Anda di halaman 1dari 87

Komposisi Fungsi dan Invers Fungsi

Komposisi Fungsi Invers Fungsi

• Pengertian fungsi • Pengertian invers fungsi


• Sifat-sifat fungsi • Pengertian fungsi invers
• Aljabar fungsi • Invers suatu fungsi komposisi
• Daerah asal fungsi
• Komposisi fungsi
• Sifat-sifat komposisi fungsi

• Menunjukkan sikap teliti saat menentukan invers sebuah fungsi.


• Mampu menjelaskan pengertian fungsi, sifat-sifat fungsi, aljabar fungsi,
dan daerah asal fungsi.
• Mampu menjelaskan pengertian komposisi fungsi.
• Menjelaskan pengertian sifat-sifat komposisi fungsi.
• Mampu menentukan hasil komposisi dua fungsi.
• Mampu menentukan hasil komposisi tiga fungsi.
• Mampu menjelaskan pengertian invers suatu fungsi.
• Mampu menjelaskan pengertian fungsi invers.
• Mampu menjelaskan cara menentukan invers suatu fungsi.
• Mampu menentukan invers suatu fungsi dan invers suatu fungsi
komposisi.

Matematika Kelas XI Program IPS 1


A. Pilihan Ganda 6. Jawaban: b
1. Jawaban: e (f g)(x) = f(g(x))
Diketahui f(x) = x2 + 3x + 7. = f(x2 – x + 3)
f(x – 1) = (x – 1)2 + 3(x – 1) + 7 = 3(x2 – x + 3) + 2
= x2 – 2x + 1 + 3x – 3 + 7 = 3x2 – 3x + 9 + 2
= x2 + x + 5 = 3x2 – 3x + 11
Jadi, rumus fungsi f(x – 1) = x2 + x + 5. Jadi, (f g)(x) = 3x2 – 3x + 11.
2. Jawaban: a 7. Jawaban: e
Misalkan t = x – 6 ⇔ x = t + 6. Diketahui f(x) = x – 5 dan g(x) = x2 – 3x – 4.
h(x – 6)= 8x + 1 (g f)(x) = g(f(x))
⇔ h(t) = 8(t + 6) + 1 = g(x – 5)
⇔ h(t) = 8t + 49 = (x – 5)2 – 3(x – 5) – 4
⇔ h(x) = 8x + 49 = x2 – 10x + 25 – 3x + 15 – 4
Jadi, h(x) = 8x + 49. = x2 – 13x + 36
3. Jawaban: c Jadi, (g f)(x) = x2 – 13x + 36.
(f – g)(x) = f(x) – g(x)
8. Jawaban: c
3x − 1
= (4x + 6) – (f g)(x) = f(g(x))
2
= f(x + 5)
2(4x + 6) 3x − 1
= – = (x + 5)2 – 5(x + 5) + 1
2 2
= x2 + 10x + 25 – 5x – 25 + 1
8x + 12 3x − 1 = x2 + 5x + 1
= 2
– 2
Jadi, fungsi komposisi (f g)(x) adalah x2 + 5x + 1.
8x + 12 − 3x + 1
= 2 9. Jawaban: c
5x + 13 (f g)(x) = 2 4x 2 + 2x + 1
= 2
⇔ f(g(x)) = 2 4x 2 + 2x + 1
5x + 13
Jadi, (f – g)(x) = .
2 ⇔ (g(x))2 + 3 = 2 4x 2 + 2x + 1
4. Jawaban: c ⇔ (g(x))2 + 3 = 4(4x2 + 2x + 1)
f f(x) ⇔ (g(x))2 = 16x2 + 8x + 4 – 3
( g )(x) = g(x) ⇔ (g(x))2 = 16x2 + 8x + 1
2x 2 − x − 3 ⇔ (g(x))2 = (4x + 1)2
= x +1
⇔ g(x) = 4x + 1
(2x − 3)(x + 1) Jadi, g(x) = 4x + 1.
= x +1
= 2x – 3 10. Jawaban: a
f Misalkan t = x – 1 ⇔ x = t + 1
Jadi, ( g )(x) = 2x – 3. f(x – 1) = 3x + 2
5. Jawaban: b ⇔ f(t) = 3(t + 1) + 2
Fungsi komposisi (f g)(x) = f(g(x)) ⇔ f(t) = 3t + 5
⇔ f(x) = 3x + 5
g f
(g f)(x) = g(f(x))
00 11 22
= g(3x + 5)
11 22 44
3x + 5
22 33 66 = 2(3x + 5) − 1
44 88 3x + 5
= 6x + 9
Jadi, f g = {(0, 2), (1, 4), (2, 6)}. 3x + 5 3
Jadi, (g f)(x) = 6x + 9
; x ≠ –2.

2 Komposisi Fungsi dan Invers Fungsi


B. Uraian 3x − 1
b. Ingat, g(x) = x − 13
2x
1. a. g(x) = x − 6 (f g)(x) = f(g(x))
Agar g(x) terdefinisi, nilai x – 6 ≠ 0 atau x ≠ 6. 3x − 1
= f( x − 13 )
Jadi, daerah asal g(x) adalah {x | x ≠ 6, x ∈ R}.
b. (f – g)(x)= f(x) – g(x) ⎛ 3x − 1 ⎞
2 ⎜⎜ x − 13 ⎟⎟ − 3
⎝ ⎠
=
3x + 1 2x
– x −6 = 4
4
(3x + 1)(x − 6) − 2x × 4 (6x − 2) − 3(x − 13)
= x − 13
4(x − 6) = 4
3x 2 + x − 18x − 6 − 8x
= 6x − 2 − 3x + 39
4x − 24
= 4(x − 13)
3x 2 − 25x − 6
=
4x − 24
3x + 37
3x 2 − 25x − 6 =
Jadi, (f – g)(x) = untuk x ≠ 6 dan 4x − 52
4x − 24
daerah asalnya {x | x ≠ 6, x ∈ R}. 3x + 37
Jadi, (f g)(x) = 4x − 52
; x ≠ 13.
f f(x)
2. a. ( )(x) =
g g(x) 4. a. (f g)(x) = f(g(x))
3x − 18 = f(x + 5)
=
x 2 − 11x + 30
= 3(x + 5) – 1
3(x − 6)
= = 3x + 15 – 1
(x − 5)(x − 6)
= 3x + 14
3
= Jadi, rumus fungsi (f g)(x) = 3x + 14.
x−5
f 3 b. k(x) = (f · g)(x)
Jadi, rumus fungsi ( g )(x) = .
x−5 = f(x) · g(x)
f 3 = (3x – 1)(x + 5)
b. ( g )(x) = terdefinisi untuk x ≠ 5. Jadi,
x−5 = 3x2 – x + 15x – 5
f = 3x2 + 14x – 5
daerah asal fungsi ( g )(x) adalah {x | x ≠ 5,
(h k)(x) = h(k(x))
x ∈ R}. = h(3x2 + 14x – 5)
t −1 = 3x2 + 14x – 5 – 7
3. a. Misalkan t = 2x + 1 ⇔ x = 2 = 3x2 + 14x – 12
g(2x + 1) = 3x + 1 Jadi, rumus fungsi (h k)(x) = 3x2 + 14x – 12.
x−6
5. a. (g f)(x) = 3 – x
3 ⎛⎜ t − 1⎞⎟ + 1
⇔ g(t) = ⎝ 2 ⎠
t −1
⇔ g(f(x)) = 3 – x
− 6
2 ⇔ f(x) + 2 = 3 – x
3t − 3
+2
2
⇔ f(x) = 1 – x
⇔ g(t) = 2
t − 1 − 12
⇔ f(5) = 1 – 5
2

3t − 3 + 2 ⇔ f(5) = –4
⇔ g(t) = 2 Jadi, nilai f(5) = –4.
t − 13
2 b. Diketahui f(x) = 1 – x.
3t − 1 (f g)(p) = 1
⇔ g(t) = t − 13
⇔ f(g(p)) = 1
3x − 1 ⇔ f(p + 2) = 1
⇔ g(x) = x − 13
⇔ 1 – (p + 2) = 1
3(x − 2) − 1
⇔ g(x – 2) = ⇔ –1 – p = 1
(x − 2) − 13
⇔ –p = 2
3x − 7
⇔ g(x – 2) = ⇔ p = –2
x − 15
Jadi, nilai p = –2.
3x − 7
Jadi, g(x – 2) = x − 15
; x ≠ 15.

Matematika Kelas XI Program IPS 3


6. a. (g f)(x) = g(f(x)) b. (g h)(x)= g(h(x))
⇔ 9x2 + 66x + 119 = g(3x + 10) = g(2x – 2)
t − 10 = 2x – 2 + 6
Misalkan t = 3x + 10 ⇔ x = 3 = 2x + 4
9x2 + 66x + 119 = g(3x + 10)
t − 10 2 t − 10
((g h)
f)(x) = (g h)(3x – 1)
⇔ 9( 3
) + 66( 3
) + 119 = g(t) = 2(3x – 1) + 4
t 2 − 20t + 100 = 6x – 2 + 4
⇔ 9( ) + 22(t – 10) + 119 = g(t)
9 = 6x + 2
⇔ (t2
– 20t +100) + 22t – 220 + 119 = g(t) Jadi, rumus fungsi ((g h) f)(x) = 6x + 2.
⇔ g(t) = t2 + 2t – 1
9. a. (g f h)(x) = g((f h)(x))
⇔ g(x) = x2 + 2x – 1 = g(f(x + 6))
Jadi, rumus fungsi g(x) = x2 + 2x – 1. = g(3(x + 6) – 15)
b. g(–2) = (–2)2 + 2 × (–2) – 1 = g(3x + 3)
=4–4–1 = 2(3x + 3) + 6
= –1 = 6x + 12
Jadi, nilai g(–2) = –1. Jadi, (g f h)(x) = 6x + 12.
7. a. Misalkan t = x – 3 ⇔ x = t + 3. b. (h f g)(p) = –3
g(x – 3) = 2x + 5 ⇔ h(f(g(p))) = –3
⇔ g(t) = 2(t + 3) + 5 ⇔ h(f(2p + 6)) = –3
⇔ g(t) = 2t + 11
⇔ h(3(2p + 6) – 15) = –3
⇔ g(x) = 2x + 11
(f g)(x) = f(g(x)) ⇔ h(6p + 3) = –3
= f(2x + 11) ⇔ 6p + 3 + 6 = –3
= (2x + 11)2 + 4(2x + 11) ⇔ 6p + 9 = –3
= 4x2 + 44x + 121 + 8x + 44 ⇔ 6p = –12
= 4x2 + 52x + 165 ⇔ p = –2
Jadi, rumus (f g)(x) = 4x2 + 52x + 165. Jadi, p = –2.
b. (g f)(2)= g(f(2))
10. a. (f g h)(x) = f(g(h(x)))
= g(22 + 4 × 2)
= g(12) = f(g(2x + 2))
= 2 × 12 + 11 = f(6 – (2x + 2)2)
= 24 + 11 = f(6 – (4x2 + 8x + 4))
= 35 = f(–4x2 – 8x + 2)
Jadi, (g f)(2) = 35. = –(–4x2 – 8x + 2)
8. a. Misalkan t = x + 4 ⇔ x = t – 4. = 4x2 + 8x – 2
h(x + 4) = 2x + 6 Jadi, (f g h)(x) = 4x2 + 8x – 2.
⇔ h(t) = 2(t – 4) + 6 b. (h g f)(x) = h(g(f(x)))
⇔ h(t) = 2t – 2 = h(g(–x))
⇔ h(x) = 2x – 2 = h(6 – (–x)2)
(f g h)(x) = f(g h(x)) = h(6 – x2)
= f(g(h(x))) = 2(6 – x2) + 2
= f(g(2x – 2)) = 12 – 2x2 + 2
= f(2x – 2 + 6) = 14 – 2x2
= f(2x + 4) (h g f)(–3) = 14 – 2(–3)2
= 3(2x + 4) – 1 = 14 – 18
= 6x + 12 – 1 = –4
= 6x + 11 Jadi, (h g f)(–3) = –4.
Jadi, rumus fungsi (f g h)(x) = 6x + 11.

4 Komposisi Fungsi dan Invers Fungsi


A. Pilihan Ganda 3x + 2
y=
1. Jawaban: a x−4
⇔ y(x – 4) = 3x + 2
Misalkan t = x – 1 ⇔ x = t + 1. ⇔ xy – 4y = 3x + 2
g(x – 1) = 2x + 5 ⇔ xy – 3x = 4y + 2
⇔ g(t) = 2(t + 1) + 5 ⇔ x(y – 3) = 4y + 2
⇔ g(t) = 2t + 2 + 5
4y + 2
⇔ g(t) = 2t + 7 ⇔ x = y−3
⇔ g(x) = 2x + 7
4x + 2
Misalkan y = g(x). ⇔ f –1 (x) =
x−3
y = 2x + 7
4x + 2
⇔ 2x = y – 7 Jadi, f–1(x) = untuk x ≠ 3.
x−3
y−7
⇔ x= 2 4. Jawaban: d
x−7 2x − 3
⇔ g–1(x) = Diketahui f(x) = .
2 3x − 1
x−7
Misalkan y = f(x).
Jadi, g–1(x) = 2
. 2x − 3
y=
3x − 1
2. Jawaban: a
⇔ (3x – 1)y = 2x – 3
4−x ⇔ 3xy – y = 2x – 3
h(x) = 6 –
2x + 3 ⇔ 3xy – 2x = y–3
6(2x + 3) − 4 + x ⇔ x(3y – 2) = y–3
=
2x + 3 y−3
⇔ x=
3y − 2
12x + 18 − 4 + x
= x−3
2x + 3 ⇔ f –1(x) =
3x − 2
13x + 14
= x−3 2
2x + 3 Jadi, inversnya adalah f–1(x) = ;x≠ 3
.
3x − 2
Misalkan h(x) = y.
5. Jawaban: b
13x + 14
y= p + 2x
2x + 3 g(x) = 1− x
⇔ (2x + 3)y = 13x + 14
p + 2x
⇔ 2xy + 3y = 13x + 14 ⇔ y= 1− x
⇔ 13x – 2xy = 3y – 14
⇔ x(13 – 2y) = 3y – 14 ⇔ y – xy = p + 2x
⇔ –2x – xy = p – y
3y − 14
⇔ x= ⇔ x(–2 – y) = p – y
13 − 2y
p−y
⇔ h–1(x) =
3x − 14
untuk x ≠
13 ⇔ x=
−2 − y
13 − 2x 2
p−x
3x − 14 ⇔ g–1(x) =
Jadi, invers dari h(x) adalah h –1(x) = −2 − x
13 − 2x
p−4
13 ⇔ g–1(4) =
untuk x ≠ . −2 − 4
2
1 p−4
3. Jawaban: a ⇔ –6 =
−6
3x + 2 ⇔ p–4=1
Diketahui f(x) = .
x−4 ⇔ p=5
Misalkan y = f(x). Jadi, nilai p = 5.

Matematika Kelas XI Program IPS 5


6. Jawaban: b (g f–1)(x) = g(f–1(x))
(f g)(x) = f(g(x)) x+2
= g( 3 )
x
= f( ) x+2
2 − 3x =5– 3
x
= 3( )+1 15 − x − 2
2 − 3x = 3
3x 2 − 3x 13 − x
= + =
2 − 3x 2 − 3x 3
2 13 − 1 12
= (g f–1)(1) = = 3 =4
2 − 3x 3
Misalkan y = (f g)(x)
Jadi, (g f–1)(1) = 4.
2
y=
2 − 3x 9. Jawaban: d
⇔ (2 – 3x)y = 2 (f g–1)(x) = 6x – 7
⇔ 2y – 3xy = 2 ⇔ f(g –1(x)) = 6x – 7
⇔ f(3x – 7) = 6x – 7
⇔ 3xy = 2y – 2
t+7
2y − 2 Misalkan t = 3x – 7 ⇔ x = .
⇔ x= 3
3y
f(3x – 7) = 6x – 7
2x − 2
⇔ (f g)–1(x) = t+7
3x
⇔ f(t) = 6( 3
)–7
2x − 2
Jadi, invers dari (f g)(x) adalah (f g)–1(x) =
3x ⇔ f(t) = 2t + 14 – 7
untuk x ≠ 0.
⇔ f(t) = 2t + 7
7. Jawaban: b ⇔ f(x) = 2x + 7
6x + 8 y = 2x + 7
f(x) =
x y−7
6x + 8
⇔ x= 2
⇔ y=
x x−7
⇔ f –1 (x) =
⇔ xy = 6x + 8 2
⇔ xy – 6x = 8 x−7
Jadi, f–1(x) = 2
.
⇔ (y – 6)x = 8
8 10. Jawaban: c
⇔ x= y−6 (f g)–1(x) = (g–1 f–1)(x)
8
⇔ f –1(x) = x−6
= g–1(f–1(x))
1
f –1 (t) = 2 = g–1( x − 4 )
8
⇔ t−6
=2 1
−1
= x −4

⇔ 2t – 12 = 8 3
⇔ 2t = 20 1−(x − 4)

⇔ t = 10 = x−4
3
Jadi, nilai t = 10.
5−x
8. Jawaban: d = 3x − 12
f(x) = 3x – 2
Misalkan y = f(x) 5−x
Jadi, rumus fungsi (f g) –1(x) adalah 3x − 12
y = 3x – 2
⇔ 3x = y + 2 untuk x ≠ 4.
y+2
⇔ x= 3

⇔ f –1 (x) = x + 2
3

6 Komposisi Fungsi dan Invers Fungsi


B. Uraian 2. a. Misalkan f–1(x) = y.
3x
1. a. y= 7
– (2x + 1) y = 4x + 1
3x 7(2x + 1) ⇔ y 2 = 4x + 1
⇔ y= –
7 7 y2 − 1
3x 14x + 7
⇔ x= 4
⇔ y= 7
– 7
x2 − 1
⇔ y=
3x − (14x + 7) ⇔ f(x) = 4
7
⇔ 7y = 3x – (14x + 7) x2 − 1
Jadi, f(x) = .
⇔ 7y = –11x – 7 4
⇔ 11x = –7y – 7 b. Misalkan t = x + 2 ⇔ x = t – 2.
−7y − 7
⇔ x= g–1(x + 2) = x +6
11
−7x − 7 ⇔ g–1(t) = (t − 2) + 6
⇔ f –1 (x) = 11
−7x − 7 ⇔ g–1(t) = t+4
Jadi, invers dari f(x) adalah f–1(x) = 11
.
⇔ g–1(x) = x +4
x +1 1 − 3x
b. y= x
+ 2x Misalkan g–1(x) = y.
2(x + 1) 1 − 3x y = x +4
⇔ y= 2x
+ 2x
⇔ y2 = x + 4
2(x + 1) + (1 − 3x)
⇔ y= ⇔ x = y2 – 4
2x
⇔ g(x) = x2 – 4
2x + 2 + 1 − 3x
⇔ y= 2x Jadi, g(x) = x2 – 4.
−x + 3
⇔ y= 3. a. f –1(x) = 3x + 2
2x
⇔ 2xy = –x + 3 ⇔ y = 3x + 2
⇔ 2xy + x = 3 ⇔ y 2 = ( 3x + 2 )2
⇔ x(2y + 1) = 3 ⇔ y 2 = 3x + 2
3 ⇔ 3x = y2 – 2
⇔ x = 2y + 1
y2 − 2
3 ⇔ x =
⇔ g–1(x) = 2x + 1 3
3 1 x2 − 2
Jadi, inversnya adalah g–1(x) = 2x + 1 ; x ≠ – 2 . ⇔ f(x) =
3
5 2x + 1 x2 − 2
c. y= + Jadi, f(x) = .
x+3 2x + 6 3
2×5 2x + 1 b. (g f)(x) = g(f(x))
⇔ y= +
2(x + 3) 2x + 6
x2 − 2
10 2x + 1 = g( )
⇔ y= + 3
2x + 6 2x + 6
10 + 2x + 1 x2 − 2 2
⇔ y= =( ) +4
2x + 6 3
2x + 11 4 2
x − 4x + 4
⇔ y= = +4
2x + 6 9
⇔ (2x + 6)y = 2x + 11 (x 4 − 4x 2 + 4) + 4 × 9
=
⇔ 2xy + 6y = 2x + 11 9
(x 4 − 4x 2 + 4) + 36
⇔ 2xy – 2x = –6y + 11 =
9
⇔ x(2y – 2) = –6y + 11 x 4 − 4x 2 + 40
−6y + 11 =
⇔ x= 9
2y − 2 x 4 − 4x 2 + 40
−6x + 11 Jadi, (g f)(x) = .
⇔ h–1(x) = 9
2x − 2
−6x + 11
Jadi, inversnya adalah h–1(x) = ; x ≠ 1.
2x − 2

Matematika Kelas XI Program IPS 7


4. a. Misalkan t = x + 4 ⇔ x = t – 4. −1 − 23 −24
(f g)–1(1) = 12
= = –2
12
f–1(x + 4) = 3x + 1
Cara 2
⇔ f –1 (t) = 3(t − 4) + 1 Dengan pengertian fungsi invers.
f(x) = y ⇔ f–1(y) = x
⇔ f –1 (t) = 3t − 11
(f g)–1(1) = x maka (f g)(x) = 1.
⇔ f –1 (x) = 3x − 11 (f g)(x) = 1
Misalkan f–1(x) = y. ⇔ –12x – 23 = 1
y= 3x − 11 ⇔ –12x = 24
⇔ y2 = 3x – 11 ⇔ x = –2
⇔ (f g)–1(1) = –2
y2 + 11
⇔ x= Jadi, nilai (f g)–1(1) = –2.
3

x 2 + 11 3x + 1
⇔ f(x) = 6. Diketahui g(x) = 4x – 3 dan (g f)–1(x) = .
3 2
x 2 + 11 Tentukan:
Jadi, f(x) = . a. f –1 (x);
3
b. f(a) = 4 b. (f g)–1(x).
2
Jawaban:
a + 11
⇔ =4 a. g(x) = 4x – 3
3
⇔ y = 4x – 3
⇔ a2 + 11 = 12
y+3
⇔ a2 = 1 ⇔ x= 4
⇔ a = ±1 x+3
Jadi, a = –1 atau a = 1. ⇔ g–1(x) = 4
9−x 3x + 1
5. a. (g f)–1(x) = 12 (g f)–1(x) = 2
9−x 3x + 1
⇔ y = 12 ⇔ (f–1 g–1)(x) = 2
⇔ 12y = 9 – x 3x + 1
⇔ x = 9 – 12y ⇔ f –1(g –1(x)) = 2
⇔ ((g f)–1)–1(x) = 9 – 12x x+3 3x + 1
⇔ f–1( 4 ) = 2
⇔ (g f)(x) = 9 – 12x
x+3
⇔ g(f(x)) = 9 – 12x Misalkan t = ⇔ x = 4t – 3.
4
⇔ 3(f(x)) + 6 = 9 – 12x x+3 3x + 1
⇔ 3(f(x)) = 3 – 12x f–1( 4 ) = 2
⇔ f(x) = 1 – 4x 3(4t − 3) + 1
⇔ f –1 (t) =
Jadi, rumus fungsi f(x) = 1 – 4x. 2
12t − 8
b. (f g)(x) = f(g(x)) ⇔ f –1 (t) = 2
= f(3x + 6)
⇔ f–1(t) = 6t – 4
= 1 – 4(3x + 6)
⇔ f–1(x) = 6x – 4
= 1 – 12x – 24
Jadi, f–1(x)= 6x – 4.
= –12x – 23
Cara 1 b. (f g)–1(x) = (g–1 f–1)(x)
Dengan menentukan (f g)–1(x) dahulu. = g–1(f–1(x))
y = (f g)(x) = g–1(6x – 4)
⇔ y = –12x – 23 6x − 4 + 3
= 4
⇔ 12x = –y – 23
6x − 1
−y − 23 = 4
⇔ x= 12 6x − 1
−x − 23 Jadi, (f g)–1(x) = 4 .
⇔ (f g)–1(x) = 12

8 Komposisi Fungsi dan Invers Fungsi


7. a. Misalkan y = f(x). 8. a. Misalkan t = x – 1 ⇔ x = t + 1.
x−6
g(x – 1) = x + 6
y = ⇔ g(t) = t + 1 + 6
x
⇔ xy = x – 6 ⇔ g(t) = t + 7
⇔ xy – x = –6 ⇔ g(x) = x + 7
⇔ x(y – 1) = –6 (f g h)(x) = f((g h)(x))
−6 = f(g(h(x)))
⇔ x =
y −1 3
−6 = f(g( x ))
⇔ f –1 (x) = ; x ≠ 1
x −1 3
(f g)–1(x) = (g–1 f–1)(x) = f( x + 7)
−x − 5 3
⇔ = g–1(f–1(x)) = 2( x + 7) + 1
7x − 7
−x − 5 −6 6
⇔ = g–1( ) = x + 14 + 1
7x − 7 x −1
−6 6
Misalkan t = . = x + 15
x −1
−6 Misalkan y = (f g h)(x)
t =
x −1 6
⇔ xt – t = –6 y = x + 15
⇔ xt = t – 6 6 + 15x
t−6
⇔ y= x
⇔ x = t ⇔ xy = 6 + 15x
g–1(
−6
) =
−x − 5 ⇔ 15x – xy = –6
x −1 7x − 7 ⇔ x(15 – y) = –6
t−6 6
−( ) −5
⇔ g–1(t) =
t ⇔ x = – 15 − y
t−6
7( t ) −7
6
t−6 5t
⇔ (f g h)–1(x) = – 15 − x
−( t
)− t
⇔ g–1(t) = 7t − 42 7t 6
t
− t Jadi, (f h)–1(x) = – 15 − x untuk x ≠ 15.
g
− t + 6 − 5t

⇔ g–1(t) = t b. Misalkan y = f(x)


7t − 42 − 7t
t y = 2x + 1
−6t + 6 y −1
⇔ g–1(t) = −42
⇔ x= 2
−t + 1 x −1
⇔ g–1(t) = ⇔ f –1 (x) =
−7 2
−x + 1 (f (g h)–1)–1(x) = (((g h)–1)–1 f–1)(x)
⇔ g–1(x) =
−7 = ((g h) f–1)(x)
x −1 = (g (h f–1))(x)
⇔ g–1(x) =
7
x −1
x −1 = g(h( 2 ))
Jadi, g–1(x) = .
7
3
b. (f g)–1(x) = (f–1 g–1)(x) = g( x −1 )
2
= f–1(g–1(x)) 6
= g( x − 1 )
x −1
= f–1( ) 6
7 = x −1 + 7
−6
= x −1 6 + 7(x − 1)
( 7
) −1 = x −1
−6
= 6 + 7x − 7
x −1

7 = x −1
7 7
7x − 1
−6 −6 −42 =
= x − 1− 7 = x−8 = x −1
x−8
7 7
7x − 1
Jadi, (f (g h)–1)–1(x) = x − 1 untuk x ≠ 1.
−42
Jadi, (f g)–1(x) = ; x ≠ 8.
x−8

Matematika Kelas XI Program IPS 9


x (h g f)(3) = k
9. a. g–1(x) = x − 4
3−5
Misalkan y = g–1(x) ⇔ =k
3−7
x
y= −2
x−4 ⇔ −4
=k
⇔ (x – 4)y = x
1
⇔ xy – 4y = x ⇔ k= 2
⇔ xy – x = 4y 1
⇔ x(y – 1) = 4y Jadi, nilai k = 2 .
4y
⇔ x= y −1
10. a. y = f–1(x)
⇔ y=x+4
⇔ (g–1)–1(x) = 4x ⇔ x=y–4
x −1
⇔ f(x) = x – 4
⇔ g(x) = 4x Misalkan t = x + 2 ⇔ x = t – 2.
x −1
4x g(x + 2) = 3x – 2
Jadi, rumus fungsi g(x) = ; x ≠ 1.
x −1 ⇔ g(t) = 3(t – 2) – 2
b. (h g f)(x)= h(g(f(x))) ⇔ g(t) = 3t – 8
x−5 ⇔ g(x) = 3x – 8
= h(g ( 2 ))
(f g h)(x) = f((g h)(x))
⎛ ⎛ x −5⎞⎞
⎜ 4⎜ ⎟⎟ = f(g(h(x)))
= h ⎜⎜ x ⎝− 52⎠⎟
⎟ = f(g(5x – 1))
⎜ 2 −1 ⎟
⎝ ⎠
= f(3(5x – 1) – 8)
⎛ 2x − 10 ⎞
= f(15x – 11)
= h ⎜⎜ x−5−2 ⎟

= (15x – 11) – 4
⎝ 2 ⎠
= 15x – 15
⎛ 4x − 20 ⎞
= h⎜ ⎟ Misalkan y = (f g h)(x).
⎝ x−7 ⎠
4x − 20 4(x − 5) x−5 y = 15x – 15
= 4(x − 7)
= 4(x − 7) = x−7
y + 15
x−5 ⇔ x= 15
Jadi, rumus fungsi (h g f)(x) = x−7
, x ≠ 7.
c. Cara 1 x + 15
⇔ (f g h)–1(x) = 15
Dengan menentukan (h g f)–1(x) dahulu.
Misalkan y = (h g f)(x). x + 15
Jadi, (f g h)–1(x) = 15
.
x−5
y = x−7 b. (g h f)(x) = g((h f)(x))
⇔ y(x – 7) = x – 5 = g(h(x – 4))
⇔ xy – 7y = x – 5 = g(5(x – 4) – 1)
⇔ xy – x = 7y – 5 = g(5x – 21)
⇔ x(y – 1) = 7y – 5 = 3(5x – 21) – 8
7y − 5 = 15x – 63 – 8
⇔ x= y −1
= 15x – 71
7x − 5
⇔ (h g f) –1(x) = x −1
Misalkan y = (g h f)(x)
(h g f) –1(k) = 3 y = 15x – 71
7k − 5 y + 71
⇔ k −1
=3 ⇔ x= 15
⇔ 7k – 5 = 3(k – 1)
x + 71
⇔ 7k – 5 = 3k – 3 ⇔ (g h f)–1(x) = 15
⇔ 4k = 2
1 (g h f)–1(a) = 10
⇔ k= 2
a + 71
Cara 2 ⇔ 15
= 10
Dengan pengertian fungsi invers. ⇔ a + 71 = 150
f(x) = y maka f–1(y) = x. ⇔ a = 79
(h g f)–1(x) = 3 maka (h g f)(3) = k. Jadi, nilai a = 79.

10 Komposisi Fungsi dan Invers Fungsi


5. Jawaban: a
A. Pilihan Ganda
f(x + 1) = 2(x + 1)2 + (x + 1) – 6
1. Jawaban: e
= 2(x2 + 2x + 1) + x – 5
3x 2 + 4x + 1
f(x) = = 2x2 + 4x + 2 + x – 5
3x 2 − 5x − 2
(3x + 1)(x + 1)
= 2x2 + 5x – 3
= (3x + 1)(x − 2) Jadi, rumus fungsi f(x + 1) = 2x2 + 5x – 3.
x +1 6. Jawaban: c
= x−2
f(x) terdefinisi untuk x ≠ 2. (f g)(x) = f(g(x))
Jadi, daerah asal f(x) adalah {x | x ≠ 2, x ∈ R}. 1
= f( 3 x – 1)
2. Jawaban: b
Misalkan t = x + 1 ⇔ x = t – 1. 1
= 6( 3 x – 1) + 5
f(x + 1) = 6x – 11
⇔ f(t) = 6(t – 1) – 11 = 2x – 6 + 5
⇔ f(t) = 6t – 6 – 11 = 2x – 1
⇔ f(t) = 6t – 17 Jadi, (f g)(x) = 2x – 1.
⇔ f(x) = 6x – 17
(f – g)(x) = f(x) – g(x) 7. Jawaban: b
(g f)(x) = g(f(x))
x+2
= (6x – 17) – = g(2x + 7)
2x − 1
= 1 – 4(2x + 7)
(2x − 1)(6x − 17) x+2
= – = 1 – 8x – 28
2x − 1 2x − 1
= –8x – 27
12x 2 − 34x − 6x + 17 x+2
= – Jadi, (g f)(x) = –8x – 27.
2x − 1 2x − 1
12x 2 − 40x + 17 x+2 8. Jawaban: c
= –
2x − 1 2x − 1 Misalkan x – 1 = t ⇔ x = t + 1.
12x 2 − 41x + 15 g(x – 1) = 3x + 4
=
2x − 1 ⇔ g(t) = 3(t + 1) + 4
12x 2 − 41x + 15 ⇔ g(t) = 3t + 7
Jadi, rumus fungsi (f – g)(x) = 2x − 1 ;
⇔ g(x) = 3x + 7
1
x≠ 2. (g h)(x) = g(h(x))
3. Jawaban: e x
= g( x − 5 )
g g(x)
( f )(x) =
f(x) x
= 3( x − 5 ) + 7
x −1
=
x 2 + 8x − 9 3x 7(x − 5)
x −1 1 = x−5 + x−5
= = x+9
(x + 9)(x − 1)
3x + 7x − 35
g 1 =
Jadi, rumus fungsi ( f )(x) = x + 9 ; x ≠ –9. x−5

10x − 35
4. Jawaban: e = x−5
Misalkan t = x – 1 ⇔ x = t + 1.
f(x – 1) = x2 + 4x + 6 10x − 35
Jadi, (g h)(x) = x−5
; x ≠ 5.
⇔ f(t) = (t + 1)2 + 4(t + 1) + 6
⇔ f(t) = t2 + 2t + 1 + 4t + 4 + 6
⇔ f(t) = t2 + 6t + 11
⇔ f(x) = x2 + 6x + 11
Jadi, rumus fungsi f(x) = x2 + 6x + 11.

Matematika Kelas XI Program IPS 11


9. Jawaban: e (g h)(p) = –8
(g f)(x) = g(f(x)) ⇔ 4p – 10 = –8
(g f)(2) = g(f(2)) ⇔ 4p = 2
1
= g( 5 × 2 − 6 ) ⇔ p= 2
1
= g( 4 ) Jadi, nilai p adalah 2 .
= g(2)
13. Jawaban: d
= 3 + 2 × 22 (f g)(x) = 8x + 3
=3+8 ⇔ f(g(x)) = 8x + 3
= 11 ⇔ f(2x – 1) = 8x + 3
Jadi, nilai (g f)(2) = 11.
t +1
10. Jawaban: a Misalkan t = 2x – 1 ⇔ x = 2 .
(f g)(x)= f(g(x)) f(2x – 1) = 8x + 3
1 1 t +1
(f g)(– 2 ) = f(g(– 2 )) ⇔ f(t) = 8( 2 ) + 3

4(− 1) ⇔ f(t) = 4t + 4 + 3
2
= f( 2(− 1) − 1 ) ⇔ f(t) = 4t + 7
2 ⇔ f(x) = 4x + 7
−2
Jadi, f(x) = 4x + 7.
= f( −1 − 1 )
14. Jawaban: b
= f(1) h(x) = (f g)(x)
= 12 + 2 = f(g(x))
=3 = f(x2 + 1)
1 = 2(x2 + 1) + 5
Jadi, nilai (f g)(– 2 ) = 3. = 2x2 + 7
(h f)(x) = h(f(x))
11. Jawaban: b = h(2x + 5)
(h g)(x) = h(g(x)) = 2(2x + 5)2 + 7
= h(x2 – x + 6) = 2(4x2 + 20x + 25) + 7
= 3(x2 – x + 6) + 2 = 8x2 + 40x + 50 + 7
= 3x2 – 3x + 18 + 2 = 8x2 + 40x + 57
= 3x2 – 3x + 20 Jadi, rumus komposisi (h f)(x) = 8x2 + 40x + 57.
(h g)(p) = 38
⇔ 3p2 – 3p + 20 = 38 15. Jawaban: e
⇔ 3p2 – 3p – 18 = 0 (g f)(x) = 6x – 7
⇔ 3(p2 – p – 6) = 0 ⇔ g(f(x)) = 6x – 7
⇔ p2 – p – 6 = 0 ⇔ g(3x – 4) = 6x – 7
⇔ (p – 3)(p + 2) = 0 t+4
Misalkan t = 3x – 4 ⇔ x = 3
.
⇔ p – 3 = 0 atau p + 2 = 0
g(3x – 4) = 6x – 7
⇔ p = 3 atau p = –2
t+4
Jadi, nilai p yang memenuhi adalah p = –2 atau ⇔ g(t) = 6( )–7
3
p = 3.
⇔ g(t) = 2t + 8 – 7
12. Jawaban: c ⇔ g(t) = 2t + 1
h(x) = f(x) + 2 ⇔ g(x) = 2x + 1
= 4x + 3 + 2 g(2x + 2) = 2(2x + 2) + 1
= 4x + 5 = 4x + 4 + 1
(g h)(x) = g(h(x)) = 4x + 5
= g(4x + 5) Jadi, rumus fungsi g(2x + 2) = 4x + 5.
= (4x + 5) – 15
= 4x – 10

12 Komposisi Fungsi dan Invers Fungsi


16. Jawaban: e Misalkan y = g(x).
(f g)(1) = f(g(1)) 11x − 1
= f(1 + 2) y= 4
= f(3) ⇔ 4y = 11x – 1
2×3+3
= 4y + 1
3−2 ⇔ x= 11
9 4x + 1
= 1 ⇔ g–1(x) = 11
=9 4x + 1
Jadi, nilai (f g)(1) = 9. Jadi, invers dari g(x) adalah g–1(x) = 11
.
17. Jawaban: e 20. Jawaban: b
(g f)(x) = 3x + 1 Cara 1
⇔ g(f(x)) = 3x + 1 Dengan menentukan f–1(x) dahulu.
⇔ g(x + 5) = 3x + 1 f(x) = 8 + 2
x 1
Misalkan t = x + 5 ⇔ x = t – 5
x 1
g(x + 5) = 3x + 1 ⇔ y= 8 + 2
⇔ g(t) = 3(t – 5) + 1
x 1
⇔ g(t) = 3t – 14 ⇔ =y– 2
8
⇔ g(x) = 3x – 14 ⇔ x = 8y – 4
(f g h)(x) = f((g h)(x))
⇔ –1
f (x) = 8x – 4
= f(g(h(x)))
= f(g(3 – 2x)) 1 1
f–1( 4 ) = 8 × 4 – 4 = 2 – 4 = –2
= f(3(3 – 2x) – 14)
= f(9 – 6x – 14) Cara 2
= f(–6x – 5) Dengan pengertian fungsi invers.
= (–6x – 5) + 5 f(x) = y ⇔ f–1(y) = x
= –6x
Jadi, (f g h)(x) = –6x. f–1( 1 ) = x maka f(x) = 1 .
4 4
18. Jawaban: e 1
f(x) = 4
Misalkan t = x + 1 ⇔ x = t – 1.
x 1 1
g(x + 1) = 3x + 6 ⇔ + 2 =
8 4
⇔ g(t) = 3(t – 1) + 6
x 1
⇔ g(t) = 3t + 3 ⇔ =–4
8
⇔ g(x) = 3x + 3
1
((f g) h)(3)= (f g)(h(3)) ⇔ x=–4 ×8
3 ⇔ x = –2
= (f g)( 3 )
1
⇔ f–1( 4 ) = –2
= (f g)(1)
= f(g(1)) 1
Jadi, nilai f–1( 4 ) = –2.
= f(3 × 1 + 3)
= f(6) 21. Jawaban: b
= 62 + 1 Misalkan y = f(x).
= 37
5x + 3
Jadi, ((f g) h)(3) = 37. y=
x−4
19. Jawaban: b ⇔ (x – 4)y = 5x + 3
3x − 1
⇔ xy – 4y = 5x + 3
g(x)= 4
+ 2x ⇔ xy – 5x = 4y + 3
3x − 1 4(2x) ⇔ x(y – 5) = 4y + 3
= 4
+ 4 4y + 3
⇔ x=
3x − 1 + 8x y−5
= 4 4x + 3
⇔ f –1 (x) =
11x − 1 x−5
= 4 4x + 3
Jadi, inversnya adalah f–1(x) = ; x ≠ 5.
x−5

Matematika Kelas XI Program IPS 13


22. Jawaban: b Misalkan g–1(x) = y.
(f g)(x) = f(g(x)) 5x + 22
= f(3x – 8) y= x−7
= 4(3x – 8) + 21 ⇔ (x – 7)y = 5x + 22
= 12x – 32 + 21 ⇔ xy – 7y = 5x + 22
= 12x – 11 ⇔ xy – 5x = 7y + 22
Misalkan (f g)(x) = y ⇔ x(y – 5) = 7y + 22
y = 12x – 11 7y + 22
y + 11 ⇔ x= y−5
⇔ x= 12 7x + 22
x + 11 ⇔ g(x) = x−5
⇔ (f g)–1(x) = 12 7x + 22
Jadi, invers dari (f g)(x) adalah (f g)–1(x) = Jadi, g(x) = x−5
;x ≠ 5.

x + 11 25. Jawaban: d
.
12 (f g)(x) = f(g(x))
= f(3x + 3)
23. Jawaban: a
= 2(3x + 3) + 2
(g f)(x) = g(f(x))
= 6x + 6 + 2 = 6x + 8
= g(x + 6)
Cara 1
= 2(x + 6) – 7
Akan ditentukan (f g)–1(x) dahulu.
= 2x + 12 – 7
Misalkan (f g)(x) = y.
= 2x + 5
y = 6x + 8
Misalkan y = (g f)(x) ⇔ 6x = y – 8
y = 2x + 5 y−8
⇔ 2x = y – 5 ⇔ x = 6
y−5
⇔ x= 2 ⇔ (f g)–1(x) = x − 8
x−5 6
⇔ (g f)–1(x) = 2−8
2 ⇔ (f g)–1(2) =
(1 − x) − 5 6
(g f)–1(1 – x) = 2 −6
⇔ (f g)–1(2) = 6 = –1
−4 − x 1
= 2
= –2 – 2 x Cara 2
1
Dengan pengertian fungsi invers.
Jadi, (g f)–1(1 – x) = –2 – 2 x. f(x) = y ⇔ f–1(y) = x
24. Jawaban: c (f g)–1(2) = x maka (f g)(x) = 2.
2x + 5 (f g)(x) = 2
(g f)–1(x) = x − 7 ⇔ 6x + 8 = 2
2x + 5
⇔ 6x = –6
⇔ (f–1 g–1)(x) = x − 7 ⇔ x = –1
2x + 5
⇔ (f g)–1(2) = –1
⇔ f –1(g –1(x)) = x − 7 Jadi, nilai (f g)–1(2) = –1.
g−1(x) + 1 2x + 5
⇔ = x−7 26. Jawaban: c
3
Misalkan t = x + 1 ⇔ x = t – 1.
3(2x + 5) f(x + 1) = x – 4
⇔ g–1(x) + 1 = x−7 ⇔ f(t) = (t – 1) – 4
⇔ g–1(x) =
6x + 15

x−7 ⇔ f(t) = t – 5
x−7 x−7 ⇔ f(x) = x – 5
5x + 22 y=x–5
⇔ g–1(x) = x−7 ⇔ x=y+5
⇔ f –1 (x) = x + 5

14 Komposisi Fungsi dan Invers Fungsi


(g f–1)(x) = g(f–1(x)) (f g)(p)= 12
= g(x + 5) ⇔ 12p + 8 = 12
1
= 2 (x + 5) – 1 ⇔ 12p = 4
1
1 5 ⇔ p= 3
= 2x + 2 – 1
1 5 2 Jadi, nilai p = 1 .
= 2x + 2 – 2 3
1 3 29. Jawaban: a
= 2x + 2 g(x) = 3x + 2
1 3 ⇔ y = 3x + 2
Jadi, (g f–1)(x) = 2 x + 2 .
y−2
⇔ x= 3
27. Jawaban: c
x−2
(f g)–1(x) =
3−x ⇔ g–1(x) = 3
4
Misalkan y = (f g)–1(x) (h g f)–1(x) = (f–1 g–1 h–1)(x)
3−x = f–1((g–1 h–1)(x))
y= 4 = f–1(g–1(h–1(x)))
⇔ 4y = 3 – x = f–1(g–1(8x – 3))
⇔ x = 3 – 4y 8x − 3 − 2
⇔ (f g)(x) = 3 – 4x = f–1( 3
)
⇔ f(g(x)) = 3 – 4x 8x − 5
= f–1( 3 )
⇔ 5 – 2(g(x)) = 3 – 4x
⇔ –2(g(x)) = –4x – 2 8x − 5
= 3( 3 ) – 1
⇔ g(x) = 2x + 1
= 8x – 5 – 1
g(4) = 2 × 4 + 1 = 8x – 6
⇔ g(4) = 8 + 1 Jadi, (h g f)–1(x) = 8x – 6.
⇔ g(4) = 9
30. Jawaban: a
Jadi, nilai g(4) = 9.
(f g h)(x) = f(g(h(x)))
28. Jawaban: e = f(g(x – 4))
f–1(3x + 2) = x – 1 = f((x – 4) + 6)
t−2 = f(x + 2)
Misalkan t = 3x + 2 ⇔ x = 3 = 5 – 2(x + 2)
t−2
f –1 (t) = –1 = 5 – 2x – 4
3
= 1 – 2x
t−2−3
⇔ f –1 (t) = 3 Misalkan y = (f g h)(x)
t−5 y = 1 – 2x
⇔ f –1 (t) = 3 ⇔ 2x = 1 – y
x−5 1− y
⇔ f –1 (x) = 3 ⇔ x= 2
x−5
y= 3 ⇔ (f g h)–1(x) = 1− x
2
⇔ 3y = x – 5 (f g h)–1(x) = 3
⇔ x = 3y + 5 1− x
⇔ f(x) = 3x + 5 ⇔ 2
=3
(f g)(x) = f(g(x)) ⇔ 1–x=6
= f(4x + 1) ⇔ x = –5
= 3(4x + 1) + 5 Jadi, nilai x adalah –5.
= 12x + 3 + 5
= 12x + 8

Matematika Kelas XI Program IPS 15


B. Uraian 4. a. (f g)(x) = f(g(x))
1. a. (f · g)(x)= f(x) · g(x) = f(x2 + x + 1)
= (3 + 2x)(x – 6) = (x2 + x + 1) + 6
= 3x + 2x2 – 18 – 12x = x2 + x + 7
= 2x2 – 9x – 18 (f g h)(x) = ((f g) h)(x)
Jadi, (f · g)(x) = 2x2 – 9x – 18. = (f g)(h(x))
g g(x) = (f g)(x + 3)
b. ( h )(x) = h(x)
= (x + 3)2 + (x + 3) + 7
x −6 = x2 + 6x + 9 + x + 10
= 3
x = x2 + 7x + 19
x(x − 6) Jadi, (f g h)(x) = x2 + 7x + 19.
= 3
b. (h g)(x) = h(g(x))
x 2 − 6x
= = h(x2 + x + 1)
3
g x 2 − 6x = (x2 + x + 1) + 3
Jadi, ( h )(x) = . = x2 + x + 4
3

2. a. (f g)(x) = f(g(x)) (h g f)(x) = ((h g) f)(x)


= f(4x + 5) = (h g)(f(x))
2(4x + 5) + 1 = (h g)(x + 6)
= 4x + 5 = (x + 6)2 + (x + 6) + 4
8x + 11 = x2 + 12x + 36 + x + 10
= 4x + 5
= x2 + 13x + 46
8x + 11 5
Jadi, (f g)(x) = 4x + 5 ; x ≠ –4. (h g f)(p) = 34
⇔ p2
+ 13p + 46 = 34
b. (g f)(x) = g(f(x))
2x + 1 ⇔ 2
p + 13p + 12 = 0
= g( x ) ⇔ (p + 1)(p + 12) = 0
2x + 1
= 4( x ) + 5 ⇔ p + 1 = 0 atau p + 12 = 0
⇔ p = –1 atau p = –12
8x + 4 5x
= + x Jadi, nilai p yang memenuhi adalah p = –1
x
8x + 4 + 5x 13x + 4 atau p = –12.
= x
= x 4
13x + 4
5. a. f(x) = 3 – x
Jadi, (g f)(x) = x
; x ≠ 0.
Misalkan y = f(x)
3. k(x) = (f · g)(x) 4
y=3– x
= f(x) · g(x)
1 4
= (4x + 1)( ) ⇔ x
=3–y
2x − 1
4x + 1
= ⇔ 4 = (3 – y)x
2x − 1
(h k)(x) = h(k(x)) 4
⇔ x= 3−y
4x + 1
= h( )
2x − 1 4
⇔ f –1 (x) =
4x + 1 3−x
= +1
2x − 1 4
Jadi, f–1(x) = 3−x
; x ≠ 3.
4x + 1 2x − 1
= + b. Cara 1
2x − 1 2x − 1
(4x + 1) + (2x − 1) 6x 2x + 6
= = g(x) = 5 − x
2x − 1 2x − 1
6x 1
Jadi, (h k)(x) = 2x − 1 ; x ≠ 2 . Misalkan y = g(x)

16 Komposisi Fungsi dan Invers Fungsi


2x + 6 b. g(x) = 6x + 2
y = 5−x Misalkan y = g(x)
⇔ 5y – xy = 2x + 6 y = 6x + 2
⇔ –xy – 2x = 6 – 5y ⇔ 6x = y – 2
⇔ x(–y – 2) = 6 – 5y y−2
⇔ x= 6
6 − 5y
⇔ x= −y − 2
x−2
⇔ g–1(x) = 6
−(5y − 6)
⇔ x= −(y + 2) (g–1 f)(2) = g–1(f(2))
5y − 6 = g–1(5 × 2 – 5)
⇔ x= y+2
= g–1(5)
5x − 6
⇔ g–1(x) = 5−2
x +2 = 6
Cara 2
Dengan rumus praktis. 3
= 6
ax + b d
Jika g(x) = cx + d , x ≠ – c maka 1
= 2
−dx + b a
g–1(x) = cx − a , x ≠ c . 1
Jadi, nilai (g–1
f)(2) = 2 .
2x + 6 2x + 6
g(x) = 5 − x atau g(x) = −x + 5 , sehingga: 7. a. Invers dari (f g)(x) adalah (f g) –1 (x)
sehingga:
−5x + 6
g–1(x) = −x − 2 5
(f g)–1(x) = 2x − 31
−(5x − 6)
⇔ g–1(x) = −(x + 2) ⇔ (g–1 f–1)(x) = 2x − 31
5

5x − 6 5
⇔ g–1(x) = x +2 ⇔ g–1(f –1(x)) = 2x − 31

5x − 6 x−8 5
Jadi, g–1(x) = x + 2 , x ≠ –2. ⇔ g–1( 5
) = 2x − 31

x−8
6. a. f(x) = 5x – 5 Misalkan t = ⇔ x = 5t + 8.
5
Misalkan y = f(x)
x−8 5
y = 5x – 5 g–1( ) = 2x − 31
5
⇔ 5x = y + 5
5
y+5 ⇔ g–1(t) = 2(5t + 8) − 31
⇔ x= 5
5
⇔ g–1(t) = 10t + 16 − 31
x+5
⇔ f –1 (x) =
5 5
⇔ g–1(t) = 10t − 15
1 1
(f–1 g)( 2 ) = f–1(g( 2 )) 5
⇔ g–1(t) =
5(2t − 3)
1 1
= f–1(6 × 2 + 2) ⇔ g–1(t) =
2t − 3
= f–1(5) ⇔ g–1(x) =
1
2x − 3
5+5 3
= 1
5 Jadi, g–1(x) = ;x≠ 2
.
2x − 3
10
= 5 =2

1
Jadi, nilai (f–1 g)( 2 ) = 2.

Matematika Kelas XI Program IPS 17


b. (g f)–1(x) = (f–1 g–1)(x) x−3
y= 4
= f–1(g–1(x))
⇔ 4y = x – 3
= f–1(
1
) ⇔ x = 4y + 3
2x − 3 ⇔ (f g)(x) = 4x + 3
1
2x − 3
−8 Jadi, rumus fungsi (f g)(x) = 4x + 3.
=
5
b. (f g)(x) = 4x + 3
1 − 8(2x − 3)
2x − 3
⇔ f(g(x))= 4x + 3
= 5 ⇔ f(6x + 9) = 4x + 3
1 − 16x + 24 t−9
= Misalkan t = 6x + 9 ⇔ x = 6
.
(2x − 3)5
25 − 16x t−9
= f(t) = 4( 6
)+3
10x − 15
4t − 36 18
25 − 16x 3 ⇔ f(t) = + 6
Jadi, (g f)–1(x) = ;x≠ 2
. 6
10x − 15
4t − 18
8. a. (f–1 g)(x) = f–1(g(x)) ⇔ f(t) = 6
= f–1(x + 2) 2
⇔ f(t) = 3
t–3
= 4(x + 2) + 5
2
⇔ f(x) = 3
x–3
= 4x + 13
f(p) = 5
Misalkan y = (f–1 g)(x). 2
⇔ p–3=5
y = 4x + 13 3
⇔ y 2 = 4x + 13 2
⇔ 3
p=8
2
y − 13
⇔ x= 3
4 ⇔ p= 2 ×8
x 2 − 13
⇔ (f–1 g)–1(x) = ⇔ p = 12
4
Jadi, nilai p = 12.
b. g(x) = x + 2
⇔ y=x+2 10. a. (g h)(x) = g(h(x))
⇔ x=y–2 = g(2x – 7)
⇔ g–1(x) = x – 2 = 3(2x – 7) + 10
(g f)–1(x) = (f–1 g–1)(x) = 6x – 21 + 10
= f–1(g–1(x)) = 6x – 11
= f–1(x – 2) Misalkan y = (g h)(x)
y = 6x – 11
= 4(x − 2) + 5 y + 11
⇔ x= 6
= 4x − 3
x + 11
(g f)–1(3) = 4 × 3−3 ⇔ (g h)–1(x) = 6
= 12 − 3 = 9 = ±3 b. f(x) = x – 16
⇔ y = x – 16
Jadi, (g f)–1(3) = 3 atau (g f)–1(3) = –3.
⇔ x = y + 16
t−5 ⇔ f –1 (x) = x + 16
9. a. Misalkan t = 3x + 5 ⇔ x = 3
.
(f (g h))–1(a) = ((g h)–1 f–1)(a)
3x + 2
(f g)–1(3x + 5) = ⇔ –2 = (g h)–1(f–1(a))
4
t−5 ⇔ –2 = (g h)–1(a + 16)
3( ) +2
⇔ (f g)–1(t) = 3
⇔ –2 =
(a + 16) + 11
4
6
t−5+2
⇔ (f g)–1(t) = a + 27
4 ⇔ –2 = 6
t−3
⇔ (f g)–1(t) = ⇔ –12 = a + 27
4
x−3 ⇔ a = –39
⇔ (f g)–1(x) = 4 Jadi, nilai a = –39.

18 Komposisi Fungsi dan Invers Fungsi


Limit Fungsi

Limit Fungsi di Suatu Titik Limit Fungsi di Tak Hingga

• Pengertian limit fungsi di suatu titik • Pengertian limit fungsi di tak hingga
• Sifat-sifat limit fungsi di suatu titik • Sifat-sifat limit fungsi di tak hingga
• Penyelesaian limit fungsi di suatu • Penyelesaian limit fungsi di tak
titik hingga

• Menunjukkan sikap kritis dan rasa ingin tahu yang tinggi ketika mempelajari dan
menyelesaikan permasalahan limit.
• Mampu menjelaskan pengertian limit secara intuitif.
• Mampu menyebutkan sifat-sifat limit fungsi di suatu titik.
• Mampu menentukan penyelesaian limit fungsi di suatu titik.
• Mampu menyelesaikan permasalahan yang berkaitan dengan limit fungsi di suatu
titik.
• Mampu menjelaskan pengertian limit fungsi di tak hingga.
• Mampu menentukan limit fungsi di tak hingga dengan mengamati grafik fungsinya.
• Mampu menyebutkan sifat-sifat limit fungsi di tak hingga.
• Mampu menentukan penyelesaian limit fungsi di tak hingga.
• Mampu menyelesaikan permasalahan yang berkaitan dengan limit fungsi di tak
hingga.

Matematika Kelas XI Program IPS 19


A. Pilihan Ganda 6. Jawaban: c
Dengan substitusi langsung:
1. Jawaban: b
Dari gambar grafik fungsi f(x) terlihat sebagai berikut. lim (x2 – 3x – 5)
x→2
1) Untuk x mendekati 2 dari sebelah kiri, nilai
= (–2)2 – 3 × (–2) – 5
f(x) mendekati –1 atau lim − f(x) = –1. =4+6–5=5
x→2

2) Untuk x mendekati 2 dari sebelah kanan, nilai Jadi, nilai lim (x2 – 3x – 5) = 5.
x → −2

f(x) mendekati –1 atau lim + f(x) = –1. 7. Jawaban: c


x→2
Oleh karena lim fn(x) = ( lim f(x))n
x→a x→a
Oleh karena lim − f(x) = lim + f(x) = –1 maka nilai
x→2 x→2
maka lim (x – 3)5 = ( lim (x – 3))5
lim f(x) = –1. x→2 x→2
x→2
= (2 – 3)5 = (–1)5 = –1
2. Jawaban: c Jadi, lim (x – 3)5 = –1.
Dari gambar grafik fungsi g(x) terlihat sebagai x→2

berikut. 8. Jawaban: a
1) Untuk x mendekati 4 dari sebelah kiri, nilai lim (2f(x) − 3x)
2f(x) − 3x x → 10
lim =
f(x) mendekati 3 atau lim − g(x) = 3. x → 10 15 − f(x) lim (15 − f(x))
x → 10
x→4
2 × lim f(x) − lim 3x
2) Untuk x mendekati 4 dari sebelah kanan, nilai x → 10 x → 10
=
lim 15 − lim f(x)
f(x) mendekati 3 atau lim + g(x) = 3. x → 10 x → 10
x→4
2 × 50 − 3 × 10 70
Oleh karena lim − g(x) = lim + g(x) = 3 maka nilai = 15 − 50
= −35 = –2
x→4 x→4
2f(x) − 3x
lim g(x) = 3. Jadi, nilai lim = –2.
x→4 x → 10 15 − f(x)

9. Jawaban: c
3. Jawaban: e
Dari gambar grafik fungsi g(x) terlihat sebagai lim ( f 2 (x) + g2 (x) + 2)
x→1
berikut.
1) Untuk x mendekati 1 dari sebelah kiri, nilai = lim f 2 (x) + g2 (x) + lim 2
x→1 x→1
g(x) mendekati 2 atau lim− g(x) = 2.
x→1
= lim f 2 (x) + lim g2 (x) + lim 2
x →1 x →1
2) Untuk x mendekati 1 dari sebelah kanan, nilai x→1

( lim f(x)) + ( lim g(x))


g(x) mendekati 3 atau lim+ g(x) = 3. 2 2
= + lim 2
x→1 x →1 x →1 x→1

Oleh karena lim − g(x) ≠ lim + g(x) maka dikatakan = 32 + (−4)2 + 2


x→3 x→3

lim g(x) tidak ada. = 9 + 16 + 2 = 25 + 2 = 5 + 2 = 7


x→3
Jadi, lim ( f 2 (x) + g2 (x) + 2) = 7.
4. Jawaban: b x→1
Dengan substitusi langsung:
10. Jawaban: c
lim (2x – 5) = 2 × 4 – 5 = 3 Oleh karena x = 4 maka digunakan fungsi f(x) = x + 1.
x→4

5. Jawaban: d lim f(x) = lim (x + 1) = 4 + 1 = 5


x→4 x→4
Oleh karena lim k = k maka lim 7 = 7. Jadi, lim f(x) = 5.
x→a x→1
x→4

20 Limit Fungsi
2x − 10 15. Jawaban: b
11. Nilai lim =.... Dengan substitusi langsung:
x→5 x+5
a. 0 d. 9 6 − 2x 6 − 2×3 0
lim 2 = = 0 (tak tentu)
b. 1 e. ∞ x → 3 2x − 9x + 9 2 × 32 − 9 × 3 + 9
c. 3 Dengan memfaktorkan:
Jawaban: a 6 − 2x −2x + 6
lim = lim
Dengan substitusi langsung: 2
x → 3 2x − 9x + 9 x → 3 2x 2 − 9x + 9
2x − 10 2 × 5 − 10 0 −2(x − 3)
lim = = =0 = lim
x→5 x+5 5+5 10 x → 3 (2x − 3)(x − 3)
2x − 10
Jadi, lim = 0. −2
x→5 x+5 = lim
x → 3 2x − 3
12. Jawaban: b
−2 2
Dengan substitusi langsung: = =–3
2×3 − 3
2x 2 − 4x 2 × 02 − 4 × 0 0
lim = = 0 (tak tentu) 6 − 2x 2
x→0 3x 3×0 Jadi, lim 2 = –3.
x → 3 2x − 9x + 9
Dengan memfaktorkan:
16. Jawaban: d
2x 2 − 4x 2x(x − 2)
Dengan substitusi langsung:
lim = lim
x→0 3x x→0 3x
lim x2 − x − 6 32 − 3 − 6
=
2(x − 2) x → 3 2x 2 − 7x + 3 2 × 32 − 7 × 3 + 3
= lim
x→0 3 9−3−6 0
= = 0 (tak tentu)
2 × (0 − 2) 4 18 − 21 + 3
= 3
= –3 Dengan memfaktorkan:
2
2x − 4x 4 x2 − x − 6 (x − 3)(x + 2)
Jadi, lim = –3. lim = lim
x→0 3x x → 3 2x 2 − 7x + 3 x → 3 (x − 3)(2x − 1)

13. Jawaban: b x+2


= lim
x → 3 2x − 1
Dengan substitusi langsung:
3+2 5
2 42 − 16 0 = = 5 =1
lim x − 16 = = (tak tentu) 2× 3 −1
x→4 x−4 4−4 0
x2 − x − 6
Dengan memfaktorkan: Jadi, lim = 1.
x → 3 2x 2 − 7x + 3
x 2 − 16 (x − 4)(x + 4) 17. Jawaban: d
lim = lim
x→4 x−4 x→4 (x − 4)
Dengan substitusi langsung:
= lim (x + 4) 2x 1 2× 3 1
x→4 lim ( – x−3) = –
x→3 x2 − 9 32 − 9 3−3
=4+4=8
1
2
x − 16 = 6 – =∞–∞ (tak tentu)
Jadi, lim = 8. 0 0
x→4 x−4
Dengan memfaktorkan:
14. Jawaban: e 2x 1
Dengan substitusi langsung: lim ( – x−3)
x→3 x2 − 9
x 2 − 2x − 8 42 − 2 × 4 − 8 2x x+3
lim = = lim ( – (x − 3)(x + 3) )
x→4 3x − 12 3 × 4 − 12 x→3 (x − 3)(x + 3)
0 2x − (x + 3)
= 16 − 8 − 8 = 0 (tak tentu) = lim
12 − 12 x → 3 (x − 3)(x + 3)
x−3
Dengan memfaktorkan: = lim
x → 3 (x − 3)(x + 3)
2 (x + 2)(x − 4)
x − 2x − 8 1
lim = lim = lim
1
= 3+3 = 6
1
x→4 3x − 12 x→4 3 (x − 4)
x→3 x + 3
(x + 2) 2x 1 1
= lim 3 Jadi, lim ( – x−3)= 6.
x→4 x→3 x2 − 9
4+2 6
= 3
= 3 =2
x 2 − 2x − 8
Jadi, lim 3x − 12
= 2.
x→4

Matematika Kelas XI Program IPS 21


18. Jawaban: b
= ( " − " ) × (4 + 4)
6 2
Perhatikan langkah mengubah – = 0 ×8=0
x2 − x − 2 x−2
menjadi bentuk lain berikut. 2
x − 16
6 2 6 2 x +1 Jadi, lim = 0.
– = – × x→4 x−4
x2 − x − 2 x−2 (x − 2)(x + 1) x−2 x +1
21. Jawaban: d
6 − 2(x + 1) 4 − 2x
= = Dengan substitusi langsung:
(x − 2)(x + 1) (x − 2)(x + 1)
x −3 9 −3
Dengan substitusi langsung: lim = = 0 (tak tentu)
x→9 x−9 9−9 0
6 2 6 2
lim ( 2 – ) = – Mengalikan dengan bentuk sekawan:
x→2 x −x−2 x−2 22 − 2 − 2 2−2
6 2 x −3 x +3 x−9
= – lim × = lim
0 0 x→9 x−9 x +3 x → 9 (x − 9)( x + 3)
= ∞ – ∞ (tak tentu) 1
Dengan memfaktorkan: = lim x +3
x→9
6 2 1 1 1
lim ( 2 – ) = = = 6
x→2 x −x−2 x−2 9+3 3+3
4 − 2x 6 1
= lim ← bentuk lain – 2
Jadi, lim
x −3
= 6.
x → 2 (x − 2)(x + 1) x2 − x − 2 x−2
x−9
x→9
−2(x − 2)
= lim 22. Jawaban: e
x → 2 (x − 2)(x + 1)
−2 Dengan substitusi langsung:
= lim
x → 2 +1
x 4−4 0
lim 4 − x = = (tak tentu)
x→4 2− x 2− 4 0
−2 2
= =–3
2 +1 Mengalikan dengan bentuk sekawan:
6 2 2 4−x 2+ x (4 − x)(2 + x)
Jadi, lim ( – )= –3 . lim × = lim 4−x
x → 2 x −x−2 2 x−2 x→4 2− x 2+ x x→4

19. Jawaban: a = lim (2 + x)


x→4
Dengan substitusi langsung:
x−5 5−5 0
=2+ 4 =2+2=4
lim = = 0 (tak tentu)
4−x
x→5 x− 5 5− 5 Jadi, lim = 4.
x→4 2− x
Dengan memfaktorkan:
x−5 ( x + 5)( x − 5)
23. Jawaban: e
lim = lim Dengan substitusi langsung:
x→5 x− 5 x→5 x− 5
x–3 3–3 0
= lim ( x + 5) lim =
= 0 (tak tentu)
x→5 x → 3 2− x +1 2− 3+1

= Mengalikan dengan bentuk sekawan:


5 + 5 =2 5
x–3 2+ x +1
x−5 lim ×
Jadi, lim =2 5. x → 3 2− x +1 2+ x +1
x→5 x− 5
(x − 3)(2 + x + 1)
= lim
20. Jawaban: e x→3 4 − (x + 1)
Dengan substitusi langsung: (x − 3)(2 + x –1)
x 2 − 16 42 − 16 0 = lim
lim x→3 −(x − 3)
= = 0
(tak tentu)
x→4 x−4 4−4
2+ x+1
Dengan memfaktorkan: = lim
x→3 −1
x2 – 16 (x − 4)(x + 4) 2+ 3+1 4
lim = lim = = = –4
x→4 x–4 x→4 x−4 −1 −1
( x – 4)( x – 4)(x + 4) x–3
= lim Jadi, lim = –4.
x→4 x–4 x → 3 2− x +1

= lim ( x − 4 )(x + 4)
x→4

22 Limit Fungsi
24. Jawaban: c (16 + x) − (16 − x)
Dengan substitusi langsung: = lim
x → 0 x( 16 + x + 16 − x)
2 (x − 1) + 6 2(−2 − 1) + 6 2x
lim = = lim
x → −2 6+x −2 6 + (−2) − 2 x → 0 x( 16 + x + 16 − x)
2
−6 + 6 0 = lim
= = (tak tentu) x→0 16 + x + 16 − x
2−2 0 2 2 1
2
Mengalikan dengan bentuk sekawan: = = = =
16 + 0 + 16 − 0 4+ 4 8 4
2(x − 1) + 6 2(x − 1) + 6 6+x +2 16 + x − 16 − x 1
lim = lim × Jadi, lim = .
x → −2 6 + x − 2 x → −2 6+x −2 6+x +2 x→0 x 4

(2 (x − 1) + 6)( 6 + x + 2) 27. Jawaban: e


= lim Dengan substitusi langsung:
x → −2 (6 + x) − 4

(2x + 4)( 6 + x + 2) (x − 3)( x + 3) (3 − 3)( 3 + 3) 0


= lim lim = = 0 (tak tentu)
x → −2 x+2 x→3 x− 3 3− 3

2(x + 2)( 6 + x + 2) Mengalikan dengan bentuk sekawan:


= lim
x → −2 x+2 (x − 3)( x + 3) x+ 3
lim × x+ 3
x− 3
= lim 2( 6 + x + 2) x→3
x → −2
(x − 3)(x + 2 3 x + 3)
= 2 × 6 + (−2) + 2) = lim (x − 3)
x→3
=2×2+2=8
= lim (x + 2 3 x + 3)
2(x − 1) + 6 x→3
Jadi, lim = 8.
x → −2 6 + x − 2
= (3 + 2 3 × 3 + 3) = 3 + 6 + 3 = 12
25. Jawaban: c (x − 3)( x + 3)
Dengan substitusi langsung: Jadi, lim = 12.
x→3 x− 3
3 − 4x + 1 3 − 4×2 +1 3−3 0
lim = = 2−2 = 0 (tak tentu) 28. Jawaban: c
x→2 x−2 2−2
Dengan substitusi langsung:
Mengalikan dengan bentuk sekawan:
2 − x2 2 − ( 2)2 2− 2 0
lim = = =0 (tak tentu)
3 + 4x + 1 3− 3
lim 3 − 4x + 1
2
x → 2 3− x +7 3 − ( 2)2 + 7
×
x→2 x−2 3 + 4x + 1
Mengalikan dengan bentuk sekawan:
3 − ( 4x + 1)2
2
2 − x2 3 + x2 + 7
= lim lim ×
x → 2 (x − 2)(3 + 4x + 1) x → 2 3−
2
x +7 3 + x2 + 7
9 − (4x + 1) (2 − x 2 )(3 + x 2 + 7)
= lim (x − 2)(3 + 4x + 1) = lim
x→2 x→ 2 9 − (x 2 + 7)
(2 − x2 )(3 + x 2 + 7)
−4(x − 2) = lim
= lim x→ 2 2 − x2
x → 2 (x − 2)(3 + 4x + 1)
= lim (3 + x2 + 7 )
−4 x→ 2
= lim
x → 2 3 + 4x + 1
=3+ ( 2)2 + 7
−4 −4 −4 2
= = 3+3
= 6
= –3 =3+ 9 =3+3=6
3 + 4×2 +1
3 − 4x + 1 2 2 − x2
Jadi, lim = –3. Jadi, lim = 6.
x→2 x−2 x → 2 3− x2 + 7

26. Jawaban: d 29. Jawaban: d


Dengan substitusi langsung: Dengan substitusi langsung:
16 + x − 16 − x 16 + 0 − 16 − 0 0 x2 + 3 − x − 1 12 + 3 − 1− 1 0
lim = = 0 (tak tentu) lim = lim = 0 (tak tentu)
x→0 x 0 x →1 1− x 2 x →1 1− 12
Mengalikan dengan bentuk sekawan: Mengalikan dengan bentuk sekawan:
16 + x − 16 − x 16 + x + 16 − x
lim × x2 + 3 − x − 1
x→0 x 16 + x + 16 − x lim
x →1 1− x 2

Matematika Kelas XI Program IPS 23


x2 + 3 − (x + 1) x 2 + 3 + (x + 1)
Untuk x mendekati –3 dari kanan (x → –3+)
= lim ×
x →1 1− x 2 x 2 + 3 + (x + 1) nilai fungsi f(x) mendekati 2 atau lim f(x)
x → − 3+
2 2
x + 3 − (x + 1)
= lim 2 2
= 2.
x → 1 (1− x )( x + 3 + (x + 1))
Oleh karena lim f(x) = lim f(x) = 2 maka
x 2 + 3 − x 2 − 2x − 1 x → − 3− x → − 3+
= lim 2 2
x → 1 (1− x )( x + 3 + (x + 1))
lim f(x) = 2.
−2x + 2 x → −3
= lim
x → 1 (1− x 2 )( x 2 + 3 + (x + 1)) b. Dengan memperhatikan kecenderungan grafik
−2(x − 1) fungsi terlihat untuk x mendekati 1 dari kiri
= lim (x → 1–) nilai fungsi f(x) mendekati –1 atau
x → 1 (1− x)(1+ x)( x 2 + 3 + (x + 1))

−2(x − 1) lim f(x) = –1.


= lim 2
x → 1−
x → 1 −(x − 1)(1+ x)( x + 3 + (x + 1))
Untuk x mendekati 1 dari kanan (x → 1+) nilai
2
= lim fungsi f(x) mendekati 1 atau lim+ f(x) = 1.
x → 1 (1+ x)( x 2 + 3 + (x + 1))
x→1
2
= Oleh karena lim f(x) ≠ lim f(x) maka
(1 + 1)( 12 + 3 + (1 + 1)) x → 1− x → 1+
2 2 1
= = = lim f(x) = tidak ada.
2(2 + 2) 8 4
x→1
x2 + 3 − x − 1 1
Jadi, lim = . 2. a. Dari grafik terlihat untuk x mendekati –1 dari
x →1 1− x 2 4
kiri (–1–), nilai g(x) semakin membesar terbatas
30. Jawaban: e (∞) sehingga dapat dituliskan lim − g(x) = ∞.
x → −1
Perhatikan bentuk ax − 2a dapat diubah menjadi Dari grafik terlihat untuk x mendekati –1 dari
2x − x
bentuk lain berikut. kanan (–1+), nilai g(x) semakin membesar tak
a(x − 2) 2x + x
terbatas (∞) sehingga dapat dituliskan
ax − 2a
= ×
2x − x 2x − x 2x + x lim g(x) = ∞.
x → −1+

=
a(x − 2)( 2x + x) Oleh karena lim −g(x) = lim + g(x) = ∞ maka
2x − x 2 x → −1 x → −1
lim g(x) = ∞.
a(x − 2)( 2x + x) x → −1
=
–x(x − 2) b. Dari grafik terlihat untuk x mendekati 1
a( 2x + x) dari kiri (1–), nilai g(x) semakin membesar
=
–x tak terbatas sehingga dapat dituliskan
ax − 2a a( 2x + x) lim g(x) = ∞.
lim = 4 ⇔ lim =4 −
x → 2 2x − x x→2 –x x →1

a(2 + 2)
Dari grafik terlihat untuk x mendekati 1
⇔ =4 dari kanan (1+), nilai g(x) semakin membesar
–2
tak terbatas sehingga dapat dituliskan
⇔ 4a = –8
⇔ a = –2 lim g(x) = ∞.
+
x →1
Jadi, nilai a yang memenuhi adalah –2.
Oleh karena lim g(x) ≠ lim g(x) maka
x → 1− +
x →1
lim g(x) tidak ada.
B. Uraian x →1

1. a. Dengan memperhatikan kecenderungan grafik 3. a. lim ((x + 5)(2x3 – 3))


x → −2
fungsi terlihat untuk x mendekati –3 dari kiri
Dengan substitusi langsung:
(x → –3–) nilai fungsi f(x) mendekati 2 atau
lim ((x + 5)(2x3 – 3))
lim f(x) = 2. x → −2

x → −3
= (–2 + 5)(2 × (–2)3 – 3)
= 3(2(–8) – 3) = 3(–19) = –57
Jadi, lim ((x + 5)(2x3 – 3)) = –57.
x → −2

24 Limit Fungsi
b. lim (2x – 7)5 x −x
x→3 c. lim
x→0 x+x
Dengan substitusi langsung:
Dengan substitusi langsung:
lim (2x – 7)5 = (2 × 3 – 7)5 x −x 0
x→3 0−0
lim = = (tak tentu)
= (6 – 7)5 = (–1)5 = –1 x→0 x+x 0+0 0

Jadi, lim (2x – 7)5 = –1. Dengan memfaktorkan:


x→3
x −x x(1− x)
lim = lim
c. lim ( x × x + 1 ) x→0 x+x x→0 x(1+ x)
x →1
Dengan substitusi langsung: 1− x
= lim
x → 0 1+ x
lim ( x × x + 1 )
x →1 1− 0 1
= = =1
= 1 × 1+ 1 = 1× 2 = 2 1+ 0 1

Jadi, lim ( x × x + 1 ) = 2. x −x
x →1 Jadi, lim =1
x→0 x+x

x 2 − x − 12
4. a. lim x 2 − 25
x→4 2x − 8 5. a. lim 2
x → 5 x + x − 30
Dengan substitusi langsung: Dengan substitusi langsung:
x 2 − x − 12 42 − 4 − 12 0
lim = = (tak tentu)
lim x 2 − 25
=
52 − 25
x→4 2x − 8 2× 4 − 8 0 2
2
x → 5 x + x − 30 5 + 5 − 30
Dengan memfaktorkan:
25 − 25
x 2 − x − 12 = 25 + 5 − 30
lim
x→4 2x − 8
0
(x – 4)(x + 3) = (tak tentu)
0
= lim 2(x − 4)
x→4
Dengan memfaktorkan:
x+3 4+ 3 7
= lim = = x 2 − 25 (x + 5)(x − 5)
x→4 2 2 2 lim = lim
x → 5 x 2 + x − 30 x → 5 (x + 6)(x − 5)
x 2 − x − 12 7 x+5
Jadi, lim = . = lim
x→4 2x − 8 2
x→5 x+6
4x 2 − 1 5+5 10
b. lim 2 = =
x→
1 6x − 7x + 2 5+6 11
2
x 2 − 25 10
Dengan substitusi langsung: Jadi, lim = .
2
x → 5 x + x − 30 11
1
4x 2 − 1 4 × ( 2 )2 − 1
lim = 3x − 1
1 2
6x − 7x + 2 1
6 × ( 2 )2 −7×
1
+2
b. lim
x→ 2 x→
1 9x2 − 1
2 3
0 Dengan substitusi langsung:
= (tak tentu)
0
1
3x − 1 3× 3 − 1 1− 1 0
Dengan memfaktorkan: lim = 1
= 1− 1 = (tak tentu)
x→
1 9x2 − 1 9 × ( 3 )2 −1 0
2
4x − 1 (2x + 1)(2x − 1) 3
lim = lim
x→
1 6x 2 − 7x + 2 x→
1 (3x − 2)(2x − 1) Dengan memfaktorkan:
2 2
3x − 1 3x − 1
2x + 1 lim = lim
= lim 1 9x2 − 1 1 (3x + 1)(3x − 1)
x→ x→
x→
1 3x − 2 3 3
2

1
+1 1
= 2 = lim
1 x→
1 3x + 1
3× 2
−2 3

1+ 1 2 1
= 3
−2
=
−2
1 = –4 = 1
= 1
2 3× 3 + 1 2

3x − 1
Jadi, lim
4x 2 − 1
= –4. Jadi, lim = 1.
1 6x 2 − 7x + 2 x→
1 9x2 − 1 2
x→ 3
2

Matematika Kelas XI Program IPS 25


1

1 x −1
c. lim x+3 3 b. lim 2
x→0 x x →1 x +3−2

Dengan substitusi langsung: Dengan substitusi langsung:


1 1 1 1 x −1 1− 1 1− 1 0
x+3
− 3 0+3
− 3 0 lim = = 2−2 = 0 (tak tentu)
lim x
= 0
= (tak tentu) x →1 2
x +3−2 2
1 +3−2
x→0 0
Dengan memfaktorkan: Mengalikan dengan bentuk sekawan:
1

1 3

x+3
x −1 x2 + 3 + 2
lim x+3 3
= lim
3(x + 3) 3(x + 3) lim ×
x→0 x x→0 x x →1 x2 + 3 − 2 x2 + 3 + 2

3 − (x + 3) (x − 1)( x 2 + 3 + 2)
3(x + 3) = lim
= lim x →1 (x 2 + 3) − 4
x→0 x
2
−x = lim (x − 1)( 2x + 3 + 2)
= lim
3(x + 3) x →1 x −1
x→0 x
(x − 1)( x 2 + 3 + 2)

−1 = lim
3(x + 3) x →1 (x − 1)(x + 1)
= lim
x→0 x
x2 + 3 + 2
−1 = lim
= lim x →1 x +1
x→0 3(x + 3)
12 + 3 + 2 2+ 2 4
−1 1 = = = 2 =2
= 3 × (0 + 3)
= –9 1+ 1 1+ 1

1 1 x −1
x+3
− 3 1 Jadi, lim = 2.
Jadi, lim x
= –9. x →1 2
x +3−2
x→0

x −2
3 + x − 2x c. lim
6. a. lim x→4 2x − 4 − 2
x→3 3− x
Dengan substitusi langsung:
Dengan substitusi langsung:
x −2 4−2 0
3 + x − 2x 3 + 3 − 2× 3 lim = = 0 (tak tentu)
lim = x→4 2x − 4 − 2 2× 4 − 4 − 2
x→3 3− x 3−3

6− 6 0
Mengalikan dengan bentuk sekawan:
= = (tak tentu)
3−3 0 x −2 x+2 2x − 4 + 2
lim × ×
Mengalikan dengan bentuk sekawan: x→4 2x − 4 − 2 x+2 2x − 4 + 2

3 + x − 2x 3 + x + 2x ( x − 2)( x + 2)( 2x − 4 + 2)
lim × = lim
x→3 3− x 3 + x + 2x
x → 4 ( 2x − 4 − 2)( 2x − 4 + 2)( x + 2)
(3 + x) − (2x)
= lim (x − 4)( 2x − 4 + 2)
x → 3 (3 − x)( 3 + x + 2x) = lim
x → 4 ((2x − 4) − 4)( x + 2)
3−x
= lim
x → 3 (3 − x)( 3 + x + 2x) (x − 4)( 2x − 4 + 2)
= lim
x→4 2(x − 4)( x + 2)
1
= lim
x→3 3 + x + 2x 2x − 4 + 2
= lim
x→4 2( x + 2)
1
=
3 + 3 + 2× 3 2× 4 − 4 + 2
=
1 1 6 1 2 × ( 4 + 2)
= = × = 6
6+ 6 2 6 6 12 2+2
4+2 4 1
= = 2 × (2 + 2) = =
3 + x − 2x 1 2 × ( 4 + 2) 8 2
Jadi, lim = 6.
x→3 3− x 12 x −2 1
Jadi, lim = .
x→4 2x − 4 − 2 2

26 Limit Fungsi
3x 2 − 5x − 2 x4 − 81 108
7. lim f(x) = lim Jadi, dapat dibuktikan lim 2 = 7 .
x→2 x→2 x2 − 4 x → 3 2x − 5x − 3
(3x + 1)(x − 2) 9. a. f(x) = 2x – 3
= lim
x → 2 (x + 2)(x − 2) f(x + h) = 2(x + h) – 3 = 2x + 2h – 3
3x + 1 (2x + 2h − 3) − (2x − 3)
= lim lim f(x + h) − f(x) = lim
x→2 x+2 h→0 h h→0 h

3× 2 +1 7 2x + 2h − 3 − 2x + 3
= = = lim
2+2 4 h→0 h
3x 2 − 5x − 2 7 2h
Jadi, lim = . = lim h
x→2 x2 − 4 4 h→0

3x 2 − 6x = lim 2
lim g(x) = lim h→0
x→2 x→2 2− x + 2
=2
3x(x − 2) 2+ x+ 2 b. f(x) = x2 – 4
= lim ×
x→2 2− x + 2 2+ x+ 2 f(x + h) = (x + h)2 – 4
= x2 + 2hx + h2 – 4
3x(x − 2)(2 + x + 2)
= lim = (x2 – 4) + 2hx + h2
x→2 4 − (x + 2)
lim f(x + h) − f(x)
3x(x − 2)(2 + x + 2) h→0 h
= lim
x→2 −(x − 2)
(x 2 − 4) + 2hx + h2 − (x 2 − 4)
= lim
3x(2 + x + 2) h→0 h
= lim
x→2 −1
x 2 − 4 + 2hx + h2 − x 2 + 4
= lim
3 × 2 × (2 + 2 + 2) h→0 h
=
−1
2hx + h2
= lim
3× 2× 4 h→0 h
= −1
= –24
= lim (2x + h) = 2x + 0 = 2x
2 h→0
3x − 6x
Jadi, lim = –24.
x→2 2− x + 2 10. a. B(x) = 15.500 + 85x + 0,5x2
B(x + h) = 15.500 + 85(x + h) + 0,5(x + h)2
20f(x) − g2 (x)
lim = 15.500 + 85x + 85h + 0,5x2 + hx
x → 2 2f(x)g(x)
+ 0,5h2
lim 20f(x) − lim g2(x) M(x)
x→2 x→2
= B(x + h) − B(x)
lim 2f(x)g(x) = lim
x→2
h→0 h

( )
2
20 × lim f(x) − lim g(x) 15.500 + 85x + 85h + 0,5x2 + hx + 0,5h2 − (15.500 + 85x +
=
x→2 x→2 = lim h
2 × lim f(x) × lim g(x) h→ 0
x→2 x→2
85h + hx + 0,5h2
7
20 × 4 − (−24)2 35 − 576 −541 541 = lim
= = = = h→0 h
7
2 × 4 × ( − 24) −84 −84 84
= lim 85 + x + 0,5h
20f(x) − g2 (x) 541 h→0
Jadi, lim = 84 .
x→2 2f(x)g(x) = 85 + x + 0,5 · 0
= (85 + x) + 0
x4 − 81 (x2 + 9)(x2 − 9)
8. lim 2 = lim = 85 + x
x → 3 2x − 5x − 3 x → 3 (2x + 1)(x − 3) Jadi, biaya marjinal produksi mebel per minggu
(x2 + 9)(x + 3)(x − 3) M(x) = (85 + x) ribu rupiah.
= lim (2x + 1)(x − 3)
x→3 b. Perusahaan memproduksi 10 mebel sehingga
(x 2 + 9)(x + 3) dapat ditulis x = 10.
= lim Biaya marjinal dalam x:
x→3 2x + 1
M(x) = (85 + x) ribu rupiah
(32 + 9)(3 + 3) 18 × 6 108
= = = 7 Untuk x = 10:
2⋅ 3 +1 7
M(10) = (85 + 10) ribu rupiah = 95 ribu rupiah

Matematika Kelas XI Program IPS 27


A. Pilihan Ganda 8. Jawaban: d
Dengan substitusi langsung:
1. Jawaban: e
5x + 1 ∞
Dari grafik terlihat untuk nilai x semakin membesar lim = ∞ (tak tentu)
x → ∞ 7x − 8
tanpa batas (x → ∞), nilai fungsi f(x) akan mendekati
membesar tanpa batas (x → ∞). Membagi dengan variabel tertinggi:
5x + 1
Jadi, nilai lim f(x) = ∞. 5x + 1
x→∞ lim = lim x
7x − 8
x→∞ 7x −8 x→∞
2. Jawaban: c x

Dari grafik terlihat untuk nilai x semakin membesar 5+


1
x
tanpa batas (x → ∞), nilai fungsi g(x) akan mendekati = lim 8
x→∞ 7−
nilai 3 (g(x) → 3). x

1
Jadi, nilai lim g(x) = 3. lim 5 + lim
x→∞ x→∞ x
x→∞ = 1
lim 7 − 8 × lim
x→∞ x→∞ x
3. Jawaban: c
Dari grafik terlihat untuk nilai x semakin mengecil 5+0
= 7 − 8×0
tanpa batas (x → –∞), nilai fungsi g(x) akan
mendekati nilai 3 (g(x) → 3). 5
=
7
Jadi, nilai lim g(x) = 3.
x → −∞ 5x + 1 5
Jadi, lim = .
x → ∞ 7x − 8 7
4. Jawaban: b
9. Jawaban: a
10 1
lim 2 = 10 × lim 2 Dengan substitusi langsung:
x→∞ x x→∞ x
2 ∞
= 10 × 0 = 0 lim 4x −2 2x + 1 = (tak tentu)
x→∞ 3x + 2 ∞
10
Jadi, lim 2 = 0. Membagi dengan variabel berpangkat tertinggi:
x→∞ x
2
5. Jawaban: d lim 4x −2 2x + 1 ← Variabel berpangkat tertingginya x2.
x→∞ 3x + 2
Oleh karena lim c = c maka lim 7 = 7.
x→∞ x→∞ 4x 2 − 2x +1
Jadi, lim 7 = 7. = lim x2
x→∞ x→∞ 3x 2 + 2
x2
6. Jawaban: e 2 1
4− +
x x2
lim (x – 5) = lim x – lim 5 = lim 2
x→∞ x→∞ x →∞ x→∞ 3+
x2
=∞–5=∞
1 1
Jadi, lim (x – 5) = ∞. lim 4 − 2 × lim + lim 2
x→ ∞ x→ ∞ x x→ ∞ x
x→∞ = 1
lim 3 + 2 × lim
7. Jawaban: d x→ ∞ x→ ∞ x
2

4 − 2×0 + 0
lim (x2 – 2x + 5) =
x→∞ 3 + 2×0
2 5
= lim x2 × (1 – + ) 4
x→∞ x x2 = 3
2 5
= lim x2 × (1 – lim + lim ) 2 4
x→∞ x→∞ x x→∞ x
2
Jadi, lim 4x −2 2x + 1 = 3 .
x→∞ 3x + 2
1 1
= lim x2 × ( lim 1 – 2 × lim + 5 × lim 2 )
x→∞ x→∞ x→∞ x x→∞ x 10. Jawaban: e
= ∞ × (1 – 2 × 0 + 5 × 0) Dengan substitusi langsung:
=∞×1=∞ x2 − 1
lim = ∞

(tak tentu)
x → ∞ 2x − 1
Jadi, lim (x2 – 2x + 5) = ∞.
x→∞

28 Limit Fungsi
Membagi dengan variabel berpangkat tertinggi: 4x 2 − 8x + 3
x2 − 1 x2
lim ← Variabel berpangkat tertingginya x2. = lim 12x 2 − 11x + 2
2x −1 x→∞
x→∞ x2
x2 − 1
8 3
= lim x2 4− x
+ 2
x→∞
2x − 1
= lim 11
x
2
x2 x → ∞ 12 − x
+ 2
x
1
1− 1 1
x2 lim 4 − 8 × lim + 3 × lim 2
= lim 2 1 x→∞ x→∞ x x→∞ x
x→∞ − =
x x2 1 1
lim 12 − 11× lim x + 2 × lim 2
1 x→∞ x→∞ x→∞ x
lim 1 − lim 2
x→∞ x→∞ x
= 1 1 4 − 8×0 + 3×0 4 1
2 × lim − lim 2 = 12 − 11× 0 + 2 × 0 = 12 = 3
x→∞ x x→∞ x

1− 0
= (2x − 3)(2x − 1) 1
2× 0 − 0 Jadi, lim = 3.
x→∞ (3x − 2)(4x − 1)
1
= 0 =∞ 13. Jawaban: d
Dengan substitusi langsung:
x2 − 1
Jadi, lim = ∞.
x → ∞ 2x − 1 x 3 + 2x ∞ ∞
lim = = ∞ (tak tentu)
11. Jawaban: a x→∞ 9x 3 + 4 ∞
Dengan substitusi langsung: Membagi dengan variabel berpangkat tertinggi:
2
8x + 2x + 3 ∞
lim = ∞ (tak tentu) x 3 + 2x
3
x → ∞ 2x + 3x − 1 lim
x→∞ 9x 3 + 4
Membagi dengan variabel berpangkat tertinggi:
3

lim
8x 2 + 2x + 3
← Variabel berpangkat tertingginya x3. = lim x 3+ 2x ← Variabel berpangkat tertinggi x3
3
x → ∞ 2x + 3x − 1
x → ∞ 9x + 4

8x2 + 2x + 3 x3 + 2x
x3 x3
= lim 2x3 + 3x −1
= lim
x→∞ x→∞ 9x 3 + 4
x3 x3

8 2 3
+ + 2
x x2 x3 1+
= lim 3 1 = lim x2
x→∞ 2+ − 4
x2 x3 x→∞ 9 + 3
x
1 1 1
8 × lim + 2 × lim 2 + 3 × lim 3
x →∞ x x →∞ x x →∞ x 1
= 1 1 lim 1 + 2 × lim 2
lim 2 + 3 × lim − lim x→∞ x→∞x
x →∞ x →∞ x
2
x →∞ x
3
= 1
9+ 4 × lim 3
x→∞x
8×0 + 2×0 + 3×0 0
= = 2
=0
2 + 3×0 − 0
1+2×0
2 =
Jadi, lim 8x + 2x + 3 = 0.
9+4×0
x → ∞ 2x 3 + 3x − 1
1
=
12. Jawaban: b 9
Dengan substitusi langsung: 1
= 3
(2x − 3)(2x − 1) 4x 2 − 8x + 3 ∞
lim = lim = (tak tentu)
x → ∞ (3x − 2)(4x − 1)
2
x → ∞ 12x − 11x + 2 ∞
x 3 + 2x 1
Membagi dengan variabel berpangkat tertinggi: Jadi, lim = 3.
x→∞ 9x 3 + 4
(2x − 3)(2x − 1)
lim
x → ∞ (3x − 2)(4x − 1)

4x 2 − 8x + 3
= lim 2 ← Variabel berpangkat tertingginya x2.
x → ∞ 12x − 11x + 2

Matematika Kelas XI Program IPS 29


14. Jawaban: b 9×0 − 2×0 0
Ingat: = = =0
4 + 5×0 2
n
  Jadi, lim
9x − 2
= 0.
lim (f(x))n =  lim f(x) 
x→∞ x→∞  x→∞ 4x 3 + 5
Dengan substitusi langsung:
16. Jawaban: c
5 5
 x2   x2  Dengan substitusi langsung:
lim  2 =  lim 2 
x → ∞  1− 2x   x → ∞ 1 − 2x  x ∞ ∞
lim = = (tak tentu)
5
∞ x→∞ x2 − 1 ∞ ∞
∞
= ∞ = ∞ (tak tentu)
  Membagi dengan variabel berpangkat tertinggi:
Membagi dengan variabel berpangkat tertinggi: x
lim ← Variabel berpangkat tertingginya x2 .
5 x→∞ x2 − 1
 x 2 
lim  2 
x
x → ∞  1− 2x  = lim
x → ∞ x2 − 1
5
 x2 
=  lim 2  ← Variabel berpangkat tertingginya x .
2
 x → ∞ 1 − 2x  x
2
 x2 
5
= lim 2x
 lim x2  x →∞ x −1
= x → ∞ 1− 2x 2  x2
 
 x2 
5
=  lim 
1 1
1 
x → ∞ − 2 = lim x
 x 2
 x → ∞ 1− 1
 lim 1 
5
x2
=  x→∞ 
 lim 1 
2 − lim 2  1
 x→∞ x x→∞  lim 0
x→∞ x
= 1 = 1− 0
= 0 =0
5 lim 1 − lim
 1  x→∞ x→∞ x
2
=  
0−2
x
 1
5
1 Jadi, lim = 0.
=   = – 32 x→∞ x2 − 1
 −2 
5 17. Jawaban: c
x2   1
Jadi, lim  2
= – 32 . Dengan substitusi langsung:
x → ∞  1− 2x  6x
lim
15. Jawaban: a x→∞ 4x 2 + 2x − 5
Dengan substitusi langsung: lim 6x
x→∞ ∞ ∞
9x − 2 ∞ ∞ = = = (tak tentu)
lim = = (tak tentu) 2
lim 4x + lim (2x − 5) ∞+∞ ∞
x→∞ 4x 3 + 5 ∞ ∞ x→∞ x→∞

Membagi dengan variabel berpangkat tertinggi: Membagi dengan variabel berpangkat tertinggi:
3
9x − 2
lim ← Variabel berpangkat tertinggi x atau x 3 2 6x
x→∞ 4x 3 + 5 lim ← Variabel berpangkat
x→∞ 4x 2 + 2x − 5 x2 .
tertinggi x atau
9x − 2
3 6x
= lim x2
= lim x
x→∞ 4x 3 + 5 2
4x + 2x − 5
3
x→∞
x2 x
9 2

1 3
6
= lim x2 x2
= lim 5
x→∞ 4x 3
+ 53 x→∞ 4 +2−
x
x3 x

1 1 lim 6
9 × lim − 2 × lim x→∞
x→∞ 1 x→∞ 3
= 1
= x2 x2 lim 4 + lim 2 − 5 × lim
lim 4 + 5 × lim
1 x→∞ x→∞ x→∞x
x→∞ x → ∞ x3

30 Limit Fungsi
6 6 3 Membagi dengan variabel berpangkat tertinggi:
= = 4 = 2
4 + 2 − 5×0 2x − 7
= lim 2
x

6x 3 x→∞ x − 4x + 1 + x 2 − 6x + 8
Jadi, lim = 2. x
x→∞ 4x 2 + 2x − 5 7
2−
= lim x
18. Jawaban: b x→∞ 1−
4
+
1
+ 1−
6
+
8
x x2 x x2
Dengan substitusi langsung:
lim ( x 2 – x2 + x ) lim 2 − 7 × lim
1
x→∞ x→∞ x→∞ x
= 1 1 1 1
lim 1 − 4 × lim + lim + lim 1− 6 × lim + 8 × lim
= lim x 2 – lim x 2 + x = ∞ – ∞ (tak tentu) x→∞ x→∞ x x→∞ x
2
x→∞ x→∞ x x→∞ x
2

x→∞ x→∞

Mengalikan dengan bentuk sekawan: 2 − 7×0


=
1− 4 × 0 + 0 + 1− 6 × 0 + 8 × 0
x2 + x2 + x
= lim ( x 2 – x2 + x ) × 2 2
x→∞ x2 + x2 + x = 1+ 1
= 2 =1
2 2
= lim x − (x + x) ← Variabel berpangkat x 2 − 6x + 8 ) = 1.
x→∞ x2 + x2 + 1 Jadi, lim ( x 2 − 4x + 1 –
tertinggi x atau x2 . x→∞
x
= lim – 20. Jawaban: d
x→∞ x + x2 + 1
2
Dengan substitusi langsung:
x

= lim – x lim ( 9x 2 + 16x − 7 –


x→∞
9x 2 + 4x + 3 ) = ∞ – ∞
2 2
x→∞ x
+ x +1
x2 x2 Mengalikan dengan bentuk sekawan:
1 lim ( 9x 2 + 16x − 7 – 9x 2 + 4x + 3 )
= lim – 1
x→∞
x→∞ 1 + 1+
x2 9x 2 + 16x − 7 + 9x 2 + 4x + 3
×
9x 2 + 16x − 7 + 9x 2 + 4x + 3
lim 1
x→∞
=– (9x 2 + 16x − 7) − (9x 2 + 4x + 3)
lim 1 + lim 1 + lim
1
2
= lim
x→∞ x→∞ x→∞ x x→∞ 9x 2 + 16x − 7 + 9x 2 + 4x + 3

1 12x − 10
1 = lim ← Variabel
=– =–2 x→∞ 9x 2 + 16x − 7 + 9x 2 + 4x + 3 berpangkat
1+ 1+0
tertinggi x
1
Jadi, lim ( x 2 – x2 + x ) = – . atau x2
x→∞ 2
Membagi dengan variabel berpangkat tertinggi:
19. Jawaban: d
12x − 10
x
Dengan substitusi langsung: = lim 2
9x + 16x − 7 + 9x 2 + 4x + 3
x→∞
x
lim ( x 2 − 4x + 1 − x 2 − 6x + 8) = ∞ – ∞ (tak tentu)
x→∞ 12 −
10
x
Mengalikan dengan bentuk sekawan: = lim 16 7 4 3
x→∞ 9+ − + 9+ +
x x2 x x2

= lim ( x 2 − 4x + 1 − x 2 − 6x + 8) 1
x→∞ lim 12 − 10 × lim
x →∞ x
= 1
x →∞
1 1 1
lim 9 + 16 × lim x − 7 × lim + lim 9 + 4 × lim + 3 × lim
x 2 − 4x + 1 + x 2 − 6x + 8 x→∞ x
2
x→∞ x x→∞ x
2
× x→∞ x→∞ x→∞

x 2 − 4x + 1 + x 2 − 6x + 8
12 − 10 × 0
=
(x 2 − 4x + 1) − (x 2 − 6x + 8) 9 + 16 × 0 + 7 × 0 + 9 + 4 × 0 + 3 × 0
= lim
x→∞ x 2 − 4x + 1 + x 2 − 6x + 8 12
= 9+ 9
2x − 7
= lim ← Variabel berpangkat
x→∞ x 2 − 4x + 1 + x 2 − 6x + 8 12 12
tertinggi x atau x2 = = 6 =2
3+3

Jadi, lim ( 9x 2 + 16x − 7 – 9x 2 + 4x + 3 ) = 2.


x→∞

Matematika Kelas XI Program IPS 31


4x 2 − 2x + 1 − (4x 2 − 4x + 1)
21. Nilai lim (x − x 2 − 5) = . . . . = lim
x→∞ x→∞ 4x 2 − 2x + 1 + 2x − 1
a. –∞ d. 5 2x
b. –5 e. ∞ = lim 2
← Variabel berpangkat
x→∞ 4x − 2x + 1 + 2x − 1
c. 0 tertinggi x atau x2
Jawaban: c
Membagi dengan variabel berpangkat tertinggi:
Dengan substitusi langsung:
2x
2
lim (x − x − 5) = lim x – lim 2
x −5 = lim x
x→∞ 4x2 − 2x + 1 + 2x − 1
x→∞ x→∞ x→∞ x

= ∞ – ∞ (tak tentu) = lim


2
2 1 1
Mengalikan dengan bentuk sekawan: x→∞ 4− x
+
x2
+2− x

lim 2
x + x2 − 5
lim (x − x 2 − 5) ×
x →∞
= 1 1 1
x→∞
2
x+ x −5 lim 4 − 2 × lim x + lim 2 + lim 2 − lim
x→∞ x→∞ x→∞ x x→∞ x→∞ x

x 2 − (x 2 − 5) 2 2 1
= lim 2 = = 4 = 2
x→∞ x + (x − 5) 4 − 2×0 + 0 + 2 − 0

5 1
= lim 2 ← Variabel berpangkat tertinggi x atau x2 Jadi, lim ( 4x 2 − 2x + 1 – 2x + 1)) = 2 .
x → ∞ x+ x −5 x→∞

Membagi dengan variabel berpangkat tertinggi: 23. Jawaban: a


Dengan substitusi langsung:
5
= lim x lim ( x 2 − 2x + 3 – (x + 4)) = ∞ – ∞ (tak tentu)
x→∞ x + x 2 −5 x→∞
x
Mengalikan dengan bentuk sekawan:
5
= lim x = lim ( (x 2 − 2x + 3 + (x + 4)) × x 2 − 2x + 3 + (x + 4)
x→∞ x 2 − 2x + 3 + (x + 4)
x → ∞ 1 + 1− 5
x
(x 2 − 2x + 3) − (x + 4)2
1
= lim
5 × lim x→∞ x 2 − 2x + 3 + (x + 4)
x→∞x
= x 2 − 2x + 3 − x 2 − 8x − 16
1
lim 1 + 1 − 5 × lim = lim
x→∞ x→∞x x→∞ x 2 − 2x + 3 + x + 4

5×0 −10x − 13
= 1 + 1− 5 × 0 = lim 2
← Variabel berpangkat tertinggi x
x→∞ x − 2x + 3 + (x + 4)
0 Membagi dengan variabel berpangkat tertinggi:
= 1+ 1 = 0
−10x − 13

= lim x
Jadi, lim (x − x 2 − 5) = 0. x→∞ x 2 − 2x + 3 + (x + 4)
x→∞ x

−10 − 13
22. Jawaban: b = lim x
2 3 4
Dengan substitusi langsung: x→∞ 1− x + + 1+
x2 x

1
lim ( 4x 2 − 2x + 1 – 2x + 1)) = ∞ – ∞ (tak tentu) lim ( −10) − 13 × lim
x →∞ x
x→∞ = x →∞
1 1 1
lim 1 − 2 × lim x + 3 × lim 2 + lim 1 + 4 × lim
x →∞ x →∞ x →∞ x x →∞ x →∞ x
Mengalikan dengan bentuk sekawan:
−10 − 13 × 0 −10 −10
lim ( 4x 2 − 2x + 1 − (2x − 1)) =
1− 2 × 0 + 3 × 0 + 1+ 4 × 0
= =
2
= –5
x→∞ 1+1

Jadi, lim ( x 2 − 2x + 3 – (x + 4)) = –5.


4x 2 − 2x + 1 + (2x − 1) x→∞
×
4x 2 − 2x + 1 + (2x − 1)
24. Jawaban: c
( 4x 2 − 2x + 1)2 − (2x − 1)2 Dengan substitusi langsung:
= lim
x→∞ 4x 2 − 2x + 1 + (2x − 1)
lim ((x – 2) – x 2 − 2 ) = ∞ – ∞ (tak tentu)
x→∞

32 Limit Fungsi
Mengalikan dengan bentuk sekawan: 21
−42 −
= lim x

( )
2
(x − 2) + x − 2
= lim ((x – 2) – x2 − 2 ) × 2
x→∞ 9−
12
x
+
4
x2
+ 3+ x
5

x→∞ (x − 2) + x − 2
1
lim (−42) − 21× lim
(x − 2)2 − ( x 2 − 2)2 x→∞ x→∞ x
= lim = 1 1 1
x→∞ (x − 2) + x 2 − 2 lim 9 − 12 × lim + 4 × lim 2 + lim 3 + 5 × lim
x→∞ x→∞ x x→∞ x x→∞ x →∞ x

x 2 − 4x + 4 − x 2 + 2
= lim −42 − 21× 0
x→∞ (x − 2) + x 2 − 2 = 9 − 12 × 0 + 4 × 0 + (3 + 5 × 0)
−4x + 6 −42 − 0
= lim ← Variabel tertinggi x atau x2
x → ∞ (x − 2) + x2 − 2 = 9 − 0 + 0 + (3 + 0)
Membagi dengan variabel berpangkat tertinggi:
−42
−4x + 6 = 3 + 3 = –7
= lim x
x→∞ (x − 2) + x 2 − 2
x Jadi, lim ( (3x − 2)2 – 3x – 5) = –7.
x→∞
6
−4 +
= lim x 26. Jawaban: b
2 2
x→∞ 1−
x
+ 1−
x 2 Dengan substitusi langsung:

1 lim ( 4x 2 − 3x – 2x – 1)
lim (−4) + 6 × lim x→∞
x→∞ x→∞ x
=
1 − 2 × lim
1
+ 1 − 2 × lim
1 = ∞ – ∞ (tak tentu)
2
x→∞ x x→∞ x
Mengalikan dengan bentuk sekawan:
−4 + 6 × 0
=  4x 2 − 3x + (2x + 1) 
1− 2 × 0 + 1− 2 × 0 lim  4x 2 − 3x – (2x + 1) ×
x→∞ 

4x 2 − 3x + (2x + 1) 
−4 − 0 −4
= = 1 + 1 = –2
1 − 0 + 1− 0 ( 4x 2 − 3x ) − (2x + 1)2
= lim
Jadi, lim ((x – 2) – x 2 − 2 ) = –2. x→∞ 4x 2 − 3x + (2x + 1)
x→∞
(4x 2 − 3x) − (4x 2 + 4x + 1)
25. Jawaban: e = lim
x→∞ 4x 2 − 3x + (2x + 1)
Dengan substitusi langsung:
−7x − 1
lim ( (3x − 2)2 – 3x – 5) = ∞ – ∞ (tak tentu) = lim ← Variabel tertinggi x atau x2
x→∞ x→∞ 4x 2 − 3x + (2x + 1)
Mengalikan dengan bentuk sekawan:
Membagi dengan variabel berpangkat tertinggi:
2
lim ( (3x − 2) – 3x – 5) −7x −1
x→∞ x
= lim 4x 2 − 3x + (2x +1)
x→∞
2 x
(3x − 2) + (3x + 5)
= lim ( (3x − 2)2 – (3x + 5)) ×
x→∞ (3x − 2)2 + (3x + 5) −7 −
1
x
= lim 3 1
(3x − 2)2 − (3x + 5)2 x→∞ 4− + (2 + x )
= lim x
x→∞ (3x − 2)2 + (3x + 5)
1
lim (−7) − lim
x→∞ x→∞ x
9x 2 − 12x + 4 − 9x 2 − 30x − 25 =
= lim lim 4 − 3 × lim
1
+ ( lim 2 + lim
1
)
x →∞ 9x 2 − 12x + 4 + (3x + 5) x→∞ x→∞ x x→∞ x→∞ x

−42x − 21 −7 − 0
= lim ← Variabel tertinggi x atau x 2 =
x→∞ 9x 2 − 12x + 4 + (3x + 5) 4 − 3 × 0 + (2 + 0)
Membagi dengan variabel berpangkat tertinggi: −7 7
= 2+2 = – 4
−42x − 21

= lim x
7
x→∞ 9x2 −12x + 4 + (3x + 5) Jadi, lim ( 4x 2 − 3x – 2x – 1) = – 4 .
x x→∞

Matematika Kelas XI Program IPS 33


27. Jawaban: d Membagi dengan variabel berpangkat tertinggi:
Dengan substitusi langsung: 18x

= lim x
36x 2 +18x + 36x 2
lim x(x – x 2 − 16 ) = lim (x2 – x x 2 − 16 ) x→∞
x
x→∞ x→∞

= ∞ – ∞ (tak tentu) = lim


18
x→∞ 18
Mengalikan dengan bentuk sekawan: 36 + x
+ 36

x + x 2 − 16 lim 18
lim x(x – x 2 − 16 ) × = x→∞
x→∞ x + x 2 − 16 1
36 + 18 × lim + lim 36
x→∞ x x→∞
x(x 2 − (x 2 − 16))
= lim 18
x→∞ x + x 2 − 16 =
36 + 18 × 0 + 36
x × 16 18
= lim ← Variabel tertinggi x atau x 2 =
x→∞ x+ x 2 − 16 36 + 36
18 18 3
Membagi dengan variabel berpangkat tertinggi: = = 12 = 2
6+6
16x
x 3
= lim x+ x 2 −16
Jadi, lim ( 4x + 2 – 4x )( 9x ) = 2 .
x→∞ x→∞
x
29. Jawaban: c
16
= lim Dengan substitusi langsung:
16
x → ∞ 1+ 1− x ∞
x2 lim = ∞ (tak tentu)
x → ∞ 2x − x
lim 16
x→∞ Mengalikan dengan bentuk sekawan:
= 1
lim 1 + lim 1 − 16 × lim 2 x
x→∞ x→∞ x→∞ x lim
x → ∞ 2x − x
16
=
1 + 1 − 16 × 0 x 2x + x
= lim ×
16 x → ∞ 2x − x 2x + x
=
1+ 1
2x 2 + x x
16 = lim 2 ← Variabel berpangkat tertingginya x2.
= =8 x → ∞ 4x − x
2
Membagi dengan variabel berpangkat tertinggi:
Jadi, lim x(x – x 2 − 16 ) = 8.
x→∞ 2x 2 + x x
x2
28. Jawaban: c = lim 4x 2 − x
x→∞
x2
Dengan substitusi langsung: 1
2+
lim ( 4x + 2 – 4x )( 9x ) = lim 1
x

x→∞ x→∞ 4 −x

1
= lim ( (4x + 2) × 9x – 4x × 9x ) = ∞ – ∞ (tak tentu) lim 2 +
x→∞
lim
x→∞ x
x→∞ = 1
lim 4 − lim
Mengalikan dengan bentuk sekawan: x→∞ x→∞ x

lim ( 4x + 2 – 4x )( 9x ) 2+ 0 2 1
x→∞ = = 4 = 2
4−0
= lim ( (4x + 2)9x – 4x × 9x ) Jadi, lim
x
= 2.
1
x→∞
x → ∞ 2x − x

36x 2 + 18x + 36x 2 30. Jawaban: b


= lim ( 36x 2 + 18x – 36x 2 )×
x→∞ 36x 2 + 18x + 36x 2 Dengan substitusi langsung:
9x − 2 ∞
(36x 2 + 18x) − 36x 2 lim = ∞ (tak tentu)
= lim 2 2
x → ∞ x − 4x 2 − 3x
x→∞ 36x + 18x + 36x

18x
= lim ← Variabel tertinggi x atau x2
x→∞ 36x 2 + 18x + 36x 2

34 Limit Fungsi
Mengalikan dengan bentuk sekawan: c. 1) Dari grafik terlihat untuk nilai x yang
9x − 2 2 semakin membesar tanpa batas nilai f(x)
lim · x + 4x − 3x juga semakin membesar tanpa batas.
x→∞ x− 4x 2 − 3x x + 4x 2 − 3x
Jadi, lim f(x) = ∞.
(9x − 2)(x + 4x 2 − 3x) x→∞
= lim
x→∞ x 2 − (4x 2 − 3x) 2) Dari grafik terlihat untuk nilai x yang
2 2 2
semakin mengecil tanpa batas nilai f(x)
= lim 9x − 2x + 9x 4x 2 − 3x − 2 4x − 3x semakin membesar tanpa batas.
x→∞ −3x + 3x
Jadi, lim f(x) = ∞.
2 4 3 2 x → −∞
= lim 9x − 2x + 9 4x 2− 3x − 2 4x − 3x
x→∞ −3x + 3x
← Variabel berpangkat tertinggi x2 atau x4 2. a. lim (2x6 – 5x3 + 1)
x→∞
Membagi dengan variabel berpangkat tertinggi: 5 1
= lim x6(2 – + )
2 4 3
9x − 2x + 9 x − 3x − 2 4x − 3x 2 x→∞ x3 x6
x2 1 1
= lim −3x 2 + 3x = lim x6( lim 2 – 5 × lim 3
+ lim 6
)
x→∞ x→∞ x→∞ x→∞ x x →∞ x
x2

2 3 4 3 = ∞(2 – 5 × 0 + 0) = ∞(2) = ∞
9− x +9 4− x −2 −
x2 x3
= lim 3 Jadi, lim (2x6 – 5x3 + 1) = ∞.
x→∞ −3 + x x→∞

1 1 1 1 10 − 2x + 3x 2
lim 9 − 2 × lim + 9 4 × lim − 2 4 × lim 2 − 3 × lim b. lim
= x→∞ x→∞ x x→∞ x x→∞ x x →∞ x3 x→∞ x5
1
lim (−3) + 3 lim
x→∞ x→∞ x 10 2 3
= lim ( 5 – 4 + )
x→∞ x x x3
9 − 2×0 + 9 4 − 3×0 − 2 4×0 − 3×0
= 1 1 1
−3 + 3 × 0
= 10 × lim 5
– 2 × lim 4 + 3 × lim 3
9 − 0 + 9×2 − 2×0 27 x →∞ x x →∞ x x →∞ x
= = −3 = –9
−3 + 0 = 10 × 0 – 2 × 0 + 3 × 0 = 0
9x − 2 10 − 2x + 3x 2
Jadi, lim = –9. Jadi, lim = 0.
x → ∞ x − 4x 2 − 3x x→∞ x5

3. a. Dengan substitusi langsung:


B. Uraian 10 10
10
lim = ∞−5 = ∞ = 0
1. a. 1) Dari grafik terlihat untuk nilai x yang x → ∞ x−5
semakin membesar tanpa batas (x → ∞) b. Dengan substitusi langsung:
nilai f(x) semakin mendekati 2.
x2 − 9 ∞2 − 9 ∞
lim = = ∞ (tak tentu)
Jadi, lim f(x) = 2. x → ∞ 2x − 3 2⋅∞ − 3
x→∞
Membagi dengan variabel berpangkat tertinggi:
2) Dari grafik terlihat untuk nilai x yang
semakin mengecil tanpa batas (x → –∞) x 2 − 9 ← Variabel berpangkat tertinggi x2
lim
nilai f(x) semakin mendekati 2. x→∞ 2x −3

Jadi, lim f(x) = 2. x2 − 9


x → −∞ = lim x2
2x − 3
b. 1) Dari grafik terlihat untuk nilai x yang x→∞
x2
semakin membesar tanpa batas nilai f(x) 1−
9
x2
juga semakin membesar tanpa batas. = lim 2 3
x→∞ −
x x2
Jadi, lim f(x) = ∞.
x→∞ 1
lim 1 − 9 × lim 2
x →∞ x →∞ x
2) Dari grafik terlihat untuk nilai x yang = 1 1
2 × lim − 3 × lim 2
semakin mengecil tanpa batas nilai f(x) x →∞ x x →∞ x
juga semakin mengecil tanpa batas. 1− 9 × 0 1
= 2 × 0−3 × 0 = 0 = ∞
Jadi, lim f(x) = –∞.
x → −∞ 2
Jadi, lim x − 9 = ∞.
x → ∞ 2x − 3

Matematika Kelas XI Program IPS 35


c. Dengan substitusi langsung:
12 − 4x − 5x 2
3 2 ∞ = lim ← Variabel berpangkat tertinggi x2
lim 7x 4− 2x
2
= x→∞ 6+x−x
x→∞ x −1 ∞
12 − 4x − 5x2
Membagi dengan variabel berpangkat tertinggi: x2
3 2 = lim 6 + x − x2
lim 7x 4− 2x ← Variabel berpangkat tertinggi x4 x→∞ x2
x→∞ x −1
12
− 4− 5
7x 3 − 2x 2 x2 x
= lim 6
= lim x 4
x→∞ + 1−1
4
x −1 x2 x
x→∞
x4
1 1
12 × lim 2 − 4 × lim − lim 5
x→∞ x x→∞ x x →∞
7

2
= 1 1
= lim x x2 6 × lim 2 + lim x − lim 1
1 x→∞ x x→∞ x→∞
x → ∞ 1− 4
x

1 1 = 12 × 0 − 4 × 0 − 5
7 × lim − 2 × lim
2
6×0 + 0 −1
x→∞x x→∞x
= 1
lim 1 − lim 4 0−0−5
x→∞ x→∞x =
0 + 0 −1
7 × 0−2 × 0 −5
= 1− 0 = =5
−1
0
= 1 =0 (6 + 5x)(2 − x)
Jadi, lim = 5.
x → ∞ (2 + x)(3 − x)
3 2
Jadi, lim 7x 4− 2x = 0. c. Dengan substitusi langsung:
x→∞ x −1
(x + 2)(2x 2 − x − 6)
lim
4. a. Dengan substitusi langsung: x→∞ 3x 2 (x − 4)

12x − 6 ∞ 3 2 2
lim
x → ∞ 5 − 3x
= ∞ (tak tentu) = lim 2x + 4x −3x − 2x2 − 6x − 12
x→∞ 3x − 12x
Membagi dengan variabel tertinggi: 3 2
= lim 2x + 3x − 8x − 12
12x − 6 x→∞
3 2
3x − 12x
lim ← Variabel berpangkat tertinggi x
x → ∞ 5 − 3x

12x − 6
= ∞ (tak tentu)
= lim x
5 − 3x Membagi dengan variabel berpangkat tertinggi:
x →∞ x
(x + 2)(2x 2 − x − 6)
12 −
6 lim
x x→∞ 3x 2 (x − 4)
= lim 5
x→∞ x
−3
3 2

1
= lim 2x + 3x
3
− 8x − 12
2
← Variabel berpangkat
lim 12 − 6 × lim x→∞ 3x − 12x tertinggi x3
x→∞ x→∞x
= 1 3 8 12
5 × lim − 3 2+ x − −
x→∞x x2 x3
= lim 12
x→∞ 3− x
12 − 6 × 0 12
= 5 × 0 − 3 = −3 = –4
2x3 + 3x2 − 8x −12
x3
12x − 6 = lim
Jadi, lim = –4. x→∞
3x3 −12x2
x → ∞ 5 − 3x x3

b. Dengan substitusi langsung: 1 1 1


lim 2 + 3 × lim − 8 lim 2 − 12 lim 3
x→∞ x→∞ x x→∞ x x →∞ x
(6 + 5x)(2 − x) 2
lim = lim 12 − 4x − 5x = lim 3 − 12 × lim
1
x → ∞ (2 + x)(3 − x)
2
x→∞ 6+ x−x x→∞ x→∞ x

∞ 2 + 3 × 0 − 8 × 0 − 12 × 0 2
= ∞ (tak tentu) = =
3 − 12 × 0 3
Membagi dengan variabel berpangkat tertinggi:
(x + 2)(2x 2 − x − 6) 2
(6 + 5x)(2 − x) Jadi, lim = .
lim x→∞ 3x 2 (x − 4) 3
x → ∞ (2 + x)(3 − x)

36 Limit Fungsi
5. a. Dengan substitusi langsung: 1 1
= 3 =
3 3 8 2
 3x + 2   3x + 2 
lim   =  xlim 
x → ∞  5−x   →∞ 5−x 
x2 + x + 3 1
Jadi, lim 3
(2x − 3)(4x + 1)
= .
3
∞ x→∞ 2
∞
= ∞ (tak tentu) =  
∞
6. a. Dengan substitusi langsung
Membagi dengan variabel berpangkat
tertinggi: 4x − 1 ∞
lim = ∞ (tak tentu)
3 x→∞ x2 − 1
 3x + 2 
lim   Membagi dengan variabel berpangkat tertinggi
x → ∞  5−x 
3 4x − 1
 3x + 2  lim ← Variabel berpangkat tertinggi x atau x2
=  xlim  ← Variabel berpangkat tertinggi x x→∞ x2 − 1
 →∞ 5 − x 
3 4x −1
 3x + 2  x
=  lim x  = lim
 x →∞ 5− x  x→∞ x 2 −1
 x  x
1

3 4−
3+ x 
2
x
=  lim  = lim 1
 x →∞ 5 − 1  x→∞ 1−
 x  x2
1
lim 4 − lim
 lim 3 + 2 × lim 1 
3 x →∞ x →∞ x
=
 x →∞ x →∞ x 
lim 1− lim
1
=  5 ⋅ lim 1 − lim 1  x →∞ x →∞ x
2

 x →∞ x x →∞ 

4−0 4
 3 + 2×0
3 = 1− 0
= 1 =4
=  
 5×0 −1
4x − 1
= (–3)3 = –27 Jadi, lim = 4.
x→∞ x2 − 1
3
 3x + 2 
Jadi, lim   = –27. b. Dengan substitusi langsung:
x → ∞  5−x 
3 x3 + 3 ∞
b. Dengan substitusi langsung: lim = ∞ (tak tentu)
x → ∞ x(x − 2)

x2 + x + 3 ∞ Membagi dengan variabel berpangkat tertinggi:


lim 3 = ∞ (tak tentu)
x→∞ (2x − 3)(4x + 1)
3 x3 + 3
Membagi dengan variabel berpangkat tertinggi: lim
x → ∞ x(x − 2)

x2 + x + 3 3 x3 + 3
lim 3
(2x − 3)(4x + 1)
= lim ← Variabel berpangkat tertinggi x3
x →∞ x→∞ x3 − 2 x

x2 + x + 3 3 x3 + 3
= 3 lim ← Variabel berpangkat tertinggi x2 x3
2
x → ∞ 8x − 10x − 3 = lim
x→∞ x3 − 2 x
x3
x2 + x + 3

lim x2
= 3
8x 2 −10x − 3 3+
3
x→∞
x2 = lim x3
2
x→∞ 1−
x
1
1+ + 32
x
= 3 lim 10
x
lim 3 + 3 ×
1
lim 3
x→∞ 8− − 32
x x x→∞ x→∞x
= 1
1− 2 × lim
1 1 x→∞x
lim 1 + lim + 3 × lim 2
x→∞ x→∞x x→∞x
= 3 1 1 3+0
lim 8 − 10 × lim − 3 × lim 2 3 + 3× 0
x→∞ x→∞x x→∞x
= = =3
1− 2 × 0 1− 0

1+ 0 + 3 × 0 3 x3 + 3
= 3
Jadi, lim = 3.
8 − 10 × 0 − 3 × 0 x → ∞ x(x − 2)

Matematika Kelas XI Program IPS 37


7. a. Dengan substitusi langsung: 1
lim 8 + 4 × lim
x→∞x
lim ( 2x – 2x + 1) = ∞ – ∞ (tak tentu) = x→∞
x→∞ 1 1 1
3× lim + lim − 4 × lim 2
x→∞x x→∞x x→∞x
Mengalikan dengan bentuk sekawan:
2x + 2x + 1 8 + 4×0
lim ( 2x – 2x + 1) · =
x→∞ 2x + 2x + 1 3× 0 + 0 − 4×0

2x − (2x + 1) 8 8
= lim = = =∞
2x + 2x + 1 0+ 0−0 0
x→∞

−1 Jadi, lim ( 3 x – x − 4 ) = ∞.
= lim ← Variabel berpangkat x→∞
x→∞ 2x + 2x + 1
tertinggi x
8. a. Dengan substitusi langsung:
Membagi dengan variabel berpangkat tertinggi:
lim ( x 2 − x 2 − 4x − 9) = ∞ – ∞ (tak tentu)
−1 x→∞
x
= lim 2x + 2x + 1
Mengalikan dengan bentuk sekawan:
x→∞
x
x 2 + x 2 − 4x − 9
−1
lim ( x 2 − x 2 − 4x − 9) ×
x→∞ x 2 + x 2 − 4x − 9
x
= lim 1
x→∞ 2 + 2+ x x 2 − (x 2 − 4x − 9)
= lim ← Variabel berpangkat
x→∞ x 2 + x 2 − 4x − 9 tertinggi x
1
− lim
x →∞ x 4x + 9
= 1 = lim
lim 2 + 2 + lim x→∞ x 2 + x 2 − 4x − 9
x →∞ x →∞ x

Membagi dengan variabel berpangkat tertinggi:


−1× 0
= 4x + 9
2 + 2+0
= lim x
x→∞ x2 + x 2 − 4x − 9
0
= =0 x
2 2
9
4+
x
Jadi, lim ( 2x – 2x + 1) = 0. = lim 4 9
x→∞ x→∞ 1+ 1− −
x x2
b. Dengan substitusi langsung:
1
lim ( 3 x – x−4) lim 4 + 9 × lim
x→∞ x→∞ x
x→∞ = 1 1
lim 1 + lim 1 − 4 × lim − 9 × lim 2
x→∞ x→∞ x→∞ x x→∞ x
= lim ( 9x – x − 4 ) = ∞ – ∞ (tak tentu)
x→∞
4 + 9×0 4
Mengalikan dengan bentuk sekawan: = = 2 =2
1 + 1− 4 × 0 − 9 × 0
3 x + x−4
lim ( 3 x – x−4) ×
x→∞ 3 x + x−4 Jadi, lim ( x2 − x 2 − 4x − 9) = 2.
x→∞
9x − (x − 4)
= lim b. Dengan substitusi langsung:
x→∞ 3 x + x−4

8x + 4 lim x(x – x2 − 4 )
= lim ← Variabel berpangkat tertinggi x x→∞
x→∞ 3 x + x − 4
Membagi dengan variabel berpangkat tertinggi: = lim (x2 – x x 2 − 4 )
x→∞
8x + 4
=∞–∞
= lim x
x→∞ 3 x + x−4 Mengalikan dengan bentuk sekawan:
x

(x + x 2 − 4)
8+
4
lim x(x – x2 − 4 ) ×
= lim 3 1
x
4
x→∞ (x + x 2 − 4)
x→∞ + −
x x x2
x(x 2 − (x 2 − 4))
= lim
x→∞ x + x2 − 4

38 Limit Fungsi
4x b. Dengan substitusi langsung:
= lim 2
← Variabel berpangkat tertinggi x
x→∞ x+ x −4
lim ( 2x 2 + x − 2x 2 − 5) = ∞ – ∞ (tak tentu)
Membagi dengan variabel berpangkat tertinggi: x→∞

4x Mengalikan dengan bentuk sekawan:


= lim x
x → ∞ x + x2 − 4 lim ( 2x 2 + x − 2x 2 − 5)
x x→∞

= lim
4 2x 2 + x + 2x 2 − 5
x → ∞ 1+ 1− 4 ·
x
2x 2 + x + 2x 2 − 5

lim 4 (2x 2 + x) − (2x 2 − 5)


= lim
= x→∞
x→∞ 2x 2 + x + 2x 2 − 5
1
lim 1 + lim 1 − 4 × lim
x→∞ x→∞ x→∞ x x+5
= lim ← Variabel berpangkat
x→∞ 2x 2 + x + 2x 2 − 5 tertinggi x
4
=
1+ 1− 4 × 0 Membagi dengan variabel berpangkat tertinggi:
4 4 x+5
= 1+ 1
= =2 x
2 = lim 2x 2 + x + 2x 2 − 5
x→∞
x
Jadi, lim x(x – x 2 − 4 ) = 2. 5
x→∞ 1+ x
= lim 1 5
9. a. Dengan substitusi langsung: x→∞ 2+ x + 2−
x2

1
lim (2x – 1 – 4x 2 + x − 2 ) = ∞ – ∞ (tak tentu) lim 1 + 5 × lim
x→∞ x→∞ x→∞x
= 1 1
Mengalikan dengan bentuk sekawan: lim 2 + lim + 2 − 5 × lim 2
x→∞ x→∞x x→∞x

lim (2x – 1 – 4x 2 + x − 2 ) 1+ 5 × 0
x→∞
=
2 + 0 + 2 − 5×0
1
2x − 1 + 4x 2 + x − 2 = 2+ 2
× 2
2x − 1+ 4x + x − 2
1 2 1
= 2 2 × = 4 2
(2x − 1)2 − (4x 2 + x − 2) 2
= lim
x→∞ 2x − 1+ 4x 2 + x − 2 1
Jadi, lim ( 2x 2 + x − 2x 2 − 5) = 4 2 .
2 2 x→∞
4x − 4x + 1 − 4x − x + 2
= lim
x→∞ 2
2x − 1 + 4x + x − 2 10. a. Hari pertama pekerja bekerja maka h = 1.
−5x + 3 300h 300 × 1
= lim lim =
2 h → 1 2h + 3 2 × 1+ 3
x → ∞ 2x − 1+ 4x + x − 2
Membagi dengan variabel berpangkat tertinggi: 300
= 5
3
−5 + x = 60 kaos
= lim 1 1 2
x → ∞ 2− x + 4+ x − 2
x
Jadi, diharapkan setiap pekerja baru dapat
menghasilkan 60 kaos pada hari pertama ia
lim (−5) + 3 × lim
1 bekerja.
x→∞ x→∞x
= 1 1 1 b. 30 hari setelah pekerja bekerja maka h = 30.
lim 2 − lim + 4 + lim − 2 × lim 2
x→∞ x→∞x x→∞x x →∞ x 300h 300 × 30
lim =
h → 30 2h + 3 2 × 30 + 3
−5 + 3 × 0
= = 142,857
2 − 0 + 4 + 0 − 2× 0
≈ 142 kaos
−5 5
= =–4 Jadi, diharapkan pekerja menghasilkan
2+ 2
5
142 kaos per hari setelah bekerja 30 hari.
Jadi, lim (2x – 1 – 4x 2 + x − 2 ) = – 4 .
x→∞

Matematika Kelas XI Program IPS 39


c. Puluhan tahun setelah pekerja bekerja maka 300
h = ∞. = = 150
2+0

300h
300h
Jadi, diharapkan pekerja dapat menghasilkan
lim = lim h
2h 3 150 kaos per hari setelah bekerja puluhan
h → ∞ 2h + 3 h→∞ h
+
h
tahun.
300
= lim 3
h→∞ 2 + h

A. Pilihan Ganda 1) Dari grafik terlihat untuk nilai x yang semakin


mengecil tanpa batas (x → –∞) nilai fungsi g(x)
1. Jawaban: c
semakin membesar tanpa batas (g(x) → ∞)
Dari grafik terlihat untuk nilai x mendekati 4 dari
kiri grafik fungsi f(x) mendekati 0 sehingga dapat sehingga dapat ditulis lim g(x) = ∞.
x → −∞
dituliskan lim − f(x) = 0. Diperoleh pernyataan pada pilihan a salah.
x→4

Dari grafik terlihat untuk nilai x mendekati 4 dari 2) Dari grafik terlihat lim g(x) = 6 dan
kanan grafik fungsi f(x) mendekati 0 sehingga x → −2−

dapat dituliskan lim + f(x) = 0. lim g(x) = 4. Oleh karena lim g(x) ≠
x→4 x → −2+ x → −2−

lim f(x) = lim f(x) = 0 maka lim g(x) maka lim g(x) tidak ada.
Oleh karena x → −2+ x → −2
x → 4− x → 4+
Diperoleh pernyataan pada pilihan b salah.
lim f(x) = 0.
x→4
3) Dari grafik terlihat lim g(x) = 0 dan
2. Jawaban: e x → 0−
Dari grafik terlihat untuk nilai x mendekati 5 dari
lim g(x) = 0. Oleh karena lim g(x) =
kiri grafik fungsi f(x) mendekati ∞ sehingga dapat x → 0+ x → 0+
dituliskan lim − f(x) = ∞. lim g(x) = 0 maka lim g(x) = 0.
x→5 x → 0− x→0

Dari grafik terlihat untuk nilai x mendekati 5 dari


Diperoleh pernyataan pada pilihan c salah.
kanan grafik fungsi f(x) mendekati –∞ sehingga
dapat dituliskan lim + f(x) = –∞. 4) Dari grafik terlihat lim g(x) = 4 dan
x→5 x → 2−

Oleh karena lim − f(x) ≠ lim + f(x) maka lim f(x) lim g(x) = 4. Oleh karena lim g(x) =
x→5 x→5 x→5 x → 2+ x → 2−

= tidak ada. lim g(x) = 4 maka lim g(x) = 4.


x → 2+ x→2
3. Jawaban: e
Diperoleh pernyataan pada pilihan d salah.
4 – x untuk x < –2.


Grafik fungsi g(x) = x2 untuk –2 < x < 2. 5) Dari grafik terlihat untuk nilai x yang semakin
2x untuk x > 2. membesar tanpa batas nilai fungsi g(x) juga
sebagai berikut. membesar tanpa batas sehingga dapat
Y dituliskan lim g(x) = ∞.
x→∞

g(x) Jadi, pernyataan yang benar pada pilihan e.


4. Jawaban: a
8 Dengan substitusi langsung:
6 2 0
lim 2x 2+ x − 3 = 2 × 12 + 1 − 3 =
2

5
=0
4 x →1 x +4 1 +4
2x 2 + x − 3
X Jadi, lim 2 = 0.
–2 0 2 4 x →1 x +4

40 Limit Fungsi
5. Jawaban: a Dengan memfaktorkan:
x 2 + 8x − 20 (x − 2)(x + 10)
lim (3 × f(x) – g2(x)) lim 2 = lim
x→c x → 2 x − 5x + 6 x → 2 (x − 2)(x − 3)
x + 10
= lim 3 × f(x) – lim g2(x) = lim
x→c x→c x→2 x−3
2 + 10 12
= 3 × lim f(x) – ( lim g(x))2 = = −1 = –12
x→c x→c 2−3
= 3 × (–4) – 22 = –12 – 4 = –16 x 2 + 8x − 20
Jadi, lim 2 = –12.
x → 2 x − 5x + 6
Jadi, lim (3 f(x) – g2(x)) = –16.
x→c 10. Jawaban: e
6. Jawaban: b Dengan subtitusi langsung:
Dengan substitusi langsung: 5x 2 + 9x − 2 5 × (−2)2 + 9 × (−2) − 2
lim =
3x + 3 x → −2 x+2 −2 + 2
lim 3x + 3 lim
= 0
x→5 x−3 x→5 x−3 = 0 (tak tentu)

3×5+3
= Dengan memfaktorkan:
5−3
5x 2 + 9x − 2 (5x − 1)(x + 2)
lim = lim
= 18
= 9 =3 x → −2 x+2 x → −2 x+2
2
= lim (5x – 1)
x →−2
3x + 3
Jadi, lim = 3. = 5 × (–2) – 1 = –11
x→5 x−3
5x 2 + 9x − 2
7. Jawaban: d Jadi, lim = –11.
x → −2 x+2
Dengan substitusi langsung:
1 1 11. Jawaban: a
 4x 3 + 8x  3  4x 3 + 8x  3 Dengan substitusi langsung:
lim   =  lim 
x→2  x + 4  x → 2 x + 4  x −1 1− 1 0
lim = = 0 (tak tentu)
1 2
x → 1 x − 5x + 4 12 − 5 × 1 + 4
 23 + 8 × 2 3
=   Dengan memfaktorkan:
 2+4 
1 x −1 x −1
4×8 + 8 × 2 3 lim 2 = lim (x − 1)(x − 4)
=   x → 1 x − 5x + 4 x →1
 6  1 1 1
1 1
= lim x − 4 = 1− 4 = – 3
x →1
 48  3
=   = (8) = 2 3
x −1 1
 6  Jadi, lim = –3.
2
1 x → 1 x − 5x + 4
 4x 3 + 8x  3
Jadi, lim   = 2. 12. Jawaban: d
x→2  x + 4 
Dengan substitusi langsung:
8. Jawaban: e x3 − x (−1)3 − (−1) 0
Dengan substitusi langsung: lim = = (tak tentu)
x → −1 x + 1 (−1) + 1 0
2x − 8 2×4 − 8 0 Dengan memfaktorkan:
lim 2 = = (tak tentu)
x→4 x − 16 42 − 16 0
x3 − x x(x 2 − 1)
lim = lim
Dengan memfaktorkan: x → −1 x + 1 x → −1 x + 1
2x − 8 2(x − 4) x(x + 1)(x − 1)
lim 2
= lim = lim
x → 4 x − 16 x → 4 (x + 4)(x − 4) x → −1 x +1
2 2 2 1
= lim = = = = lim x(x – 1)
x→4 x +4 4+4 8 4 x → −1
2x − 8 1
Jadi, lim 2 = . = (–1) × (–1 – 1)
x → 4 x − 16 4
= (–1) × (–2) = 2
9. Jawaban: e
Dengan substitusi langsung: x3 − x
Jadi, lim = 2.
2 2 x → −1 x + 1
x + 8x − 20 2 + 8 × 2 − 20 0
lim = = (tak tentu)
2
x → 2 x − 5x + 6 22 − 5 × 2 + 6 0

Matematika Kelas XI Program IPS 41


13. Jawaban: d Dengan memfaktorkan:
Dengan substitusi langsung: x−4 x−4
lim = lim
3 2 x→4 1− 1 x → 4 4− x
lim ( 2 – 2 ) x 4 4x
x → −3 x − 9 x + 2x − 3
= lim 4x(x − 4)
3 2 x→4 4−x
= –
( −3)2 − 9 ( −3)2 − 2 × ( −3) − 3
3 2 = lim 4x(x − 4)
x → 4 −(x − 4)
= – =∞–∞ (tak tentu)
0 0
= lim –4x = –4 × 4 = –16
Dengan memfaktorkan: x→4
3 2
lim ( – ) x−4
x → −3 x2 − 9 x 2 + 2x − 3 Jadi, lim = –16.
x→4 1− 1
3 2 x 4
= lim ( – )
x → −3 (x + 3)(x − 3) (x + 3)(x − 1)
16. Jawaban: e
3(x − 1) − 2(x − 3)
= lim (x − 4)(x − 4 )
a
x → − 3 (x + 3)(x − 3)(x − 1) lim =1
x→4 (x − 4)
3x − 3 − 2x + 6 a
= lim ⇔ lim (x – ) = 1
x → − 3 (x + 3)(x − 3)(x − 1) 4
x→4
x+3
= lim a
x → − 3 (x + 3)(x − 3)(x − 1) ⇔ 4– 4 =1
1
= lim a
x → − 3 (x − 3)(x − 1) ⇔ – 4 = –3
1 1 1
= = = ⇔ a = 12
(−3 − 3)(−3 − 1) (−6) × (−4) 24
Jadi, nilai a yang memenuhi adalah 12.
3 2 1
Jadi, lim ( – )= . 17. Jawaban: d
x → −3 x2 − 9 x 2 + 2x − 3 24
Dengan substitusi langsung:
14. Jawaban: b x−3 x +2 1− 3 × 1 + 2 0
lim = = 0 (tak tentu)
 12 2  12 2 x → 1 2x − 8 x + 6 2 × 1− 8 × 1 + 6
lim  2 − = –
x → 5  x − 4x − 5 x − 5  52 − 4 × 5 − 5 5−5
Dengan memfaktorkan:
12 2 x−3 x +2 ( x − 1)( x − 2)
= 0
– 0 lim = lim
x → 1 2x − 8 x + 6 x → 1 2( x − 1)( x − 3)
=∞ – ∞ (tak tentu)
x −2
Dengan memfaktorkan: = lim 2( x − 3)
x →1
 12 2 
lim  −  1− 2 −1 1
x → 5  x 2 − 4x − 5 x −5 = 2 × ( 1 − 3) = 2 × (−2) = 4
 12 2 x + 1 x−3 x +2 1
= lim  − ×  Jadi, lim = 4.
x → 5  (x − 5)(x + 1) x − 5 x + 1 x → 1 2x − 8 x + 6

= lim
12 − 2(x + 1) 18. Jawaban: b
x → 5 (x − 5)(x + 1) Dengan substitusi langsung:
10 − 2x x−3 3−3 0
= lim lim = = 0 (tak tentu)
x → 5 (x − 5)(x + 1) x→ 3 3x − 3 3·3 −3
−2(x − 5)
= lim Mengalikan dengan bentuk sekawan:
x → 5 (x − 5)(x + 1)
x−3 3x + 3
−2 −2 2 1 lim ×
= lim = 5 +1 = – 6 = – 3 x→ 3 3x − 3 3x + 3
x → 5 x +1

 2  1 (x − 3)( 3x + 3)
Jadi, lim 
12
− = –3. = lim
x → 5  x − 4x − 5
2 x − 5  x→ 3 3x − 9

15. Jawaban: a (x − 3)( 3x + 3)


= lim
Dengan substitusi langsung: x→ 3 3(x − 3)

x−4 4−4 0 3x + 3 3×3 + 3 3+3


lim = = 0 (tak tentu) = lim = = =2
x→4 1− 1
1 1
−4 x→ 3 3 3 3
x 4 4

x−3
Jadi, lim = = 2.
x→ 3 3x − 3

42 Limit Fungsi
19. Jawaban: b 4 6
2 − x + x2
Dengan substitusi langsung: = lim 2 2
0 x→∞ + −6
3 − 4x + 1 3−3
= 3 − 4× 2 +1 = x2 x
lim = 0 (tak tentu)
x→2 x−2 2−2 2−2 1 1
lim 2 − 4 × + 6 × lim 2
x→∞ x x→∞x
Mengalikan dengan bentuk sekawan: = 1 1
lim 2 + 2 × lim − lim 6
3 − 4x + 1 3 + 4x + 1 x →∞ x x→ ∞ x x→∞
lim ×
x→2 x−2 3 + 4x + 1
2 − 4×0 + 6×0 2 1
9 − (4x + 1)
= = −6 = – 3
2×0 + 2×0 − 6
= lim
x → 2 (x − 2)(3 + 4x + 1) 2x 2 − 4x − 6 1
−4(x − 2)
Jadi, lim 2 = –3 .
x → ∞ 2 + 2x − 6x
= lim
x → 2 (x − 2)(3 + 4x + 1) 22. Jawaban: d
−4 Dengan substitusi langsung:
= lim 3 + 4x + 1
x→2 (1 − 3x)2 ∞
−4 −4 4 2 lim = ∞ (tak tentu)
= = = –6 = –3 x → ∞ (3x − 1)(2x − 3)
3 + 4×2 +1 3+3
2
Membagi dengan variabel berpangkat tertinggi:
Jadi, lim 3 − 4x + 1 = – 3 . (1 − 3x)2
x→2 x−2 lim
x → ∞ (3x − 1)(2x − 3)
20. Jawaban: e
Dengan substitusi langsung: 1 − 6x + 9x 2
= lim 2
← Variabel berpangkat tertingginya x2.
x→ ∞ 6x − 11x + 3
lim x+6− 2−x −2 + 6 − 2 − (−2)
x → −2 x+2
= −2 + 2 1 − 6x + 9x2
x2
= lim 2
2−2 0 x → ∞ 6x − 11x + 3
= 0
= 0
(tak tentu) x2
1 6
− +9
Mengalikan dengan bentuk sekawan: = lim x2 x
x → ∞ 6 − 11 + 3
lim x+6− 2−x x+6+ 2−x x x2
x → −2 x+2
× x+6+ 2−x 1 1
lim 2 − 6 × lim
+ lim 9
x→∞x x→∞x x→∞
(x + 6) − (2 − x) = 1 1
= xlim
→ − 2 (x + 2)( x + 6 + 2 − x )
lim 6 − 11× lim + 3 × lim 2
x→∞ x→∞x x→∞x

0 − 6×0 + 9 9 3
2x + 4 = 6 + 11× 0 + 3 × 0 = 6 = 2
= xlim
→ − 2 (x + 2)( x + 6 + 2 − x )
(1 − 3x)2 3
2(x + 2) Jadi, lim = 2.
= xlim x → ∞ (3x − 1)(2x − 3)
→ − 2 (x + 2)( x + 6 + 2 − x )
23. Jawaban: b
2 Dengan substitusi langsung:
= xlim
→ −2 x+6 + 2−x
(1 − 2x)3
2 2
lim
2 1 2
x → ∞ (x − 1)(2x − 2x + 1)
= −2 + 6 + 2 − (−2)
= 2+2
= 4
= 2 ∞
= ∞ (tak tentu)
x+6− 2−x 1
Jadi, xlim
→ −2 x+2
= 2.
Membagi dengan variabel berpangkat tertinggi:
21. Jawaban: d (1 − 2x)3
Dengan substitusi langsung: lim 2
x → ∞ (x − 1)(2x − 2x + 1)
2x 2 − 4x − 6 ∞
lim = (tak tentu) 3 2
x → ∞ 2 + 2x − 6x
2 ∞ = lim −8x3 + 12x2 − 6x + 1 ← Variabel berpangkat tertinggi
x→∞ 2x − 4x + 3x − 1
Membagi dengan variabel berpangkat tertinggi:
x3
2x 2 − 4x − 6
lim ← Variabel berpangkat tertingginya x2. −8x3 +12x2 − 6x +1
x→∞ 2 + 2x − 6x 2
x3
= lim 2x3 − 4x2 + 3x −1
2x2 − 4x − 6 x→∞
x3
x2
= lim 2 + 2x − 6x2 12 6 1
x→∞ −8 + x − 2 + 3
x2 = lim 4 3
x
1
x
x→∞ 2− x + 2 − 3
x x

Matematika Kelas XI Program IPS 43


lim (−8) + 12 × lim
1 1
− 6 × lim 2 + lim 3
1 1− 0 − 2 × 0 + 2 × 0 1 1
x→∞ x→∞ x x→∞ x x→∞ x = = −2 = – 2
= 1 1 1
2×0 − 2
lim 2 − 4 × lim + 3 × lim 2 − lim 3
x→∞ x→∞ x x→∞ x x→∞ x (x − 1)( x − 2) 1
Jadi, lim = –2 .
= −8 + 12 × 0 − 6 × 0 + 0 = −8 = –4 x→ ∞ 2 x( x − x)
2 − 4×0 + 3×0 − 0 2
3 26. Jawaban: b
(1 − 2x)
Jadi, lim 2
= 4. Dengan substitusi langsung:
x → ∞ (x − 1)(2x − 2x + 1)

24. Jawaban: c lim ( x 2 + x + 5 − x 2 − 2x + 3) = ∞ – ∞ (tak tentu)


x→∞
Dengan substitusi langsung:
Mengalikan dengan bentuk sekawan:
x+5 ∞+5 ∞
lim = = (tak tentu)
x→∞ 9x 2 − 4 9 × ∞2 − 4 ∞ lim ( x 2 + x + 5 − x 2 − 2x + 3)
x→∞
Membagi dengan variabel berpangkat tertinggi:
x 2 + x + 5 + x 2 − 2x + 3
x+5 ×
lim x 2 + x + 5 + x 2 − 2x + 3
x→∞ 9x 2 − 4
(x 2 + x + 5) − (x 2 − 2x + 3)
x+5 = lim
= lim x
← Variabel berpangkat tertinggi x x→∞ x 2 + x + 5 + x 2 − 2x + 3
x→∞ 9x2 − 4
x2 3x + 2
= lim ← Variabel berpangkat
5 x→∞ x 2 + x + 5 + x 2 − 2x + 3
1+ x tertinggi x atau x2
= lim 2
9x − 4
x→∞
x Membagi dengan variabel berpangkat tertinggi:
1
lim 1 + 5 × lim 3x + 2
x→∞ x→∞ x
= 1
= lim x
x + x + 5 + x 2 − 2x + 3
2
lim 9 − 4 × lim x→∞
2 x
x→∞ x→∞ x
2
1+ 5 × 0 1 1 3+ x
= = = = lim 1 5 2 3
9 − 4×0 9 3 x→∞ 1+ x + + 1− x +
x2 x2

x+5 1 lim 3 + 2 × lim


1
Jadi, lim = 3. x →∞ x →∞ x
x→∞ 9x − 42
= 1 1 1 1
lim 1 + lim + 5 × lim 2 + lim 1− 2 × lim + 3 × lim 2
x →∞ x →∞ x x →∞ x x →∞ x →∞ x x →∞ x
25. Jawaban: b
Dengan substitusi langsung: 3 + 2×0
=
(x − 1)( x − 2) ∞ 1+ 0 + 5 × 0 + 1− 2 × 0 + 3 × 0
lim = ∞ (tak tentu)
x→ ∞ 2 x( x − x) 3+0 3 3 1
= = = 2 =12
Membagi dengan variabel berpangkat tertinggi: 1+ 0 + 0 + 1− 0 + 0 1+ 1

1
lim
(x − 1)( x − 2) Jadi, lim ( x2 + x + 5 − x 2 − 2x + 3) = 1 2 .
2 x( x − x) x→∞
x→ ∞
27. Jawaban: a
x x − x − 2x + 2
= lim ← Variabel berpangkat tertinggi x x Dengan substitusi langsung:
x→ ∞ 2x − 2x x

lim ( 25x 2 − 10x – 5x – 3) = (tak tentu)
x x − x − 2x + 2 x→∞ ∞
x x
= lim 2x − 2x x Mengalikan dengan bentuk sekawan:
x→ ∞
x x
lim ( 25x 2 − 10x – 5x – 3)
1 x→∞
1− − 2 + 2
x
= lim x x x 25x2 − 10x + (5x + 3)
x→ ∞
2
−2 = lim ( 25x 2 − 10x – (5x + 3) ×
x x→∞ 25x2 − 10x + (5x + 3)

( 25x 2 − 10x )2 − (5x + 3)2


lim 1 − lim 1
− 2 × lim 1
1
+ 2 × lim
1
3
= lim
x→∞ x→∞ x x→∞ x→∞ x→∞ 25x 2 − 10x + 5x + 3
x2 x2
= 1
2 × lim − lim 2
x→∞
1
x→∞ 25x 2 − 10x − (25x 2 + 30x + 9)
x2 = lim
x→∞ 25x 2 − 10x + 5x + 3

44 Limit Fungsi
−40 − 9 2 9 2 2
= lim ← Variabel berpangkat
=  6  =   =   = 4
6 3
x→∞ 2
25x − 10x + 5x + 3 4 2
tertinggi x atau x2 2+2
9
−40 − 2 9
= lim x Jadi, lim 
 4x 2 − 1 – 4x 2 − 6x + 5  = 4 .
x→∞ 10 3 x→∞  
25 − x
+5+ x

1
29. Jawaban: c
lim (−40) − 9 × lim
x→∞ x→∞ x Dengan substitusi langsung:
= 1 1
lim 25 − 10 × lim + lim 5 + 3 × lim lim ( 3x(3x + 4) – 3x – 1) = ∞ – ∞ (tak tentu)
x→∞ x→∞ x x→∞ x→∞ x
x→∞

−40 − 9 × 0 40 Mengalikan dengan bentuk sekawan:


= = – 10 = –4
25 − 10 × 0 + 5 + 3 × 0 3x(3x + 4) + (3x + 1)
lim ( 3x(3x + 4) – (3x + 1) ×
x→∞ 3x(3x + 4) + (3x + 1)
28. Jawaban: e 3x(3x + 4) − (3x + 1)2
Dengan substitusi langsung: = lim
x→∞ 3x(3x + 4) + (3x + 1)
lim ( 4x 2 − 1 – 4x 2 − 6x + 5 )2
x→∞ 9x 2 + 12x − (9x 2 + 6x + 1)

2 = lim
=  lim ( 4x − 1 – 2 2
4x − 6x + 5 ) x→∞ 9x 2 + 12x + 3x + 1
 x→∞ 
6x − 1
= ∞ – ∞ (tak tentu) = lim 2
← Variabel berpangkat
x→∞ 9x + 12x + 3x + 1 tertinggi x
Mengalikan dengan bentuk sekawan:

2 Membagi dengan variabel berpangkat tertinggi:
 lim ( 4x 2 − 1 – 4x 2 − 6x + 5 ) 
x→∞ 
 6x − 3
x
= lim 9x 2 + 12x + 3x + 1
=  lim
x→ ∞
4x 2 − 1 – 4x 2 − 6x + 5 x

x → ∞ 6− 3

= lim 12
x
1
4x 2 − 1 + 4x 2 − 6x + 5 2 x→ ∞ 9+ x
+3+x
×  ← Variabel berpangkat
4x 2 − 1 + 4x 2 − 6x + 5  tertinggi x 1
lim 6 − 3 × lim
2 x→∞ x→∞x
 (4x 2 − 1) − (4x 2 − 6x + 5)  = 1 1
=  xlim
→∞


lim 9 + 12 × lim + lim 3 + lim
2 2
4x − 1 + 4x − 6x + 5  x→∞ x→∞x x→∞ x→∞x

2
 6x − 6
 6 − 3×0
= lim = = 6
= 6 =1
 x → ∞ 2 
4x − 1 + 4x − 6x + 5  2
9 + 12 × 0 + 3 + 0
 9 +3 3+3

Membagi dengan variabel berpangkat tertinggi: Jadi, lim ( 3x(3x + 4) – 3x – 1) = 1.


x →∞
2
 6x −6 
  30. Jawaban: a
=  lim
x
 Mengalikan dengan bentuk sekawan:
x → ∞ 4x2 − 1 + 4x2 − 6x + 5 
 x 
(2x − b) + 4x2 + 5x − 2
 6−
6 
2 lim ((2x – b) –
x→ ∞
4x 2 + 5x − 2 ) ×
=  lim x  (2x − b) + 4x2 + 5x − 2
 x → ∞ 4−
1
+ 4−
6
+
5 
 x2 x x2  (2x − b)2 − (4x 2 + 5x − 2)
2
= lim
 1  x → ∞ (2x − b) + 4x 2 + 5x − 2
 lim 6 − 6 × lim 
x→∞ x→∞x
=  
4x 2 − 4bx + b2 − 4x 2 − 5x + 2
 lim 4 − lim
1
+ lim 4 − 6 × lim
1
+ 5 × lim
1  = lim
 x→∞x x→∞x
2 
 x→∞ x→∞ x →∞ x  x→ ∞ (2x − b) + 4x 2 + 5x − 2
2
 6 − 6×0  (−4b − 5)x + 2 + b2
=   = lim ← Variabel berpangkat
 4 − 0 + 4 − 6×0 + 5×0  x → ∞ (2x − b) + 4x 2 + 5x − 2 tertinggi x

2
 6 − 6×0 
=  
 4−0 + 4−0+0 

Matematika Kelas XI Program IPS 45


Membagi dengan variabel berpangkat tertinggi: 2) Dari sketsa grafik terlihat untuk x
( −4b − 5)x + 2 + b 2 mendekati 2 dari kiri nilai fungsi f(x)
x mendekati 0 sehingga dapat ditulis
= lim (2x − b) + 4x 2 + 5x − 2
x→ ∞ lim f(x) = 0.
x
x → 2−

(−4b − 5) + 2 + b
2
Dari sketsa grafik terlihat untuk x
= lim x x
mendekati 2 dari kanan nilai fungsi f(x)
x→ ∞ 2 − b
+ 4 +x
5

2
x x2 semakin membesar tak terbatas
(−4b − 5) + 0 + 0 sehingga dapat ditulis lim + f(x) = ∞.
= 2−0+ 4+0+0 x→2

Oleh karena lim − f(x) ≠ lim + f(x) maka


−4b − 5 x→2 x→2
= 2+2
lim f(x) tidak ada.
−4b − 5 x→2
= 4 3) Dari sketsa grafik terlihat untuk x semakin
15 membesar tak terbatas nilai fungsi f(x)
lim ((2x + b) – 4x 2 + 5x − 2 ) = semakin mendekati 0.
x→ ∞ 4
−4b − 5 15 Jadi, lim f(x) = 0.
⇔ 4
= 4 x→∞

⇔ –4b – 5 = 15 4) Dari sketsa grafik terlihat untuk x semakin


mengecil tak terbatas nilai fungsi f(x)
⇔ –4b = 20
semakin membesar tak terbatas.
20
⇔ b = −4 = –5 Jadi, lim f(x) = ∞.
x → −∞
Jadi, nilai b yang memenuhi adalah –5.
2. a. Oleh karena –10 < 1 maka rumus fungsi g(x)
B. Uraian x+2
adalah g(x) = .
x2 − 4
1. (x – 2)2untuk x < 0


x+2
a. Grafik fungsi f(x) = x – 2 untuk 0 < x < 2 lim g(x) = lim 2
x → −10 x → −10 x − 4
1
Y
x−2
untuk x > 2 −10 + 2
= (−10)2 − 4
9
−8 1
= 96 = – 12
1
4 Jadi, lim g(x) = – .
x → −10 12
b. OIeh karena 4 > 1 maka rumus fungsi g(x)
X x 2 − 16
–1 0 2 adalah g(x) = .
x−4
–2
x 2 − 16 42 − 16 0
lim g(x) = lim = = 0 (tak tentu)
b. 1) Dari sketsa grafik terlihat untuk x x→4 x →4 x−4 4−4
mendekati 0 dari kiri nilai fungsi f(x) Dengan memfaktorkan:
mendekati 4 sehingga dapat ditulis
x 2 − 16 (x + 4)(x − 4)
lim f(x) = 4. lim = lim
x→4 x−4 x→4 x−4

x→0

Dari sketsa grafik terliat untuk x = lim (x + 4)


x→4
mendekati 0 dari kanan fungsi f(x)
mendekati –2 sehingga dapat ditulis =4+4=8

lim f(x) = –2. Jadi, lim g(x) = 8.


x→4
x → 0+
c. Oleh karena ∞ > 1 maka rumus fungsi g(x)
Oleh karena lim − f(x) ≠ lim + f(x) maka x 2 − 16
x→0 x→0 adalah g(x) = .
x−4
lim f(x) tidak ada.
x→0

46 Limit Fungsi
4. a. Dengan substitusi langsung:
x 2 − 16 ∞
lim g(x) = lim = ∞ (tak tentu)
2x 1
x→∞ x →∞ x−4
lim ( 2 – x−3 )
x→ 3 x −9
Membagi dengan variabel berpangkat tertinggi:
x 2 − 16 2×3 1
lim ← Variabel berpangkat tertinggi x = – 3·3
x →∞ x−4 32 − 9

6 1
x2 −16 = 0 – 0 = ∞ – ∞ (tak tentu)
= lim x2
x→∞ x −4 Dengan memfaktorkan:
x2
2x 1
1−
16 lim ( 2 – x−3 )
x2 x→ 3 x −9
= lim
x→∞ 1− 4 x+3
x x2
2x
= lim ( – (x − 3)(x + 3) )
1 x→ 3 (x + 3)(x − 3)
lim 1 − 16 × lim 2
x→∞ x→∞x 2x − x − 3
= 1 1 = lim (x + 3)(x − 3)
lim − 4 × lim 2 x→ 3
x→∞x x→∞x
1 − 16 × 0 1 (x − 3)
= 0 − 4×0 = 0 = ∞ = lim (x + 3)(x − 3)
x→ 3
1
Jadi, lim g(x) = ∞. = xlim
→3 x + 3
x→∞
1 1
3. a. Dengan substitusi langsung: = = 6
3+3
2x 2 − 8 2 × (−2)2 − 8
lim 2 = Jadi, lim (
2x 1
– x − 3 ).
x → − 2 x − 2x − 8 (−2)2 − 2 × (−2) − 8 2
x→ 3 x −9
0
= 0 (tak tentu) b. Dengan substitusi langsung:
Dengan memfaktorkan: 4 5 4 5
lim ( – )= 0 – 0 =∞–∞
2(x + 2)(x − 2) x → −2 x2 − 4 x2 − x − 6
lim
x → − 2 (x + 2)(x − 4) Dengan memfaktorkan:
2(x − 2) 4 5
= lim lim ( – )
x → −2 x − 4 x → −2 x2 − 4 x2 − x − 6
2 × (−2 − 2) −8 4 4 5
= = −6 = 3 = lim ( (x + 2)(x − 2) – (x + 2)(x − 3) )
−2 − 4 x → −2
4(x − 3) − 5(x − 2)
2x 2 − 8 4 = lim (x + 2)(x − 2)(x − 3)
Jadi, lim 2 = 3. x → −2
x → −2 x − 2x − 8
4x − 12 − 5x + 10
b. Dengan substitusi langsung: = lim
x → − 2 (x + 2)(x − 2)(x − 3)
x 2 − 6x + 5 12 − 6 × 1 + 5
lim = −(x + 2)
2
x → −1 (x − 2)(x − 1) (1 − 2) × (12 − 1) = lim
x → − 2 (x + 2)(x − 2)(x − 3)
0
= 0 (tak tentu) 1
= lim –
x → −2 (x − 2)(x − 3)
Dengan memfaktorkan: 1 1 1
= – (−2 − 2)(−2 − 3) = – = – 20
x 2 − 6x + 5 (−4) × (−5)
lim
x → −1 (x − 2)(x 2 − 1) 4 5 1
Jadi, lim ( – ) = – 20 .
(x − 1)(x − 5) x → −2 x2 − 4 x2 − x − 6
= lim (x − 2)(x + 1)(x − 1)
x → −1 5. a. Dengan substitusi langsung:
x−5
= lim lim 8 + x − 8 − 3x
x → −1 (x − 2)(x + 1) 2x
x→0
1− 5 −4
= = −1 × 2 = 2 8 + 0 − 8 − 3×0 0
(1 − 2)(1 + 1) = = 0 (tak tentu)
2
x − 6x + 5 2×0
Jadi, lim 2 = 2.
x → −1 (x − 2)(x − 1)

Matematika Kelas XI Program IPS 47


Mengalikan dengan bentuk sekawan: lim 5
8 + x − 8 − 3x
= x →∞
1
lim lim3
− lim 2
x →∞ x x →∞
x→0 2x
5 5
8 + x − 8 − 3x 8 + x + 8 − 3x = =–2
= lim × 0−2
x→0 2x 8 + x + 8 − 3x
5x 3 5
Jadi, lim 3 = –2.
8 + x − (8 − 3x) x → ∞ 1− 2x
= lim
x→0 2x( 8 + x + 8 − 3x )
b. Dengan substitusi langsung:
4x
= lim 2x x − 3x ∞
x → 0 2x( 8 + x + 8 − 3x ) lim 2
= ∞ (tak tentu)
x → ∞ 4x x − 3x x
2
= lim Membagi dengan variabel berpangkat tertinggi:
x→0 8 + x + 8 − 3x
2x x − 3x
2 lim 2
← Variabel berpangkat
= x → ∞ 4x x − 3x x
8 + 0 + 8 −3×0 tertinggi x2 x
2x x − 3x
2 8 1 1 1 x2 x
= × = 8 = ×2 2 = 4 2 = lim 4x 2 x − 3x x
2 8 8 8 8 x→ ∞
x2 x

8 + x − 8 − 3x 1
Jadi, lim = 4 2. 2

3
x→0 2x x 0−0 0
= lim x x
3
= 4−0 = 4 = 0
x→ ∞ 4 −x
b. Dengan substitusi langsung:
2x x − 3x
16 − x 2 Jadi, lim = 0.
lim x → ∞ 4x 2 x − 3x x
x → 4 5− x +9 2

7. a. Dengan substitusi langsung:


16 − 42 0
= = 0 (tak tentu)
5 − 42 + 9 lim ( 9x 2 − 6x + 1 – 3x + 2) = ∞ – ∞ (tak tentu)
x→∞
Mengalikan dengan bentuk sekawan:
Mengalikan dengan bentuk sekawan:
16 − x 2 5 + x2 + 9
lim × lim ( 9x 2 − 6x + 1 – 3x + 2)
x → 4 5 − x2 + 9 5 + x2 + 9 x→ ∞

= lim ( 9x 2 − 6x + 1 – (3x + 2))


= lim (16 − x 2 )(5 + x 2 + 9) x→ ∞
x→4 25 − (x 2 + 9)
9x 2 − 6x + 1 + (3x − 2)
×
2 2 9x 2 − 6x + 1 + (3x − 2)
= lim (16 − x )(5 + x + 9)
x→4 16 − x 2
( 9x 2 − 6x + 1)2 − (3x − 2)2
= lim
= lim (5 + x2 + 9 ) x →∞ 9x 2 − 6x + 1 + 3x − 2
x→4
9x 2 − 6x + 1 − (9x 2 − 6x + 1)
=5+ 2 = lim
4 +9 = 5 + 25 = 5 + 5 = 10 x →∞ 9x 2 − 6x + 1 + 3x − 2
2
16 − x 6x − 3
Jadi, lim = 10. = lim ← Variabel berpangkat
x → 4 5 − x2 + 9
x →∞ 9x 2 − 6x + 1 + 3x − 2
6. a. Dengan substitusi langsung: tertinggi x atau x2
6x − 3

5x 3 ∞ = lim x

lim = ∞ (tak tentu) x →∞ 9x 2 − 6x + 1 + 3x − 2


x→ ∞ 1 − 2x 3 x

Membagi dengan variabel berpangkat tertinggi: 6− 3


= lim x
6 1 2
5x 3 x →∞ 9− + +3−
lim 3 ← Variabel berpangkat tertingginya x .
3 x x2 x
x → ∞ 1− 2x
1
lim 6 − 3 × lim
5x3 x→∞ x→∞ x
x3 =
= lim 1 − 2x3 lim 9 − 6 × lim
1
+ lim 2
1
+ lim 3 − 2 × lim
1
x→ ∞ x→∞ x→∞ x x→∞ x x→∞ x→∞ x
3
x
6 − 3×0
= lim
5 =
1 9 − 6× 0 + 0 + 3 − 2×0
x→ ∞ −2
x3

48 Limit Fungsi
6 6 1
= 3+3 = 6 = 1 (a + 4) − x 9
⇔ lim a 1
= 4
x→∞ 4+ + (2 − )
x
Jadi, lim ( 9x 2 − 6x + 1 – 3x + 2) = 1. x
x→∞
1
lim (a + 4) − lim
x→∞ x→∞ x 9
b. lim ( 2x 2 + 3x – 2x 2 − x )4 ⇔ 1 1 = 4
x→ ∞ lim 4 + a × lim + lim 2 − lim
x→∞ x→∞ x x→∞ x→∞ x

4
  (a + 4) − 0 9
=  lim 2x 2 + 3x − 2x 2 − x  ⇔ = 4
 x → ∞  4 + a × 0 + (2 − 0)

a+4 9
 2 2 ⇔ = 4
=  lim 2x + 3x − 2x − x 4
 x → ∞
⇔ a+4=9
4 ⇔ a=5
2x 2 + 3x + 2x 2 − x 
× Jadi, nilai a = 5.
2x 2 + 3x + 2x 2 − x 
9. Seorang pedagang yang menjual barang dagangan-
4
 2x 2 + 3x − (2x 2 − x)  nya sebanyak m buah akan memperoleh laba yang
=  lim 
x →∞
2x 2 + 3x + 2x 2 − x 
 dapat dinyatakan dengan fungsi sebesar

 15m2 − 3m + 1 
 
4 f(m) =  
juta rupiah. Berapakah laba
= 4x 4 3
 4m + 2m + 5 
 lim  ← Variabel berpangkat
x →∞ 2 2 
 2x + 3x + 2x − x  tertinggi x yang ia dapatkan jika barang yang terjual sangat
Membagi dengan variabel berpangkat tertinggi: banyak?
 
4 Jawaban:
4x
=   Barang yang terjual jumlahnya sangat banyak
 xlim
x

 →∞ 2x 2 + 3x + 2x 2 − x  artinya m mendekati tak hingga besarnya atau
 x 
4 m → ∞.
 
 lim 4  Laba yang dapat diperoleh pedagang
= 
x→∞


 lim 2 + 3 × lim
1
+ lim 2 − lim
1 

= lim f(m)
 x→∞ x→∞ x x→∞ x→∞ x  m→∞

4 15m2 − 3m + 1
 4  = lim ← Variabel berpangkat tertinggi
=   m→∞ 4m4 + 2m3 + 5
 2 + 3×0 + 2 − 0  m2 atau m4
4 15m2 − 3m+1
 4  2 16
=   =( 2
)4 = 4 = 4 = lim m2
2 2 m→∞ 4m4 + 2m3 + 5
m2
2 2
Jadi, lim ( 2x + 3x – 2x − x )4 = 4.
x→ ∞ 3 1
15 − m
+
m2
= lim
( )
2 5
m→∞ 4+ +
m4
8. lim 4x 2 + ax − (2x − 1) m

x→∞
1 1
lim 15 − 3 × lim + lim 2
9 m→∞ m→∞ m m→∞ m
= = 1 1
4 lim 4 + 2 × lim + 5 × lim 4
m→∞ m→∞ m m→∞ m

lim
x→∞
( 4x 2 + ax − (2x − 1) × ) 4x 2 + ax + (2x − 1)
4x 2 + ax + (2x − 1) = 15 − 3 × 0 + 0 1
= 15 = 7 2 juta rupiah
4 + 2×0 + 5×0 2
2 2
(4x + ax) − (4x − 4x + 1) 9 1
⇔ lim = 4 Jadi, laba yang dapat diperoleh pedagang 7 2 juta
x→∞ 4x 2 + ax + (2x − 1)
rupiah.
(a + 4)x − 1 9
⇔ lim = 4
← Variabel
x→∞ 4x 2 + ax + (2x − 1) berpangkat
tertinggi x
(a + 4)x − 1
9 atau x 2
⇔ lim 2
x
4x + ax + (2x − 1)
= 4
x→∞
x

Matematika Kelas XI Program IPS 49


10. a. Diketahui C(x) = 5 + 3x + x2 b. Diketahui C(x) = 10 – 3x + x2
C(x + ∆x) C(x + ∆x)
= 5 + 3(x + ∆x) + (x + ∆x)2 = 10 – 3(x + ∆x) + (x + ∆x)2
= 5 + 3x + 3∆x + x2 + 2x∆x + (∆x)2
= 10 – 3x – 3∆x + x2 + 2x∆x + (∆x)2
= (5 + 3x + x2) + (3∆x + 2x∆x + (∆x)2)
= (10 – 3x + x2) + (–3∆x + 2x∆x + (∆x)2)
Fungsi biaya marjinalnya:
Fungsi biaya marjinalnya:
C(x + ∆x) − C(x)
M(x) = lim ∆x C(x + ∆x) − C(x)
∆x → 0 M(x)= lim ∆x
∆x → 0
((5 + 3x + x 2 ) + (3∆x + 2x∆x + (∆x)2 )) − (5 + 3x + x 2 )
= lim ∆x ((10 − 3x + x 2 ) + (−3∆x + 2x∆x + (∆x)2 ) − (10 − 3x + x 2 )
∆x → 0 = lim ∆x
∆x → 0
3∆x + 2x∆x + (∆x)2
= lim −3∆x + 2x∆x + ( ∆x)2
∆x → 0 ∆x = lim
∆x → 0 ∆x
= lim (3 + 2x + ∆x)
∆x → 0 = lim (–3 + 2x + ∆x)
∆x → 0
= 3 + 2x + 0
= 3 + 2x = –3 + 2x + 0
Jadi, fungsi biaya marjinalnya M(x) = (3 + 2x) = –3 + 2x
dolar US. Jadi, fungsi biaya marjinalnya adalah M(x)
= (–3 + 2x) dolar US.

50 Limit Fungsi
A. Pilihan Ganda f(x2) = x2 – 4
1. Jawaban: a ⇔ f((–2)2) = (–2)2 – 4 = 0
Fungsi f, g, dan (g  f) disajikan dalam diagram (f(x))2 = (x – 4)2
panah berikut. ⇔ (f(–2))2 = (–2 – 4)2 = 36
f g Nilai f(x2) – (f(x))2 + 3f(x) = 0 – 36 + 3(–6)
= 0 – 36 – 18
3 0 –2 = –54
6 1 2
5. Jawaban: b
7 3 4
f(x) = x + 1
gf
⇔ f(2x) = 2x + 1
Berdasarkan diagram panah di atas diperoleh: = 2x + 2 – 1
(g  f)(3) = –2 = 2(x + 1) – 1
(g  f)(6) = 2 = 2f(x) – 1
(g  f)(7) = 4 Jadi, f(2x) = 2f(x) – 1.
Jadi, (g  f) = {(3, –2), (6, 2), (7, 4)}. 6. Jawaban: a
2. Jawaban: c f(x – 1) = x2 + x – 3
f  g = f(g) = x2 – 2x + 1 + 3x – 4
g f = (x – 1)2 + 3x – 4
= (x – 1)2 + 3x – 3 – 1
–5 0 0
= (x – 1)2 + 3(x – 1) – 1
f(x – 1) = (x – 1)2 + 3(x – 1) – 1
–1 5 1
⇔ f(x) = x2 + 3x – 1.
7 6 3 Jadi, bentuk f(x) = x2 + 3x – 1.
7. Jawaban: e
fg
(g  h)(x) = g(h(x))
Berdasarkan diagram panah diperoleh g = {(–5, 0), = g(x + 4)
(–1, 6), (7, 5)}. = 5(x + 4) – 2(x + 4)2
Jawaban: c = 5x + 20 – 2(x2 + 8x + 16)
3. 2x – 1, untuk 0 < x < 1 = 5x + 20 – 2x2 – 16x – 32


f(x) = = –2x2 – 11x – 12


x2 + 1, untuk x yang lain
Jadi, (g  h)(x) = –2x2 – 11x – 12.
2
f(2) = 2 + 1 = 5
f(–4)= (–4)2 + 1 = 17 8. Jawaban: d
(f  g)(x) = (g  f)(x)
1 1
f( 2 ) = 2( 2 ) – 1 = 0 ⇔ f(g(x)) = g(f(x))
⇔ f(4x + 6) = g(2x + a)
f(3) = 32 + 1 = 10
⇔ 2(4x + 6) + a = 4(2x + a) + 6
1
Nilai f(2) × f(–4) + f( 2 ) × f(3) ⇔ 8x + 12 + a = 8x + 4a + 6
⇔ 12 + a = 4a + 6
= 5 × 17 + 0 × 10 = 85 ⇔ a – 4a = 6 – 12
4. Jawaban: e ⇔ –3a = –6
f(x) = x – 4 ⇔ a=2
Jadi, nilai a yang memenuhi adalah 2.
⇔ f(–2) = –2 – 4 = –6

Matematika Kelas XI Program IPS 51


9. Jawaban: c 14. Jawaban: a
(f  g  h)(x) = f((g  h)(x)) Misalkan:
= f(g(h(x))) 1 2
= f(g(3x – 4)) f(x) = y = 2 x + 5
= f((3x – 4)2 – 1)
5 4
= f(9x2 – 24x + 15) ⇔ y = 10 x + 10
= 10(9x2 – 24x + 15) + 9
= 90x2 – 240x + 159 ⇔ 10y = 5x + 4
⇔ 5x = 10y – 4
10. Jawaban: b 10y − 4
(f  g)(x) = f(g(x)) ⇔ x= 5
⇔ 4x + 11 = 4(g(x)) + 3 10y − 4
⇔ 4(g(x)) = 4x + 8 ⇔ f–1(y) = 5
4x + 8 10x − 4
⇔ g(x) = 4
=x+2 ⇔ f–1(x) = 5
Jadi, fungsi g(x) = x + 2.
10x − 4
Jadi, bentuk f–1(x) = .
11. Jawaban: b 5
f(x – 1) = 6x + 1 15. Jawaban: a
Misalkan x – 1 = t ⇔ x = t + 1
f(x) 6x + 7
f(x – 1) = 6x + 1 h(x) = g(x) = x + 6
⇔ f(t) = 6(t + 1) + 1
Misalkan y = h(x) diperoleh:
= 6t + 6 + 1
= 6t + 7 6x + 7
y = x+6
⇔ f(x) = 6x + 7
⇔ xy + 6y = 6x + 7
(f  g)(x) = 6x2 – 12x + 13 ⇔ xy – 6x = 7 – 6y
⇔ f(g(x)) = 6x2 – 12x + 13 ⇔ x(y – 6) = 7 – 6y
⇔ 6g(x) + 7 = 6x2 – 12x + 13
7 − 6y
⇔ 6g(x) = 6x2 – 12x + 6 ⇔ x = y−6
⇔ g(x) = x2 – 2x + 1
7 − 6x
12. Jawaban: d ⇔ h–1(x) = x − 6 , x ≠ 6
(f  g)(x) = 9x2 – 24x + 10
⇔ f(g(x)) = 9x2 – 24x + 10 16. Jawaban: a
⇔ f(3x – 4) = 9x2 – 24x + 10 3+x
y = 2x
⇔ f(3x – 4) = 9x2 – 24x + 16 – 6
⇔ f(3x – 4) = (3x – 4)2 – 6 ⇔ 2xy = 3 + x
⇔ f(x) = x2 – 6 ⇔ 2xy – x = 3
f(–3) = (–3)2 – 6 = 9 – 6 = 3 ⇔ x(2y – 1) = 3
Jadi, nilai f(–3) = 3. 3
⇔ x = 2y − 1
13. Jawaban: d
(g  f)(a – 2) = –41 Diperoleh:
⇔ 15(a – 2) + 4 = –41 3 1
f–1(x) = 2x − 1 , x ≠ 2
⇔ 15(a – 2) = –45
⇔ a – 2 = –3 17. Jawaban: c
⇔ a = –1 g(x) = 2x – 7 ⇒ y = 2x – 7
(g  f)(a) = 15a + 4 y+7
⇔ x=
⇔ (g  f)(–1) = 15(–1) + 4 2
⇔ g(f(–1)) = –15 + 4 x+7
⇔ g(3(–1) + 2) = –11 ⇔ g–1(x) = 2
⇔ g(–3 + 2) = –11 (g–1  h)(x) = g–1(h(x))
⇔ g(–1) = –11 x +2
Jadi, nilai g(a) = –11. = g–1  3 

52 Ulangan Tengah Semester


x + 2 20. Jawaban: a
  +7
=  3  (h  g  f)(x)= h(g(f(x)))
2
= h(g(x + 5))
x + 2 + 21 = h(3(x + 5) – 5)
= 3
= h(3x + 10)
2
= 8(3x + 10) + 9
x + 23 = 24x + 89
=
6 Menentukan (h  g  f)–1(x)
x + 23 Misalkan y = (h  g  f)(x).
Jadi, fungsi (g–1  h)(x) = . y = 24x + 89
6
⇔ 24x = y – 89
18. Jawaban: e y − 89
Misalkan: ⇔ x= 24
g(x) = y = px + 6 Diperoleh:
⇔ px = y – 6
x − 89
y−6 (h  g  f)–1(x) = 24
⇔ x= p Ingat, (f–1  g–1 h–1)(x) = (h  g  f)–1(x).
y−6 x − 89
⇔ g–1(y) = p Jadi, (f–1  g–1  h–1)(x) = 24
x−6 21. Jawaban: c
⇔ g–1(x) = p
2x − 2 2(1) − 2
1 lim =
Oleh karena g–1(p) = – 2 diperoleh: x →1 x + 1 1+ 1
2−2
=
p−6 1 2
p
= –2 ⇔ 2(p – 6) = –p
0
= 2
⇔ 2p – 12 = –p
⇔ 2p + p = 12 =0
⇔ 3p = 12 2x − 2
⇔ p=4 Jadi, nilai lim x + 1 = 0.
x →1
Alternatif penyelesaian:
Berdasarkan konsep: 22. Jawaban: a
g(a) = b ⇔ g–1(b) = a diperoleh: 2x 2 + p
lim = –3
1 x →−2 x − 2
p(– 2 ) + 6 = p ⇔ –p + 12 = 2p
2(−2)2 + p
⇔ 12 = 3p ⇔ = –3
−2 − 2
⇔ p=4
Jadi, nilai p yang memenuhi adalah 4. 8+p
⇔ −4
= –3
19. Jawaban: b ⇔ 8 + p = 12
f–1(x – 2) = x – 12 = (x – 2) – 10 ⇔ p=4
Misalkan x – 2 = t maka f–1(t) = t – 10 Jadi, nilai p yang memenuhi adalah 4.
Mencari rumus f(t).
(f–1(t))–1 = f(t) 23. Jawaban: d
Misalkan y = f–1(t) x2 − 4 (x − 2)(x + 2)
lim = lim 2(x − 2)
y = t – 10 x →2 2x − 4 x →2
⇔ t = y + 10 x+2
= lim
Diperoleh (f–1(t))–1 = t + 10 ⇔ f(t) = t + 10 x →2 2
⇔ f(x) = x + 10 2+2
(f  g)(x) = 2x + 13 = 2
⇔ f(g(x)) = 2x + 13 4
⇔ g(x) + 10 = 2x + 13 = 2 =2
⇔ g(x) = 2x + 3
x2 − 4
Jadi, rumus fungsi g(x) = 2x + 3. Jadi, nilai lim = 2.
x →2 2x − 4

Matematika Kelas XI Program IPS 53


24. Jawaban: b
= lim x−5
x2 − 1 (x + 1)(x − 1) x→5
lim x − 1 = lim x+5
x →1 x →1 x −1
⇔ b = lim (x + 1) 5−5 0
= = =0
x →1 5+5 10
⇔ b=1+1=2
x−5
Nilai 2b – 1 = 2 × 2 – 1 = 3. Jadi, nilai lim = 0.
x→5 x 2 − 25
25. Jawaban: c
29. Jawaban: d
x 2 + 5x + 6 (x + 3)(x + 2)
lim 2 = lim (x + 3)(x − 2) (x − 4)(x + 1)
x →−3 x + x − 6 x →−3 x 2 − 3x − 4
lim = lim
x+2 x→4 2− x x→4 −( x − 2)
= lim x − 2
x →−3 2 2

−1 1 = lim (( x) − 2 )(x + 1)
= −5
= 5
x→4 −( x − 2)

x 2 + 5x + 6 1 ( x − 2)( x + 2)(x + 1)
Jadi, nilai lim 2 = 5. = lim
x →−3 x + x − 6 x→4 −( x − 2)
26. Jawaban: d
= – lim ( x + 2)(x + 1)
4 4 4 x→4
lim x − 81 = lim x − 3
x→3 x 2 − 9 x→3 x 2 − 32
2 2 2 2
= –( 4 + 2)(4 + 1)
= lim (x − 32 )(x 2 + 3 ) = –(2 + 2) × 5
x→3 (x − 3 )
= –20
= lim (x2 + 32)
x→3 2
= 32 + 32 Jadi, nilai lim x − 3x − 4 = –20.
x→4 2− x
= 9 + 9 = 18
x 4 − 81
30. Jawaban: e
Jadi, nilai lim = 18.
x→3 x 2 − 9 x 2 − 2x − 24 (x − 6)(x + 4)
lim = lim
27. Jawaban: a x →6 x−2−2 x →6 x−2−2

3 − 2x + 1 3 − 2x + 1 3 + 2x + 1 (x − 6)(x + 4) x−2+2
lim = lim × = lim ×
x →4 4−x x →4 4−x 3 + 2x + 1 x →6 x−2−2 x−2+2
9 − (2x + 1) (x − 6)(x + 4)( x − 2 + 2)
= lim = lim
x →4 (4 − x)(3 + 2x + 1) x →6 x−2−4
8 − 2x (x − 6)(x + 4)( x − 2 + 2)
= lim = lim
x →4 (4 − x)(3 + 2x + 1)
x →6 x−6
2(4 − x)
= lim = lim (x + 4)( x − 2 + 2)
x →4 (4 − x)(3 + 2x + 1) x →6
2
= lim = (6 + 4)( 6 − 2 + 2)
x →4 3 + 2x + 1
= 10 × (2 + 2) = 40
2
= 3A 3(40)
3 + 2×4 +1 Jadi, nilai 2 = 2
= 60.
2 2 1
= = 6 = 3 31. Jawaban: d
3+3
3 − 2x + 1 1 2x + x
Jadi, nilai lim = 3. lim =A–1
x →4 4−x x →0 x
2x + x x
28. Jawaban: c ⇔ lim × =A–1
x →0 x x
x−5 x−5
lim = lim 2x x + x
x→5 2
x − 25 x→5 (x − 5)(x + 5) ⇔ lim =A–1
x →0 x

= lim ( x − 5)2 ⇔ lim ( 2 x + 1) = A – 1


x →0
x→5 x−5× x+5
⇔ 2×0+1=A–1
⇔ A=2

54 Ulangan Tengah Semester


x 2 + 2x − 15 4hx + 2h2 + 4h
lim =B+2 = lim
x →3 x−3 h
h→0
(x − 3)(x + 5)
⇔ lim (x − 3)
=B+2 h(4x + 2h + 4)
x →3 = lim h
h→0
⇔ lim (x + 5) = B + 2
x →3 = 4x + 4
⇔ 8=B+2 (f  g)(x + h) − (f  g)(x)
Jadi, lim = 4x + 4.
⇔ B=6 h→0 h
2A + B = 2 × 2 + 6 = 10.
34. Jawaban: c
Jadi, nilai 2A + B = 10.
g(3 + h) − g(3)
32. Jawaban: b
lim h
h→0

x −1 [2(3 + h)2 + 3(3 + h) − 5] − [2 × 32 + 3 × 3 − 5]


lim = lim
2x − 1 − x h→0 h
x →1
[2(9 + 6h + h2 ) + 9 + 3h − 5] − [22]
x −1 2x − 1 + x = lim
= lim × h→0 h
x →1 2x − 1 − x 2x − 1 + x
18 + 12h + 2h2 + 3h + 4 − 22
= lim
( x − 1)( 2x − 1 + x ) h→0 h
= lim
x →1 2x − 1 − x 2h2 + 15h
= lim
h→0 h
( x − 1)( 2x − 1 + x ) x +1
= lim × = lim (2h + 15) = 15
x →1 x −1 x +1
h→0
(x − 1)( 2x − 1 + x ) g(3 + h) − g(3)
= lim Jadi, nilai lim h
= 15.
x →1 (x − 1)( x + 1) h→0
35. Jawaban: c
2x − 1 + x
= lim 4x 2

2x
+ 1
x +1 2
x →1
lim 4x −3 2x + 1 = lim x3
2x 3
x3
1
x3
x →∞ 2x − 1 x →∞ −
2(1) − 1 + 1 x3 x3
=
1+1 4

2
+ 1
x x2 x3
= lim 1
1+ 1 x →∞ 2−
= x3
1+1
0−0+0
2 = 2−0
=
2 0
=1 = 2
=0

x −1 4x 2 − 2x + 1
Jadi, nilai lim = 1. Jadi, nilai lim = 0.
x →1 2x − 1 − x x →∞ 2x 3 − 1

33. Jawaban: c 36. Jawaban: b


(f  g)(x) = f(g(x)) 2 2x 3 4
+ − 6x4
= f(x2 + 2x – 3) 3
lim 2 + 2x − 6x
4
= lim x4 x4 x
3x 4 x2 1
= 2(x2 + 2x – 3) – 7 x →∞ 3x 4 − x 2 + 1 x →∞
x4

x4
+
x4
= 2x2 + 4x – 6 – 7 2 2
+ −6
= 2x2 + 4x – 13 = lim x4 x
1 1
x →∞ 3 − +
(f  g)(x + h) − (f  g)(x) x2 x4
lim
h→0 h
= 0+0−6
3−0+0
(2(x + h)2 + 4(x + h) − 13) − (2x 2 + 4x − 13)
= lim −6
h→0 h = 3 = –2
(2(x 2 + 2hx + h2 ) + 4x + 4h − 13) − (2x 2 + 4x − 13)
= lim Jadi, nilai lim 2 + 2x 3 − 6x 4
= –2.
h→0 h
x →∞ 3x 4 − x 2 + 1

Matematika Kelas XI Program IPS 55


37. Jawaban: b −20
=
25 − 0 + 25 + 0
lim (2x − 23)(x + 5)
2
2x + 7x − 15
= lim
−20
x →∞ x −9 x →∞ x2 − 9
= −20 = 10 = –2
5+5
2x2 7x 15
+ −
x2 x2 x2
= lim x 2
9 Jadi, nilai lim ( 25x 2 − 10x – 25x 2 + 10x ) = –2.
x →∞ − x →∞
x2 x2

2+
7

15 40. Jawaban: e
x x2
= lim 9
1−
x →∞ x2 lim 4x 2 − 3x – 2x
x →∞
2+0−0
= 1− 0
4x 2 − 3x + 2x
2 = lim 4x 2 − 3x – 2x ×
= 1
=2 x →∞ 4x 2 − 3x + 2x

Jadi, nilai lim (2x − 23)(x + 5) = 2.


2 2
= lim (4x − 3x) − (2x)
x →∞ x −9 x →∞ 4x 2 − 3x + 2x
38. Jawaban: d −3x
= lim
2 2 x →∞ 4x 2 − 3x + 2x
lim ( x + 2x + 4 – x − 6x + 1 )
x →∞
−3x

= lim ( x + 2x + 4 –2 2
x − 6x + 1 ) = lim x
x →∞ 4x 2 3x 2x
x →∞ − 2 +
x2 x x

x 2 + 2x + 4 + x 2 − 6x + 1 −3
× = lim
x 2 + 2x + 4 + x 2 − 6x + 1 x →∞ 3
4− x
+2
(x 2 + 2x + 4) − (x 2 − 6x + 1)
= lim
x →∞ x 2 + 2x + 4 + x 2 − 6x + 1 −3
= 4−0 +2
8x + 3
= lim
x →∞ x 2 + 2x + 4 + x 2 − 6x + 1 −3
= 2+2
3
8+
= lim x
3
x →∞ 1+
2
+
4
+ 1− x +
6 1 =–4
x x2 x2

8+0 3
= Jadi, nilai lim 4x 2 − 3x – 2x = – .
1+ 0 + 0 + 1− 0 + 0 x →∞ 4
8
= 1+ 1 = 4
B. Uraian
Jadi, nilai lim ( x 2 + 2x + 4 – x 2 − 6x + 1 ) = 4.
x →∞ 1. a. 4 pada interval x ³ 3 maka f(4) = –2
39. Jawaban: e 2 pada interval –1 < x < 3 maka f(2)
=2–1=1
2 2
lim ( 25x − 10x − 25x + 10x ) –2 pada interval x ≤ –1 maka f(–2) = 1
x →∞
f(4) – 2f(2) + f(–2) = –2 – 2 × 1 + 1 = –3
2 2
= lim ( 25x − 10x − 25x + 10x ) Jadi, nilai f(4) – 2f(2) + f(–2) = –3.
x →∞
b. (f  f)(5) = f(f(5))
× 25x 2 − 10x + 25x 2 + 10x = f(–2) = 1
25x 2 − 10x + 25x 2 + 10x (f  f)(–3) = f(f(–3))
2 2 = f(1) = 1 – 1 = 0
= lim (25x − 10x) − (25x + 10x)
x →∞ 25x 2 − 10x + 25x 2 + 10x (f  f)(0) = f(f(0)) = f(0 – 1)
−20x = f(–1) = 1
= lim
x →∞ 25x 2 − 10x + 25x 2 + 10x (f  f)(5) + (f  f)(–3) – (f  f)(0) = 1 + 0 – 1
−20x =0
= lim x
Jadi, nilai (f  f)(5) + (f  f)(–3) – (f  f)(0) = 0.
x →∞ 25x 2 10x 25x 2 10x
− + +
x2 x2 x2 x2

56 Ulangan Tengah Semester


2. a. (g  h)(x) = g(h(x)) c. Nilai (g  f  h)(3)
= g(2x + 13) (g  f  h)(x) = (g  f)(h(x))
2x + 13 − 6 = (g  f)(3x)
= 3(2x + 13) − 2
= g(f(3x))
2x + 7 = g(2 – 3x)
=
6x + 39 − 2
= (2 – 3x)2 + 1
2x + 7 37
= ,x ≠ −6 (g  f  h)(3) = (2 – 3 × 3)2 + 1
6x + 37
= (2 – 9)2 + 1
b. (h  g)(x) = h(g(x))
= (–7)2 + 1
 x−6 
= h  3x − 2  = 49 + 1
 
= 50
 x−6 
= 2  3x − 2  + 13 Jadi, nilai (g  f  h)(3) = 50.
 
2x − 12 4. a. Fungsi g(x)
= 3x − 2
+ 13 (f  g)(x) = 4x2 – 12x + 13
2x − 12 + 13(3x − 2) ⇔ f(g(x)) = 4x2 – 12x + 13
= 3x − 2 ⇔ 2(g(x)) + 1 = 4x2 – 12x + 13
2x − 12 + 39x − 26 ⇔ 2(g(x)) + 1 = 4x2 – 12x + 12 + 1
= 3x − 2 ⇔ 2(g(x)) + 1 = 2(2x2 – 6x + 6) + 1
41x − 38 2 ⇔ g(x) = 2x2 – 6x + 6
= 3x − 2
,x≠ 3
Jadi, fungsi g(x) = 2x2 – 6x + 6.
3. f(x) =2–x b. Bentuk g(2x – 1)
g(x) = x2 + 1 g(x) = 2x2 – 6x + 6
h(x) = 3x ⇔ g(2x – 1) = 2(2x – 1)2 – 6(2x – 1) + 6
= 2(4x2 – 4x + 1) – 6(2x – 1) + 6
a. Nilai (f  g  h)(2)
= 8x2 – 8x + 2 – 12x + 6 + 6
(f  g  h)(x) = (f  g)(h(x)) = 8x2 – 20x + 14
= (f  g)(3x) Jadi, bentuk g(2x – 1) = 8x2 – 20x + 14.
= f(g(3x))
5. (f  g)(x) = x2 + 19x + 80
= f((3x)2 + 1)
⇔ (f  g)(–2) = (–2)2 + 19(–2) + 80
= f(9x2 + 1) ⇔ f(g(–2)) = 4 – 38 + 80
= 2 – (9x2 + 1) ⇔ f(5) = 46
= –9x2 + 1 ⇔ 52 + 5p – 4 = 46
(f  g  h)(2) = –9(22) + 1 ⇔ 25 + 5p – 4= 46
= –9(4) + 1 ⇔ 5p = 25
= –36 + 1 ⇔ p=5
Jadi, nilai p = 5.
= –35
Jadi, nilai (f  g  h)(2) = –35. 6. a. f–1(x)
b. Nilai (h  f  g)(–2) Misalkan
(h  f  g)(x) = (h  f)(g(x)) y = f(x)
= (h  f)(x2 + 1) ⇔ y = 2x – 3
= h(f(x2 + 1)) ⇔ 2x = y + 3
= h(2 – (x2 + 1)) y+3
⇔ x=
2
= h(–x2 + 1)
= 3(–x2 + 1) ⇔ f–1(x) =
x+3
= –3x2 + 3 2

(h  f  g)(–2) = –3(–2)2 + 3 Jadi, f–1(x) =


x+3
.
= –3(4) + 3 2

= –12 + 3
= –9
Jadi, nilai (h  f  g)(–2) = –9.

Matematika Kelas XI Program IPS 57


b. g–1(x)
6 + 2x − 2
Misalkan 8. a. lim
x →−1 x+1
1
y= 6 + 2x − 2 6 + 2x + 2
3x + 1 = lim ×
x+1 6 + 2x + 2
⇔ 3xy + y = 1 x →−1

⇔ 3xy = 1 – y 6 + 2x − 4
= lim
1− y x →−1 (x 1)( 6 + 2x + 2)
+
⇔ x= 3y
2x + 2
1− x = lim
⇔ g–1(x) = x →−1 (x + 1)( 6 + 2x + 2)
3x
1− x 2(x + 1)
Jadi, g–1(x) = , x ≠ 0. = lim
3x x →−1 (x + 1)( 6 + 2x + 2)
c. (f  g)–1(x)
2
(f  g)–1(x) = (g–1  f–1(x) = lim
x →−1 6 + 2x + 2
= g–1(f–1(x))
2
x+3 =
= g–1( ) 6 + 2(−1) + 2
2

1−
x+3 2
= 2 =
x+3 4+2
3( 2 )
2 1
2 − (x + 3)
−x − 1
= =
2 2+2 2
= 3x + 9 =
3x + 9
2 1
6 + 2x − 2
−x − 1
Jadi, lim = .
x →−1 x+1 2
Jadi, (f  g)–1(x) = , x ≠ –3.
3x + 9
16 − x 2
2
b. lim
x − 2x − 8 x →4 5 − x2 + 9
7. a. lim 2
x →−2 x + x − 2
16 − x 2 5 + x2 + 9
(x − 4)(x + 2) = lim ×
x →4 5 − 2
= lim (x − 1)(x + 2) x +9 5 + x2 + 9
x →−2
(16 − x 2 )(5 + x 2 + 9)
x−4 = lim
= lim x →4 25 − (x 2 + 9)
x →−2 x − 1

−2 − 4 2 2
= = lim (16 − x )(5 + x + 9)
−2 − 1 x →4 16 − x 2
−6
=
−3
=2 = lim (5 + x 2 + 9 )
x →4
2
x − 2x − 8
Jadi, nilai lim 2
= 2. = 5 + 42 + 9
x →−2 x + x − 2
= 5 + 25
x2 − 9
b. lim 2 =5+5
x →3 x − 4x + 3
= 10
(x − 3)(x + 3)
= lim (x − 3)(x − 1) Jadi, lim 16 − x 2
= 10.
x →3
x →4 5 − x2 + 9
x+3
= lim
x →3 x − 1 lim x − x = lim x( x − 1)
9. a.
3+3
x→0 x + x x→0 x( x + 1)
=
3−1 x −1
= lim
6 x→0 x +1
= =3
2 0 −1
=
x −92 0 +1
Jadi, nilai lim 2
= 3. 0 −1
x →3 x − 4x + 3
= 0 + 1 = –1

58 Ulangan Tengah Semester


b. lim x2 + x − 6 = lim (x − 2)(x + 3) b. lim ((3x + 2 ) − 9x 2 − 2x + 1)
x →∞
x→2 2 x→2 (x − 2)(x + 1)
x −x−2
x−2× x+3 = lim ((3x + 2 ) − 9x 2 − 2x + 1)
= lim x →∞
x→2 x−2× x+1
(3x + 2) + 9x 2 − 2x + 1
= lim x+3 ×
(3x + 2) + 9x 2 − 2x + 1
x→2 x+1
(3x + 2)2 − (9x 2 − 2x + 1)
= 2+3 = lim
2+1
x →∞ (3x + 2) + 9x 2 − 2x + 1

5 1 9x 2 + 12x + 4 − 9x 2 + 2x − 1
= = 3 15 = lim
3 x →∞ (3x + 2) + 9x 2 − 2x + 1

 −4x 2 − 3  14x + 3
10. a. lim  + 2x − 3  = lim
x →∞  2x + 1  x →∞ (3x + 2) + 9x 2 − 2x + 1

14x
= lim −4x 2 − 3 + (2x + 1)(2x − 3) +3
x x
x →∞ 2x + 1 = lim 2
x →∞ ( 3x + 2 ) + 9x2 − 2x2 + 12
x x x x x
= lim −4x 2 − 3 + (4x 2 − 4x − 3)
x →∞ 2x + 1 3
14 + x
= lim
= lim −4x − 6 x →∞ (3 + 2 ) + 9 − 2 + 12
x x
x →∞ 2x + 1 x

−4x 6 14 + 0
−x =
= lim x
2x 1 (3 + 0) + 9 − 0 + 0
x →∞
x
+x
14
6 = 3+3
−4 −
= lim 1
x
x →∞ 2+ 14
x = 6
−4 − 0
= = –2
2+0 1
=23
 −4x 2 − 3 
Jadi, lim  + 2x − 3  = –2.
Jadi, lim ((3x + 2 ) − 9x 2 − 2x + 1) = 2 3 .
x →∞  2x + 1  1
x →∞

Matematika Kelas XI Program IPS 59


Turunan Fungsi

Turunan Fungsi Penggunaan


Aljabar Turunan

• Turunan fungsi • Garis singgung pada kurva


• Sifat-sifat turunan fungsi • Interval fungsi naik dan
• Aturan rantai interval fungsi turun
• Turunan kedua fungsi aljabar • Nilai maksimum dan minimum
fungsi dalam interval
• Sketsa grafik fungsi aljabar
• Fungsi marginal
• Aturan L’Hopital

• Bersikap kritis dan pantang menyerah dalam menyelesaikan permasalahan turunan fungsi.
• Mampu menentukan turunan fungsi aljabar.
• Mampu menggunakan sifat-sifat turunan fungsi aljabar untuk menentukan turunan fungsi aljabar.
• Mampu menentukan turunan aljabar menggunakan aturan rantai.
• Mampu menggunakan turunan kedua fungsi aljabar
• Mampu menentukan interval fungsi naik dan interval fungsi turun.
• Mampu menentukan persamaan garis singgung pada kurva.
• Mampu menentukan nilai maksimum dan minimum fungsi dalam interval.
• Mampu menentukan fungsi marginal.
• Mampu menggunakan aturan L’Hopital untuk menentukan nilai limit bentuk tak tentu.

60 Turunan Fungsi
A. Pilihan Ganda = 4(4x – 3)(2x2 – 3x + 1)3
1. Jawaban: c = (16x – 12)(2x2 – 3x + 1)3
1
Jadi, turunan pertama dari f(x) = (2x2 – 3x + 1)4
Diketahui f(x) = 1 − x + x = (1 – x) 2 + x.
adalah (16x – 12)(2x2 – 3x + 1)3.
Laju perubahan fungsi f(x) di x = –3 adalah f′(–3).
1 5. Jawaban: d
1 – 1
f′(x) = 2 (1 – x) 2 +1= +1 u
2 1− x Misalkan u = 2x – 5 dan v = 3x – 4 maka f(x) = v .
1 1 1 1 u′ = 2 dan v′ = 3
f′(–3) = 2 1 − (−3) + 1 = +1= 4 +1=14
2 4 ′ ′
f′(x) = vu −2 uv
Jadi, laju perubahan fungsi f(x) di x = –3 adalah v
1 (3x − 4) × 2 − (2x − 5) × 3
14. =
(3x − 4)2
6x − 8 − 6x + 15
2. Jawaban: a =
(3x − 4)2
Misalkan u = x2 – 2x maka f(x) = u3. 7
df(x) =
f′(x) = (3x − 4)2
dx
7 7
df(x) du f′(1) = = 1 =7
= du
× dx (3 × 1 − 4)2
= 3u2 × (2x – 2) Jadi, nilai f′(1) = 7.
= 3(x2 – 2x)3(2x – 2)
6. Jawaban: d
= 3(2x – 2)(x2 – 2x)2
Misalkan u = 2x – 1, v = (1 – 4x)5, dan w = 1 – 4x
= (6x – 6)(x2 – 2x)2
maka h(x) = uv dan v = w5.
Jadi, turunan pertama dari f(x) = (x2 – 2x)3 adalah u′ = 2
dan f′(x) = (6x – 6)(x2 – 2x)2. v′ = 5w4 × w′
= 5(1 – 4x)4 × (–4)
3. Jawaban: c = –20(1 – 4x)4
1 h′(x) = vu′ + uv′
Diketahui f(x) = 3 3x 2 − 7 = (3x − 7) 3
2
= (1 – 4x)5 × 2 + (2x – 1) × (–20(1 – 4x)4)
1 = 2(1 – 4x)4((1 – 4x) – 10(2x – 1))
Misalkan u = 3x2 – 7 maka f(x) = u3 . = 2(1 – 4x)4(11 – 24x)
df(x) = (22 – 48x)(1 – 4x)4
f′(x) = dx Jadi, turunan pertama fungsi h(x) adalah
df(x) du
(22 – 48x)(1 – 4x)4.
= du × dx
7. Jawaban: c
2
1 − 4
= 3
u 3 × 6x f(x) = 3 x3 + 9x2 – 11x + 2
2
1 2 − 2x f′(x) = 4x2 + 18x – 11
= 3 (3x − 7) 3
× 6x =
3
(3x 2 − 7)2 f′(a) = –1
3
⇔ 4a2 + 18a – 11 = –1
Jadi, turunan pertama dari f(x) = 3x 2 − 7 adalah ⇔ 4a2 + 18a – 10 = 0
2x
⇔ (4a – 2)(a + 5) = 0
dan f′(x) = 3
(3x 2 − 7)2
.
⇔ 4a – 2 = 0 atau a + 5 = 0
4. Jawaban: e ⇔
1
a = 2 atau a = –5
Misalkan u = 2x2 – 3x + 1 maka f(x) = u4.
1
df(x) Jadi, nilai a yang memenuhi adalah –5 atau 2 .
f′(x) = dx
df(x) du
8. Jawaban: a
= du × dx f(x) = 2x3 + nx2 + 4x + 3
f′(x) = 6x2 + 2nx + 4
= 4u3 × (4x – 3)
f′′(x) = 12x + 2n
= 4(2x2 – 3x + 1)3(4x – 3)

Matematika Kelas XI Program IPS 61


f′′(–1) = –22 ⇔ 12 × (–1) + 2n = –22 vu′ − uv′
⇔ 2n = –10 f′(x) =
v2
⇔ n = –5 x + 1 × 2 − (2x − 1) ×
1
2 x +1
Jadi, nilai n = –5. =
( x + 1)2
9. Jawaban: c 4(x + 1) − (2x − 1)
=
h(x) = (f  g)(x) 2(x + 1) x + 1
= f(g(x)) 4x + 4 − 2x + 1
=
= f( x − 3 ) 2 (x + 1)3
2x + 5
= 2( x − 3)2 + 4 x − 3 =
2 (x + 1)3
= 2(x – 3) + 4 x − 3 2x + 5
Jadi, f′(x) = .
2 (x + 1)3
1
= 2x – 6 + 4(x – 3) 2
13. Jawaban: d
1 1
x= t +1 ⇔ t =x–1
h′(x) = 2 + 4 × 2 (x – 3)– 2
⇔ t = (x – 1)2
2
=2+ dt
x−3
dx
= 2(x – 1)
2
Jadi, h′(x) = 2 + . dy dy dt
x−3 dx
= dt × dx
10. Jawaban: e = (3t2 – 4t) × 2(x – 1)
Misalkan u = 3 – 2x, v = (1 + 3x)4, dan w = 1 + 3x
= (3(x – 1)4 – 4(x – 1)2) × 2(x – 1)
maka f(u) = v(w) dan v = w4.
= 2(x – 1)(x – 1)2(3(x – 1)2 – 4)
Jika kedua ruas persamaan f(u) = v(w) diturunkan,
diperoleh: = 2(x – 1)3(3(x2 – 2x + 1) – 4)
f′(u) × u′ = v′(w) × w′ = 2(x – 1)3(3x2 – 6x + 3 – 4)
⇔ f′(3 – 2x) × (–2) = 4w3 × 3 = 2(x – 1)3(3x2 – 6x – 1)
⇔ f′(3 – 2x) = –6w3 = (x – 1)3(6x2 – 12x – 2)
⇔ f′(3 – 2x) = –6(1 + 3x)3 14. Jawaban: a
f′(3) = f′(3 – 2x) Misalkan luas noda tinta = A.
⇔ 3 = 3 – 2x Noda tinta berbentuk lingkaran maka A = πr2.
⇔ 2x = 0 dA
⇔ x=0 Laju pertambahan luas noda tinta = dt .
f′(3) = f′(3 – 2 × 0) Jari-jari noda tinta bertambah dengan laju
= –6(1 + 3 × 0)3 1 dr 1
= –6 × 1 = –6 50
mm/detik maka dt = 50 mm/detik.
Jadi, nilai f′(3) = –6.
dA dA dr 1 1
11. Jawaban: a dt
= dr × dt = 2πr × 50 = 25 πr
f(x)
Misalkan h(x) = g(x) = 2x – x2. dA 1
Pada saat r = 5 mm, nilai dt = 25 π × 5
f(1)
h(1) = g(1) = 2 × 1 – 12 π
= 5 mm2/detik.
f(1)
⇔ =1 Jadi, laju pertambahan luas noda tinta pada saat
2
π
⇔ f(1) = 2 r = 5 mm adalah 5 mm2/detik.
g′(1) = f′(1) = f(1) = 2
Jadi, nilai g′(1) = 2. 15. Jawaban: d
12. Jawaban: d Misalkan tinggi air dalam wadah = h
1 dh
Laju pengurangan tinggi air dalam wadah = dt .
Misalkan u = 2x – 1 dan v = x + 1 = (x + 1) 2
Volume air dalam wadah berkurang dengan laju
u
maka f(x) = v . dV
9π mm3/detik maka dt = –9π mm3/detik.
1 (Tanda ”–” menunjukkan pengurangan volume air)
u′ = 2 dan v′ = Volume air = V = πr2h
2 x +1

62 Turunan Fungsi
dV dV dh d
dt
= dh × dt g(a + 1) = a+2
dx
dh
⇔ –9π = πr2 × dt ⇔
3(a + 1) + 2
= a+2
2 a + 1+ 1
dh −9
⇔ =
dt r2 ⇔ 3a + 3 + 2 = 2 a + 2 × a+2
dh −9 −9 ⇔ 3a + 5 = 2(a + 2)
Untuk r = 15, nilai = = = –0,04 mm/detik
dt 152 225
⇔ 3a + 5 = 2a + 4
Tanda minus pada 0,04 mm/detik menunjukkan
⇔ a = –1
pengurangan tinggi air.
Jadi, nilai a = –1.
Jadi, laju pengurangan tinggi air dalam wadah
adalah 0,04 mm/detik. u
3. Misalkan u = at2 dan v = bt – 3 maka f(t) = v .
B. Uraian vu′ − uv′
f′(t) =
v2
1. Grafik fungsi f(x) = px3 + qx + 1 melalui titik (–1, 3)
(bt − 3) × 2at − at 2 × b
berarti f(–1) = 3. = (bt − 3)2
f(–1) = p × (–1)3 + q × (–1) + 1 = 3
2abt 2 − 6at − abt 2
⇔ p × (–1) – q + 1 = 3 = (bt − 3)2
⇔ –p – q = 2
⇔ p = –2 – q abt 2 − 6at
= (bt − 3)2
f′(x) = 3px2 + q
f′′(x) = 6px a × 12
f(1) = –1 ⇔ b × 1− 3
= –1
f′′(2) – f′(2) = f(2) – 5 ⇔ a=3–b
⇔6p × 2 – (3p × 22 + q) = p × 23 + q × 2 + 1 – 5
ab × 12 − 6a × 1
⇔ 12p – 12p – q = 8p + 2q – 4 f′(1) = –4 ⇔ = –4
(b × 1 − 3)2
⇔ 3q = 4 – 8p
⇔ 3q = 4 – 8(–2 – q) ⇔ ab – 6a = –4(b – 3)2
⇔ 3q = 4 + 16 + 8q ⇔ (3 – b)b – 6(3 – b) = –4(b2 – 6b + 9)
⇔ –5q = 20 ⇔ 3b – b2 – 18 + 6b = –4b2 + 24b – 36
⇔ q = –4 ⇔ 3b2 – 15b + 18 = 0
Dengan demikian, diperoleh: ⇔ b2 – 5b + 6 = 0
⇔ (b – 3)(b – 2) = 0
p = –2 – q = –2 – (–4) = –2 + 4 = 2 ⇔ b – 3 = 0 atau b – 2 = 0
f′(x) = 3px2 + q = 3 × 2x2 – 4 = 6x2 – 4 ⇔ b = 3 atau b=2
Jadi, turunan dari fungsi f(x) adalah f′(x) = 6x2 – 4. Oleh karena b ≠ 3 maka b = 2.
Dengan demikian, diperoleh:
1
a=3–b=3–2=1
2. g(x) = x x + 1 = x 2 (x + 1) = (x3 + x2) 2
1 1× 2 × t 2 − 6 × 1× t 2t 2 − 6t
Misalkan u = x3 + x2 maka g(x) = u 2 . f′(t) = (2t − 3)2
= (2t − 3)2

dg(x) dg(x) du (f′  f)(1) = f′(f(1))


dx
= du
× dx
= f′(–1)
1 –1
= 2
u 2 × (3x2 + 2x) 2 × (−1)2 − 6 × (−1)
=
(2 × (−1) − 3)2
x(3x + 2)
= 2 × 1+ 6
2 u
=
x(3x + 2) ( −2 − 3)2
=
2 x3 + x2 8 8
= ( −5)2
= 25
x(3x + 2)
=
2 x 2 (x + 1) 8
3x + 2 Jadi, nilai (f′  f)(1) = 25 .
x(3x + 2)
= = 2 x +1
2x x + 1

Matematika Kelas XI Program IPS 63


4. t = x2 – 4x + 4 ⇔ 3 t = 9 atau t =1
⇔ t = (x – 2)2 2
9
⇔ ± t =x–2 ⇔ ( t )2 =   atau ( t )2 = (1)2
3
⇔ x=2± t ⇔ t=9 atau t=1
dy
Oleh karena x < 2 maka x = 2 – t. Jadi, nilai t yang memenuhi dt = 0 adalah 1 dan 9.
dy
dx
= 3x2 – 3 dr
5. Laju pertambahan jari-jari bola = dt .
dx 1
= Luas permukaan bola = A = 4πr2.
dt 2 t
Luas permukaan bola bertambah dengan laju
dy
=0 dA
dt 0,04 mm2/detik maka dt = 0,04 mm2/detik.
dy dx
⇔ dx
× dt
=0 dA dA
= dr × dt
dr
dt
1 dr
⇔ (3x2 – 3) × =0 ⇔ 0,04 = 8πr × dt
2 t
dr 0,04 0,005
⇔ 3(2 – t )2 – 3 = 0 ⇔ = 8πr = mm/detik
dt πr
⇔ 3(4 – 4 t + t) – 3 = 0 dr 0,005
Pada saat r = 5 cm = 50 mm, nilai dt = π × 50
⇔ 12 – 12 t + 3t – 3 = 0
0,0001 1
⇔ 3t – 12 t + 9 = 0 = π
= 10.000π mm/detik.

⇔ 3( t )2 – 12 t + 9 = 0 Jadi, laju pertambahan jari-jari bola pada saat


⇔ (3 t – 9)( t – 1) = 0 1
r = 5 cm adalah 10.000π mm/detik.
⇔ 3 t – 9= 0 atau t –1=0

A. Pilihan Ganda 3. Jawaban: c


1. Jawaban: b Gradien garis y + 2x = 5 adalah m = y′ = –2.
f(x) = x2 + x – 20 Garis sejajar dengan garis y + 2x = 5 maka
mg = –2.
Gradien garis singgung pada kurva:
Garis g menyinggung kurva f(x) = 2x2 – 6x + 1
m = f′(x) = 2x + 1
maka gradien garis g:
Kurva f(x) = x2 + x – 20 menyinggung garis  di mg = f′(x) = –2
titik A(3, –8) maka gradien garis  adalah m = f′(xA). ⇔ 4x – 6 = –2
m = f′(xA) = f′(3) ⇔ 4x = 4
=2×3+1=7 ⇔ x=1
Jadi, gradien garis  adalah 7. Diperoleh absis titik P = xp = 1.
Ordinat titik P:
2. Jawaban: d
yp = f(1)
y = x2 – 4x – 5
= 2 × 12 – 6 × 1 + 1
Gradien garis singgung pada kurva: =1–6+1
m = y′ = 2x – 4 = –3
Gradien garis singgung kurva di titik (1, 8): Jadi, koordinat titik P(1, –3).
m = y′(1) = 2 × 1 – 4 = –2
Persamaan garis singgung yang melalui titik 4. Jawaban: b
(1, –8) dan bergradien m = –2 sebagai berikut. f(x) = ax2 + b
y + 8 = –2(x – 1) f′(x) = 2ax
Gradien garis singgung di titik (1, 2) adalah 20,
⇔ y = –2x + 2 – 8
maka:
⇔ y = –2x – 6
f′(1) = 20 ⇔ 2a × 1 = 20
Jadi, persamaan garis singgung pada kurva yang
⇔ a = 10
melalui titik (1, –8) adalah y = –2x – 6.

64 Turunan Fungsi
Persamaan kurva menjadi f(x) = 10x2 + b. ⇔ 3a + 5 = 0 atau a – 1 = 0
Kurva melalui titik (1, 2) maka f(1) = 2. 5
⇔ a= –3 atau a=1
10 × 12 + b = 2
5
⇔ b = –8 Oleh karena a < 0 maka a = – 3 sehingga koordinat
Jadi, nilai a = 10 dan b = –8. 5
titik P(– 3 , 4).
5. Jawaban: e
y = 1 + 3x – x2 Gradien garis singgung pada kurva:
Gradien garis singgug pada kurva: m = f′(x) = 6x + 2
m = f′(x) = 3 – 2x 5
Gradien garis singgung pada kurva di titik P(– 3 , 4):
Gradien garis singgung di x = 3 adalah m = f′(3) =
5 5
3 – 2 × 3 = –3. m = f′(xP) = f′(– 3 ) = 6 × (– 3 ) + 2 = –8
Gradien garis normal di x = 3: Jadi, gradien garis singgung pada kurva di titik
1 1 5
mn = –m = 3 P(– 3 , 4) adalah –8.
Ordinat titik singgung sebagai berikut. 8. Jawaban: b
y = f(3) = 1 + 3 × 3 – 32 = 1 f(x) = 3x2 – ax + b
Dengan demikian, diperoleh titik singgung (3, 1). Gradien garis singgung pada kurva:
Persamaan garis normal di titik (3, 1) sebagai m = f′(x) = 6x – a
berikut. Garis y = (a + 2)x – 2b mempunyai gradien
y – 1 = mn(x – 3) m = a + 2.
1 Oleh karena garis y = (a + 2)x – 2b menyinggung
⇔ y – 1 = 3 (x – 3) kurva di titik (1, a) maka m = f′(1).
⇔ 3y – 3 = x – 3 m = f′(1)
⇔ a+2=6×1–a
⇔ 3y – x = 0
⇔ 2a = 4
Jadi, persamaan garis normal pada kurva
⇔ a=2
f(x) = 1 + 3x – x2 di x = 3 adalah 3y – x = 0.
Jadi, nilai a = 2.
6. Jawaban: d 9. Jawaban: d
f(x) = x3 – 2x2 – 2x + 1 Diketahui f(x) = 12x – x3.
Gradien garis singgung pada kurva: f′(x) = 12 – 3x2
m = f′(x) = 3x2 – 4x – 2 Fungsi f(x) naik jika f′(x) > 0 sehingga:
Gradien garis singgung pada kurva di titik T(2, 2): 12 – 3x2 > 0
m = f′(xT) = f′(2) = 3 × 22 – 4 × 2 – 2 = 2 ⇔ 3(4 – x2) > 0
Garis normal y = ax + b mempunyai gradien ⇔ 3(2 – x)(2 + x) > 0
mn = a. Pembuat nol f′(x):
1 1 1
mn = – ′ = – m ⇔ a = – 2 3(2 – x)(2 + x) = 0
f (2)
1 ⇔ 3(2 – x) = 0 atau (2 + x) = 0
Persamaan garis normal menjadi y = – 2 x + b. ⇔ x = 2 atau x = –2
Garis normal melalui titik T(2, 2) maka: Diagram tanda f′(x) sebagai berikut.
1
2 = – 2 × 2 + b ⇔ 2 = –1 + b
⇔ b=3 –2 2

a+b=
1
–2 +3=
1
22 . Dari diagram tanda di atas kelihatan bahwa grafik
fungsi f(x) naik pada interval –2 < x < 2.
1
Jadi, nilai a + b = 22 . Jadi, grafik fungsi f(x) naik pada interval –2 < x < 2.

7. Jawaban: a 10. Jawaban: b


Kurva f(x) = 3x2 + 2x – 1 melalui titik P(a, 4) maka Fungsi f(x) = ax3 + bx2 + 12x + 1 naik pada
f(a) = 4. interval –1 < x < 2 maka f(x) stasioner di x = –1
f(a) = 3a2 + 2a – 1 dan x = 2.
⇔ 4 = 3a2 + 2a – 1 f(x) stasioner di x = –1 dan x = 2 maka f′(–1) = 0
⇔ 2
3a + 2a – 5 = 0 dan f′(2) = 0.
⇔ (3a + 5)(a – 1) = 0 f′(x) = 3ax2 + 2bx + 12

Matematika Kelas XI Program IPS 65


f′(–1) = 0 ⇔3a × (–1)2 + 2b × (–1) + 12 = 0 13. Jawaban: e
⇔ 3a – 2b = –12 Fungsi f(x) mencapai maksimum di x = –2 maka
⇔ 3a = 2b – 12 f′(–2) = 0.
f′(2) = 0 ⇔ 3a × 22 + 2b × 2 + 12 = 0 f′(x) = 3x2 + 2ax – 2
⇔ 12a + 4b + 12 = 0 f′(–2) = 0 ⇔ 3 × (–2)2 + 2a × (–2) – 2 = 0
⇔ 3a + b = –3 ⇔ 12 – 4a – 2 = 0
⇔ 2b – 12 + b = –3 ⇔ 4a = 10
⇔ 3b = 9 10
⇔ a= 4
⇔ b=3
Dengan demikian, diperoleh nilai a sebagai berikut. 1
⇔ a=22
3a = 2b – 12 ⇔ 3a = 2 × 3 – 12
⇔ 3a = –6 1
Jadi, nilai a = 2 2 .
⇔ a = –2
Persamaan fungsi menjadi f(x) = –2x3 + 3x2 + 12x + 1. 14. Jawaban: b
f(–1) = –2 × (–1)3 + 3 × (–1)2 + 12 × (–1) + 1 Fungsi f(x) mencapai stasioner jika f′(x) = 0.
= 2 + 3 – 12 + 1 = –6 f′(x) = 6x2 – 18x – 24 = 0
f(2) = –2 × 23 + 3 × 22 + 12 × 2 + 1 ⇔ 6(x2 – 3x – 4) = 0
= –16 + 12 + 24 + 1 = 21 ⇔ (x – 4)(x + 1) = 0
Oleh karena nilai f(–1) < f(2) maka nilai maksimum ⇔ x – 4 = 0 atau x + 1 = 0
fungsi f(x) adalah f(2) = 21. ⇔ x = 4 atau x = –1
Jadi, nilai maksimum fungsi f(x) adalah 21. Untuk x = 4 tidak masuk pada interval –2 ≤ x ≤ 2
11. Jawaban: c sehingga nilai minimum fungsi f(x) kemungkinan
Fungsi f(x) mencapai stasioner jika f′(x) = 0. dicapai di x = –1 atau di ujung-ujung interval
f′(x) = 6x2 – 12x = 0 –2 ≤ x ≤ 2.
⇔ 6x(x – 2) = 0 Nilai f(x) di x = –1 sebagai berikut.
⇔ 6x = 0 atau x – 2 = 0 f(–1) = 2 × (–1)3 – 9 × (–1)2 – 24 × (–1) + 10
⇔ x = 0 atau x=2 = –2 – 9 + 24 + 10
Untuk x = 0 maka f(0) = 2 × 03 – 6 × 02 + 3 = 23
=3
Nilai f(x) di ujung-ujung interval –2 ≤ x ≤ 2 sebagai
Untuk x = 2 maka f(2) = 2 × 23 – 6 × 22 + 3
berikut.
= 16 – 24 + 3
= –5 f(–2) = 2 × (–2)3 – 9 × (–2)2 – 24 × (–2) + 10
Oleh karena nilai f(2) < f(0) maka nilai minimum = –16 – 36 + 48 + 10
fungsi adalah f(2) = –5. =6
f(2) = 2 × 23 – 9 × 22 – 24 × 2 + 10
Jadi, nilai minimum fungsi adalah –5.
= 16 – 36 – 48 + 10
12. Jawaban: b = –58
f(x) mencapai stasioner jika f′(x) = 0. Oleh karena pada interval –2 ≤ x ≤ 2 nilai f(2) < f(–2)
f′(x) = x2 + 2px – 6 < f(–1) maka nilai minimum fungsi adalah f(2) = –58.
Fungsi f(x) mencapai stasioner di x = –3 maka Jadi, pada interval –2 ≤ x ≤ 2 fungsi f(x) =
f′(–3) = 0.
2x3– 9x2 – 24x + 10 mempunyai nilai minimum –58.
⇔ (–3)2 + 2p × (–3) – 6 = 0
⇔ 9 – 6p – 6 = 0 15. Jawaban: a
1 Luas persegi panjang:
⇔ –6p = –3 ⇔ p = 2
L = p
Dengan demikian, diperoleh persamaan f′(x) = = (2x + 4)(8 – x)
1 = –2x2 + 12x + 32
x2 + 2 × 2 × x – 6 = x2 + x – 6.
dL
f′(x) = 0 Luas persegi panjang akan maksimum jika dx = 0.
⇔ x2 + x – 6 = 0 dL
⇔ (x + 3)(x – 2) = 0 dx
= –4x + 12
⇔ x + 3 = 0 atau x – 2 = 0 ⇔ 0 = –4x + 12
⇔ x = –3 atau x=2 ⇔ –4x = –12
Jadi, nilai stasioner yang lain dicapai di x = 2.
⇔ x =3

66 Turunan Fungsi
dL 18. Jawaban: d
Diagram tanda dx sebagai berikut.
Biaya proyek per hari:
Untuk x < 3, misal x = 0: 100
dL
b(p) = (4p + p – 40) juta rupiah
dx
= –4 × 0 + 12 = 12 (positif) Biaya proyek p hari:
Untuk x > 3, misal x = 4: B(p) = pb(p)
dL 100
= –4 × 4 + 12 = –4 (negatif) = p(4p + p – 40)
dx
= 4p2 + 100 – 40p
+++ --- = 4p2 – 40p + 100
Biaya proyek akan minimum jika B′(p) = 0.
3
B′(p) = 8p – 40 = 0
dL
Dari diagram dx tampak bahwa fungsi L mencapai ⇔ 8p = 40
⇔ p=5
maksimum di x = 3. Diagram tanda B′(p) sebagai berikut.
Lebar persegi panjang:
 = 8 – x = 8 – 3 = 5 cm --- +++
Jadi, luas persegi panjang akan maksimum apabila
5
lebar persegi panjang 5 cm.
Dari diagram tanda B′(p) di atas tampak bahwa
16. Jawaban: b fungsi B(p) mencapai minimum di p = 5.
Biaya produksi: Jadi, proyek tersebut harus diselesaikan dalam
B(x) = (2x2 – 180x + 2.500) ribu rupiah waktu 5 hari agar biaya proyek tersebut minimum.
Biaya produksi akan minimum jika B′(x) = 0.
B′(x) = 4x – 180 19. Jawaban: b
⇔ 0 = 4x – 180 Misalkan total biaya produksi dinyatakan dalam
⇔ 4x = 180 16
⇔ x = 45 fungsi B(x) = 10 + x + x2.
Diagram tanda B′(x) sebagai berikut. Biaya produksi mencapai minimum jika B′(x) = 0.
16
--- +++ B′(x) = – + 2x = 0
x2
45 16
⇔ 2x =
Dari diagram tanda B′(x) di atas tampak bahwa x2
fungsi B(x) mencapai minimum di x = 45. ⇔ x3 = 8
Jadi, biaya produksi akan minimum jika diproduksi ⇔ x=2
45 unit barang. Biaya produksi minimum = B(2).
16
17. Jawaban: c B(2) = 10 + 2 + 22
Biaya total:
1 = 10 + 8 + 4
TC = B(x) = 3 x2 – 10x + 25 = 22
Penerimaan total: Jadi, biaya produksi minimum 22.
2
TR = 50x – 3 x2 20. Jawaban: a
Laba akan maksimum jika MP = 0.
lim x 2 − 4 − 6x = ( −2)2 − 4 − 6 × ( −2)
MP = MR – MC x → −2 x+2 −2 + 2
dTR dTC
⇔ 0 = dx – dx = 4 − 16
0
4 2
⇔ 0 = 50 – 3 x – ( 3 x – 10) 0
= 0
(bentuk tak tentu)
⇔ 60 – 2x = 0
⇔ x = 30 Oleh karena nilai limitnya 0 maka:
0
Jadi, laba maksimum diperoleh jika diproduksi
30 m kain batik.

Matematika Kelas XI Program IPS 67


2 1 −
2x − 2 (4 − 6x) 2 × (−6)
1
m merupakan gradien garis  di titik P. Garis 
lim x − 4 − 6x = lim merupakan garis singgung kurva di titik P sehingga
x → −2 x+2 x → −2 1
gradien garis normal kurva f(x) di titik P adalah mn
= lim
x → −2
(2x + 3
4 − 6x ) 1
= – m . Dengan demikian, diperoleh mn = – 10 atau
1

3
= lim 2x + lim 4 − 6x 1 1
x → −2 x → −2 mn = –( −14 ) = 14 .
3
= 2 × (–2) + Jadi, gradien garis normal kurva f(x) di titik P adalah
4 − 6×( −2)
1 1
= –4 +
3 mn = – 10 atau mn = 14 .
16

= –4 +
3 3. Fungsi f(x) = –x 3 + 3x 2 + 9x – 2 mencapai
4
stasioner jika f′(x) = 0.
= –4 + 0,75 = –3,25
f′(x) = –3x2 + 6x + 9 =0
B. Uraian ⇔ –3(x2 – 2x – 3) = 0
⇔ –3(x + 1)(x – 3) = 0
1. a. f(x) = (2x + 3)2 + (x – 21)
⇔ –3(x + 1) = 0 atau x – 3 = 0
= 4x2 + 12x + 9 + x – 21
⇔ x = –1 atau x=3
= 4x2 + 13x – 12
Diagram tanda fungsi f′(x) sebagai berikut.
Kurva f(x) memotong sumbu Y jika x = 0
maka:
f(0) = 4 × 02 + 13 × 0 – 12 = –12 –1 3
Kurva memotong sumbu Y di titik P(0, –12).
Persamaan gradien garis singgung kurva Dari diagram tanda di atas terlihat fungsi f(x)
adalah f′(x) = 8x + 13. mencapai minimum di x = –1 dan maksimum di
x = 3 sehingga (–1, f(–1)) merupakan titik balik
Gradien kurva di titik A(0, –12) adalah m =
minimum dan (3, f(3)) merupakan titik balik
f′(0).
maksimum.
m = f′(0) = 8 × 0 + 13 = 13
Jadi, gradien garis singgung kurva di titik A f(–1) = –(–1)3 + 3 × (–1)2 + 9 × (–1) – 2
adalah 13. =1+3–9–2
b. Persamaan garis singgung di titik A(0, –12) = –7
dengan gradien m = 13 sebagai berikut. f(3) = –33 + 3 × 32 + 9 × 3 – 2
y – yP = m(x – xP) = –27 + 27 + 27 – 2
⇔ y – (–12) = 13(x – 0) = 25
⇔ y + 12 = 13x Jadi, titik stasioner fungsi f(x) = –x3 + 3x2 + 9x – 2
⇔ y = 13x – 12 adalah (–1, –7) sebagai titik balik minimum dan
Jadi, persamaan garis singgung kurva di (3, 25) sebagai titik balik maksimum.
titik A adalah y = 13x – 12.
4. Harga per unit barang:
2. Misalkan y = f(x) = 3x2 – 2x + 1 maka:
2.000 x
mx – 11 = 3x2 – 2x + 1 H(x) = 16 + –
x 4
⇔ 3x2 – 2x – mx + 12 = 0
Pendapatan total:
⇔ 3x2 – (2 + m)x + 12 = 0
TR = xH(x)
Garis  menyinggung kurva maka nilai diskriminan
2.000 x
(D = b 2 – 4ac) dari persamaan kuadrat = x(16 + – )
x 4
3x2 – (2 + m)x + 12 = 0 sama dengan nol. x 2
Persamaan kuadrat 3x2 – (2 + m)x + 12 = 0 = 16x + 2.000 –
4
mempunyai nilai a = 3, b = –(2 + m), dan c = 12. dTR
D = 0 ⇔ (–(2 + m))2 – 4 × 3 × 12 = 0 Pendapatan akan maksimum jika dx = 0.
⇔ (2 + m)2 = 12× 12 dTR x
dx
=16 – 2 = 0
⇔ 2 + m = ± 12 × 12 x
⇔ = 16
⇔ m = –2 ± 12 2
⇔ m = –2 + 12 atau m = –2 – 12 ⇔ x = 32
⇔ m = 10 atau m = –14

68 Turunan Fungsi
Pendapatan maksimum perusahaan: 1
y(x = 6) = 4 × 63 – 3 × 62 + 9 × 6 = 0
2
32
TR(32) = (16 × 32 + 2.000 – ) × 100.000
4 1
y(x = 2) = 4 × 23 – 3 × 22 + 9 × 2 = 8
= (512 + 2.000 – 256) × 100.000
= 2.256 × 100.000 Jadi, titik-titik stasionernya (6, 0) dan
= 225.600.000 (2, 8).
Jadi, pendapatan maksimum perusahaan 2) Menentukan interval fungsi naik dan
225.600.000 rupiah. fungsi turun.
Diagram tanda f′(x) sebagai berikut.
5. a. Menentukan titik potong kurva dengan sumbu ▲ ▲
koordinat. +++ ––– +++
1) Kurva memotong sumbu X jika y = 0. ▲
1 3 2 6
4
x – 3x2 + 9x = 0
Dari diagram tanda di atas terlihat kurva
1 naik pada interval x < 2 dan x > 6 dan
⇔ x(x2 – 12x + 36) = 0
4 turun pada interval 2 < x < 6.
⇔ x(x – 6)2 = 0
⇔ x = 0 atau (x – 6)2 = 0 c. Menentukan koordinat titik bantu.
⇔ x = 0 atau x=6 x 4 8
Jadi, kurva memotong sumbu X di titik
y 4 8
(0, 0) dan (6, 0).
2) Kurva memotong sumbu Y jika x = 0. Diperoleh koordinat titik bantu (4, 4) dan (8, 8).
1 d. Sketsa kurva sebagai berikut.
y = 4 × 03 – 3 × 02 + 9 × 0 = 0
Y
Jadi, kurva memotong sumbu Y di titik
(0, 0). 10
9
b. Menentukan titik stasioner serta interval 8
fungsi naik dan fungsi turun. 7
1) Kurva mencapai stasioner jika f′(x) = 0. 6 1
y= 4
x3 – 3x2 + 9x
3 2 5
f′(x) = 4
x – 6x + 9 = 0 4
⇔ 3x2
– 24x + 36 = 0 3
⇔ 3(x2 – 8x + 12) = 0 2
⇔ (x – 6) = 0 atau (x – 2) = 0 1
⇔ x = 6 atau x=2 0 X
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10

A. Pilihan Ganda df(x)


f′(x) = dx
1. Jawaban: c
Diketahui f(x) = (3x2 + 4x + 5)3 df(x) du
f′(x) = 3(3x2 + 4x + 5)2 (6x + 4) = du × dx
= (18x + 12)(3x2 + 4x + 5)2
1 –2
Jadi, turunan pertama dari f(x) = (3x2 + 4x + 5)3 = 3u 3 × (3x + 3)
adalah f′(x) = (18x + 12)(3x2 + 4x + 5)2.
x +1 x +1 x +1
2. Jawaban: d = 2 = =
1 u3
3
u2 3
(x 3 + 3x + 1)2
f(x) = 3
x 3 + 3x + 1 = (x3 + 3x + 1) 3 x +1
1 Jadi, turunan dari f(x) adalah f′(x) = .
Misalkan u = x3 + 3x + 1 maka f(x) = u . 3
3
(x 3 + 3x + 1)2

Matematika Kelas XI Program IPS 69


3. Jawaban: a Diperoleh f′(x) = 3 × 2x2 – 2x = 6x2 – 2x.
Misalkan u = 5x – 2x2 dan v = (3x – 1)3 maka f′(–1) = 6 × (–1)2 – 2 × (–1) = 6 + 2 = 8
f(x) = uv. Jadi, nilai f′(–1) = 8.
u′ = 5 – 4x
v′ = 3(3x – 1)2 × 3 = 9(3x – 1)2 7. Jawaban: e
f′(x) = vu′ + uv′  f ′ g(x)f ′(x) − f(x)g′(x)
= (3x – 1)3 × (5 – 4x) + (5x – 2x2) × 9(3x – 1)2   (x) =
 g (g(x))2
= (3x – 1)2((3x – 1)(5 – 4x) + 9(5x – 2x2))
= (3x – 1)2(15x – 5 – 12x2 + 4x + 45x – 18x2)  f ′ g(0)f ′(0) − f(0)g′(0)
= (3x – 1)2(–30x2 + 64x – 5)   (0) =
g
  (g(0))2
= –(3x – 1)2(30x2 – 64x + 5)
Jadi, turunan dari f(x) adalah f′(x) adalah −4 × ( −4) − 2 × 2
=
–(3x – 1)2(30x2 – 64x + 5). ( −4)2
12 3
4. Jawaban: e = 16 − 4 = 16 = 4
16
Misalkan a = x + 1 ⇔ x = a – 1
f(x + 1) = 3x2 + 5x + 7 8. Jawaban: d
⇔ f(a) = 3(a – 1)2 + 5(a – 1) + 7
h′(x) = g(x)f′(x) + f(x)g′(x)
= 3(a2 – 2a + 1) + 5a – 5 + 7
= 3a2 – 6a + 3 + 5a + 2 h′(x) – f′(x)g(x) – 5
= 3a2 – a + 5 = g(x)f′(x) + f(x)g′(x) – f′(x)g(x) – 5
f′(a) = 6a – 1 = f(x)g′(x) – 5
f′(x – 1) = –x2 = f(x)f(x) – 5
⇔ 6(x – 1) – 1 = –x2
= f2(x) – 5
⇔ 6x – 6 – 1 = –x2
⇔ x2 + 6x – 7 = 0 9. Jawaban: c
⇔ (x + 7)(x – 1) = 0
y = (x + 1) x
⇔ x + 7 = 0 atau x – 1 = 0
⇔ x = –7 atau x=1 = (x + 1)2 x
Jadi, nilai x yang memenuhi adalah 1 dan –7. 1
5. Jawaban: d = (x 2 + 2x + 1)x = (x3 + 2x2 + x) 2
Misalkan u = 3 – 10x dan v = 4x + 1 maka
1
1 –2
f(x) = v .
u y′ = 0 ⇔ 2 (x3 + 2x2 + x) × (3x2 + 4x + 1) = 0

u′ = –10 dan v′ = 4 ⇔ 3x 2 + 4x + 1
=0
1
vu′ − uv′ 2(x 3 + 2x 2 + x) 2
f′(x) =
v2 ⇔ 3x2 + 4x + 1 = 0
(4x + 1) × (−10) − (3 − 10x) × 4 ⇔ (3x + 1)(x + 1) = 0
= (4x + 1)2 ⇔ 3x + 1 = 0 atau x + 1 = 0
1
−40x − 10 − 12 + 40x ⇔ x = – 3 atau x = –1
= (4x + 1)2
1
Jadi, nilai x yang memenuhi adalah – 3 dan –1.
−22
= (4x + 1)2 10. Jawaban: c
−22
Diketahui f(x) = ax2 – (a + 1)x + 8.
22
f′(1) = (4 × 1 + 1)2
= – 25 f′(x) = 2ax – (a + 1)
f′(a) = 14 ⇔ 2a × a – (a + 1) = 14
22
Jadi, nilai f′(1) = – 25 . ⇔ 2a2 – a – 1 = 14
⇔ 2a2 – a – 15 = 0
6. Jawaban: a ⇔ (2a + 5)(a – 3) = 0
f′(x) = 3px2 – 2x ⇔ 2a + 5 = 0 atau a – 3 = 0
f′′(x) = 6px – 2 5
⇔ a = – 2 atau a=3
f′′(1) = 10 ⇔ 6p × 1 – 2 = 10
⇔ 6p = 12 Oleh karena a > 0 maka a = 3.
⇔ p=2 Jadi, nilai a = 3.

70 Turunan Fungsi
11. Jawaban: d 14. Jawaban: c
1 1
t= 1 − 2x ⇔ t2 = 1 – 2x Diketahui f(x) = 4 x4, maka f′(x) = 4 × 4x3 = x3
⇔ 2x = 1– t2 f′′(x) = 3x2
4f(x) + 5f′(x) + 2f′′(x) ≥ 0
1
⇔ x = 2 (1– t2) 1
⇔ 4 × 4 x4 + 5x3 + 2 × 3x2 ≥ 0
dx ⇔ x4 + 5x3 + 6x2 ≥ 0
dt
= –t
⇔ x2(x2 + 5x + 6) ≥ 0
dy dy
= dx × dt
dx ⇔ x2(x + 2)(x + 3) ≥ 0
dt 12345678901
12345678901
123456789012345678
123456789012345678
12345678901
+++
12345678901 ––– 123456789012345678
+++ +++
123456789012345678
1
= × (–t) –3 –2 0
2 x+2
−t ⇔ x ≤ –3 atau x ≥ –2
= 1 Jadi, nilai-nilai x yang memenuhi adalah x ≤ –3
2 (1 − t 2 ) + 2
2 atau x ≥ –2.
dy −t
Jadi, dt = 15. Jawaban: b
1
2 2
(1 − t 2 ) + 2 Garis g mempunyai persamaan x – 4y = 8
12. Jawaban: e 1
mempunyai gradien mg = 4 .
Misalkan panjang rusuk kotak = s.
Luas permukaan kotak = L = 6s2. Gradien garis singgung pada kurva:
Panjang rusuk kotak bertambah dengan laju m = f′(x) = 6x + 2.
ds Garis singgung kurva tegak lurus dengan garis g
0,02 mm/detik maka = 0,02 mm/detik. maka:
dt
dL 1
Laju pertambahan luas permukaan kotak = dt . m × mg = –1 ⇔ (6x + 2) × 4 = –1
dL dL ds ⇔ 6x + 2 = –4
dt
= ds × dt ⇔ 6x = –6
= 12s × 0,02 ⇔ x = –1
= 0,24s Diperoleh absis titik singgung x = –1.
Laju pertambahan luas permukaan kotak pada saat Ordinat titik singgung:
s = 3 cm = 30 mm sebagai berikut. f(–1) = 3 × (–1)2 + 2 × (–1) – 5 = –4
ds Diperoleh koordinat titik singgung (–1, –4).
dt
= 0,24 × 30 = 7,2 mm2/detik
Gradien garis singgung di x = –1 adalah m = f′(–1)
13. Jawaban: a = 6 × (–1) + 2 = –4.
Volume balon bertambah dengan laju 1,08π cm3/detik Persamaan garis singgung di titik (–1, –4) dan ber-
dV gradien m = –4 sebagai berikut.
maka dt = 1,08π cm3/detik.
y – (–4) = m(x – (–1))
Laju pertambahan panjang jari-jari balon = dt .
dr ⇔ y + 4 = –4(x + 1)
⇔ y = –4x – 4 – 4
dV
Laju pertambahan volume balon = dt . ⇔ 4x + y = –8
dV dV dr Jadi, persamaan garis singgungnya 4x + y = –8.
dt
= dr × dt
16. Jawaban: d
dr
⇔ 1,08π = 4πr2 × dt Gradien garis singgung pada kurva:
dr 0,27
m = f′(x) = –6x2 + 2x
⇔ = Gradien garis normal di x = –1:
dt r2
dr 0,27 1 1
Pada saat r = 3 cm, nilai dt = 2 mn = – =– ′
3 m f (−1)
1
= 0,03 cm/detik =–
−6 × ( −1)2 + 2 × ( −1)
Jadi, laju pertambahan panjang jari-jari balon pada
1
saat r = 3 cm adalah 0,03 cm/detik. =–
−6 − 2
1
= 8

Matematika Kelas XI Program IPS 71


Persamaan garis normal pada kurva di x = –1 sama 20. Jawaban: a
dengan persamaan garis normal di titik (–1, f(–1)). Gradien garis singgung pada kurva:
f(1) = –2 × (–1)3 + (–1)2 + 1 = 2 + 1 + 1 = 4 f′(x) = 3x2 + 2bx
1 Titik singgung garis dan kurva adalah (1, 2) maka
Persamaan garis normal dengan gradien mn = 8 y(1) = 2
di titik (–1, 4) sebagai berikut. ⇔ a×1+5=2
y – 4 = mn(x – (–1)) ⇔ a = –3
1 Persamaan garis g menjadi y = –3x + 5.
⇔ y – 4 = 8 (x + 1) Garis g mempunyai gradien mg = –3.
⇔ 8y – 32 = x + 1 Gradien garis singgung kurva di x = 1 adalah
⇔ 8y – x = 33 mg = f′(1).
Jadi, persamaan garis normal kurva di x = –1 mg = f′(1) ⇔ –3 = 3 × 12 + 2b × 1
adalah 8y – x = 33. ⇔ 2b = –6
⇔ b = –3
17. Jawaban: b Jadi, nilai a + b = –3 – 3 = –6.
Gradien garis singgung pada kurva:
m = f′(x) = 2ax – 3 21. Jawaban: c
Fungsi f(x) mencapai stasioner jika f′(x) = 0.
Garis g mempunyai gradien 5 dan menyinggung
f′(x) = 27 – 3x2 = 0
kurva f(x) di x = a maka f′(a) = 5.
⇔ 3(9 – x2) = 0
f′(a) = 2a × a – 3 ⇔ 3(32 – x2) = 0
⇔ 5 = 2a2 – 3 ⇔ 3(3 – x)(3 + x) = 0
⇔ 2a2 – 8 = 0 ⇔ 3(3 – x) = 0 atau (3 + x) = 0
⇔ 2(a2 – 4) = 0 ⇔ x = 3 atau x = –3
⇔ (a – 2)(a + 2) = 0 Diagram tanda f′(x) sebagai berikut.
⇔ a – 2 = 0 atau a + 2 = 0
⇔ a = 2 atau a = –2
Jadi, nilai a = 2 atau a = –2.
18. Jawaban: b Dari diagram tanda di atas tampak bahwa fungsi
Misalkan gradien garis  adalah m. f(x) turun pada interval x < –3 atau x > 3.
Jadi, fungsi f(x) turun pada interval x < –3 atau x > 3.
Garis g mempunyai persamaan x + 3y + 12 = 0
1 22. Jawaban: e
⇔ y = – 3 x – 4. f′(x) = 3ax2 – 15x4
1 Nilai minimum fungsi f(x) = ax3 – 5x5 + b dicapai
Garis g mempunyai gradien mg = – 3 .
di x = –1 maka f′(–1) = 0.
Garis  tegak lurus garis g maka: f′(–1) = 3a × (–1)2 – 15 × (–1)4 = 0
1 ⇔ 3a = 15
mg × m = –1 ⇔ – 3 × m = –1
⇔ a=5
⇔ m = 3
Jadi, nilai a = 5.
Garis  menyinggung kurva f(x) = x2 – x – 6 di titik T
maka: 23. Jawaban: d
f′(xT) = m ⇔ 2xT – 1 = 3 Kurva f(x) = 3x4 – 8x3 + 6x2 + 3 mencapai stasioner
⇔ xT = 2 jika f′(x) = 0.
Ordinat titik T adalah f(xT = 2) = 22 – 2 – 6 = –4. f′(x) = 12x3 – 24x2 + 12x = 0
⇔ 12x(x2 – 2x + 1) = 0
Jadi, ordinat titik T adalah –4.
⇔ 12x(x – 1)2 = 0
19. Jawaban: c ⇔ x = 0 atau (x – 1)2 = 0
Gradien garis singgung pada kurva adalah ⇔ x = 0 atau x =1
f′(x) = 3ax2 + 2(a + 1)x – 3. Menentukan jenis titik stasioner menggunakan uji
Gradien garis singgung kurva di x = –2 adalah 1 turunan kedua.
maka f′(–2) = 1. f′′(x) = 36x2 – 48x + 12
f′(–2) = 3a × (–2)2 + 2(a + 1) × (–2) – 3 = 1 f′′(0) = 36 × 02 + 48 × 0 + 12 = 0 + 0 + 12 = 12
⇔ 12a – 4a – 4 – 3 = 1 f′′(1) = 36 – 48 + 12 = 0
⇔ 8a = 8 Oleh karena f′′(0) > 0 maka titik (0, f(0)) merupakan
⇔ a=1 titik balik minimum, sedangkan f′′(1) = 0 maka
Jadi, nilai a = 1. titik (1, f(1)) merupakan titik belok.

72 Turunan Fungsi
Ordinat titik belok: Jadi, biaya minimum yang harus dikeluarkan
f(1) = 3 × 14 – 8 × 13 + 6 × 12 + 3 perusahaan untuk merakit satu motor adalah
=3–8+6+3=4 Rp573.000,00.
Diperoleh titik belok (1, 4).
27. Jawaban: a
Jadi, titik belok kurva (1, 4).
Persamaan biaya marginal:
24. Jawaban: d C′(x) = 3x2 + 24x – 53
Fungsi f(x) mencapai stasioner jika f′(x) = 0. Kenaikan biaya produksi jika produksi bertambah
f′(x) = 12x – 3x2 = 0 20 unit:
⇔ 3x(4 – x) = 0 C′(20) × 10.000 = (3 × 202 + 24 × 20 – 53) × 10.000
⇔ 3x = 0 atau 4 – x = 0 = 16.270.000
⇔ x = 0 atau x=4 Jadi, kenaikan biaya produksinya Rp16.270.000.
x = 0 terletak pada interval –1 ≤ x ≤ 3 sehingga
28. Jawaban: c
nilai maksimum kemungkinan terletak di x = –1,
dC(x)
x = 0, atau x = 3. Fungsi C(x) mencapai stasioner jika = 0.
dx
Untuk x = –1 maka f(–1) = 6 × (–1)2 – (–1)3 = 7.
dC(x)
Untuk x = 0 maka f(0) = 6 × 02 – 03 = 0. dx
= 0,03x2 – 12x + 900 = 0
Untuk x = 3 maka f(3) = 6 × 32 – 33 = 27. ⇔ 3x2 – 1.200x + 90.000 = 0
Oleh karena f(0) < f(–1) < f(3) maka nilai maksimum ⇔ 3(x2 – 400x + 30.000) = 0
f(x) adalah f(3) = 27. ⇔ (x – 100)(x – 300) = 0
Jadi, nilai maksimum fungsi adalah 27. ⇔ x – 100 = 0 atau x – 300 = 0
25. Jawaban: c ⇔ x = 100 atau x = 300
f′(x) = 6x2 + 2(a + 6)x – 36 dC(x)
Diagram tanda dx sebagai berikut.
Fungsi f(x) mencapai nilai maksimum di x = a ▲ ▲
maka f′(a) = 0.
+++ ––– +++
f′(a) = 6a2 + 2(a + 6)a – 36 = 0 ▲
⇔ 3a2 + a2 + 6a – 18 = 0 100 300
⇔ 4a2 + 6a – 18 = 0 dC(x)
⇔ 2a2 + 3a – 9 = 0 Dari diagram tanda dx
di atas terlihat bahwa
⇔ (2a – 3)(a + 3) = 0 fungsi C(x) mencapai minimum di x = 300.
⇔ 2a – 3 = 0 atau a + 3 = 0 Jadi, banyak barang yang harus diproduksi
3 300 unit per hari agar biaya produksi minimum.
⇔ a = 2 atau a = –3
29. Jawaban: d
Jadi, untuk a < 0 maka nilai a = –3.
Fungsi penerimaan total:
26. Jawaban: b TR = H(x)
Biaya perakitan satu motor per hari: = (2x3 – 100x2 + 13.000x – 150.000) ribu
600 Fungsi biaya total:
b(x) = (3x + x – 18) ribu rupiah
TC(x) = xB(x)
Satu motor dapat dirakit dalam x hari sehingga = x(x2 + 110x – 500)
biaya perakitan satu motor. = (x3 + 110x2 – 500x) ribu
B(x) = xb(x) Fungsi laba:
600 L(x) = TR(x) – TC(x)
= (x(3x + x – 18) ribu rupiah
= ((2x3 – 100x2 + 13.000x – 150.000)
= (3x2 + 600 – 18x) ribu rupiah – (x3 + 110x2 – 500x)) ribu
Biaya perakitan satu motor akan minimum jika = (x3 – 210x2 + 13.500x – 150.000) ribu
B′(x) = 0. Fungsi L(x) mencapai stasioner jika L′(x) = 0.
B′(x) = 6x – 18 = 0 L′(x) = 3x2 – 420x + 135.000 = 0
⇔ 6x = 18 ⇔ 3(x2 – 140x + 45.000) = 0
⇔ x=3 ⇔ (x – 50)(x – 90) = 0
Biaya minimum perakitan satu motor ⇔ x – 50 = 0 atau x – 90 = 0
= B(3) ⇔ x = 50 atau x = 90
= (3 × 32 + 600 – 18 × 3) ribu rupiah
= (27 + 600 – 54) × 1.000 rupiah
= 573.000 rupiah

Matematika Kelas XI Program IPS 73


Diagram tanda L′(x) sebagai berikut. 2
= −2(5x − 2)(2(2x + 3) − x(5x − 2))
2x 2 + 3
+++ --- +++ 2 2
= −2(5x − 2)(4x + 6 − 5x + 2x)
50 90 2x 2 + 3
↑ ↑ 2
Maksimum Minimum = −2(5x − 2)(−x + 2x + 6)
2x 2 + 3
Dari diagram tanda L′(x) di atas tampak bahwa 2

fungsi L(x) mencapai maksimum di x = 50. = 2(5x − 2)(x − 2x − 6)


2x 2 + 3
Laba maksimum
= L(50) Jadi, turunan dari f(x) = (5 – 2x)2 2x 2 + 3
= (503 – 210 × 502 + 13.500 × 50 – 150.000) ribu 2
adalah 2(5x − 2)(x − 2x − 6) .
= (125.000 – 525.000 + 675.000 – 150.000) ribu 2x 2 + 3
= 125.000 ribu = 125.000.000 2

Jadi, laba maksimum per hari yang akan diperoleh b. Diketahui g(x) = 4x − x
2x − 4
perusahaan 125 juta rupiah. Misalkan u = 4x – x2 dan v = 2x – 4 maka f(x)
30. Jawaban: b u
= v.
x3 + x2 + 4 (−2)3 + (−2)2 + 4 u′ = 4 – 2x dan v′ = 2
lim =
x → −2 2x 2 − 8 2 × ( −2)2 − 8
vu′ − uv′
−8 + 4 + 4 g′(x) =
= v2
8−8
(2x − 4) × (4 − 2x) − (4x − x 2 ) × 2
0 = (2x − 4)2
= 0
(tak tentu)
−(2x − 4)2 − 2(4x − x 2 )
0 = (2x − 4)2
Oleh karena nilai limitnya 0
maka:
−(4x 2 − 16x + 16) − (8x − 2x 2 )
3 2
lim x + 2x + 4
2
lim 3x + 2x = (2x − 4)2
=
x → −2 2x − 8 x → −2 4x
−4x 2 + 16x − 16 − 8x + 2x 2
3 × (−2)2 + 2 × (−2) = (2x − 4)2
=
4 × (−2)
−2x 2 + 8x − 16
12 − 4 = (2x − 4)2
=
−8
2
8 Jadi, turunan dari g(x) = 4x − x adalah
= −8 = –1 2x − 4
2
−2x + 8x − 16 .
x3 + x2 + 4
Jadi, lim = –1. (2x − 4)2
x → −2 2x 2 − 8
2. Misalkan h = fg = 3x2 – 3x maka:
h′ = gf′ + fg′ = 6x – 3
B. Uraian
h′(1) = g(1)f′(1) + f(1)g′(1) = 6 × 1 – 3
1. a. Diketahui f(x) = (5 – 2x)2 2x 2 + 3 . ⇔ 2 × f(1) + g′(1)g′(1) = 3
Misalkan u = (5 – 2x)2 dan v = ⇔ 2g′(1) + (g′(1))2 – 3 = 0
2x 2 + 3
1 ⇔ (g′(1))2 + 2g′(1) – 3 = 0
= (2x2 + 3) maka f(x) = uv.
2
⇔ (g′(1) + 3)(g′(1) – 1) = 0
u′ = 2(5 – 2x) × (–2) = –4(5 – 2x) ⇔ g′(1) + 3 = 0 atau g′(1) – 1 = 0
4x 2x ⇔ g′(1) = –3 atau g′(1) = 1
v′ = =
2 2x 2 + 3 2x 2 + 3 Jadi, nilai g′(1) = –3 atau g′(1) = 1.
f′(x) = vu′ + uv′
3. Jika kedua ruas persamaan f(2x + 1) = 2x – 2x
2x diturunkan, diperoleh:
= 2
2x + 3 ×(–4(5–2x))+(5–2x)2×
2x 2 + 3 2 1
2f′(2x + 1) = 2 + ⇔ f′(2x + 1) = 1 +
−4(2x2 + 3)(5x − 2) + 2x(5x − 2)2 2 2x 2 2x
=
2x2 + 3

74 Turunan Fungsi
f′(5) = f′(2 × 2 + 1) f(1) = a × 12 – (a + 1) × 1 + 6 = a + 2
2 ⇔ a–a–1+6=a+2
=1+ ⇔ 5=a+2
2 2×2
1 ⇔ a=3
=1+ Dengan demikian, diperoleh persamaan kurva f(x)
2×2
1 = 3x2 – 4x + 6 dan koordinat titik A(1, 5).
=1+ 4 Gradien garis singgung kurva adalah m = f′(x)
1 = 6x – 4.
=14 Gradien garis normal di titik A(1, 5) adalah
1 1 1 1
Jadi, nilai f′(5) = 1 4 . mn = – =– =–2.
f ′(1) 6 × 1− 4

4. Jari-jari benda bertambah dengan laju Persamaan garis normal kurva di titik A(1, 5)
dr sebagai berikut.
0,02 mm/detik maka dt = 0,02 mm/detik. y – 5 = mn(x – 1
Tinggi benda h = 6 cm = 60 mm. 1
⇔ y – 5 = – 2 (x – 1)
Luas permukaan benda = 0,8π cm2 = 8.000π mm2.
A = 2πr2 + 2πrh ⇔ 2y – 10 = –x + 1
⇔ 8.000π = 2πr2 + 2πr × 60 ⇔ 2y + x = 11
⇔ 2r2 + 120r – 8.000 = 0 Jadi, persamaan garis normal kurva di titik A adalah
⇔ r2 + 60r – 4.000 = 0 2y + x = 11.
⇔ (r + 100)(r – 40) = 0
7. Diketahui f(x) = ax3 + bx2 – 9x + 2.
⇔ r + 100 = 0 atau r – 40 = 0
f′(x) = 3ax2 + 2bx – 9
⇔ r = –100 atau r = 40
Fungsi f(x) mempunyai titik balik maksimum
Oleh karena r > 0 maka r = 40 mm.
(–1, 7) maka f′(–1) = 0 dan f(–1) = 7.
dV
Laju pertambahan volume benda = dt . f′(–1) = 0 ⇔ 3a × (–1)2 + 2b × (–1) – 9 = 0
dV dV dr ⇔ 3a – 2b = 9 . . . (i)
dt
= dr × dt f(–1) = 7 ⇔ a × (–1)3 + b × (–1)2 – 9 × (–1) + 2 = 7
= 2πrh × 0,02 ⇔ –a + b + 9 + 2 = 7
= 0,04π × 40 × 60 ⇔ –a + b = –4 . . . (ii)
= 96π mm3/detik Eliminasi b dari persamaan (i) dan (ii).
Jadi, laju pertambahan volume benda pada saat
1 × (i) = 3a – 2b = 9
luas permukaan 0,8π cm2 adalah 96π mm3/detik.
2 × (ii) = –2a + 2b = –8
5. Gradien garis singgung kurva adalah f′(x) = 2ax + b. ––––––––––––– +
Titik P(2, 4) pada kurva f(x) = ax2 + bx + 2 maka a= 1
f(2) = 4.
Substitusikan a = 1 ke dalam persamaan –a + b
f(2) = a × 22 + b × 2 + 2 = 4
= –4 diperoleh:
⇔ 4a + 2b = 2
–1 + b = –4 ⇔ b = –3
⇔ 2a + b = 1
Dengan demikian, diperoleh persamaan:
⇔ b = 1 – 2a
f(x) = x3 – 3x2 – 9x + 2
Garis y = 5x – 6 mempunyai gradien m = 5.
f′(x) = 3x2 – 6x – 9
Gradien garis singgung kurva di titik P(2, 4) adalah
Fungsi f(x) mencapai stasioner jika f′(x) = 0.
m1 = f′(2) = 2a × 2 + b = 4a + b.
f′(x) = 3x2 – 6x – 9 = 0
Garis singgung sejajar garis y = 5x – 6 maka
m1 = m. ⇔ 3(x2 – 2x – 3) = 0
4a + b = 5 ⇔ 3(x – 3)(x + 1) = 0
⇔ 4a + 1 – 2a = 5 ⇔ 3(x – 3) = 0 atau x + 1 = 0
⇔ 2a = 4 ⇔ x = 3 atau x = –1
⇔ a=2 Diagram tanda f′(x) sebagai berikut.
Untuk a = 2 maka b = 1 – 2 × 2 = –3.
+++ --- +++
Jadi, nilai a = 2 dan b = –3.
–1 3
6. Titik A(1, (a + 2)) pada kurva f(x) = ax2 – (a + 1)x + 6 Maksimum Minimum
maka f(1) = a + 2.

Matematika Kelas XI Program IPS 75


Dari diagram tanda f′(x) di atas tampak bahwa 1
fungsi f(x) mencapai minimum di x = 3. V(4) = 24 × 4 – 2 × 43
Nilai minimum = f(3) = 96 – 32
= 33 – 3 × 32 – 9 × 3 + 2 = 64 cm3
= 27 – 27 – 27 + 2 Jadi, volume balok terbesar 64 cm3.
= –25
Diperoleh titik balik minimum (3, f(3)) = (3, –25). 10. a. Biaya produksi setiap unit barang:
Jadi, titik balik minimum fungsi adalah (3, –25). b(x) = (x2 + 250x – 15.000) ratus rupiah
Biaya produksi x unit barang:
8. Jawaban: B(x) = xb(x)
Fungsi pendapatan marginal: = x(x2 + 250x – 15.000)
R′(x) = 40 – 0,01 × 2x + 100 × x–2 = (x3 + 250x – 15.000x) ratus rupiah
100 Harga jual setiap unit barang:
= (40 – 0,02x + ) juta rupiah
x2 h(x) = (2x2 – 275x + 75.000)
Untuk x = 50 maka Harga jual x unit barang:
100 H(x) = xh(x)
R′(50) = (40 – 0,02 × 50 + ) juta rupiah
502 = x(2x2 – 275x + 75.000)
= 39,04 juta rupiah = (2x3 – 275x2 + 75.000x) ratus rupiah
Jadi, pendapatan marginalnya Rp39.040.000,00. Biaya total:
TC(x) = biaya produksi x unit barang + biaya
9. Sketsa balok seperti gambar berikut.
tetap
Luas permukaan balok
= (x3 + 250x2 – 15.000x + 150.000) ratus
= 2x2 + 4xt = 96 rupiah
⇔ 4xt = 96 – 2x2
t
Laba = penjualan – biaya total
96 − 2x 2
⇔ t= ⇔ L(x) = H(x) – TC(x)
4x
= (2x3 – 275x2 + 75.000x)
24 1
⇔ t= x
– 2 x – (x3 + 250x2 – 15.000x + 150.000)
Volume balok: x = (x3 – 525x2 + 90.000x – 150.000)
V = x2t x ratus rupiah
24 1 Fungsi L(x) mencapai stasioner jika L′(x) = 0.
= x2( x – 2 x) L′(x) = 3x2 – 1.050x + 90.000 = 0
1 ⇔ 3(x2 – 350x + 30.000) = 0
= 24x – 2 x3
⇔ (x – 150)(x – 200) = 0
dV ⇔ x – 150 = 0 atau x – 200 = 0
Fungsi V mencapai stasioner jika dx = 0.
⇔ x = 150 atau x = 200
dV 3
= 24 – 2 x2 = 0 Diagram tanda L′(x) sebagai berikut.
dx


3 2
x = 24 +++ --- +++
2
⇔ x2 = 16 150 200
Maksimum Minimum
⇔ x = ±4
dV Dari diagram tanda L′(x) di atas tampak bahwa
Diagram tanda dx sebagai berikut. fungsi L(x) mencapai maksimum di x = 150.
Jadi, banyak barang yang harus diproduksi
--- +++ --- setiap bulan 150 unit agar perusahaan
memperoleh laba maksimum.
–4 4
↑ ↑ b. Laba maksimum:
Minimum Maksimum L(150) = (150 3 – 525 × 1502 + 90.000 × 150
– 150.000) ratus
Dari diagram di atas tampak bahwa fungsi V = 4.912.500 × 100
mencapai maksimum di x = 4. = 491.250.000
Volume balok terbesar adalah V(4). Jadi, laba maksimum yang diperoleh
perusahaan Rp491.250.000,00 per bulan.

76 Turunan Fungsi
A. Pilihan Ganda 5. Jawaban: b
1. Jawaban: b (f D g)(t) = f(g(t)) = 0
1 1
⇔ f(2t – 1) = 0
(f D f)(– 2 ) = f(f(– 2 )) ⇔ (2t – 1)2 – 2(2t – 1) + 1 = 0
1 ⇔ 4t2 – 4t + 1 – 4t + 2 + 1 = 0
x = – 2 pada interval –1 < x < 0, maka: ⇔ 4t2 – 8t + 4 = 0
1 1 ⇔ 4(t2 – 2t + 1) = 0
f(– 2 ) = 2 × (– 2 ) – 1 = –1 – 1 = –2.
⇔ 4(t – 1)2 = 0
x = –2 pada interval x ≤ –1, maka: ⇔ t=1
f(–2) = –2 + 1 = –1. Jadi, nilai t yang memenuhi adalah 1.
1
Nilai f(f(– 2 )) = f(–2) = –1. 6. Jawaban: d
1 (f D g)(x) = (g D f)(x)
Jadi, nilai (f D f)(– 2 ) = –1.
⇔ f(g(x)) = g(f(x))
2. Jawaban: c ⇔ 2(3x + 120) + a = 3(2x + a) + 120
5 – 3x = –1 ⇔ 6x + 240 + a = 6x + 3a + 120
⇔ 3x = 6 ⇔ a – 3a = 120 – 240
⇔ x=2
⇔ –2a = –120
f(5 – 3x) = 3 – 4x + x2
⇔ a = 60
Untuk x = 2 diperoleh:
Jadi, nilai a = 60.
f(5 – 3 × 2) = 3 – 4 × 2 + 22
⇔ f(–1) = 3 – 8 + 4 7. Jawaban: b
⇔ f(–1) = –1 f(x) = 5 – 2x dan (f D g)(x) = 2x2 – 4x – 7
f(g(x)) = (f D g)(x) ⇔ 5 – 2g(x) = 2x2 – 4x – 7
Jadi, nilai f(–1) = –1.
⇔ –2g(x) = 2x2 – 4x – 12
3. Jawaban: a ⇔ g(x) = –x2 + 2x + 6
(h D g)(3) = h(g(3)) 2
Jadi, g(x) = –x + 2x + 6.
= g(1 – 3 × 3)
= g(–8) 8. Jawaban: c
= –8 – 2 (g D f)(x) = 4x2 – 6x + 3
= –10 ⇔ g(f(x)) = 4x2 – 6x + 3
Jadi, nilai (h D g)(3) = –10. ⇔ g(1 – 2x) = 4x2 – 6x + 3
4. Jawaban: d 1− t
Misalkan 1 – 2x = t, maka x = 2 sehingga:
(g D f)(x)= g(f(x))
= 11 + 4(2x2 – 3x – 5) ⎛ 1− t ⎞
2
⎛ 1− t ⎞
g(t) = 4 ⎜ ⎟ – 6⎜ ⎟ +3
= 11 + 8x2 – 12x – 20 ⎝ 2 ⎠ ⎝ 2 ⎠
= 8x2 – 12x – 9 = 1 – 2t + t2 – 3 + 3t + 3
(g D f)(x – 3) = 8(x – 3)2 – 12(x – 3) – 9 = t2 + t + 1
= 8(x2 – 6x + 9) – 12x + 36 – 9 Jadi, g(x) = x2 + x + 1.
= 8x2 – 48x + 72 – 12x + 27
= 8x2 – 60x + 99

Matematika Kelas XI Program IPS 77


9. Jawaban: b 11. Jawaban: a
g–1 g –1 bukan fungsi karena 5−x
Diketahui f(x) = 2x + 1 .
ada anggota domain g –1
a 1 yang tidak mempunyai Misalkan y = f(x), maka:
b 2 pasangan dan mempunyai 5−x
y = 2x + 1
dua pasangan.
c 3
a tidak mempunyai pasangan ⇔ 2xy + y = 5 – x
d 4 d mempunyai dua pasangan. ⇔ 2xy + x = 5 – y
h –1 ⇔ x(2y + 1) = 5 – y
h –1 merupakan fungsi
5− y
karena setiap anggota ⇔ x=
a 1 2y + 1
domain h –1 mempunyai 5−x
b 2 pasangan. ⇔ f–1(x) = 2x + 1
c 3 5 − (−1) 6
f–1(–1) = = −1 = –6
2 × (−1) + 1
d 4
–1
Jadi, nilai f (–1) = –6.
f–1
f–1 bukan fungsi karena ada 12. Jawaban: d
anggota domain f –1 yang 2x + 1
a 1 Diketahui f(x) = .
tidak mempunyai pasangan. 3x
b c tidak mempunyai pasangan.
2 Misalkan y = f(x), maka:
c 2x + 1
3 y = 3x
d
⇔ 3xy – 2x = 1
k–1 ⇔ x(3y – 2) = 1
k–1 bukan fungsi karena ada
1
a 1 anggota domain k–1 yang ⇔ x= 3y − 2
mempunyai dua pasangan. 1
2
b c mempunyai dua pasangan. ⇔ f–1(x) = 3x − 2
3
c 1
4 Diketahui f–1(a) = 2, maka:
1 1
p–1 p –1 bukan fungsi karena = 2
3a − 2
ada anggota domain p –1 ⇔ 3a – 2 = 2
a 1 yang tidak mempunyai ⇔ 3a = 4
2 pasangan dan mempunyai
b 4
dua pasangan. ⇔ a= 3
3
c a tidak mempunyai pasangan. 4
4 b dan c mempunyai dua Jadi, nilai a = 3 .
pasangan.
13. Jawaban: b
10. Jawaban: e Diketahui g(x) = 5x2 + 10x + 6.
Misalkan y = f(x), maka: Misalkan y = g(x), maka:
y = 3x – 2
y = 5x2 + 10x + 6
⇔ 3x = y + 2
y+2 ⇔ y – 6 = 5(x2 + 2x)
⇔ x= 3 ⇔ y – 6 = 5(x2 + 2x + 1 – 1)
x+2
⇔ f–1(x) = 3 ⇔ y – 6 = 5(x2 + 2x + 1) – 5
−8 + 2 −6 ⇔ y – 6 = 5(x + 1)2 – 5
⇔ f–1(–8) = = 3 = –2
3
–1
Jadi, nilai f (–8) = –2. ⇔ y – 6 + 5 = 5(x + 1)2
y −1
⇔ 5
= (x + 1)2
y −1
⇔ x+1=±
5

78 Ulangan Akhir Semester


y −1 2 dikawankan oleh f ke b, berarti:
⇔ x = –1 ±
5 f(2) = b ⇔ 2 – 3 × 2 = b
x −1 ⇔ b = 2 – 6 = –4
⇔ g–1(x) = –1 ±
5
b = –4 dikawankan oleh (f D g)–1 ke a, berarti:
x −1
Jadi, rumus g–1(x) = –1 ± , x ≥ 1. (f D g)–1(–4) = a ⇒ 4 × (–4) – 3 = a
5
⇔ a = –16 – 3
14. Jawaban: e = –19
g–1 f–1 Jadi, g–1(2) = a = –19.

–2 1 4 –2
18. Jawaban: b
–1 2 3 –1 lim (6 + 3x) = 6 + 3 × (–3)
x →−3
0 3 2 0
=6–9
= –3
1 4 1 1
Jadi, lim (6 + 3x) = –3.
x →−3
(g D f)–1(1) = (f–1 D g–1)(1) = f–1(g–1(1)) = f–1(3) = –2 19. Jawaban: c
Jadi, nilai (g D f)–1(1) = –2. (f D g)(x) = f(g(x)) = f(3x + 1)
15. Jawaban: d = 3x + 1 – 2
x−2 = 3x – 1
Diketahui g–1(x) = 6 – 2x dan (f D g)(x) = 3 − 2x ,
3 g(–1) = 3 × (–1) + 1 = –2
x≠ 2.
lim (f D g)(x) = lim (3x – 1)
x → g( −1) x → −2
((f D g) D g–1)(x) = (f D (g D g–1))(x)
= (f D I)(x) = 3 × (–2) – 1
= f(x) = –7

f(x) = ((f D g) D g–1)(x) = (f D g )(g–1(x)) Jadi, lim (f D g)(x) = –7.


x → g( −1)
= (f D g)(6 – 2x)
20. Jawaban: e
= f(g(6 – 2x))
4−t 22 − ( t)2
(6 − 2x) − 2 lim = lim
= t→4 t −2 t → 4 −(2 − t)
3 − 2(6 − 2x)
(2 + t)(2 − t)
4 − 2x 2x − 4 = lim
= 4x − 9 = 9 − 4x t→4 −(2 − t)

2x − 4 9 = lim –(2 + t)
Jadi, rumus fungsi f(x) = 9 − 4x ; x ≠ 4 . t→4

= –(2 + 4)
16. Jawaban: c
= –4
(f D g)–1(6) = (g–1 D f–1)(6)
4−t
= g–1(f–1(6)) Jadi, lim = –4.
t→4 t −2
6 −1
= g–1( 5 ) 21. Jawaban: d
= g–1(1) f(x) = 3x2
f(3) = 3 × 32 = 27
3 −1
= 2 =1 f(x) − f(3) 3x 2 − 27
lim = lim
x→3 3−x x→3 3−x
Jadi, (f D g)–1(6) = 1.
3(x 2 − 9)
= lim
17. Jawaban: e x→3 3−x
fog (x − 3)(x + 3)
= 3 lim
x→3 −(x − 3)
g f
= –3 lim (x + 3)
x→3
a 2 b
= –3(3 + 3) = –18
g–1
f(x) − f(3)
Jadi, lim = –18.
x→3 3−x
(f o g)–1

Matematika Kelas XI Program IPS 79


22. Jawaban: b −(x − 2)( 3x − 2 + x + 2)
x 2 − 16 (x − 4)(x + 4) = lim
x→2 2(x − 2)
lim x − 4 = lim x−4
x →4 x →4
3x − 2 + x + 2
= lim (x + 4) = – lim
x →4 x→2 2
=4+4=8 3×2 − 2 + 2 + 2
=–
2
x − 16 2
Jadi, lim = 8.
x →4 x−4 4+ 4
=
23. Jawaban: a 2
2+2
2 − x −1 2 − x −1 2 + x −1 = –
lim = lim × 2
2 2
x → 5 x − 25 x → 5 x − 25 2 + x −1 4
= – 2 = –2
4 − (x − 1)
= lim 2−x
x → 5 (x + 5)(x − 5)(2 + x − 1) Jadi, lim = –2.
x→2 3x − 2 − x + 2
5−x
= lim 26. Jawaban: c
x→5 (x + 5)(x − 5)(2 + x − 1)
x2 5x 1
x 2 + 5x + 1 + +
x2 x2 x2
lim
−(x − 5) lim = lim
= 2
x → ∞ 2x + 3 x →∞ 2x 2
+
3
x → 5 (x + 5)(x − 5)(2 + x − 1) x2 x2
5 1
−1 1+ +
= lim = lim
x x2
x→5 (x + 5)(2 + x − 1) x →∞ 2+
3
x2
1
=– 1+ 0 + 0 1
(5 + 5)(2 + 5 − 1) = 2+0 = 2
1
=– x 2 + 5x + 1 1
10(2 + 4) Jadi, lim = 2.
2
1 1 x → ∞ 2x + 3
=– =–
10 × 4 40 27. Jawaban: c
2 − x −1 1
Jadi, lim =– . lim ( x 2 + x – x2 − x )
x→5 x 2 − 25 40 x →∞

24. Jawaban: b
4 1 4 1
= lim
x →∞
( x2 + x − x2 − x )× x2 + x + x2 − x
x2 + x + x2 − x
lim ( – ) = lim ( – ) 2 2
x→2 4 − x
2
2−x x → 2 (2 − x)(2 + x) 2−x (x + x) − (x − x)
= lim
4 − (2 + x) x →∞ x2 + x + x2 − x
= lim
x → 2 (2 − x)(2 + x) 2x
= lim
2−x x →∞ x + x + x2 − x
2
= lim
x → 2 (2 − x)(2 + x)
2x
1 = lim x
= lim x →∞ x2 x2
x→2 2 + x +
x
+ −
x
x2 x2 x2 x2
1 1
= = 4 2
2+2 = lim
x →∞ 1 1
4 1 1 1+ + 1− x
Jadi, lim ( 2 – )= 4. x
x→2 4 − x 2−x
2
25. Jawaban: b =
1+ 0 + 1− 0
2−x 2
lim = =1
x→2 3x − 2 − x + 2 2
−(x − 2) 3x − 2 + x + 2
= lim × Jadi, lim ( x 2 + x – x 2 − x ) = 1.
x→2 3x − 2 − x + 2 3x − 2 + x + 2 x →∞

−(x − 2)( 3x − 2 + x + 2) 28. Jawaban: c


= lim
x→2 (3x − 2) − (x − 2) Diketahui f(x) = (2x – 4)4.
−(x − 2)( 3x − 2 + x + 2) f′(x) = 4(2x – 4)3 × 2 = 8(2x – 4)3
= lim
x→2 2x − 4 Jadi, f′(x) = 8(2x – 4)3.

80 Ulangan Akhir Semester


29. Jawaban: e t +1
⇔ f(t) = 8( 2 )2 – 2
Diketahui f(x) = (5x – 1)3(3 – 2x)2.
Misalkan u = (5x – 1)3, v = (3 – 2x)2, w = 5x – 1, 8
= 4 (t + 1)2 – 2
dan z = 3 – 2x, maka f(x) = uv, u = w3, dan v = z2.
du du dw = 2(t2 + 2t + 1) – 2
u′ = dx = dw × dx = 3w2 × 5 = 15(5x – 1) 2
= 2t2 + 4t + 2 – 2
dv dv dz = 2t2 + 4t
v′ = dx = dz × dx = 2z × (–2) = –4(3 – 2x)
f′(t) = 4t + 4
f′(x) = vu′ + uv′
f′(–2) = 4 × (–2) + 4 = –8 + 4 = –4
= (3 – 2x)2 × 15(5x – 1) 2
Jadi, nilai f′(–2) = –4.
+ (5x – 1)3 × (–4(3 – 2x))
32. Jawaban: b
= (3 – 2x)(5x – 1)2(15(3 – 2x) – 4(5x – 1))
f(x) = 3px2 – 2px + p
= (3 – 2x)(5x – 1)2(45 – 30x – 20x + 4)
f′(x) = 6px – 2p
= (5x – 1)2(3 – 2x)(49 – 50x)
Diketahui f′(p – 1) = 8, maka:
Jadi, turunan dari f(x) adalah f′(x) =
6p(p – 1) – 2p = 8
(5x – 1)2(3 – 2x)(49 – 50x).
⇔ 6p2 – 6p – 2p = 8
30. Jawaban: c ⇔ 6p2 – 8p – 8 = 0
(4x 2 − 2)3 ⇔ 2(3p2 – 4p – 4) = 0
Diketahui y = 3 + 4x
.
⇔ 2(3p + 2)(p – 2) = 0
Misalkan u = (4x2 – 2)3, v = 3 + 4x, dan w = 4x2 – 2, ⇔ 3p + 2 = 0 atau p – 2 = 0
u 2
maka y = v dan u = w3. ⇔ p = – 3 atau p=2
du du dw
u′ = dx = dw × dx Oleh karena p > 0, maka p = 2.
Jadi, nilai p = 2.
= 3w2 × 8x
= 24x(4x2 – 2)2 33. Jawaban: c
v′ = 4 f(x) = x3 – 6x2 + 9x + 2
vu′ − uv′ f′(x) = 3x2 – 12x + 9
y′ = Fungsi f(x) turun jika f′(x) < 0 sehingga:
v2
(3 + 4x) × 24x(4x 2 − 2)2 − (4x 2 − 2)3 × 4 3x2 – 12x + 9 < 0
=
(3 + 4x)2 ⇔ x2 – 4x + 3 < 0
4(4x 2 − 2)2 (6x(3 + 4x) − (4x 2 − 2)) ⇔ (x – 3)(x – 1) < 0
=
(3 + 4x)2 Pembuat nol fungsi:
4(4x 2 − 2)2 (18x + 24x 2 − 4x 2 + 2) x–3=0⇔x=3
=
(3 + 4x)2 x–1=0⇔x=1
4(4x − 2)2 (20x 2 + 18x + 2) Penyelesaian:
=
(3 + 4x)2
4 × (2(2x − 1))2 × 2(10x 2 + 9x + 1) + – +
=
(3 + 4x)2
1 3
8 × 22 (2x − 1)2 (10x 2 + 9x + 1)
= Jadi, f(x) turun pada interval 1 < x < 3.
(3 + 4x)2
2 2
32(2x − 1) (10x + 9x + 1) 34. Jawaban: b
=
(3 + 4x)2 f(x) = 3x4 – 16x3 + 24x2 – 1
32(2x − 1)2 (10x 2 + 9x + 1) f′(x) = 12x3 – 48x2 + 48x
Jadi, y′ = .
(3 + 4x)2 Grafik fungsi f(x) naik jika f′(x) > 0 sehingga:
31. Jawaban: d 12x3 – 48x2 + 48x > 0
t +1 ⇔ 12x(x2 – 4x + 4) > 0
Misalkan 2x – 1 = t, maka 2x = t + 1 ⇔ x = 2 .
⇔ 12x(x – 2)2 > 0
f(2x – 1) = 8x2 – 2

Matematika Kelas XI Program IPS 81


Pembuat nol: 37. Jawaban: d
–12x(x – 2)2 = 0 Persamaan gradien garis singgung:
⇔ x=0 atau (x – 2)2 = 0 m = f′(x) = 10x – 2a
⇔ x=0 atau x=2 Garis singgung kurva di x = a yaitu y = 16x – 19
Diagram tanda f′(x) sebagai berikut. mempunyai gradien m = 16, maka m = f′(a).
f′(a) = 10a – 2a
––– +++ +++
⇔ 16 = 8a
0 2 ⇔ a=2
Dari diagram tanda f′(x) di atas terlihat bahwa Jadi, nilai a = 2
fungsi f(x) naik pada x > 0 dengan x ≠ 2.
Jadi, fungsi f(x) = 3x4 – 16x3 + 24x – 1 naik pada 38. Jawaban: e
interval x > 0, x ≠ 2. Persamaan gradien garis singgung:
m = f′(x) = 3x – a
35. Jawaban: a
Persamaan garis normal kurva di titik T(a – 1, b):
f(x) = 2x3 + 3x2 – 36x + 2
ay + x = 5 ⇔ ay = –x + 5
f′(x) = 6x2 + 6x – 36
1 5
Fungsi f(x) mencapai stasioner jika f′(x) = 0 ⇔ y=–ax+ a
sehingga:
1
6x2 + 6x – 36 = 0 Gradien garis normal mn = – a .
⇔ 6(x2 + x – 6) = 0
1
⇔ 6(x + 3)(x – 2) = 0 mn = –
f ′(a − 1)
⇔ 6(x + 3) = 0 atau x – 2 = 0 1 1
⇔ x = –3 atau x=2 ⇔ – a = – 3(a − 1) − a
Untuk x = –3 tidak pada interval 0 ≤ x ≤ 3. ⇔ 3(a – 1) – a = a
Untuk x = 2, nilai f(2) = 2 × 23 + 3 × 22 – 36 × 2 + 2
⇔ 3a – 3 = 2a
= 16 + 12 – 72 + 2
= –42 ⇔ a=3
Nilai fungsi di ujung-ujung interval: Diperoleh koordinat titik T(2, b).
f(0) = 2 × 03 + 3 × 02 – 36 × 0 + 2 = 2 Persamaan kurva menjadi f(x) = x2 – 3x + 1.
f(3) = 2 × 33 + 3 × 32 – 36 × 3 + 2 Ordinat titik T:
= 54 + 27 – 108 + 2 yT = f(xT)
= –25
⇔ b = f(2)
Fungsi f(x) pada interval 0 ≤ x ≤ 3 mempunyai
nilai tertinggi 2 dan nilai terendah –42 sehingga = 23 – 3 × 2 + 1
–42 ≤ f(x) ≤ 2. =8–6+1=3
Jadi, daerah hasil fungsi f(x) adalah –42 ≤ f(x) ≤ 2. Jadi, koordinat titik T(2, 3).

36. Jawaban: d 39. Jawaban: d


Misalkan tinggi air dalam bak = h. Misalkan a = rusuk alas
dan t = tinggi, maka
Diameter bak d = 60 cm, maka jari-jari bak r = t
sketsa kotak seperti
1 1 gambar di samping.
d = 2 × 60 = 30 cm.
2
a
Tinggi air dalam bak berkurang dengan laju a
dh
0,4 cm/detik, maka dt = 0,4 cm/detik.
Luas permukaan kotak tanpa tutup = 432 cm2
Volume air dalam bak: sehingga:
Va = πr2h a2 + 4at = 432
Laju pengurangan volume air dalam bak: ⇔ 4at = 432 – a2
dVa dV dh 432 − a2
= dra × dt = πr2 × 0,4 ⇔ t=
dt 4a
= π × 302 × 0,4 Volume kotak:
= 360π cm3/detik 432 − a2 1
V = a2 t = a2( ) = 108a – 4 a3
4a
Jadi, laju pengurangan volume air dalam bak
adalah 360π cm3/detik.

82 Ulangan Akhir Semester


dV B. Uraian
Fungsi V mencapai stasioner jika da = 0 sehingga:
1. Diketahui f(x) = 2x2 – 1 dan g(x) = 3 – 5x.
3 2
108 – a =0 a. Nilai (f D g)(–1)
4
3 2 (f D g)(x) = f(g(x))
⇔ 4
a = 108 = f(3 – 5x)
⇔ 2
a – 144 = 0 = 2(3 – 5x)2 – 1
⇔ (a – 12)(a + 12) = 0 = 2(9 – 30x + 25x2) – 1
⇔ a – 12 = 0 atau a + 12 = 0 = 18 – 60x + 50x2 – 1
⇔ a = 12 atau a = 12 = 17 – 60x + 50x2
dV (f D g)(–1) = 17 – 60 × (–1) + 50 × (–1)2
Diagram tanda da sebagai berikut.
= 17 + 60 + 50 = 127
Jadi, nilai (f D g)(–1) = 127.
+++ ––– +++
b. Nilai (g D f)(2)
–12 12 (g D f)(x) = g(f(x))
dV = g(2x2 – 1)
Dari diagram tanda da di atas tampak bahwa
= 3 – 5(2x2 – 1)
fungsi V mencapai minimum di a = 12.
(g D f)(2) = 3 – 5(2 × 22 – 1)
Jadi, panjang rusuk alas kotak 12 cm.
= 3 – 5(8 – 1)
40. Jawaban: a =3–5×7
Biaya produksi x unit barang: = 3 – 35 = –32
C(x) = (25x2 – 2.000x + 50.000) ribu Jadi, nilai (g D f)(2) = –32.
Harga jual per unit barang: 2. a. Misalkan y = f–1(x), maka:
H(x) = (0,1x2 – 20x + 4.000) ribu y=x–1 ⇔ x=y+1
Harga jual x unit barang: ⇔ (f–1(x))–1 = x + 1
TH(x) = x H(x) ⇔ f(x) = x + 1
= x(0,1x2 – 20x + 4.000) Diketahui f(g(x)) = 3x2 + 4, maka:
= (0,1x3 – 20x2 + 4.000x) ribu g(x) + 1 = 3x2 + 4
⇔ g(x) = 3x2 + 3
Keuntungan: Misalkan y = g(x), maka:
U = TH(x) – C(x) y = 3x2 + 3 ⇔ 3x2 = y – 3
= (0,1x3 – 20x2 + 4.000x) y−3
– (25x2 – 2.000x + 50.000) ⇔ x2 = 3
= (0,1x3 – 45x2 + 6.000x – 50.000) ribu y−3
dU ⇔ x=±
Fungsi U mencapai stasioner jika = 0 sehingga: 3
dx
0,3x2 – 90x + 6.000 = 0 x−3
⇔ g–1(x) = ±
⇔ 0,3(x2 – 300x + 20.000) = 0 3
⇔ (x – 100)(x – 200) = 0 x−3
⇔ x – 100 = 0 atau x – 200 = 0 Jadi, g–1(x) = ± , x ≥ 3.
3
⇔ x = 100 atau x = 200
b. Misalkan y = f(x).
dU
Diagram tanda dx sebagai berikut. 6
y= x−4
⇔ y(x – 4) = 6
⇔ xy – 4y = 6
+++ ––– +++
⇔ xy = 6 + 4y
100 200 6 + 4y
⇔ x= y
Maksimum Minimum
6 + 4x
dU
Dari diagram tanda dx terlihat bahwa fungsi U ⇔ f–1(x) = x

mencapai maksimum di x = 100. (g D f)–1(x) = (f–1 D g–1)(x)


4x + 5
Jadi, banyak barang yang harus diproduksi setiap ⇔ x−2
= f–1(g–1(x))
bulan 100 unit agar diperoleh keuntungan 4x + 5 6 + 4g−1(x)
maksimum. ⇔ x−2
= g−1(x)

Matematika Kelas XI Program IPS 83


⇔ (4x + 5)g–1(x) = (x – 2)(6 + 4g–1(x)) 7x
= lim
⇔ (4x + 5)g–1(x) = 6(x – 2) + 4g–1(x)(x – 2) x →∞ x + 5x + x 2 − 2x
2

⇔ (4x + 5)g–1(x) – 4g–1(x)(x – 2) = 6(x – 2) 7x

⇔ g–1(x)(4x + 5 – 4(x – 2)) = 6(x – 2) = lim 2


x
x →∞ x 5x x2 2x
⇔ g–1(x)(4x + 5 – 4x + 8 = 6(x – 2) + + −
x2 x2 x2 x2
⇔ g–1(x) × 13 = 6(x – 2) = lim
7
=
7
=
7
6(x − 2) x →∞ 1+
5
+ 1−
2 1+ 1 2
⇔ g–1(x) = 13
x x

6(x − 2) 7
Jadi, g–1(x) = . Jadi, lim ( x 2 + 5x − x 2 − 2x ) = .
13 x →∞ 2

6x − 2x 2 2x(3 − x) 5. Jari-jari benda = r = 0,5 cm = 5 mm


3. a. lim 2 = lim Panjang benda = h = 2,5 cm = 25 mm
x→3 6 + x − x x → 3 (3 − x)(2 + x)
6 Jari-jari benda bertambah dengan laju
= 2×3 =
2x
= lim
x → 3 (2 + x) 2+3 5 dr
2 0,02 mm/detik, maka dt = 0,02 mm/detik.
6x − 2x 6
Jadi, lim 2 = . Luas permukaan benda adalah A = 2πrh + 2πr2.
x→3 6 + x − x 5
Laju pertambahan luas permukaan benda:
1 − 2x − 3 1 − 2x − 3 1 − 2x + 3
b. lim = lim × dA dA dr
x → −4 2x + 8 x → −4 2x + 8 1 − 2x + 3 = dr × dt
dt
(1 − 2x) − 32
= lim = (2πh + 4πr) × 0,02
x → − 4 (2x + 8) 1 − 2x + 3
1 − 2x − 9
= (2π × 25 + 4π × 5) × 0,02
= lim = (50π + 20π) × 0,02
x → − 4 (2x + 8) 1 − 2x + 3
−2x − 8 = 70π × 0,02 = 1,4π mm2/detik
= lim
x → − 4 (2x + 8) 1 − 2x + 3 Jadi, laju pertambahan luas permukaan benda
−(2x + 8) pada saat h = 25 cm dan r = 0,5 cm adalah
= lim
x → −4 (2x + 8) 1 − 2x + 3 1,4π mm2/detik.
1
= – lim 6. Persamaan gradien garis singgung:
x → 2 1 − 2x + 3
1 m = f′(x) = –3x2 + 2ax
= – Misalkan gradien garis singgung kurva adalah m.
1 − 2 × (−4) + 3
1 1
1 Garis 9y – x = 3 mempunyai gradien m1 = 9 .
=– =–6
9+3
Gradien garis singgung di x = a tegak lurus garis
Jadi, lim
1 − 2x − 3
=–6.
1 9y – x = 3, maka m × m1 = –1.
x → −4 2x + 8 1
m × m1 = f′(a) × 9
(2x + 1)(4 − 3x) −6x 2 + 5x + 4
4. a. lim (2x − 1)(x + 2) = lim 1
x →∞
2
x →∞ 2x + 3x − 2 ⇔ –1 = (–3a2 + 2a2) × 9
−6x 2
+
5x
+
4 ⇔ –9 = –a2
x2 x2 x2
= lim 2 ⇔ a2 = 9
x →∞ 2x + 3x − 2
x2 x2 x2 ⇔ a=±3
−6 + +
5 4 Oleh karena a > 0, maka nilai a = 3.
x x2
= lim 3 2 Diperoleh absis titik singgung x = a = 3.
x →∞ 2 + −
x x2 Persamaan kurva menjadi f(x) = –x3 + 3x2 + 3
−6 + 0 + 0 −6 dan persamaan garis singgung menjadi m =
= = = –3
2+0−0 2
f′(x) = –3x2 + 6x.
(2x + 1)(4 − 3x)
Jadi, lim = –3. Ordinat titik singgung:
x →∞ (2x − 1)(x + 2)
y = f(a)
b. lim ( x 2 + 5x − x 2 − 2x ) = f(3)
x →∞
= –33 + 3 × 32 + 3
x 2 + 5x + x 2 − 2x
= lim ( x 2 + 5x − x 2 − 2x ) × = –27 + 27 + 3 = 3
x →∞ x 2 + 5x + x 2 − 2x
2 2 Diperoleh koordinat titik singgung T(3, 3).
(x + 5x) − (x − 2x)
= lim
x →∞ x 2 + 5x + x 2 − 2x

84 Ulangan Akhir Semester


Gradien garis singgung: ⇔ x – 30 = 0 atau x – 40 = 0
2
m = f′(3) = –3 × 3 + 6 × 3 ⇔ x = 30 atau x = 40
= –27 + 18 = –9 Diagram tanda B′(x) sebagai berikut.
Persamaan garis singgung kurva di titik T(3, 3)
dengan gradien m = –9: +++ ––– +++
y – yT = m(x – xT) 30 40
⇔ y – 3 = –9(x – 3) Maksimum Minimum

⇔ y – 3 = –9x + 27 Dari diagram tanda B′(x) di atas tampak bahwa


⇔ y = –9x + 30 fungsi B(x) mencapai minimum di x = 40.
Jadi, persamaan garis singgungnya y = –9x + 30. Biaya minimum:
B(40) = (403 – 105 × 402 + 3.600 × 40) × 10.000
7. Persamaan gradien garis singgung:
= (64.000 – 168.000 + 144.000) × 10.000
m = f′(x) = 3x2 + 6x = 40.000 × 10.000
Garis A: 9y + x = 1 ⇔ 9y = –x + 1 = 400.000.000
1 1
⇔ y=–9x+ 9 Jadi, biaya minimum proyek 400 juta rupiah.
1 9. a. Menentukan titik potong grafik dengan
Gradien garis A adalah mA = – 9 .
sumbu koordinat.
Garis normal di titik A sejajar garis A, maka gradien Grafik memotong sumbu X jika f(x) = 0.
1 f(x) = 0 ⇔ x4 – 2x3 = 0
garis normal mn = mA = – 9 .
⇔ x3(x – 2) = 0
Gradien garis singgung di titik A:
⇔ x3 = 0 atau x – 2 = 0
m=–m =–
1 1
=9 ⇔ x = 0 atau x=2
1
n (− 9 ) Jadi, grafik memotong sumbu X di titik (0, 0)
m = f′(xA) ⇔ 9 = 3xA2 + 6xA dan (2, 0).
Grafik memotong sumbu Y jika x = 0.
⇔ 3xA2 + 6xA – 9 = 0
x = 0 ⇔ f(0) = 04 – 2 × 03 = 0
⇔ 3(xA2 + 2xA – 3) = 0 Jadi, grafik memotong sumbu Y di titik (0, 0).
⇔ 3(xA + 3)(xA – 1) = 0
b. Menentukan titik stasioner dan jenisnya serta
⇔ 3(xA + 3) = 0 atau xA – 1 = 0 interval fungsi naik dan interval fungsi turun.
⇔ xA = –3 atau xA = 1 Fungsi f(x) mencapai stasioner jika f′(x) = 0.
Menentukan ordinat titik A. f′(x) = 4x3 – 6x2 = 0
Untuk x = –3, nilai f(–3) = (–3)3 + 3 × (–3)2 – 1 ⇔ 2x2(2x – 3) = 0
= –27 + 27 – 1 = –1 ⇔ 2x2(2x – 3) = 0
Untuk x = 1, nilai f(1)= 13 + 3 × 12 – 1 ⇔ x2 = 0 atau 2x – 3 = 0
=1+3–1=3 ⇔ x = 0 atau x= 2
3
Diperoleh koordinat titik A(–3, –1) atau A(1, 3).
Jadi, koordinat titik A(–3, –1) atau A(1, 3). Menentukan nilai stasioner.
Untuk x = 0, nilai f(0) = 04 – 2 · 03 = 0
8. Biaya proyek per hari:
3 3 3 3
b(x) = (x2 – 105x + 3.600) puluhan ribu Untuk x = 2 , nilai f( 2 ) = ( 2 )4 – 2( 2 )3
Biaya proyek x hari: 81 54
= 16 – 8
B(x) = xb(x)
= x(x2 – 105x + 3.600) 81
= 16 – 16 = – 16
108 27

= (x3 – 105x2 + 3.600x) puluhan ribu


Diagram tanda f′(x) sebagai berikut.
Fungsi B(x) mencapai stasioner jika B′(x) = 0
sehingga:
––– ––– +++
3x2 – 210x + 3.600 = 0
0 3
⇔ 3(x2 – 70x + 1.200) = 0 2
⇔ (x – 30)(x – 40) = 0 Minimum

Matematika Kelas XI Program IPS 85


Dari diagram tanda di atas dapat dilihat titik Karton yang digunakan untuk membuat kotak
3 27 tampak seperti pada gambar.
(0, 0) merupakan titik belok dan (2 , – 16 )
Misalkan tinggi kotak = t.
merupakan titik balik minimum.
Volume kotak = 32 cm3, maka:
c. Menentukan nilai fungsi pada ujung-ujung
x2t = 32
interval dan beberapa titik dalam interval.
32
Untuk x = –1, nilai f(–1) = (–1)4 – 2 × (–1)3 ⇔ t=
x2
= 1 – 2 × (–1) = 3 Luas karton yang digunakan:
Untuk x = 2, nilai f(2) = 24 – 2 × 23 L(x) = 4 × luas ABCD + luas DCFE
= 16 – 16 = 0 = 4xt + x2
Untuk x = 1, nilai f(1) = 14 – 2 × 13 = –1 ⎛ 32 ⎞
Jadi, koordinat titik-titik ujung interval (–1, 3) = 4x ⎜ ⎟ + x2
⎝ x2 ⎠
dan (2, 0), serta grafik melalui titik (1, –1). 128
= x2 + (terbukti)
d. Sketsa grafik sebagai berikut. x

Y b. Fungsi L(x) mencapai stasioner jika L′(x) = 0.


128
L(x) = x2 + = x2 + 128x–1
x
3 L′(x) = 0
128
⇔ 2x – =0
x2
128
⇔ 2x =
x2
⇔ x3 = 64
X ⇔ x= 3
64
–1 0 1 3 2
–1
2
⇔ x=4
Diagram tanda L′(x) sebagai berikut.
27
– 16
––– +++
4
10. a. Dari diagram tanda L′(x) terlihat bahwa fungsi
E F L(x) mencapai minimum di x = 4.
32
x Nilai x = 4 disubstitusikan ke t = diperoleh
x2
32
t= =2
D x C 42
t Jadi, ukuran kotak agar karton yang diguna-
A B
kan sesedikit mungkin yaitu panjang 4 cm,
lebar 4 cm, dan tinggi 2 cm.

86 Ulangan Akhir Semester

Anda mungkin juga menyukai