9x + 16x − 7 + 9x 2 + 4x + 3
x→∞
x
lim ( x 2 − 4x + 1 − x 2 − 6x + 8) = ∞ – ∞ (tak tentu)
x→∞ 12 −
10
x
Mengalikan dengan bentuk sekawan: = lim 16 7 4 3
x→∞ 9+ − + 9+ +
x x2 x x2
= lim ( x 2 − 4x + 1 − x 2 − 6x + 8) 1
x→∞ lim 12 − 10 × lim
x →∞ x
= 1
x →∞
1 1 1
lim 9 + 16 × lim x − 7 × lim + lim 9 + 4 × lim + 3 × lim
x 2 − 4x + 1 + x 2 − 6x + 8 x→∞ x
2
x→∞ x x→∞ x
2
× x→∞ x→∞ x→∞
x 2 − 4x + 1 + x 2 − 6x + 8
12 − 10 × 0
=
(x 2 − 4x + 1) − (x 2 − 6x + 8) 9 + 16 × 0 + 7 × 0 + 9 + 4 × 0 + 3 × 0
= lim
x→∞ x 2 − 4x + 1 + x 2 − 6x + 8 12
= 9+ 9
2x − 7
= lim ← Variabel berpangkat
x→∞ x 2 − 4x + 1 + x 2 − 6x + 8 12 12
tertinggi x atau x2 = = 6 =2
3+3
lim 2
x + x2 − 5
lim (x − x 2 − 5) ×
x →∞
= 1 1 1
x→∞
2
x+ x −5 lim 4 − 2 × lim x + lim 2 + lim 2 − lim
x→∞ x→∞ x→∞ x x→∞ x→∞ x
x 2 − (x 2 − 5) 2 2 1
= lim 2 = = 4 = 2
x→∞ x + (x − 5) 4 − 2×0 + 0 + 2 − 0
5 1
= lim 2 ← Variabel berpangkat tertinggi x atau x2 Jadi, lim ( 4x 2 − 2x + 1 – 2x + 1)) = 2 .
x → ∞ x+ x −5 x→∞
5×0 −10x − 13
= 1 + 1− 5 × 0 = lim 2
← Variabel berpangkat tertinggi x
x→∞ x − 2x + 3 + (x + 4)
0 Membagi dengan variabel berpangkat tertinggi:
= 1+ 1 = 0
−10x − 13
= lim x
Jadi, lim (x − x 2 − 5) = 0. x→∞ x 2 − 2x + 3 + (x + 4)
x→∞ x
−10 − 13
22. Jawaban: b = lim x
2 3 4
Dengan substitusi langsung: x→∞ 1− x + + 1+
x2 x
1
lim ( 4x 2 − 2x + 1 – 2x + 1)) = ∞ – ∞ (tak tentu) lim ( −10) − 13 × lim
x →∞ x
x→∞ = x →∞
1 1 1
lim 1 − 2 × lim x + 3 × lim 2 + lim 1 + 4 × lim
x →∞ x →∞ x →∞ x x →∞ x →∞ x
Mengalikan dengan bentuk sekawan:
−10 − 13 × 0 −10 −10
lim ( 4x 2 − 2x + 1 − (2x − 1)) =
1− 2 × 0 + 3 × 0 + 1+ 4 × 0
= =
2
= –5
x→∞ 1+1
32 Limit Fungsi
Mengalikan dengan bentuk sekawan: 21
−42 −
= lim x
( )
2
(x − 2) + x − 2
= lim ((x – 2) – x2 − 2 ) × 2
x→∞ 9−
12
x
+
4
x2
+ 3+ x
5
x→∞ (x − 2) + x − 2
1
lim (−42) − 21× lim
(x − 2)2 − ( x 2 − 2)2 x→∞ x→∞ x
= lim = 1 1 1
x→∞ (x − 2) + x 2 − 2 lim 9 − 12 × lim + 4 × lim 2 + lim 3 + 5 × lim
x→∞ x→∞ x x→∞ x x→∞ x →∞ x
x 2 − 4x + 4 − x 2 + 2
= lim −42 − 21× 0
x→∞ (x − 2) + x 2 − 2 = 9 − 12 × 0 + 4 × 0 + (3 + 5 × 0)
−4x + 6 −42 − 0
= lim ← Variabel tertinggi x atau x2
x → ∞ (x − 2) + x2 − 2 = 9 − 0 + 0 + (3 + 0)
Membagi dengan variabel berpangkat tertinggi:
−42
−4x + 6 = 3 + 3 = –7
= lim x
x→∞ (x − 2) + x 2 − 2
x Jadi, lim ( (3x − 2)2 – 3x – 5) = –7.
x→∞
6
−4 +
= lim x 26. Jawaban: b
2 2
x→∞ 1−
x
+ 1−
x 2 Dengan substitusi langsung:
1 lim ( 4x 2 − 3x – 2x – 1)
lim (−4) + 6 × lim x→∞
x→∞ x→∞ x
=
1 − 2 × lim
1
+ 1 − 2 × lim
1 = ∞ – ∞ (tak tentu)
2
x→∞ x x→∞ x
Mengalikan dengan bentuk sekawan:
−4 + 6 × 0
= 4x 2 − 3x + (2x + 1)
1− 2 × 0 + 1− 2 × 0 lim 4x 2 − 3x – (2x + 1) ×
x→∞
4x 2 − 3x + (2x + 1)
−4 − 0 −4
= = 1 + 1 = –2
1 − 0 + 1− 0 ( 4x 2 − 3x ) − (2x + 1)2
= lim
Jadi, lim ((x – 2) – x 2 − 2 ) = –2. x→∞ 4x 2 − 3x + (2x + 1)
x→∞
(4x 2 − 3x) − (4x 2 + 4x + 1)
25. Jawaban: e = lim
x→∞ 4x 2 − 3x + (2x + 1)
Dengan substitusi langsung:
−7x − 1
lim ( (3x − 2)2 – 3x – 5) = ∞ – ∞ (tak tentu) = lim ← Variabel tertinggi x atau x2
x→∞ x→∞ 4x 2 − 3x + (2x + 1)
Mengalikan dengan bentuk sekawan:
Membagi dengan variabel berpangkat tertinggi:
2
lim ( (3x − 2) – 3x – 5) −7x −1
x→∞ x
= lim 4x 2 − 3x + (2x +1)
x→∞
2 x
(3x − 2) + (3x + 5)
= lim ( (3x − 2)2 – (3x + 5)) ×
x→∞ (3x − 2)2 + (3x + 5) −7 −
1
x
= lim 3 1
(3x − 2)2 − (3x + 5)2 x→∞ 4− + (2 + x )
= lim x
x→∞ (3x − 2)2 + (3x + 5)
1
lim (−7) − lim
x→∞ x→∞ x
9x 2 − 12x + 4 − 9x 2 − 30x − 25 =
= lim lim 4 − 3 × lim
1
+ ( lim 2 + lim
1
)
x →∞ 9x 2 − 12x + 4 + (3x + 5) x→∞ x→∞ x x→∞ x→∞ x
−42x − 21 −7 − 0
= lim ← Variabel tertinggi x atau x 2 =
x→∞ 9x 2 − 12x + 4 + (3x + 5) 4 − 3 × 0 + (2 + 0)
Membagi dengan variabel berpangkat tertinggi: −7 7
= 2+2 = – 4
−42x − 21
= lim x
7
x→∞ 9x2 −12x + 4 + (3x + 5) Jadi, lim ( 4x 2 − 3x – 2x – 1) = – 4 .
x x→∞
= lim x
36x 2 +18x + 36x 2
lim x(x – x 2 − 16 ) = lim (x2 – x x 2 − 16 ) x→∞
x
x→∞ x→∞
x + x 2 − 16 lim 18
lim x(x – x 2 − 16 ) × = x→∞
x→∞ x + x 2 − 16 1
36 + 18 × lim + lim 36
x→∞ x x→∞
x(x 2 − (x 2 − 16))
= lim 18
x→∞ x + x 2 − 16 =
36 + 18 × 0 + 36
x × 16 18
= lim ← Variabel tertinggi x atau x 2 =
x→∞ x+ x 2 − 16 36 + 36
18 18 3
Membagi dengan variabel berpangkat tertinggi: = = 12 = 2
6+6
16x
x 3
= lim x+ x 2 −16
Jadi, lim ( 4x + 2 – 4x )( 9x ) = 2 .
x→∞ x→∞
x
29. Jawaban: c
16
= lim Dengan substitusi langsung:
16
x → ∞ 1+ 1− x ∞
x2 lim = ∞ (tak tentu)
x → ∞ 2x − x
lim 16
x→∞ Mengalikan dengan bentuk sekawan:
= 1
lim 1 + lim 1 − 16 × lim 2 x
x→∞ x→∞ x→∞ x lim
x → ∞ 2x − x
16
=
1 + 1 − 16 × 0 x 2x + x
= lim ×
16 x → ∞ 2x − x 2x + x
=
1+ 1
2x 2 + x x
16 = lim 2 ← Variabel berpangkat tertingginya x2.
= =8 x → ∞ 4x − x
2
Membagi dengan variabel berpangkat tertinggi:
Jadi, lim x(x – x 2 − 16 ) = 8.
x→∞ 2x 2 + x x
x2
28. Jawaban: c = lim 4x 2 − x
x→∞
x2
Dengan substitusi langsung: 1
2+
lim ( 4x + 2 – 4x )( 9x ) = lim 1
x
x→∞ x→∞ 4 −x
1
= lim ( (4x + 2) × 9x – 4x × 9x ) = ∞ – ∞ (tak tentu) lim 2 +
x→∞
lim
x→∞ x
x→∞ = 1
lim 4 − lim
Mengalikan dengan bentuk sekawan: x→∞ x→∞ x
lim ( 4x + 2 – 4x )( 9x ) 2+ 0 2 1
x→∞ = = 4 = 2
4−0
= lim ( (4x + 2)9x – 4x × 9x ) Jadi, lim
x
= 2.
1
x→∞
x → ∞ 2x − x
18x
= lim ← Variabel tertinggi x atau x2
x→∞ 36x 2 + 18x + 36x 2
34 Limit Fungsi
Mengalikan dengan bentuk sekawan: c. 1) Dari grafik terlihat untuk nilai x yang
9x − 2 2 semakin membesar tanpa batas nilai f(x)
lim · x + 4x − 3x juga semakin membesar tanpa batas.
x→∞ x− 4x 2 − 3x x + 4x 2 − 3x
Jadi, lim f(x) = ∞.
(9x − 2)(x + 4x 2 − 3x) x→∞
= lim
x→∞ x 2 − (4x 2 − 3x) 2) Dari grafik terlihat untuk nilai x yang
2 2 2
semakin mengecil tanpa batas nilai f(x)
= lim 9x − 2x + 9x 4x 2 − 3x − 2 4x − 3x semakin membesar tanpa batas.
x→∞ −3x + 3x
Jadi, lim f(x) = ∞.
2 4 3 2 x → −∞
= lim 9x − 2x + 9 4x 2− 3x − 2 4x − 3x
x→∞ −3x + 3x
← Variabel berpangkat tertinggi x2 atau x4 2. a. lim (2x6 – 5x3 + 1)
x→∞
Membagi dengan variabel berpangkat tertinggi: 5 1
= lim x6(2 – + )
2 4 3
9x − 2x + 9 x − 3x − 2 4x − 3x 2 x→∞ x3 x6
x2 1 1
= lim −3x 2 + 3x = lim x6( lim 2 – 5 × lim 3
+ lim 6
)
x→∞ x→∞ x→∞ x→∞ x x →∞ x
x2
2 3 4 3 = ∞(2 – 5 × 0 + 0) = ∞(2) = ∞
9− x +9 4− x −2 −
x2 x3
= lim 3 Jadi, lim (2x6 – 5x3 + 1) = ∞.
x→∞ −3 + x x→∞
1 1 1 1 10 − 2x + 3x 2
lim 9 − 2 × lim + 9 4 × lim − 2 4 × lim 2 − 3 × lim b. lim
= x→∞ x→∞ x x→∞ x x→∞ x x →∞ x3 x→∞ x5
1
lim (−3) + 3 lim
x→∞ x→∞ x 10 2 3
= lim ( 5 – 4 + )
x→∞ x x x3
9 − 2×0 + 9 4 − 3×0 − 2 4×0 − 3×0
= 1 1 1
−3 + 3 × 0
= 10 × lim 5
– 2 × lim 4 + 3 × lim 3
9 − 0 + 9×2 − 2×0 27 x →∞ x x →∞ x x →∞ x
= = −3 = –9
−3 + 0 = 10 × 0 – 2 × 0 + 3 × 0 = 0
9x − 2 10 − 2x + 3x 2
Jadi, lim = –9. Jadi, lim = 0.
x → ∞ x − 4x 2 − 3x x→∞ x5
1 1 = 12 × 0 − 4 × 0 − 5
7 × lim − 2 × lim
2
6×0 + 0 −1
x→∞x x→∞x
= 1
lim 1 − lim 4 0−0−5
x→∞ x→∞x =
0 + 0 −1
7 × 0−2 × 0 −5
= 1− 0 = =5
−1
0
= 1 =0 (6 + 5x)(2 − x)
Jadi, lim = 5.
x → ∞ (2 + x)(3 − x)
3 2
Jadi, lim 7x 4− 2x = 0. c. Dengan substitusi langsung:
x→∞ x −1
(x + 2)(2x 2 − x − 6)
lim
4. a. Dengan substitusi langsung: x→∞ 3x 2 (x − 4)
12x − 6 ∞ 3 2 2
lim
x → ∞ 5 − 3x
= ∞ (tak tentu) = lim 2x + 4x −3x − 2x2 − 6x − 12
x→∞ 3x − 12x
Membagi dengan variabel tertinggi: 3 2
= lim 2x + 3x − 8x − 12
12x − 6 x→∞
3 2
3x − 12x
lim ← Variabel berpangkat tertinggi x
x → ∞ 5 − 3x
∞
12x − 6
= ∞ (tak tentu)
= lim x
5 − 3x Membagi dengan variabel berpangkat tertinggi:
x →∞ x
(x + 2)(2x 2 − x − 6)
12 −
6 lim
x x→∞ 3x 2 (x − 4)
= lim 5
x→∞ x
−3
3 2
1
= lim 2x + 3x
3
− 8x − 12
2
← Variabel berpangkat
lim 12 − 6 × lim x→∞ 3x − 12x tertinggi x3
x→∞ x→∞x
= 1 3 8 12
5 × lim − 3 2+ x − −
x→∞x x2 x3
= lim 12
x→∞ 3− x
12 − 6 × 0 12
= 5 × 0 − 3 = −3 = –4
2x3 + 3x2 − 8x −12
x3
12x − 6 = lim
Jadi, lim = –4. x→∞
3x3 −12x2
x → ∞ 5 − 3x x3
∞ 2 + 3 × 0 − 8 × 0 − 12 × 0 2
= ∞ (tak tentu) = =
3 − 12 × 0 3
Membagi dengan variabel berpangkat tertinggi:
(x + 2)(2x 2 − x − 6) 2
(6 + 5x)(2 − x) Jadi, lim = .
lim x→∞ 3x 2 (x − 4) 3
x → ∞ (2 + x)(3 − x)
36 Limit Fungsi
5. a. Dengan substitusi langsung: 1 1
= 3 =
3 3 8 2
3x + 2 3x + 2
lim = xlim
x → ∞ 5−x →∞ 5−x
x2 + x + 3 1
Jadi, lim 3
(2x − 3)(4x + 1)
= .
3
∞ x→∞ 2
∞
= ∞ (tak tentu) =
∞
6. a. Dengan substitusi langsung
Membagi dengan variabel berpangkat
tertinggi: 4x − 1 ∞
lim = ∞ (tak tentu)
3 x→∞ x2 − 1
3x + 2
lim Membagi dengan variabel berpangkat tertinggi
x → ∞ 5−x
3 4x − 1
3x + 2 lim ← Variabel berpangkat tertinggi x atau x2
= xlim ← Variabel berpangkat tertinggi x x→∞ x2 − 1
→∞ 5 − x
3 4x −1
3x + 2 x
= lim x = lim
x →∞ 5− x x→∞ x 2 −1
x x
1
3 4−
3+ x
2
x
= lim = lim 1
x →∞ 5 − 1 x→∞ 1−
x x2
1
lim 4 − lim
lim 3 + 2 × lim 1
3 x →∞ x →∞ x
=
x →∞ x →∞ x
lim 1− lim
1
= 5 ⋅ lim 1 − lim 1 x →∞ x →∞ x
2
x →∞ x x →∞
4−0 4
3 + 2×0
3 = 1− 0
= 1 =4
=
5×0 −1
4x − 1
= (–3)3 = –27 Jadi, lim = 4.
x→∞ x2 − 1
3
3x + 2
Jadi, lim = –27. b. Dengan substitusi langsung:
x → ∞ 5−x
3 x3 + 3 ∞
b. Dengan substitusi langsung: lim = ∞ (tak tentu)
x → ∞ x(x − 2)
x2 + x + 3 3 x3 + 3
lim 3
(2x − 3)(4x + 1)
= lim ← Variabel berpangkat tertinggi x3
x →∞ x→∞ x3 − 2 x
x2 + x + 3 3 x3 + 3
= 3 lim ← Variabel berpangkat tertinggi x2 x3
2
x → ∞ 8x − 10x − 3 = lim
x→∞ x3 − 2 x
x3
x2 + x + 3
lim x2
= 3
8x 2 −10x − 3 3+
3
x→∞
x2 = lim x3
2
x→∞ 1−
x
1
1+ + 32
x
= 3 lim 10
x
lim 3 + 3 ×
1
lim 3
x→∞ 8− − 32
x x x→∞ x→∞x
= 1
1− 2 × lim
1 1 x→∞x
lim 1 + lim + 3 × lim 2
x→∞ x→∞x x→∞x
= 3 1 1 3+0
lim 8 − 10 × lim − 3 × lim 2 3 + 3× 0
x→∞ x→∞x x→∞x
= = =3
1− 2 × 0 1− 0
1+ 0 + 3 × 0 3 x3 + 3
= 3
Jadi, lim = 3.
8 − 10 × 0 − 3 × 0 x → ∞ x(x − 2)
2x − (2x + 1) 8 8
= lim = = =∞
2x + 2x + 1 0+ 0−0 0
x→∞
−1 Jadi, lim ( 3 x – x − 4 ) = ∞.
= lim ← Variabel berpangkat x→∞
x→∞ 2x + 2x + 1
tertinggi x
8. a. Dengan substitusi langsung:
Membagi dengan variabel berpangkat tertinggi:
lim ( x 2 − x 2 − 4x − 9) = ∞ – ∞ (tak tentu)
−1 x→∞
x
= lim 2x + 2x + 1
Mengalikan dengan bentuk sekawan:
x→∞
x
x 2 + x 2 − 4x − 9
−1
lim ( x 2 − x 2 − 4x − 9) ×
x→∞ x 2 + x 2 − 4x − 9
x
= lim 1
x→∞ 2 + 2+ x x 2 − (x 2 − 4x − 9)
= lim ← Variabel berpangkat
x→∞ x 2 + x 2 − 4x − 9 tertinggi x
1
− lim
x →∞ x 4x + 9
= 1 = lim
lim 2 + 2 + lim x→∞ x 2 + x 2 − 4x − 9
x →∞ x →∞ x
8x + 4 lim x(x – x2 − 4 )
= lim ← Variabel berpangkat tertinggi x x→∞
x→∞ 3 x + x − 4
Membagi dengan variabel berpangkat tertinggi: = lim (x2 – x x 2 − 4 )
x→∞
8x + 4
=∞–∞
= lim x
x→∞ 3 x + x−4 Mengalikan dengan bentuk sekawan:
x
(x + x 2 − 4)
8+
4
lim x(x – x2 − 4 ) ×
= lim 3 1
x
4
x→∞ (x + x 2 − 4)
x→∞ + −
x x x2
x(x 2 − (x 2 − 4))
= lim
x→∞ x + x2 − 4
38 Limit Fungsi
4x b. Dengan substitusi langsung:
= lim 2
← Variabel berpangkat tertinggi x
x→∞ x+ x −4
lim ( 2x 2 + x − 2x 2 − 5) = ∞ – ∞ (tak tentu)
Membagi dengan variabel berpangkat tertinggi: x→∞
= lim
4 2x 2 + x + 2x 2 − 5
x → ∞ 1+ 1− 4 ·
x
2x 2 + x + 2x 2 − 5
1
lim (2x – 1 – 4x 2 + x − 2 ) = ∞ – ∞ (tak tentu) lim 1 + 5 × lim
x→∞ x→∞ x→∞x
= 1 1
Mengalikan dengan bentuk sekawan: lim 2 + lim + 2 − 5 × lim 2
x→∞ x→∞x x→∞x
lim (2x – 1 – 4x 2 + x − 2 ) 1+ 5 × 0
x→∞
=
2 + 0 + 2 − 5×0
1
2x − 1 + 4x 2 + x − 2 = 2+ 2
× 2
2x − 1+ 4x + x − 2
1 2 1
= 2 2 × = 4 2
(2x − 1)2 − (4x 2 + x − 2) 2
= lim
x→∞ 2x − 1+ 4x 2 + x − 2 1
Jadi, lim ( 2x 2 + x − 2x 2 − 5) = 4 2 .
2 2 x→∞
4x − 4x + 1 − 4x − x + 2
= lim
x→∞ 2
2x − 1 + 4x + x − 2 10. a. Hari pertama pekerja bekerja maka h = 1.
−5x + 3 300h 300 × 1
= lim lim =
2 h → 1 2h + 3 2 × 1+ 3
x → ∞ 2x − 1+ 4x + x − 2
Membagi dengan variabel berpangkat tertinggi: 300
= 5
3
−5 + x = 60 kaos
= lim 1 1 2
x → ∞ 2− x + 4+ x − 2
x
Jadi, diharapkan setiap pekerja baru dapat
menghasilkan 60 kaos pada hari pertama ia
lim (−5) + 3 × lim
1 bekerja.
x→∞ x→∞x
= 1 1 1 b. 30 hari setelah pekerja bekerja maka h = 30.
lim 2 − lim + 4 + lim − 2 × lim 2
x→∞ x→∞x x→∞x x →∞ x 300h 300 × 30
lim =
h → 30 2h + 3 2 × 30 + 3
−5 + 3 × 0
= = 142,857
2 − 0 + 4 + 0 − 2× 0
≈ 142 kaos
−5 5
= =–4 Jadi, diharapkan pekerja menghasilkan
2+ 2
5
142 kaos per hari setelah bekerja 30 hari.
Jadi, lim (2x – 1 – 4x 2 + x − 2 ) = – 4 .
x→∞
300h
300h
Jadi, diharapkan pekerja dapat menghasilkan
lim = lim h
2h 3 150 kaos per hari setelah bekerja puluhan
h → ∞ 2h + 3 h→∞ h
+
h
tahun.
300
= lim 3
h→∞ 2 + h
Dari grafik terlihat untuk nilai x mendekati 4 dari 2) Dari grafik terlihat lim g(x) = 6 dan
kanan grafik fungsi f(x) mendekati 0 sehingga x → −2−
dapat dituliskan lim + f(x) = 0. lim g(x) = 4. Oleh karena lim g(x) ≠
x→4 x → −2+ x → −2−
lim f(x) = lim f(x) = 0 maka lim g(x) maka lim g(x) tidak ada.
Oleh karena x → −2+ x → −2
x → 4− x → 4+
Diperoleh pernyataan pada pilihan b salah.
lim f(x) = 0.
x→4
3) Dari grafik terlihat lim g(x) = 0 dan
2. Jawaban: e x → 0−
Dari grafik terlihat untuk nilai x mendekati 5 dari
lim g(x) = 0. Oleh karena lim g(x) =
kiri grafik fungsi f(x) mendekati ∞ sehingga dapat x → 0+ x → 0+
dituliskan lim − f(x) = ∞. lim g(x) = 0 maka lim g(x) = 0.
x→5 x → 0− x→0
Oleh karena lim − f(x) ≠ lim + f(x) maka lim f(x) lim g(x) = 4. Oleh karena lim g(x) =
x→5 x→5 x→5 x → 2+ x → 2−
Grafik fungsi g(x) = x2 untuk –2 < x < 2. 5) Dari grafik terlihat untuk nilai x yang semakin
2x untuk x > 2. membesar tanpa batas nilai fungsi g(x) juga
sebagai berikut. membesar tanpa batas sehingga dapat
Y dituliskan lim g(x) = ∞.
x→∞
5
=0
4 x →1 x +4 1 +4
2x 2 + x − 3
X Jadi, lim 2 = 0.
–2 0 2 4 x →1 x +4
40 Limit Fungsi
5. Jawaban: a Dengan memfaktorkan:
x 2 + 8x − 20 (x − 2)(x + 10)
lim (3 × f(x) – g2(x)) lim 2 = lim
x→c x → 2 x − 5x + 6 x → 2 (x − 2)(x − 3)
x + 10
= lim 3 × f(x) – lim g2(x) = lim
x→c x→c x→2 x−3
2 + 10 12
= 3 × lim f(x) – ( lim g(x))2 = = −1 = –12
x→c x→c 2−3
= 3 × (–4) – 22 = –12 – 4 = –16 x 2 + 8x − 20
Jadi, lim 2 = –12.
x → 2 x − 5x + 6
Jadi, lim (3 f(x) – g2(x)) = –16.
x→c 10. Jawaban: e
6. Jawaban: b Dengan subtitusi langsung:
Dengan substitusi langsung: 5x 2 + 9x − 2 5 × (−2)2 + 9 × (−2) − 2
lim =
3x + 3 x → −2 x+2 −2 + 2
lim 3x + 3 lim
= 0
x→5 x−3 x→5 x−3 = 0 (tak tentu)
3×5+3
= Dengan memfaktorkan:
5−3
5x 2 + 9x − 2 (5x − 1)(x + 2)
lim = lim
= 18
= 9 =3 x → −2 x+2 x → −2 x+2
2
= lim (5x – 1)
x →−2
3x + 3
Jadi, lim = 3. = 5 × (–2) – 1 = –11
x→5 x−3
5x 2 + 9x − 2
7. Jawaban: d Jadi, lim = –11.
x → −2 x+2
Dengan substitusi langsung:
1 1 11. Jawaban: a
4x 3 + 8x 3 4x 3 + 8x 3 Dengan substitusi langsung:
lim = lim
x→2 x + 4 x → 2 x + 4 x −1 1− 1 0
lim = = 0 (tak tentu)
1 2
x → 1 x − 5x + 4 12 − 5 × 1 + 4
23 + 8 × 2 3
= Dengan memfaktorkan:
2+4
1 x −1 x −1
4×8 + 8 × 2 3 lim 2 = lim (x − 1)(x − 4)
= x → 1 x − 5x + 4 x →1
6 1 1 1
1 1
= lim x − 4 = 1− 4 = – 3
x →1
48 3
= = (8) = 2 3
x −1 1
6 Jadi, lim = –3.
2
1 x → 1 x − 5x + 4
4x 3 + 8x 3
Jadi, lim = 2. 12. Jawaban: d
x→2 x + 4
Dengan substitusi langsung:
8. Jawaban: e x3 − x (−1)3 − (−1) 0
Dengan substitusi langsung: lim = = (tak tentu)
x → −1 x + 1 (−1) + 1 0
2x − 8 2×4 − 8 0 Dengan memfaktorkan:
lim 2 = = (tak tentu)
x→4 x − 16 42 − 16 0
x3 − x x(x 2 − 1)
lim = lim
Dengan memfaktorkan: x → −1 x + 1 x → −1 x + 1
2x − 8 2(x − 4) x(x + 1)(x − 1)
lim 2
= lim = lim
x → 4 x − 16 x → 4 (x + 4)(x − 4) x → −1 x +1
2 2 2 1
= lim = = = = lim x(x – 1)
x→4 x +4 4+4 8 4 x → −1
2x − 8 1
Jadi, lim 2 = . = (–1) × (–1 – 1)
x → 4 x − 16 4
= (–1) × (–2) = 2
9. Jawaban: e
Dengan substitusi langsung: x3 − x
Jadi, lim = 2.
2 2 x → −1 x + 1
x + 8x − 20 2 + 8 × 2 − 20 0
lim = = (tak tentu)
2
x → 2 x − 5x + 6 22 − 5 × 2 + 6 0
= lim
12 − 2(x + 1) 18. Jawaban: b
x → 5 (x − 5)(x + 1) Dengan substitusi langsung:
10 − 2x x−3 3−3 0
= lim lim = = 0 (tak tentu)
x → 5 (x − 5)(x + 1) x→ 3 3x − 3 3·3 −3
−2(x − 5)
= lim Mengalikan dengan bentuk sekawan:
x → 5 (x − 5)(x + 1)
x−3 3x + 3
−2 −2 2 1 lim ×
= lim = 5 +1 = – 6 = – 3 x→ 3 3x − 3 3x + 3
x → 5 x +1
2 1 (x − 3)( 3x + 3)
Jadi, lim
12
− = –3. = lim
x → 5 x − 4x − 5
2 x − 5 x→ 3 3x − 9
x−3
Jadi, lim = = 2.
x→ 3 3x − 3
42 Limit Fungsi
19. Jawaban: b 4 6
2 − x + x2
Dengan substitusi langsung: = lim 2 2
0 x→∞ + −6
3 − 4x + 1 3−3
= 3 − 4× 2 +1 = x2 x
lim = 0 (tak tentu)
x→2 x−2 2−2 2−2 1 1
lim 2 − 4 × + 6 × lim 2
x→∞ x x→∞x
Mengalikan dengan bentuk sekawan: = 1 1
lim 2 + 2 × lim − lim 6
3 − 4x + 1 3 + 4x + 1 x →∞ x x→ ∞ x x→∞
lim ×
x→2 x−2 3 + 4x + 1
2 − 4×0 + 6×0 2 1
9 − (4x + 1)
= = −6 = – 3
2×0 + 2×0 − 6
= lim
x → 2 (x − 2)(3 + 4x + 1) 2x 2 − 4x − 6 1
−4(x − 2)
Jadi, lim 2 = –3 .
x → ∞ 2 + 2x − 6x
= lim
x → 2 (x − 2)(3 + 4x + 1) 22. Jawaban: d
−4 Dengan substitusi langsung:
= lim 3 + 4x + 1
x→2 (1 − 3x)2 ∞
−4 −4 4 2 lim = ∞ (tak tentu)
= = = –6 = –3 x → ∞ (3x − 1)(2x − 3)
3 + 4×2 +1 3+3
2
Membagi dengan variabel berpangkat tertinggi:
Jadi, lim 3 − 4x + 1 = – 3 . (1 − 3x)2
x→2 x−2 lim
x → ∞ (3x − 1)(2x − 3)
20. Jawaban: e
Dengan substitusi langsung: 1 − 6x + 9x 2
= lim 2
← Variabel berpangkat tertingginya x2.
x→ ∞ 6x − 11x + 3
lim x+6− 2−x −2 + 6 − 2 − (−2)
x → −2 x+2
= −2 + 2 1 − 6x + 9x2
x2
= lim 2
2−2 0 x → ∞ 6x − 11x + 3
= 0
= 0
(tak tentu) x2
1 6
− +9
Mengalikan dengan bentuk sekawan: = lim x2 x
x → ∞ 6 − 11 + 3
lim x+6− 2−x x+6+ 2−x x x2
x → −2 x+2
× x+6+ 2−x 1 1
lim 2 − 6 × lim
+ lim 9
x→∞x x→∞x x→∞
(x + 6) − (2 − x) = 1 1
= xlim
→ − 2 (x + 2)( x + 6 + 2 − x )
lim 6 − 11× lim + 3 × lim 2
x→∞ x→∞x x→∞x
0 − 6×0 + 9 9 3
2x + 4 = 6 + 11× 0 + 3 × 0 = 6 = 2
= xlim
→ − 2 (x + 2)( x + 6 + 2 − x )
(1 − 3x)2 3
2(x + 2) Jadi, lim = 2.
= xlim x → ∞ (3x − 1)(2x − 3)
→ − 2 (x + 2)( x + 6 + 2 − x )
23. Jawaban: b
2 Dengan substitusi langsung:
= xlim
→ −2 x+6 + 2−x
(1 − 2x)3
2 2
lim
2 1 2
x → ∞ (x − 1)(2x − 2x + 1)
= −2 + 6 + 2 − (−2)
= 2+2
= 4
= 2 ∞
= ∞ (tak tentu)
x+6− 2−x 1
Jadi, xlim
→ −2 x+2
= 2.
Membagi dengan variabel berpangkat tertinggi:
21. Jawaban: d (1 − 2x)3
Dengan substitusi langsung: lim 2
x → ∞ (x − 1)(2x − 2x + 1)
2x 2 − 4x − 6 ∞
lim = (tak tentu) 3 2
x → ∞ 2 + 2x − 6x
2 ∞ = lim −8x3 + 12x2 − 6x + 1 ← Variabel berpangkat tertinggi
x→∞ 2x − 4x + 3x − 1
Membagi dengan variabel berpangkat tertinggi:
x3
2x 2 − 4x − 6
lim ← Variabel berpangkat tertingginya x2. −8x3 +12x2 − 6x +1
x→∞ 2 + 2x − 6x 2
x3
= lim 2x3 − 4x2 + 3x −1
2x2 − 4x − 6 x→∞
x3
x2
= lim 2 + 2x − 6x2 12 6 1
x→∞ −8 + x − 2 + 3
x2 = lim 4 3
x
1
x
x→∞ 2− x + 2 − 3
x x
1
lim
(x − 1)( x − 2) Jadi, lim ( x2 + x + 5 − x 2 − 2x + 3) = 1 2 .
2 x( x − x) x→∞
x→ ∞
27. Jawaban: a
x x − x − 2x + 2
= lim ← Variabel berpangkat tertinggi x x Dengan substitusi langsung:
x→ ∞ 2x − 2x x
∞
lim ( 25x 2 − 10x – 5x – 3) = (tak tentu)
x x − x − 2x + 2 x→∞ ∞
x x
= lim 2x − 2x x Mengalikan dengan bentuk sekawan:
x→ ∞
x x
lim ( 25x 2 − 10x – 5x – 3)
1 x→∞
1− − 2 + 2
x
= lim x x x 25x2 − 10x + (5x + 3)
x→ ∞
2
−2 = lim ( 25x 2 − 10x – (5x + 3) ×
x x→∞ 25x2 − 10x + (5x + 3)
44 Limit Fungsi
−40 − 9 2 9 2 2
= lim ← Variabel berpangkat
= 6 = = = 4
6 3
x→∞ 2
25x − 10x + 5x + 3 4 2
tertinggi x atau x2 2+2
9
−40 − 2 9
= lim x Jadi, lim
4x 2 − 1 – 4x 2 − 6x + 5 = 4 .
x→∞ 10 3 x→∞
25 − x
+5+ x
1
29. Jawaban: c
lim (−40) − 9 × lim
x→∞ x→∞ x Dengan substitusi langsung:
= 1 1
lim 25 − 10 × lim + lim 5 + 3 × lim lim ( 3x(3x + 4) – 3x – 1) = ∞ – ∞ (tak tentu)
x→∞ x→∞ x x→∞ x→∞ x
x→∞
x → ∞ 6− 3
= lim 12
x
1
4x 2 − 1 + 4x 2 − 6x + 5 2 x→ ∞ 9+ x
+3+x
× ← Variabel berpangkat
4x 2 − 1 + 4x 2 − 6x + 5 tertinggi x 1
lim 6 − 3 × lim
2 x→∞ x→∞x
(4x 2 − 1) − (4x 2 − 6x + 5) = 1 1
= xlim
→∞
lim 9 + 12 × lim + lim 3 + lim
2 2
4x − 1 + 4x − 6x + 5 x→∞ x→∞x x→∞ x→∞x
2
6x − 6
6 − 3×0
= lim = = 6
= 6 =1
x → ∞ 2
4x − 1 + 4x − 6x + 5 2
9 + 12 × 0 + 3 + 0
9 +3 3+3
2
6 − 6×0
=
4−0 + 4−0+0
(−4b − 5) + 2 + b
2
Dari sketsa grafik terlihat untuk x
= lim x x
mendekati 2 dari kanan nilai fungsi f(x)
x→ ∞ 2 − b
+ 4 +x
5
−
2
x x2 semakin membesar tak terbatas
(−4b − 5) + 0 + 0 sehingga dapat ditulis lim + f(x) = ∞.
= 2−0+ 4+0+0 x→2
x+2
a. Grafik fungsi f(x) = x – 2 untuk 0 < x < 2 lim g(x) = lim 2
x → −10 x → −10 x − 4
1
Y
x−2
untuk x > 2 −10 + 2
= (−10)2 − 4
9
−8 1
= 96 = – 12
1
4 Jadi, lim g(x) = – .
x → −10 12
b. OIeh karena 4 > 1 maka rumus fungsi g(x)
X x 2 − 16
–1 0 2 adalah g(x) = .
x−4
–2
x 2 − 16 42 − 16 0
lim g(x) = lim = = 0 (tak tentu)
b. 1) Dari sketsa grafik terlihat untuk x x→4 x →4 x−4 4−4
mendekati 0 dari kiri nilai fungsi f(x) Dengan memfaktorkan:
mendekati 4 sehingga dapat ditulis
x 2 − 16 (x + 4)(x − 4)
lim f(x) = 4. lim = lim
x→4 x−4 x→4 x−4
−
x→0
46 Limit Fungsi
4. a. Dengan substitusi langsung:
x 2 − 16 ∞
lim g(x) = lim = ∞ (tak tentu)
2x 1
x→∞ x →∞ x−4
lim ( 2 – x−3 )
x→ 3 x −9
Membagi dengan variabel berpangkat tertinggi:
x 2 − 16 2×3 1
lim ← Variabel berpangkat tertinggi x = – 3·3
x →∞ x−4 32 − 9
6 1
x2 −16 = 0 – 0 = ∞ – ∞ (tak tentu)
= lim x2
x→∞ x −4 Dengan memfaktorkan:
x2
2x 1
1−
16 lim ( 2 – x−3 )
x2 x→ 3 x −9
= lim
x→∞ 1− 4 x+3
x x2
2x
= lim ( – (x − 3)(x + 3) )
1 x→ 3 (x + 3)(x − 3)
lim 1 − 16 × lim 2
x→∞ x→∞x 2x − x − 3
= 1 1 = lim (x + 3)(x − 3)
lim − 4 × lim 2 x→ 3
x→∞x x→∞x
1 − 16 × 0 1 (x − 3)
= 0 − 4×0 = 0 = ∞ = lim (x + 3)(x − 3)
x→ 3
1
Jadi, lim g(x) = ∞. = xlim
→3 x + 3
x→∞
1 1
3. a. Dengan substitusi langsung: = = 6
3+3
2x 2 − 8 2 × (−2)2 − 8
lim 2 = Jadi, lim (
2x 1
– x − 3 ).
x → − 2 x − 2x − 8 (−2)2 − 2 × (−2) − 8 2
x→ 3 x −9
0
= 0 (tak tentu) b. Dengan substitusi langsung:
Dengan memfaktorkan: 4 5 4 5
lim ( – )= 0 – 0 =∞–∞
2(x + 2)(x − 2) x → −2 x2 − 4 x2 − x − 6
lim
x → − 2 (x + 2)(x − 4) Dengan memfaktorkan:
2(x − 2) 4 5
= lim lim ( – )
x → −2 x − 4 x → −2 x2 − 4 x2 − x − 6
2 × (−2 − 2) −8 4 4 5
= = −6 = 3 = lim ( (x + 2)(x − 2) – (x + 2)(x − 3) )
−2 − 4 x → −2
4(x − 3) − 5(x − 2)
2x 2 − 8 4 = lim (x + 2)(x − 2)(x − 3)
Jadi, lim 2 = 3. x → −2
x → −2 x − 2x − 8
4x − 12 − 5x + 10
b. Dengan substitusi langsung: = lim
x → − 2 (x + 2)(x − 2)(x − 3)
x 2 − 6x + 5 12 − 6 × 1 + 5
lim = −(x + 2)
2
x → −1 (x − 2)(x − 1) (1 − 2) × (12 − 1) = lim
x → − 2 (x + 2)(x − 2)(x − 3)
0
= 0 (tak tentu) 1
= lim –
x → −2 (x − 2)(x − 3)
Dengan memfaktorkan: 1 1 1
= – (−2 − 2)(−2 − 3) = – = – 20
x 2 − 6x + 5 (−4) × (−5)
lim
x → −1 (x − 2)(x 2 − 1) 4 5 1
Jadi, lim ( – ) = – 20 .
(x − 1)(x − 5) x → −2 x2 − 4 x2 − x − 6
= lim (x − 2)(x + 1)(x − 1)
x → −1 5. a. Dengan substitusi langsung:
x−5
= lim lim 8 + x − 8 − 3x
x → −1 (x − 2)(x + 1) 2x
x→0
1− 5 −4
= = −1 × 2 = 2 8 + 0 − 8 − 3×0 0
(1 − 2)(1 + 1) = = 0 (tak tentu)
2
x − 6x + 5 2×0
Jadi, lim 2 = 2.
x → −1 (x − 2)(x − 1)
8 + x − 8 − 3x 1
Jadi, lim = 4 2. 2
−
3
x→0 2x x 0−0 0
= lim x x
3
= 4−0 = 4 = 0
x→ ∞ 4 −x
b. Dengan substitusi langsung:
2x x − 3x
16 − x 2 Jadi, lim = 0.
lim x → ∞ 4x 2 x − 3x x
x → 4 5− x +9 2
5x 3 ∞ = lim x
48 Limit Fungsi
6 6 1
= 3+3 = 6 = 1 (a + 4) − x 9
⇔ lim a 1
= 4
x→∞ 4+ + (2 − )
x
Jadi, lim ( 9x 2 − 6x + 1 – 3x + 2) = 1. x
x→∞
1
lim (a + 4) − lim
x→∞ x→∞ x 9
b. lim ( 2x 2 + 3x – 2x 2 − x )4 ⇔ 1 1 = 4
x→ ∞ lim 4 + a × lim + lim 2 − lim
x→∞ x→∞ x x→∞ x→∞ x
4
(a + 4) − 0 9
= lim 2x 2 + 3x − 2x 2 − x ⇔ = 4
x → ∞ 4 + a × 0 + (2 − 0)
a+4 9
2 2 ⇔ = 4
= lim 2x + 3x − 2x − x 4
x → ∞
⇔ a+4=9
4 ⇔ a=5
2x 2 + 3x + 2x 2 − x
× Jadi, nilai a = 5.
2x 2 + 3x + 2x 2 − x
9. Seorang pedagang yang menjual barang dagangan-
4
2x 2 + 3x − (2x 2 − x) nya sebanyak m buah akan memperoleh laba yang
= lim
x →∞
2x 2 + 3x + 2x 2 − x
dapat dinyatakan dengan fungsi sebesar
15m2 − 3m + 1
4 f(m) =
juta rupiah. Berapakah laba
= 4x 4 3
4m + 2m + 5
lim ← Variabel berpangkat
x →∞ 2 2
2x + 3x + 2x − x tertinggi x yang ia dapatkan jika barang yang terjual sangat
Membagi dengan variabel berpangkat tertinggi: banyak?
4 Jawaban:
4x
= Barang yang terjual jumlahnya sangat banyak
xlim
x
→∞ 2x 2 + 3x + 2x 2 − x artinya m mendekati tak hingga besarnya atau
x
4 m → ∞.
lim 4 Laba yang dapat diperoleh pedagang
=
x→∞
lim 2 + 3 × lim
1
+ lim 2 − lim
1
= lim f(m)
x→∞ x→∞ x x→∞ x→∞ x m→∞
4 15m2 − 3m + 1
4 = lim ← Variabel berpangkat tertinggi
= m→∞ 4m4 + 2m3 + 5
2 + 3×0 + 2 − 0 m2 atau m4
4 15m2 − 3m+1
4 2 16
= =( 2
)4 = 4 = 4 = lim m2
2 2 m→∞ 4m4 + 2m3 + 5
m2
2 2
Jadi, lim ( 2x + 3x – 2x − x )4 = 4.
x→ ∞ 3 1
15 − m
+
m2
= lim
( )
2 5
m→∞ 4+ +
m4
8. lim 4x 2 + ax − (2x − 1) m
x→∞
1 1
lim 15 − 3 × lim + lim 2
9 m→∞ m→∞ m m→∞ m
= = 1 1
4 lim 4 + 2 × lim + 5 × lim 4
m→∞ m→∞ m m→∞ m
lim
x→∞
( 4x 2 + ax − (2x − 1) × ) 4x 2 + ax + (2x − 1)
4x 2 + ax + (2x − 1) = 15 − 3 × 0 + 0 1
= 15 = 7 2 juta rupiah
4 + 2×0 + 5×0 2
2 2
(4x + ax) − (4x − 4x + 1) 9 1
⇔ lim = 4 Jadi, laba yang dapat diperoleh pedagang 7 2 juta
x→∞ 4x 2 + ax + (2x − 1)
rupiah.
(a + 4)x − 1 9
⇔ lim = 4
← Variabel
x→∞ 4x 2 + ax + (2x − 1) berpangkat
tertinggi x
(a + 4)x − 1
9 atau x 2
⇔ lim 2
x
4x + ax + (2x − 1)
= 4
x→∞
x
50 Limit Fungsi
A. Pilihan Ganda f(x2) = x2 – 4
1. Jawaban: a ⇔ f((–2)2) = (–2)2 – 4 = 0
Fungsi f, g, dan (g f) disajikan dalam diagram (f(x))2 = (x – 4)2
panah berikut. ⇔ (f(–2))2 = (–2 – 4)2 = 36
f g Nilai f(x2) – (f(x))2 + 3f(x) = 0 – 36 + 3(–6)
= 0 – 36 – 18
3 0 –2 = –54
6 1 2
5. Jawaban: b
7 3 4
f(x) = x + 1
gf
⇔ f(2x) = 2x + 1
Berdasarkan diagram panah di atas diperoleh: = 2x + 2 – 1
(g f)(3) = –2 = 2(x + 1) – 1
(g f)(6) = 2 = 2f(x) – 1
(g f)(7) = 4 Jadi, f(2x) = 2f(x) – 1.
Jadi, (g f) = {(3, –2), (6, 2), (7, 4)}. 6. Jawaban: a
2. Jawaban: c f(x – 1) = x2 + x – 3
f g = f(g) = x2 – 2x + 1 + 3x – 4
g f = (x – 1)2 + 3x – 4
= (x – 1)2 + 3x – 3 – 1
–5 0 0
= (x – 1)2 + 3(x – 1) – 1
f(x – 1) = (x – 1)2 + 3(x – 1) – 1
–1 5 1
⇔ f(x) = x2 + 3x – 1.
7 6 3 Jadi, bentuk f(x) = x2 + 3x – 1.
7. Jawaban: e
fg
(g h)(x) = g(h(x))
Berdasarkan diagram panah diperoleh g = {(–5, 0), = g(x + 4)
(–1, 6), (7, 5)}. = 5(x + 4) – 2(x + 4)2
Jawaban: c = 5x + 20 – 2(x2 + 8x + 16)
3. 2x – 1, untuk 0 < x < 1 = 5x + 20 – 2x2 – 16x – 32
−1 1 = lim (( x) − 2 )(x + 1)
= −5
= 5
x→4 −( x − 2)
x 2 + 5x + 6 1 ( x − 2)( x + 2)(x + 1)
Jadi, nilai lim 2 = 5. = lim
x →−3 x + x − 6 x→4 −( x − 2)
26. Jawaban: d
= – lim ( x + 2)(x + 1)
4 4 4 x→4
lim x − 81 = lim x − 3
x→3 x 2 − 9 x→3 x 2 − 32
2 2 2 2
= –( 4 + 2)(4 + 1)
= lim (x − 32 )(x 2 + 3 ) = –(2 + 2) × 5
x→3 (x − 3 )
= –20
= lim (x2 + 32)
x→3 2
= 32 + 32 Jadi, nilai lim x − 3x − 4 = –20.
x→4 2− x
= 9 + 9 = 18
x 4 − 81
30. Jawaban: e
Jadi, nilai lim = 18.
x→3 x 2 − 9 x 2 − 2x − 24 (x − 6)(x + 4)
lim = lim
27. Jawaban: a x →6 x−2−2 x →6 x−2−2
3 − 2x + 1 3 − 2x + 1 3 + 2x + 1 (x − 6)(x + 4) x−2+2
lim = lim × = lim ×
x →4 4−x x →4 4−x 3 + 2x + 1 x →6 x−2−2 x−2+2
9 − (2x + 1) (x − 6)(x + 4)( x − 2 + 2)
= lim = lim
x →4 (4 − x)(3 + 2x + 1) x →6 x−2−4
8 − 2x (x − 6)(x + 4)( x − 2 + 2)
= lim = lim
x →4 (4 − x)(3 + 2x + 1)
x →6 x−6
2(4 − x)
= lim = lim (x + 4)( x − 2 + 2)
x →4 (4 − x)(3 + 2x + 1) x →6
2
= lim = (6 + 4)( 6 − 2 + 2)
x →4 3 + 2x + 1
= 10 × (2 + 2) = 40
2
= 3A 3(40)
3 + 2×4 +1 Jadi, nilai 2 = 2
= 60.
2 2 1
= = 6 = 3 31. Jawaban: d
3+3
3 − 2x + 1 1 2x + x
Jadi, nilai lim = 3. lim =A–1
x →4 4−x x →0 x
2x + x x
28. Jawaban: c ⇔ lim × =A–1
x →0 x x
x−5 x−5
lim = lim 2x x + x
x→5 2
x − 25 x→5 (x − 5)(x + 5) ⇔ lim =A–1
x →0 x
x −1 4x 2 − 2x + 1
Jadi, nilai lim = 1. Jadi, nilai lim = 0.
x →1 2x − 1 − x x →∞ 2x 3 − 1
2+
7
−
15 40. Jawaban: e
x x2
= lim 9
1−
x →∞ x2 lim 4x 2 − 3x – 2x
x →∞
2+0−0
= 1− 0
4x 2 − 3x + 2x
2 = lim 4x 2 − 3x – 2x ×
= 1
=2 x →∞ 4x 2 − 3x + 2x
= lim ( x + 2x + 4 –2 2
x − 6x + 1 ) = lim x
x →∞ 4x 2 3x 2x
x →∞ − 2 +
x2 x x
x 2 + 2x + 4 + x 2 − 6x + 1 −3
× = lim
x 2 + 2x + 4 + x 2 − 6x + 1 x →∞ 3
4− x
+2
(x 2 + 2x + 4) − (x 2 − 6x + 1)
= lim
x →∞ x 2 + 2x + 4 + x 2 − 6x + 1 −3
= 4−0 +2
8x + 3
= lim
x →∞ x 2 + 2x + 4 + x 2 − 6x + 1 −3
= 2+2
3
8+
= lim x
3
x →∞ 1+
2
+
4
+ 1− x +
6 1 =–4
x x2 x2
8+0 3
= Jadi, nilai lim 4x 2 − 3x – 2x = – .
1+ 0 + 0 + 1− 0 + 0 x →∞ 4
8
= 1+ 1 = 4
B. Uraian
Jadi, nilai lim ( x 2 + 2x + 4 – x 2 − 6x + 1 ) = 4.
x →∞ 1. a. 4 pada interval x ³ 3 maka f(4) = –2
39. Jawaban: e 2 pada interval –1 < x < 3 maka f(2)
=2–1=1
2 2
lim ( 25x − 10x − 25x + 10x ) –2 pada interval x ≤ –1 maka f(–2) = 1
x →∞
f(4) – 2f(2) + f(–2) = –2 – 2 × 1 + 1 = –3
2 2
= lim ( 25x − 10x − 25x + 10x ) Jadi, nilai f(4) – 2f(2) + f(–2) = –3.
x →∞
b. (f f)(5) = f(f(5))
× 25x 2 − 10x + 25x 2 + 10x = f(–2) = 1
25x 2 − 10x + 25x 2 + 10x (f f)(–3) = f(f(–3))
2 2 = f(1) = 1 – 1 = 0
= lim (25x − 10x) − (25x + 10x)
x →∞ 25x 2 − 10x + 25x 2 + 10x (f f)(0) = f(f(0)) = f(0 – 1)
−20x = f(–1) = 1
= lim
x →∞ 25x 2 − 10x + 25x 2 + 10x (f f)(5) + (f f)(–3) – (f f)(0) = 1 + 0 – 1
−20x =0
= lim x
Jadi, nilai (f f)(5) + (f f)(–3) – (f f)(0) = 0.
x →∞ 25x 2 10x 25x 2 10x
− + +
x2 x2 x2 x2
= –12 + 3
= –9
Jadi, nilai (h f g)(–2) = –9.
⇔ 3xy = 1 – y 6 + 2x − 4
= lim
1− y x →−1 (x 1)( 6 + 2x + 2)
+
⇔ x= 3y
2x + 2
1− x = lim
⇔ g–1(x) = x →−1 (x + 1)( 6 + 2x + 2)
3x
1− x 2(x + 1)
Jadi, g–1(x) = , x ≠ 0. = lim
3x x →−1 (x + 1)( 6 + 2x + 2)
c. (f g)–1(x)
2
(f g)–1(x) = (g–1 f–1(x) = lim
x →−1 6 + 2x + 2
= g–1(f–1(x))
2
x+3 =
= g–1( ) 6 + 2(−1) + 2
2
1−
x+3 2
= 2 =
x+3 4+2
3( 2 )
2 1
2 − (x + 3)
−x − 1
= =
2 2+2 2
= 3x + 9 =
3x + 9
2 1
6 + 2x − 2
−x − 1
Jadi, lim = .
x →−1 x+1 2
Jadi, (f g)–1(x) = , x ≠ –3.
3x + 9
16 − x 2
2
b. lim
x − 2x − 8 x →4 5 − x2 + 9
7. a. lim 2
x →−2 x + x − 2
16 − x 2 5 + x2 + 9
(x − 4)(x + 2) = lim ×
x →4 5 − 2
= lim (x − 1)(x + 2) x +9 5 + x2 + 9
x →−2
(16 − x 2 )(5 + x 2 + 9)
x−4 = lim
= lim x →4 25 − (x 2 + 9)
x →−2 x − 1
−2 − 4 2 2
= = lim (16 − x )(5 + x + 9)
−2 − 1 x →4 16 − x 2
−6
=
−3
=2 = lim (5 + x 2 + 9 )
x →4
2
x − 2x − 8
Jadi, nilai lim 2
= 2. = 5 + 42 + 9
x →−2 x + x − 2
= 5 + 25
x2 − 9
b. lim 2 =5+5
x →3 x − 4x + 3
= 10
(x − 3)(x + 3)
= lim (x − 3)(x − 1) Jadi, lim 16 − x 2
= 10.
x →3
x →4 5 − x2 + 9
x+3
= lim
x →3 x − 1 lim x − x = lim x( x − 1)
9. a.
3+3
x→0 x + x x→0 x( x + 1)
=
3−1 x −1
= lim
6 x→0 x +1
= =3
2 0 −1
=
x −92 0 +1
Jadi, nilai lim 2
= 3. 0 −1
x →3 x − 4x + 3
= 0 + 1 = –1
5 1 9x 2 + 12x + 4 − 9x 2 + 2x − 1
= = 3 15 = lim
3 x →∞ (3x + 2) + 9x 2 − 2x + 1
−4x 2 − 3 14x + 3
10. a. lim + 2x − 3 = lim
x →∞ 2x + 1 x →∞ (3x + 2) + 9x 2 − 2x + 1
14x
= lim −4x 2 − 3 + (2x + 1)(2x − 3) +3
x x
x →∞ 2x + 1 = lim 2
x →∞ ( 3x + 2 ) + 9x2 − 2x2 + 12
x x x x x
= lim −4x 2 − 3 + (4x 2 − 4x − 3)
x →∞ 2x + 1 3
14 + x
= lim
= lim −4x − 6 x →∞ (3 + 2 ) + 9 − 2 + 12
x x
x →∞ 2x + 1 x
−4x 6 14 + 0
−x =
= lim x
2x 1 (3 + 0) + 9 − 0 + 0
x →∞
x
+x
14
6 = 3+3
−4 −
= lim 1
x
x →∞ 2+ 14
x = 6
−4 − 0
= = –2
2+0 1
=23
−4x 2 − 3
Jadi, lim + 2x − 3 = –2.
Jadi, lim ((3x + 2 ) − 9x 2 − 2x + 1) = 2 3 .
x →∞ 2x + 1 1
x →∞
• Bersikap kritis dan pantang menyerah dalam menyelesaikan permasalahan turunan fungsi.
• Mampu menentukan turunan fungsi aljabar.
• Mampu menggunakan sifat-sifat turunan fungsi aljabar untuk menentukan turunan fungsi aljabar.
• Mampu menentukan turunan aljabar menggunakan aturan rantai.
• Mampu menggunakan turunan kedua fungsi aljabar
• Mampu menentukan interval fungsi naik dan interval fungsi turun.
• Mampu menentukan persamaan garis singgung pada kurva.
• Mampu menentukan nilai maksimum dan minimum fungsi dalam interval.
• Mampu menentukan fungsi marginal.
• Mampu menggunakan aturan L’Hopital untuk menentukan nilai limit bentuk tak tentu.
60 Turunan Fungsi
A. Pilihan Ganda = 4(4x – 3)(2x2 – 3x + 1)3
1. Jawaban: c = (16x – 12)(2x2 – 3x + 1)3
1
Jadi, turunan pertama dari f(x) = (2x2 – 3x + 1)4
Diketahui f(x) = 1 − x + x = (1 – x) 2 + x.
adalah (16x – 12)(2x2 – 3x + 1)3.
Laju perubahan fungsi f(x) di x = –3 adalah f′(–3).
1 5. Jawaban: d
1 – 1
f′(x) = 2 (1 – x) 2 +1= +1 u
2 1− x Misalkan u = 2x – 5 dan v = 3x – 4 maka f(x) = v .
1 1 1 1 u′ = 2 dan v′ = 3
f′(–3) = 2 1 − (−3) + 1 = +1= 4 +1=14
2 4 ′ ′
f′(x) = vu −2 uv
Jadi, laju perubahan fungsi f(x) di x = –3 adalah v
1 (3x − 4) × 2 − (2x − 5) × 3
14. =
(3x − 4)2
6x − 8 − 6x + 15
2. Jawaban: a =
(3x − 4)2
Misalkan u = x2 – 2x maka f(x) = u3. 7
df(x) =
f′(x) = (3x − 4)2
dx
7 7
df(x) du f′(1) = = 1 =7
= du
× dx (3 × 1 − 4)2
= 3u2 × (2x – 2) Jadi, nilai f′(1) = 7.
= 3(x2 – 2x)3(2x – 2)
6. Jawaban: d
= 3(2x – 2)(x2 – 2x)2
Misalkan u = 2x – 1, v = (1 – 4x)5, dan w = 1 – 4x
= (6x – 6)(x2 – 2x)2
maka h(x) = uv dan v = w5.
Jadi, turunan pertama dari f(x) = (x2 – 2x)3 adalah u′ = 2
dan f′(x) = (6x – 6)(x2 – 2x)2. v′ = 5w4 × w′
= 5(1 – 4x)4 × (–4)
3. Jawaban: c = –20(1 – 4x)4
1 h′(x) = vu′ + uv′
Diketahui f(x) = 3 3x 2 − 7 = (3x − 7) 3
2
= (1 – 4x)5 × 2 + (2x – 1) × (–20(1 – 4x)4)
1 = 2(1 – 4x)4((1 – 4x) – 10(2x – 1))
Misalkan u = 3x2 – 7 maka f(x) = u3 . = 2(1 – 4x)4(11 – 24x)
df(x) = (22 – 48x)(1 – 4x)4
f′(x) = dx Jadi, turunan pertama fungsi h(x) adalah
df(x) du
(22 – 48x)(1 – 4x)4.
= du × dx
7. Jawaban: c
2
1 − 4
= 3
u 3 × 6x f(x) = 3 x3 + 9x2 – 11x + 2
2
1 2 − 2x f′(x) = 4x2 + 18x – 11
= 3 (3x − 7) 3
× 6x =
3
(3x 2 − 7)2 f′(a) = –1
3
⇔ 4a2 + 18a – 11 = –1
Jadi, turunan pertama dari f(x) = 3x 2 − 7 adalah ⇔ 4a2 + 18a – 10 = 0
2x
⇔ (4a – 2)(a + 5) = 0
dan f′(x) = 3
(3x 2 − 7)2
.
⇔ 4a – 2 = 0 atau a + 5 = 0
4. Jawaban: e ⇔
1
a = 2 atau a = –5
Misalkan u = 2x2 – 3x + 1 maka f(x) = u4.
1
df(x) Jadi, nilai a yang memenuhi adalah –5 atau 2 .
f′(x) = dx
df(x) du
8. Jawaban: a
= du × dx f(x) = 2x3 + nx2 + 4x + 3
f′(x) = 6x2 + 2nx + 4
= 4u3 × (4x – 3)
f′′(x) = 12x + 2n
= 4(2x2 – 3x + 1)3(4x – 3)
62 Turunan Fungsi
dV dV dh d
dt
= dh × dt g(a + 1) = a+2
dx
dh
⇔ –9π = πr2 × dt ⇔
3(a + 1) + 2
= a+2
2 a + 1+ 1
dh −9
⇔ =
dt r2 ⇔ 3a + 3 + 2 = 2 a + 2 × a+2
dh −9 −9 ⇔ 3a + 5 = 2(a + 2)
Untuk r = 15, nilai = = = –0,04 mm/detik
dt 152 225
⇔ 3a + 5 = 2a + 4
Tanda minus pada 0,04 mm/detik menunjukkan
⇔ a = –1
pengurangan tinggi air.
Jadi, nilai a = –1.
Jadi, laju pengurangan tinggi air dalam wadah
adalah 0,04 mm/detik. u
3. Misalkan u = at2 dan v = bt – 3 maka f(t) = v .
B. Uraian vu′ − uv′
f′(t) =
v2
1. Grafik fungsi f(x) = px3 + qx + 1 melalui titik (–1, 3)
(bt − 3) × 2at − at 2 × b
berarti f(–1) = 3. = (bt − 3)2
f(–1) = p × (–1)3 + q × (–1) + 1 = 3
2abt 2 − 6at − abt 2
⇔ p × (–1) – q + 1 = 3 = (bt − 3)2
⇔ –p – q = 2
⇔ p = –2 – q abt 2 − 6at
= (bt − 3)2
f′(x) = 3px2 + q
f′′(x) = 6px a × 12
f(1) = –1 ⇔ b × 1− 3
= –1
f′′(2) – f′(2) = f(2) – 5 ⇔ a=3–b
⇔6p × 2 – (3p × 22 + q) = p × 23 + q × 2 + 1 – 5
ab × 12 − 6a × 1
⇔ 12p – 12p – q = 8p + 2q – 4 f′(1) = –4 ⇔ = –4
(b × 1 − 3)2
⇔ 3q = 4 – 8p
⇔ 3q = 4 – 8(–2 – q) ⇔ ab – 6a = –4(b – 3)2
⇔ 3q = 4 + 16 + 8q ⇔ (3 – b)b – 6(3 – b) = –4(b2 – 6b + 9)
⇔ –5q = 20 ⇔ 3b – b2 – 18 + 6b = –4b2 + 24b – 36
⇔ q = –4 ⇔ 3b2 – 15b + 18 = 0
Dengan demikian, diperoleh: ⇔ b2 – 5b + 6 = 0
⇔ (b – 3)(b – 2) = 0
p = –2 – q = –2 – (–4) = –2 + 4 = 2 ⇔ b – 3 = 0 atau b – 2 = 0
f′(x) = 3px2 + q = 3 × 2x2 – 4 = 6x2 – 4 ⇔ b = 3 atau b=2
Jadi, turunan dari fungsi f(x) adalah f′(x) = 6x2 – 4. Oleh karena b ≠ 3 maka b = 2.
Dengan demikian, diperoleh:
1
a=3–b=3–2=1
2. g(x) = x x + 1 = x 2 (x + 1) = (x3 + x2) 2
1 1× 2 × t 2 − 6 × 1× t 2t 2 − 6t
Misalkan u = x3 + x2 maka g(x) = u 2 . f′(t) = (2t − 3)2
= (2t − 3)2
64 Turunan Fungsi
Persamaan kurva menjadi f(x) = 10x2 + b. ⇔ 3a + 5 = 0 atau a – 1 = 0
Kurva melalui titik (1, 2) maka f(1) = 2. 5
⇔ a= –3 atau a=1
10 × 12 + b = 2
5
⇔ b = –8 Oleh karena a < 0 maka a = – 3 sehingga koordinat
Jadi, nilai a = 10 dan b = –8. 5
titik P(– 3 , 4).
5. Jawaban: e
y = 1 + 3x – x2 Gradien garis singgung pada kurva:
Gradien garis singgug pada kurva: m = f′(x) = 6x + 2
m = f′(x) = 3 – 2x 5
Gradien garis singgung pada kurva di titik P(– 3 , 4):
Gradien garis singgung di x = 3 adalah m = f′(3) =
5 5
3 – 2 × 3 = –3. m = f′(xP) = f′(– 3 ) = 6 × (– 3 ) + 2 = –8
Gradien garis normal di x = 3: Jadi, gradien garis singgung pada kurva di titik
1 1 5
mn = –m = 3 P(– 3 , 4) adalah –8.
Ordinat titik singgung sebagai berikut. 8. Jawaban: b
y = f(3) = 1 + 3 × 3 – 32 = 1 f(x) = 3x2 – ax + b
Dengan demikian, diperoleh titik singgung (3, 1). Gradien garis singgung pada kurva:
Persamaan garis normal di titik (3, 1) sebagai m = f′(x) = 6x – a
berikut. Garis y = (a + 2)x – 2b mempunyai gradien
y – 1 = mn(x – 3) m = a + 2.
1 Oleh karena garis y = (a + 2)x – 2b menyinggung
⇔ y – 1 = 3 (x – 3) kurva di titik (1, a) maka m = f′(1).
⇔ 3y – 3 = x – 3 m = f′(1)
⇔ a+2=6×1–a
⇔ 3y – x = 0
⇔ 2a = 4
Jadi, persamaan garis normal pada kurva
⇔ a=2
f(x) = 1 + 3x – x2 di x = 3 adalah 3y – x = 0.
Jadi, nilai a = 2.
6. Jawaban: d 9. Jawaban: d
f(x) = x3 – 2x2 – 2x + 1 Diketahui f(x) = 12x – x3.
Gradien garis singgung pada kurva: f′(x) = 12 – 3x2
m = f′(x) = 3x2 – 4x – 2 Fungsi f(x) naik jika f′(x) > 0 sehingga:
Gradien garis singgung pada kurva di titik T(2, 2): 12 – 3x2 > 0
m = f′(xT) = f′(2) = 3 × 22 – 4 × 2 – 2 = 2 ⇔ 3(4 – x2) > 0
Garis normal y = ax + b mempunyai gradien ⇔ 3(2 – x)(2 + x) > 0
mn = a. Pembuat nol f′(x):
1 1 1
mn = – ′ = – m ⇔ a = – 2 3(2 – x)(2 + x) = 0
f (2)
1 ⇔ 3(2 – x) = 0 atau (2 + x) = 0
Persamaan garis normal menjadi y = – 2 x + b. ⇔ x = 2 atau x = –2
Garis normal melalui titik T(2, 2) maka: Diagram tanda f′(x) sebagai berikut.
1
2 = – 2 × 2 + b ⇔ 2 = –1 + b
⇔ b=3 –2 2
a+b=
1
–2 +3=
1
22 . Dari diagram tanda di atas kelihatan bahwa grafik
fungsi f(x) naik pada interval –2 < x < 2.
1
Jadi, nilai a + b = 22 . Jadi, grafik fungsi f(x) naik pada interval –2 < x < 2.
66 Turunan Fungsi
dL 18. Jawaban: d
Diagram tanda dx sebagai berikut.
Biaya proyek per hari:
Untuk x < 3, misal x = 0: 100
dL
b(p) = (4p + p – 40) juta rupiah
dx
= –4 × 0 + 12 = 12 (positif) Biaya proyek p hari:
Untuk x > 3, misal x = 4: B(p) = pb(p)
dL 100
= –4 × 4 + 12 = –4 (negatif) = p(4p + p – 40)
dx
= 4p2 + 100 – 40p
+++ --- = 4p2 – 40p + 100
Biaya proyek akan minimum jika B′(p) = 0.
3
B′(p) = 8p – 40 = 0
dL
Dari diagram dx tampak bahwa fungsi L mencapai ⇔ 8p = 40
⇔ p=5
maksimum di x = 3. Diagram tanda B′(p) sebagai berikut.
Lebar persegi panjang:
= 8 – x = 8 – 3 = 5 cm --- +++
Jadi, luas persegi panjang akan maksimum apabila
5
lebar persegi panjang 5 cm.
Dari diagram tanda B′(p) di atas tampak bahwa
16. Jawaban: b fungsi B(p) mencapai minimum di p = 5.
Biaya produksi: Jadi, proyek tersebut harus diselesaikan dalam
B(x) = (2x2 – 180x + 2.500) ribu rupiah waktu 5 hari agar biaya proyek tersebut minimum.
Biaya produksi akan minimum jika B′(x) = 0.
B′(x) = 4x – 180 19. Jawaban: b
⇔ 0 = 4x – 180 Misalkan total biaya produksi dinyatakan dalam
⇔ 4x = 180 16
⇔ x = 45 fungsi B(x) = 10 + x + x2.
Diagram tanda B′(x) sebagai berikut. Biaya produksi mencapai minimum jika B′(x) = 0.
16
--- +++ B′(x) = – + 2x = 0
x2
45 16
⇔ 2x =
Dari diagram tanda B′(x) di atas tampak bahwa x2
fungsi B(x) mencapai minimum di x = 45. ⇔ x3 = 8
Jadi, biaya produksi akan minimum jika diproduksi ⇔ x=2
45 unit barang. Biaya produksi minimum = B(2).
16
17. Jawaban: c B(2) = 10 + 2 + 22
Biaya total:
1 = 10 + 8 + 4
TC = B(x) = 3 x2 – 10x + 25 = 22
Penerimaan total: Jadi, biaya produksi minimum 22.
2
TR = 50x – 3 x2 20. Jawaban: a
Laba akan maksimum jika MP = 0.
lim x 2 − 4 − 6x = ( −2)2 − 4 − 6 × ( −2)
MP = MR – MC x → −2 x+2 −2 + 2
dTR dTC
⇔ 0 = dx – dx = 4 − 16
0
4 2
⇔ 0 = 50 – 3 x – ( 3 x – 10) 0
= 0
(bentuk tak tentu)
⇔ 60 – 2x = 0
⇔ x = 30 Oleh karena nilai limitnya 0 maka:
0
Jadi, laba maksimum diperoleh jika diproduksi
30 m kain batik.
3
= lim 2x + lim 4 − 6x 1 1
x → −2 x → −2 mn = –( −14 ) = 14 .
3
= 2 × (–2) + Jadi, gradien garis normal kurva f(x) di titik P adalah
4 − 6×( −2)
1 1
= –4 +
3 mn = – 10 atau mn = 14 .
16
= –4 +
3 3. Fungsi f(x) = –x 3 + 3x 2 + 9x – 2 mencapai
4
stasioner jika f′(x) = 0.
= –4 + 0,75 = –3,25
f′(x) = –3x2 + 6x + 9 =0
B. Uraian ⇔ –3(x2 – 2x – 3) = 0
⇔ –3(x + 1)(x – 3) = 0
1. a. f(x) = (2x + 3)2 + (x – 21)
⇔ –3(x + 1) = 0 atau x – 3 = 0
= 4x2 + 12x + 9 + x – 21
⇔ x = –1 atau x=3
= 4x2 + 13x – 12
Diagram tanda fungsi f′(x) sebagai berikut.
Kurva f(x) memotong sumbu Y jika x = 0
maka:
f(0) = 4 × 02 + 13 × 0 – 12 = –12 –1 3
Kurva memotong sumbu Y di titik P(0, –12).
Persamaan gradien garis singgung kurva Dari diagram tanda di atas terlihat fungsi f(x)
adalah f′(x) = 8x + 13. mencapai minimum di x = –1 dan maksimum di
x = 3 sehingga (–1, f(–1)) merupakan titik balik
Gradien kurva di titik A(0, –12) adalah m =
minimum dan (3, f(3)) merupakan titik balik
f′(0).
maksimum.
m = f′(0) = 8 × 0 + 13 = 13
Jadi, gradien garis singgung kurva di titik A f(–1) = –(–1)3 + 3 × (–1)2 + 9 × (–1) – 2
adalah 13. =1+3–9–2
b. Persamaan garis singgung di titik A(0, –12) = –7
dengan gradien m = 13 sebagai berikut. f(3) = –33 + 3 × 32 + 9 × 3 – 2
y – yP = m(x – xP) = –27 + 27 + 27 – 2
⇔ y – (–12) = 13(x – 0) = 25
⇔ y + 12 = 13x Jadi, titik stasioner fungsi f(x) = –x3 + 3x2 + 9x – 2
⇔ y = 13x – 12 adalah (–1, –7) sebagai titik balik minimum dan
Jadi, persamaan garis singgung kurva di (3, 25) sebagai titik balik maksimum.
titik A adalah y = 13x – 12.
4. Harga per unit barang:
2. Misalkan y = f(x) = 3x2 – 2x + 1 maka:
2.000 x
mx – 11 = 3x2 – 2x + 1 H(x) = 16 + –
x 4
⇔ 3x2 – 2x – mx + 12 = 0
Pendapatan total:
⇔ 3x2 – (2 + m)x + 12 = 0
TR = xH(x)
Garis menyinggung kurva maka nilai diskriminan
2.000 x
(D = b 2 – 4ac) dari persamaan kuadrat = x(16 + – )
x 4
3x2 – (2 + m)x + 12 = 0 sama dengan nol. x 2
Persamaan kuadrat 3x2 – (2 + m)x + 12 = 0 = 16x + 2.000 –
4
mempunyai nilai a = 3, b = –(2 + m), dan c = 12. dTR
D = 0 ⇔ (–(2 + m))2 – 4 × 3 × 12 = 0 Pendapatan akan maksimum jika dx = 0.
⇔ (2 + m)2 = 12× 12 dTR x
dx
=16 – 2 = 0
⇔ 2 + m = ± 12 × 12 x
⇔ = 16
⇔ m = –2 ± 12 2
⇔ m = –2 + 12 atau m = –2 – 12 ⇔ x = 32
⇔ m = 10 atau m = –14
68 Turunan Fungsi
Pendapatan maksimum perusahaan: 1
y(x = 6) = 4 × 63 – 3 × 62 + 9 × 6 = 0
2
32
TR(32) = (16 × 32 + 2.000 – ) × 100.000
4 1
y(x = 2) = 4 × 23 – 3 × 22 + 9 × 2 = 8
= (512 + 2.000 – 256) × 100.000
= 2.256 × 100.000 Jadi, titik-titik stasionernya (6, 0) dan
= 225.600.000 (2, 8).
Jadi, pendapatan maksimum perusahaan 2) Menentukan interval fungsi naik dan
225.600.000 rupiah. fungsi turun.
Diagram tanda f′(x) sebagai berikut.
5. a. Menentukan titik potong kurva dengan sumbu ▲ ▲
koordinat. +++ ––– +++
1) Kurva memotong sumbu X jika y = 0. ▲
1 3 2 6
4
x – 3x2 + 9x = 0
Dari diagram tanda di atas terlihat kurva
1 naik pada interval x < 2 dan x > 6 dan
⇔ x(x2 – 12x + 36) = 0
4 turun pada interval 2 < x < 6.
⇔ x(x – 6)2 = 0
⇔ x = 0 atau (x – 6)2 = 0 c. Menentukan koordinat titik bantu.
⇔ x = 0 atau x=6 x 4 8
Jadi, kurva memotong sumbu X di titik
y 4 8
(0, 0) dan (6, 0).
2) Kurva memotong sumbu Y jika x = 0. Diperoleh koordinat titik bantu (4, 4) dan (8, 8).
1 d. Sketsa kurva sebagai berikut.
y = 4 × 03 – 3 × 02 + 9 × 0 = 0
Y
Jadi, kurva memotong sumbu Y di titik
(0, 0). 10
9
b. Menentukan titik stasioner serta interval 8
fungsi naik dan fungsi turun. 7
1) Kurva mencapai stasioner jika f′(x) = 0. 6 1
y= 4
x3 – 3x2 + 9x
3 2 5
f′(x) = 4
x – 6x + 9 = 0 4
⇔ 3x2
– 24x + 36 = 0 3
⇔ 3(x2 – 8x + 12) = 0 2
⇔ (x – 6) = 0 atau (x – 2) = 0 1
⇔ x = 6 atau x=2 0 X
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10
u′ = –10 dan v′ = 4 ⇔ 3x 2 + 4x + 1
=0
1
vu′ − uv′ 2(x 3 + 2x 2 + x) 2
f′(x) =
v2 ⇔ 3x2 + 4x + 1 = 0
(4x + 1) × (−10) − (3 − 10x) × 4 ⇔ (3x + 1)(x + 1) = 0
= (4x + 1)2 ⇔ 3x + 1 = 0 atau x + 1 = 0
1
−40x − 10 − 12 + 40x ⇔ x = – 3 atau x = –1
= (4x + 1)2
1
Jadi, nilai x yang memenuhi adalah – 3 dan –1.
−22
= (4x + 1)2 10. Jawaban: c
−22
Diketahui f(x) = ax2 – (a + 1)x + 8.
22
f′(1) = (4 × 1 + 1)2
= – 25 f′(x) = 2ax – (a + 1)
f′(a) = 14 ⇔ 2a × a – (a + 1) = 14
22
Jadi, nilai f′(1) = – 25 . ⇔ 2a2 – a – 1 = 14
⇔ 2a2 – a – 15 = 0
6. Jawaban: a ⇔ (2a + 5)(a – 3) = 0
f′(x) = 3px2 – 2x ⇔ 2a + 5 = 0 atau a – 3 = 0
f′′(x) = 6px – 2 5
⇔ a = – 2 atau a=3
f′′(1) = 10 ⇔ 6p × 1 – 2 = 10
⇔ 6p = 12 Oleh karena a > 0 maka a = 3.
⇔ p=2 Jadi, nilai a = 3.
70 Turunan Fungsi
11. Jawaban: d 14. Jawaban: c
1 1
t= 1 − 2x ⇔ t2 = 1 – 2x Diketahui f(x) = 4 x4, maka f′(x) = 4 × 4x3 = x3
⇔ 2x = 1– t2 f′′(x) = 3x2
4f(x) + 5f′(x) + 2f′′(x) ≥ 0
1
⇔ x = 2 (1– t2) 1
⇔ 4 × 4 x4 + 5x3 + 2 × 3x2 ≥ 0
dx ⇔ x4 + 5x3 + 6x2 ≥ 0
dt
= –t
⇔ x2(x2 + 5x + 6) ≥ 0
dy dy
= dx × dt
dx ⇔ x2(x + 2)(x + 3) ≥ 0
dt 12345678901
12345678901
123456789012345678
123456789012345678
12345678901
+++
12345678901 ––– 123456789012345678
+++ +++
123456789012345678
1
= × (–t) –3 –2 0
2 x+2
−t ⇔ x ≤ –3 atau x ≥ –2
= 1 Jadi, nilai-nilai x yang memenuhi adalah x ≤ –3
2 (1 − t 2 ) + 2
2 atau x ≥ –2.
dy −t
Jadi, dt = 15. Jawaban: b
1
2 2
(1 − t 2 ) + 2 Garis g mempunyai persamaan x – 4y = 8
12. Jawaban: e 1
mempunyai gradien mg = 4 .
Misalkan panjang rusuk kotak = s.
Luas permukaan kotak = L = 6s2. Gradien garis singgung pada kurva:
Panjang rusuk kotak bertambah dengan laju m = f′(x) = 6x + 2.
ds Garis singgung kurva tegak lurus dengan garis g
0,02 mm/detik maka = 0,02 mm/detik. maka:
dt
dL 1
Laju pertambahan luas permukaan kotak = dt . m × mg = –1 ⇔ (6x + 2) × 4 = –1
dL dL ds ⇔ 6x + 2 = –4
dt
= ds × dt ⇔ 6x = –6
= 12s × 0,02 ⇔ x = –1
= 0,24s Diperoleh absis titik singgung x = –1.
Laju pertambahan luas permukaan kotak pada saat Ordinat titik singgung:
s = 3 cm = 30 mm sebagai berikut. f(–1) = 3 × (–1)2 + 2 × (–1) – 5 = –4
ds Diperoleh koordinat titik singgung (–1, –4).
dt
= 0,24 × 30 = 7,2 mm2/detik
Gradien garis singgung di x = –1 adalah m = f′(–1)
13. Jawaban: a = 6 × (–1) + 2 = –4.
Volume balon bertambah dengan laju 1,08π cm3/detik Persamaan garis singgung di titik (–1, –4) dan ber-
dV gradien m = –4 sebagai berikut.
maka dt = 1,08π cm3/detik.
y – (–4) = m(x – (–1))
Laju pertambahan panjang jari-jari balon = dt .
dr ⇔ y + 4 = –4(x + 1)
⇔ y = –4x – 4 – 4
dV
Laju pertambahan volume balon = dt . ⇔ 4x + y = –8
dV dV dr Jadi, persamaan garis singgungnya 4x + y = –8.
dt
= dr × dt
16. Jawaban: d
dr
⇔ 1,08π = 4πr2 × dt Gradien garis singgung pada kurva:
dr 0,27
m = f′(x) = –6x2 + 2x
⇔ = Gradien garis normal di x = –1:
dt r2
dr 0,27 1 1
Pada saat r = 3 cm, nilai dt = 2 mn = – =– ′
3 m f (−1)
1
= 0,03 cm/detik =–
−6 × ( −1)2 + 2 × ( −1)
Jadi, laju pertambahan panjang jari-jari balon pada
1
saat r = 3 cm adalah 0,03 cm/detik. =–
−6 − 2
1
= 8
72 Turunan Fungsi
Ordinat titik belok: Jadi, biaya minimum yang harus dikeluarkan
f(1) = 3 × 14 – 8 × 13 + 6 × 12 + 3 perusahaan untuk merakit satu motor adalah
=3–8+6+3=4 Rp573.000,00.
Diperoleh titik belok (1, 4).
27. Jawaban: a
Jadi, titik belok kurva (1, 4).
Persamaan biaya marginal:
24. Jawaban: d C′(x) = 3x2 + 24x – 53
Fungsi f(x) mencapai stasioner jika f′(x) = 0. Kenaikan biaya produksi jika produksi bertambah
f′(x) = 12x – 3x2 = 0 20 unit:
⇔ 3x(4 – x) = 0 C′(20) × 10.000 = (3 × 202 + 24 × 20 – 53) × 10.000
⇔ 3x = 0 atau 4 – x = 0 = 16.270.000
⇔ x = 0 atau x=4 Jadi, kenaikan biaya produksinya Rp16.270.000.
x = 0 terletak pada interval –1 ≤ x ≤ 3 sehingga
28. Jawaban: c
nilai maksimum kemungkinan terletak di x = –1,
dC(x)
x = 0, atau x = 3. Fungsi C(x) mencapai stasioner jika = 0.
dx
Untuk x = –1 maka f(–1) = 6 × (–1)2 – (–1)3 = 7.
dC(x)
Untuk x = 0 maka f(0) = 6 × 02 – 03 = 0. dx
= 0,03x2 – 12x + 900 = 0
Untuk x = 3 maka f(3) = 6 × 32 – 33 = 27. ⇔ 3x2 – 1.200x + 90.000 = 0
Oleh karena f(0) < f(–1) < f(3) maka nilai maksimum ⇔ 3(x2 – 400x + 30.000) = 0
f(x) adalah f(3) = 27. ⇔ (x – 100)(x – 300) = 0
Jadi, nilai maksimum fungsi adalah 27. ⇔ x – 100 = 0 atau x – 300 = 0
25. Jawaban: c ⇔ x = 100 atau x = 300
f′(x) = 6x2 + 2(a + 6)x – 36 dC(x)
Diagram tanda dx sebagai berikut.
Fungsi f(x) mencapai nilai maksimum di x = a ▲ ▲
maka f′(a) = 0.
+++ ––– +++
f′(a) = 6a2 + 2(a + 6)a – 36 = 0 ▲
⇔ 3a2 + a2 + 6a – 18 = 0 100 300
⇔ 4a2 + 6a – 18 = 0 dC(x)
⇔ 2a2 + 3a – 9 = 0 Dari diagram tanda dx
di atas terlihat bahwa
⇔ (2a – 3)(a + 3) = 0 fungsi C(x) mencapai minimum di x = 300.
⇔ 2a – 3 = 0 atau a + 3 = 0 Jadi, banyak barang yang harus diproduksi
3 300 unit per hari agar biaya produksi minimum.
⇔ a = 2 atau a = –3
29. Jawaban: d
Jadi, untuk a < 0 maka nilai a = –3.
Fungsi penerimaan total:
26. Jawaban: b TR = H(x)
Biaya perakitan satu motor per hari: = (2x3 – 100x2 + 13.000x – 150.000) ribu
600 Fungsi biaya total:
b(x) = (3x + x – 18) ribu rupiah
TC(x) = xB(x)
Satu motor dapat dirakit dalam x hari sehingga = x(x2 + 110x – 500)
biaya perakitan satu motor. = (x3 + 110x2 – 500x) ribu
B(x) = xb(x) Fungsi laba:
600 L(x) = TR(x) – TC(x)
= (x(3x + x – 18) ribu rupiah
= ((2x3 – 100x2 + 13.000x – 150.000)
= (3x2 + 600 – 18x) ribu rupiah – (x3 + 110x2 – 500x)) ribu
Biaya perakitan satu motor akan minimum jika = (x3 – 210x2 + 13.500x – 150.000) ribu
B′(x) = 0. Fungsi L(x) mencapai stasioner jika L′(x) = 0.
B′(x) = 6x – 18 = 0 L′(x) = 3x2 – 420x + 135.000 = 0
⇔ 6x = 18 ⇔ 3(x2 – 140x + 45.000) = 0
⇔ x=3 ⇔ (x – 50)(x – 90) = 0
Biaya minimum perakitan satu motor ⇔ x – 50 = 0 atau x – 90 = 0
= B(3) ⇔ x = 50 atau x = 90
= (3 × 32 + 600 – 18 × 3) ribu rupiah
= (27 + 600 – 54) × 1.000 rupiah
= 573.000 rupiah
Jadi, laba maksimum per hari yang akan diperoleh b. Diketahui g(x) = 4x − x
2x − 4
perusahaan 125 juta rupiah. Misalkan u = 4x – x2 dan v = 2x – 4 maka f(x)
30. Jawaban: b u
= v.
x3 + x2 + 4 (−2)3 + (−2)2 + 4 u′ = 4 – 2x dan v′ = 2
lim =
x → −2 2x 2 − 8 2 × ( −2)2 − 8
vu′ − uv′
−8 + 4 + 4 g′(x) =
= v2
8−8
(2x − 4) × (4 − 2x) − (4x − x 2 ) × 2
0 = (2x − 4)2
= 0
(tak tentu)
−(2x − 4)2 − 2(4x − x 2 )
0 = (2x − 4)2
Oleh karena nilai limitnya 0
maka:
−(4x 2 − 16x + 16) − (8x − 2x 2 )
3 2
lim x + 2x + 4
2
lim 3x + 2x = (2x − 4)2
=
x → −2 2x − 8 x → −2 4x
−4x 2 + 16x − 16 − 8x + 2x 2
3 × (−2)2 + 2 × (−2) = (2x − 4)2
=
4 × (−2)
−2x 2 + 8x − 16
12 − 4 = (2x − 4)2
=
−8
2
8 Jadi, turunan dari g(x) = 4x − x adalah
= −8 = –1 2x − 4
2
−2x + 8x − 16 .
x3 + x2 + 4
Jadi, lim = –1. (2x − 4)2
x → −2 2x 2 − 8
2. Misalkan h = fg = 3x2 – 3x maka:
h′ = gf′ + fg′ = 6x – 3
B. Uraian
h′(1) = g(1)f′(1) + f(1)g′(1) = 6 × 1 – 3
1. a. Diketahui f(x) = (5 – 2x)2 2x 2 + 3 . ⇔ 2 × f(1) + g′(1)g′(1) = 3
Misalkan u = (5 – 2x)2 dan v = ⇔ 2g′(1) + (g′(1))2 – 3 = 0
2x 2 + 3
1 ⇔ (g′(1))2 + 2g′(1) – 3 = 0
= (2x2 + 3) maka f(x) = uv.
2
⇔ (g′(1) + 3)(g′(1) – 1) = 0
u′ = 2(5 – 2x) × (–2) = –4(5 – 2x) ⇔ g′(1) + 3 = 0 atau g′(1) – 1 = 0
4x 2x ⇔ g′(1) = –3 atau g′(1) = 1
v′ = =
2 2x 2 + 3 2x 2 + 3 Jadi, nilai g′(1) = –3 atau g′(1) = 1.
f′(x) = vu′ + uv′
3. Jika kedua ruas persamaan f(2x + 1) = 2x – 2x
2x diturunkan, diperoleh:
= 2
2x + 3 ×(–4(5–2x))+(5–2x)2×
2x 2 + 3 2 1
2f′(2x + 1) = 2 + ⇔ f′(2x + 1) = 1 +
−4(2x2 + 3)(5x − 2) + 2x(5x − 2)2 2 2x 2 2x
=
2x2 + 3
74 Turunan Fungsi
f′(5) = f′(2 × 2 + 1) f(1) = a × 12 – (a + 1) × 1 + 6 = a + 2
2 ⇔ a–a–1+6=a+2
=1+ ⇔ 5=a+2
2 2×2
1 ⇔ a=3
=1+ Dengan demikian, diperoleh persamaan kurva f(x)
2×2
1 = 3x2 – 4x + 6 dan koordinat titik A(1, 5).
=1+ 4 Gradien garis singgung kurva adalah m = f′(x)
1 = 6x – 4.
=14 Gradien garis normal di titik A(1, 5) adalah
1 1 1 1
Jadi, nilai f′(5) = 1 4 . mn = – =– =–2.
f ′(1) 6 × 1− 4
4. Jari-jari benda bertambah dengan laju Persamaan garis normal kurva di titik A(1, 5)
dr sebagai berikut.
0,02 mm/detik maka dt = 0,02 mm/detik. y – 5 = mn(x – 1
Tinggi benda h = 6 cm = 60 mm. 1
⇔ y – 5 = – 2 (x – 1)
Luas permukaan benda = 0,8π cm2 = 8.000π mm2.
A = 2πr2 + 2πrh ⇔ 2y – 10 = –x + 1
⇔ 8.000π = 2πr2 + 2πr × 60 ⇔ 2y + x = 11
⇔ 2r2 + 120r – 8.000 = 0 Jadi, persamaan garis normal kurva di titik A adalah
⇔ r2 + 60r – 4.000 = 0 2y + x = 11.
⇔ (r + 100)(r – 40) = 0
7. Diketahui f(x) = ax3 + bx2 – 9x + 2.
⇔ r + 100 = 0 atau r – 40 = 0
f′(x) = 3ax2 + 2bx – 9
⇔ r = –100 atau r = 40
Fungsi f(x) mempunyai titik balik maksimum
Oleh karena r > 0 maka r = 40 mm.
(–1, 7) maka f′(–1) = 0 dan f(–1) = 7.
dV
Laju pertambahan volume benda = dt . f′(–1) = 0 ⇔ 3a × (–1)2 + 2b × (–1) – 9 = 0
dV dV dr ⇔ 3a – 2b = 9 . . . (i)
dt
= dr × dt f(–1) = 7 ⇔ a × (–1)3 + b × (–1)2 – 9 × (–1) + 2 = 7
= 2πrh × 0,02 ⇔ –a + b + 9 + 2 = 7
= 0,04π × 40 × 60 ⇔ –a + b = –4 . . . (ii)
= 96π mm3/detik Eliminasi b dari persamaan (i) dan (ii).
Jadi, laju pertambahan volume benda pada saat
1 × (i) = 3a – 2b = 9
luas permukaan 0,8π cm2 adalah 96π mm3/detik.
2 × (ii) = –2a + 2b = –8
5. Gradien garis singgung kurva adalah f′(x) = 2ax + b. ––––––––––––– +
Titik P(2, 4) pada kurva f(x) = ax2 + bx + 2 maka a= 1
f(2) = 4.
Substitusikan a = 1 ke dalam persamaan –a + b
f(2) = a × 22 + b × 2 + 2 = 4
= –4 diperoleh:
⇔ 4a + 2b = 2
–1 + b = –4 ⇔ b = –3
⇔ 2a + b = 1
Dengan demikian, diperoleh persamaan:
⇔ b = 1 – 2a
f(x) = x3 – 3x2 – 9x + 2
Garis y = 5x – 6 mempunyai gradien m = 5.
f′(x) = 3x2 – 6x – 9
Gradien garis singgung kurva di titik P(2, 4) adalah
Fungsi f(x) mencapai stasioner jika f′(x) = 0.
m1 = f′(2) = 2a × 2 + b = 4a + b.
f′(x) = 3x2 – 6x – 9 = 0
Garis singgung sejajar garis y = 5x – 6 maka
m1 = m. ⇔ 3(x2 – 2x – 3) = 0
4a + b = 5 ⇔ 3(x – 3)(x + 1) = 0
⇔ 4a + 1 – 2a = 5 ⇔ 3(x – 3) = 0 atau x + 1 = 0
⇔ 2a = 4 ⇔ x = 3 atau x = –1
⇔ a=2 Diagram tanda f′(x) sebagai berikut.
Untuk a = 2 maka b = 1 – 2 × 2 = –3.
+++ --- +++
Jadi, nilai a = 2 dan b = –3.
–1 3
6. Titik A(1, (a + 2)) pada kurva f(x) = ax2 – (a + 1)x + 6 Maksimum Minimum
maka f(1) = a + 2.
⇔
3 2
x = 24 +++ --- +++
2
⇔ x2 = 16 150 200
Maksimum Minimum
⇔ x = ±4
dV Dari diagram tanda L′(x) di atas tampak bahwa
Diagram tanda dx sebagai berikut. fungsi L(x) mencapai maksimum di x = 150.
Jadi, banyak barang yang harus diproduksi
--- +++ --- setiap bulan 150 unit agar perusahaan
memperoleh laba maksimum.
–4 4
↑ ↑ b. Laba maksimum:
Minimum Maksimum L(150) = (150 3 – 525 × 1502 + 90.000 × 150
– 150.000) ratus
Dari diagram di atas tampak bahwa fungsi V = 4.912.500 × 100
mencapai maksimum di x = 4. = 491.250.000
Volume balok terbesar adalah V(4). Jadi, laba maksimum yang diperoleh
perusahaan Rp491.250.000,00 per bulan.
76 Turunan Fungsi
A. Pilihan Ganda 5. Jawaban: b
1. Jawaban: b (f D g)(t) = f(g(t)) = 0
1 1
⇔ f(2t – 1) = 0
(f D f)(– 2 ) = f(f(– 2 )) ⇔ (2t – 1)2 – 2(2t – 1) + 1 = 0
1 ⇔ 4t2 – 4t + 1 – 4t + 2 + 1 = 0
x = – 2 pada interval –1 < x < 0, maka: ⇔ 4t2 – 8t + 4 = 0
1 1 ⇔ 4(t2 – 2t + 1) = 0
f(– 2 ) = 2 × (– 2 ) – 1 = –1 – 1 = –2.
⇔ 4(t – 1)2 = 0
x = –2 pada interval x ≤ –1, maka: ⇔ t=1
f(–2) = –2 + 1 = –1. Jadi, nilai t yang memenuhi adalah 1.
1
Nilai f(f(– 2 )) = f(–2) = –1. 6. Jawaban: d
1 (f D g)(x) = (g D f)(x)
Jadi, nilai (f D f)(– 2 ) = –1.
⇔ f(g(x)) = g(f(x))
2. Jawaban: c ⇔ 2(3x + 120) + a = 3(2x + a) + 120
5 – 3x = –1 ⇔ 6x + 240 + a = 6x + 3a + 120
⇔ 3x = 6 ⇔ a – 3a = 120 – 240
⇔ x=2
⇔ –2a = –120
f(5 – 3x) = 3 – 4x + x2
⇔ a = 60
Untuk x = 2 diperoleh:
Jadi, nilai a = 60.
f(5 – 3 × 2) = 3 – 4 × 2 + 22
⇔ f(–1) = 3 – 8 + 4 7. Jawaban: b
⇔ f(–1) = –1 f(x) = 5 – 2x dan (f D g)(x) = 2x2 – 4x – 7
f(g(x)) = (f D g)(x) ⇔ 5 – 2g(x) = 2x2 – 4x – 7
Jadi, nilai f(–1) = –1.
⇔ –2g(x) = 2x2 – 4x – 12
3. Jawaban: a ⇔ g(x) = –x2 + 2x + 6
(h D g)(3) = h(g(3)) 2
Jadi, g(x) = –x + 2x + 6.
= g(1 – 3 × 3)
= g(–8) 8. Jawaban: c
= –8 – 2 (g D f)(x) = 4x2 – 6x + 3
= –10 ⇔ g(f(x)) = 4x2 – 6x + 3
Jadi, nilai (h D g)(3) = –10. ⇔ g(1 – 2x) = 4x2 – 6x + 3
4. Jawaban: d 1− t
Misalkan 1 – 2x = t, maka x = 2 sehingga:
(g D f)(x)= g(f(x))
= 11 + 4(2x2 – 3x – 5) ⎛ 1− t ⎞
2
⎛ 1− t ⎞
g(t) = 4 ⎜ ⎟ – 6⎜ ⎟ +3
= 11 + 8x2 – 12x – 20 ⎝ 2 ⎠ ⎝ 2 ⎠
= 8x2 – 12x – 9 = 1 – 2t + t2 – 3 + 3t + 3
(g D f)(x – 3) = 8(x – 3)2 – 12(x – 3) – 9 = t2 + t + 1
= 8(x2 – 6x + 9) – 12x + 36 – 9 Jadi, g(x) = x2 + x + 1.
= 8x2 – 48x + 72 – 12x + 27
= 8x2 – 60x + 99
–2 1 4 –2
18. Jawaban: b
–1 2 3 –1 lim (6 + 3x) = 6 + 3 × (–3)
x →−3
0 3 2 0
=6–9
= –3
1 4 1 1
Jadi, lim (6 + 3x) = –3.
x →−3
(g D f)–1(1) = (f–1 D g–1)(1) = f–1(g–1(1)) = f–1(3) = –2 19. Jawaban: c
Jadi, nilai (g D f)–1(1) = –2. (f D g)(x) = f(g(x)) = f(3x + 1)
15. Jawaban: d = 3x + 1 – 2
x−2 = 3x – 1
Diketahui g–1(x) = 6 – 2x dan (f D g)(x) = 3 − 2x ,
3 g(–1) = 3 × (–1) + 1 = –2
x≠ 2.
lim (f D g)(x) = lim (3x – 1)
x → g( −1) x → −2
((f D g) D g–1)(x) = (f D (g D g–1))(x)
= (f D I)(x) = 3 × (–2) – 1
= f(x) = –7
2x − 4 9 = lim –(2 + t)
Jadi, rumus fungsi f(x) = 9 − 4x ; x ≠ 4 . t→4
= –(2 + 4)
16. Jawaban: c
= –4
(f D g)–1(6) = (g–1 D f–1)(6)
4−t
= g–1(f–1(6)) Jadi, lim = –4.
t→4 t −2
6 −1
= g–1( 5 ) 21. Jawaban: d
= g–1(1) f(x) = 3x2
f(3) = 3 × 32 = 27
3 −1
= 2 =1 f(x) − f(3) 3x 2 − 27
lim = lim
x→3 3−x x→3 3−x
Jadi, (f D g)–1(6) = 1.
3(x 2 − 9)
= lim
17. Jawaban: e x→3 3−x
fog (x − 3)(x + 3)
= 3 lim
x→3 −(x − 3)
g f
= –3 lim (x + 3)
x→3
a 2 b
= –3(3 + 3) = –18
g–1
f(x) − f(3)
Jadi, lim = –18.
x→3 3−x
(f o g)–1
24. Jawaban: b
4 1 4 1
= lim
x →∞
( x2 + x − x2 − x )× x2 + x + x2 − x
x2 + x + x2 − x
lim ( – ) = lim ( – ) 2 2
x→2 4 − x
2
2−x x → 2 (2 − x)(2 + x) 2−x (x + x) − (x − x)
= lim
4 − (2 + x) x →∞ x2 + x + x2 − x
= lim
x → 2 (2 − x)(2 + x) 2x
= lim
2−x x →∞ x + x + x2 − x
2
= lim
x → 2 (2 − x)(2 + x)
2x
1 = lim x
= lim x →∞ x2 x2
x→2 2 + x +
x
+ −
x
x2 x2 x2 x2
1 1
= = 4 2
2+2 = lim
x →∞ 1 1
4 1 1 1+ + 1− x
Jadi, lim ( 2 – )= 4. x
x→2 4 − x 2−x
2
25. Jawaban: b =
1+ 0 + 1− 0
2−x 2
lim = =1
x→2 3x − 2 − x + 2 2
−(x − 2) 3x − 2 + x + 2
= lim × Jadi, lim ( x 2 + x – x 2 − x ) = 1.
x→2 3x − 2 − x + 2 3x − 2 + x + 2 x →∞
6(x − 2) 7
Jadi, g–1(x) = . Jadi, lim ( x 2 + 5x − x 2 − 2x ) = .
13 x →∞ 2