Anda di halaman 1dari 29

PERSIAPAN MATERI ASAS BAHASA JAWA a.

Sing dadi paraga utama saka wacan ing ndhuwur


SESUAI KISI-KISI yaiku Toba
b. Watak paraga utama yaiku sregep
1. Kata-kata sulit dalam teks Geguritan c. Latar panggonan yaiku danau/kali
Contoh: d. Alur yaiku maju
Pahlawanku
4. Ciri-ciri teks deskripsi
Pahlawanku 1. Jinise teks adhedhasar tujuan panulise:
Wutahing ludiramu a. dheskripsi
Nyiram Ibu Pertiwi b. narasi
Nadyan sang ibu c. eksposisi
Kudu muwun sedhih d. argumentasi
Karajang-rajang manahe e. persuasi
Karujit-rujit rasa pangrasane 2. Teks dheskripsi yaiku... .
 Teks kang ditulis kanthi tujuan ngandharake
Pahlawanku samubarang, jlentreh, njlimet, saengga sing maca
Mugya Gusti paring nugraha kaya-kaya ngamati, ngrasakake, ndeleng,
Semana gedhene bektimu ngrungokake, utawa ngalami dhewe.
Jiwa raga, bandha donya 3. Titikane (ciri-ciri) teks dheskripsi:
Tanpa sisa 1. Nggambarake samubarang kanthi cetha.
Amung siji pangajabmu 2. Njlentrehake samubarang kang nuduhake pakaryane
Merdika indriya.
3. Pamaca kaya-kaya ngrasakake, nyawang,
Tegese tembung: ngrungokake, lan ngalami dhewe kedadeane.
a. ludira : getih 4. Njlentrehake samubarang kanthi nuduhake wujud,
b. muwun : nangis warna, ukuran, rasa, ganda, lan kahanan liyane.
c. manahe : atine 5. Tuladha teks dheskripsi:
d. karajang-rajang : kairis-iris Sawah ing desaku isih jembar bawera. Galengan kang
e. karujit-rujit : sedhih, susah matesi kedhokan siji lan kedhokan liyane kaya klogete
ula naga. Sesawangane nyata katon endah sinawang
2. Isi teks Dialog mata. Tandurane ijo royo- royo. Kali-kali banyune isih
Contoh: megung tur bening. Kumricike banyu kang mili
nyandhung krikil-krikil cilik. Swarane keprungu kaya
Gatekno pacelathon ngisor iki! iringan musik. Saben dina para tani ngrasa ayem. Ngirit
Idris : "Wayah kenthang-kenthang kaya ngene kok serius kebo lan sapine saperlu nggaru lan mluku.
men, lagi ngapa ta, Ar?" 6. Tujuane wong sing nulis teks dheskripsi:
Arya : " Iki lho Dris, nggambar."  Tujuane ngandharake jlentreh, njlimet,
Idris : " Wo, tugas SBK kuwi?" samubarang, saengga sing maca kaya ngamati,
Arya :" Iya, kebeneran aku lagi nggambar pemandangan." ngrasakake, ndeleng, ngrungoake, utawa ngalami
Idris :" Lho, gambar wit-witane kok godhonge abang, dhewe.
kepriye kuwi, Ar?" 7. Teks dheskripsi njlentrehake saubarang kaya pakartine
Arya :" Lho apa ora entuk yen godong warna abang ?" panca ndriya. Terangna tegese!
Idris :" Entuke ya entuk, mung lumrahe godhong iku ijo,  Kanthi maca teks dheskripsi, pamaca kaya
apa maneh kembange werna kuning, mengko rak ngrasakake, nyawang, ngrungokake, lan ngalami
katon endah." keadaane dhewe.
Arya :" Karepku supaya beda karo kancane. Ning yen 8. Nemtokake idhe pokok teks dheskripsi
dakrasa bener kandhamu, Dris. Nuwun ya a. Sawah ing desaku isih jembar bawera. Galengan
panyaruwene." kang matesi kedhokan siji lan kedhokan liyane
Idris : " Iya, padha-padha, Ar." kaya klogete ula naga. Sesawangane nyata katon
endah sinawang mata. Tandurane ijo royo- royo.
Isine pacelathon ing dhuwur yaiku .... Kali-kali banyune isih megung tur bening.
Arya bisa nampa panyaruwene Idris murih apike Kumricike banyu kang mili nyandhung krikil-krikil
gambarane cilik. Swarane keprungu kaya iringan musik. Saben
dina para tani ngrasa ayem. Ngirit kebo lan sapine
3. Unsur intrinsik dalam cerita rakyat saperlu nggaru lan mluku.
Teks crita iku duwe unsur instrinsik, kaya ta: tema,  Idhe pokok: Sawah ing desaku isih jembar
paraga lan wewatakane, setting/latar panggonan, b. Kali ing desaku banyune isih alami tur resik.
swasana lan wektu, uga amanat utawa pitutur luhur. Ambane watara telung meteran. Bocah-bocah ciilik
Contoh: sing langen ora perlu samar. Ora ana uwuh kang
Wong sing jenenge Toba niku uripe sederhana ora kumambang. Gampeng saurute kali ditanduri suket
nduweni keluarga, sing ditindakake Toba mung ijo. Sisih kiwane kali sawah kang jembar.
mancing. Sawijining dina nalika mancing Toba entuk Tandurane pari jagung. Sisih tengene kali dalan
iwak gedhe. Nanging Toba kaget amarga iwak gedhe kang nyambung desaku lan tangga desa liyane.
mau dadi wong wadon kang ayu. Toba sing langsung Meh saben puluhan meter ana wot kanggo
tresna, nuli mutusake omah-omah. Wong wadon ayu nyabrang wong-wong kang perlu makarya
mau setuju. Pungkasane dheweke omah-omah lan menyang sawah. Sinawang pancen nyata katon
urip kanthi sederhana lan luwih lengkap nalikane endah.
dikaruniai putra kang jenenge Samosir.
1
 Idhe pokok: Kali ing desaku banyune isih
alami tur resik
c. Isih durung bisa daklalekake, sesawangan kang
endah ing sadawane Pesisir Parangtritis. Ombake
gedhe-gedhe kaya uber-uberan. Banyune bening.
Saambane panyawang mung ana wedhi rupane
putih. Ora ana kayu, wit-witan, apa dene watu kang
ngalang-alangi panyawang. Saka kadohan katon
gumuk-gumuk cilik. Sikilku krasa anyep amarga
kesempyok iline banyu segara. Nalika banyune
nyiprat nganti lambeku, rasane krasa asin
 Idhe pokok: Isih durung bisa daklalekake,
sesawangan kang endah ing sadawane
Pesisir Parangtritis
d. Blumbang ing mburi omahku pancen
nyengsemake. Kinupengan tetanduran maneka
werna sing padha lagi mekar kembange. Jerune
sakmeter seprapat. Ing njerone blumbang
dicemplungi wit enceng gondhok. Blumbang ing
mburi omah dianggo ngingu iwak grameh. Kajaba
ngiras kanggo pakan grameh, godhong enceng
gondhok kang ijo-ijo royo-royo kena kanggo
ngiyup iwak. Ngingu grameh pancen butuh wektu
suwe. Amarga saka kamurahane Gusti Kang
Murbeng Dumadi, asile uga kena dijagakake.
 Idhe pokok: Blumbang ing mburi omahku
pancen nyengsemake
9. Dheskripsi  Menehi gambaran samubarang marang
kang maca, nganti sing maca kaya ngrasakake,
nyawang, ngrungokake, lan ngalami dhewe. 5. Isi tembang dolanan
10. Narasi  njlentrehake saweneh kedadean manut Tembang dolanan terdapat banyak nilai dengan
urutan wektune makna tersirat, yakni berisi pesan moral yang penting
11. Eksposisi  Nerangake saweneh kegiatan kanthi bagi anak-anak untuk memiliki sifat yang baik,
runtut lan jelas, nganti sing maca kaya ngalami tenan. mengutamakan kebersamaan, tidak sombong, tidak
12. Argumentasi  Njlentrehake saweneh bab kanthi malas, rukun terhadap sesama, dan senang membantu
bukti-bukti kang kuwat, nganti kang maca melu orang lain.
mbenerake lan yakin marang bab kasebut.
13. Persuasi  Njlentrehake saweneh bab kanthi cetha,
nganti wong liya percaya lan manut marang isine.

Lagu Ilir-ilir apabila diterjemahkan dalam bahasa


Indonesia, akan bermakna seperti ini:

Ayo, bangun! Ayo, bangun! Tanaman akhirnya


bersemi
Hijau sangat cantik seperti pengantin baru
Hei, anak gembala! Panjatlah pohon belimbing itu
Meski licin dan susah, tetaplah kau panjat untuk
membasuh bajumu
Bajumu, bajumu! Terkoyak-koyak di area samping
Jahit dan benahilah! Untuk berkunjung nanti sore
Mumpung bulan sinarnya terang dan banyak waktu
luang
Bersoraklah dengan berteriak Iya!

Berdasarkan arti beberapa kalimat dari lagu Lir-ilir,


dapat dimaknai bahwa meskipun hidup penuh
tantangan dan beban yang berat, baiknya tetap harus
dihadapi dan dikerjakan.

2
Artinya dalam terjemahan Bahasa Indonesia:

Buah kedondong atau salak, duku kecil-kecil


Naik delman atau naik becak, jalan pelan-pelan.
Artinya dalam terjemahan bahasa Indonesia:
Lagu di atas mengajarkan pentingnya untuk memiliki
Berkuda, berkuda, kudanya tinggi besar sikap mandiri dan tidak bergantung dengan bantuan
Yang naik Tuan Bei, mengiring para menteri orang lain secara terus menerus.
Jeg-jeg non, jeg-jeg-gung, prok-prok melewati jalan
Suara gedebuk krincing-krincing, prok prok gedebug 6. Sandhangan aksara jawa
jedher. Sandangan merupakan simbol tambahan yang
digunakan untuk menuliskan huruf vokal.
Lagu Jaranan mengajarkan nilai untuk hormat
terhadap atasan atau seseorang yang kedudukannya
lebih tinggi daripada kita. Selain itu, terdapat makna
tersirat kebersamaan, bahwa orang dengan kedudukan
apapun saling membutuhkan satu sama lain. Seperti
atasan yang membutuhkan bawahannya, begitu juga
sebaliknya.

Artinya dalam terjemahan Bahasa Indonesia:

Menthok, menthok, sini kuberitahu nasehat


Perilakumu memalukan
Jangan cuma diam, duduk, dan di kandang saja
Hobinya mendengkur dan tidak bekerja
Menthok, menthok, caramu berjalan sambil
menggoyangkan pantat
Membuat orang tertawa.

Tembang dolanan anak berjudul Menthok-menthok


mengandung nilai pentingnya sikap rendah hati dan
introspeksi diri. Jangan bermalas-malasan dan harus
berusaha.

Artinya dalam terjemahan Bahasa Indonesia:

Kepala botak macam pacul, cul! Dasar sombong


Membawa bakul, kul! Dengan gaya yang sombong 7. Tembung lingga dari kata berimbuhan
Bakulnya jatuh, nasinya tumpah di jalan.

Lagu Gundul-gundul memberikan ajaran bahwa


menjadi sombong dan keras kepala adalah bentuk
sikap yang tidak baik. Apabila terlalu sombong, maka
rawan dengan kegagalan.

3
- pedhang + (-in-) = pinedhang "dipedhang"
- sapu + (-in-) = sinapu "disapu"

3. Seselan -er- lan -el-


seselan -er-, lan -el- biasane malih dadi -r-, lan -l-, seselan
iki gunggunge mung winates, amarga ora kabeh tembung
bisa diseseli -er- lan -el-.
tuladha:
- kelip + (-er-) = kerelip = krelip
- jerit + (-el-) = jelerit = jlerit

8. Jenis teks narasi dan deskripsi dari sebuah


paragraf

Teks narasi:

Ing Desa Dhadhapan ana mbak randha, mula katelah


Mbok Randha Dhadhapan. Mbok Randha duwe anak
wedok telu sing kesuwur ayu. Sing mbarep katelah
Kleting Abang, sing nomer loro jenenge Kleting Ijo,
dene sing wuragil Kleting Kuning. Embuh apa sebabe
Mbok Randha iku ora seneng karo anake sing
wuragil. Beda karo mbakyu-mbakyune sing dipepaki
sandhangan apik-apik. Dene Kleting Kuning
diwenehi turahan wae. Ewa semana Kleting Kuning
nurut bae apa ngendikane Ibune.
Seselan um, in, el, er
Telat Sekolah
Seselan utawa sisipan (infiks) yaiku wuwuhan kang
Minggu bengi, aku dolan nonton konser musik ing
manggone ana ing tengahe tembung.
alun-alun karo kanca-kancaku cah papat, Dono, Joko,
Seselan ing basa Jawa ana papt yaiku: um, in, er, el.
Andi lan Mardi. Konsere lekas jam wolu rampung
1. Seselan -um-
jam 10. Aku lan kanca-kanca lunjak-lunjak saking
seselan -um- yen diseselake ing tembung lingga kang
senenge ngrongokane swarane musik band sing lagi
diwiwiti aksara p dadi k.
nyanyi ing ndhuwur panggung. Kesel ora tak rasakne.
tuladha:
Pokoke seneng. Jam sepuluh, konsere wis bubar.
- panggang + (-um-) = pumanggang = kumanggang =
kemanggang
Aku lan kanca-kanca banjur leren mangan ing warung
- pinter + (-um-) = puminter = kuminter = keminter
karo ngobrol-ngobrol. Ora krasa wis jam rolas bengi.
seselan -um- yen diseselake ing tembung lingga kang
Walah wis kewengen. Aku lali yen mau pamit karo
diwiwiti aksara b malih dadi g.
ibu, mulih omah jam sewelas. Nanging iki wis telat
tuladha:
sak jam. Durung mlakune. Bisa luwih iki. Mbuh piye
- bagus + (-um-) = bumagus = gumagus = gemagus
mengko dadine yen aku wis tekan ngomah. Mungkin
- bakar + (-um-) = bumakar = gumakar = gemakar
ibu bakal muring-muring jalaran aku mulih
seselan -um- biasane owah dadi -em
kewengen.
2. Seselan -in-
seselan -in- uga diarani tanggap na, jalaran tembung
Tekan ngomah, bener apa sing tak khawatirke mau.
lingga kang seselan -in-, mesthi malah dadi tembung
Ibuku nesu lan nyeneni aku. Suwe banget aku
kriya, yaiku kriya tanggap. Dadi pada karo ater-ater di-.
diseneni lan diceramahi. Aku mung bisa meneng ora
tuladha:
4
bisa mbantah. Iki pancen salahku. Apa maneh isuke liontin, lan diawetake kanggo dipamerake isih akeh
aku kudu mlebu sekolah. Aku banjur kelingan, aku banget nganti saiki. Penyu minangka spesies sing wis
ana PR matematika sing durung tak garap. Mlebu urip ing bumi nganti mayuta-yuta taun lan bisa urip
kamar, aku langsung lungguh ing kursi, mbukak buku nganti saiki.
nggarap PR. Sakwise rampung nggarap PR, rasane Penyu nglampahi akeh wektu ing segara nanging
ngantuk banget. induke bakal ndharat nalika wayahe ngendhog. Penyu
nduweni sepasang sikil ngarep kanthi wujud sikil
Apa maneh, pelajaran matematika angel banget. Aku dayung sing menehi ketangkasan kanggo nglangi ing
lagi rampung jam loro bengi. PR wis rampung, kesel banyu. Awake dewe kabeh wajib njogo kelestarian
awakku lan ngantuk mripatku. Aku nglemah ana ing penyu.
kasur. Mripatku wis kriyip-kriyip ora kuwat melek
maneh. Wisata Gunung Srandil

Dhog...dhog...dhog…. Objek wisata Gunung Srandil klebu ing wilayah


kabupaten Cilacap, Jawa Tengah. Papane ing
Swara iku banter banget. Mripatku isih abot rasane padesan, diubengi pesawahan. Senajan disebut
arep melek. Nanging swara iku aku kenal banget. Iku gunung, nanging papane ora pati dhuwur. Mung
swarane ibuku. Ibu njeluki aku, ngongkon tangi. Tak wujud gundhukan watu gedhe. Kira-kira dhuwure
bukak HP ku, tak delok jam, wadhuh…. Wis jam 7 mung 50 meter. Gedhene gundhukan mawa dhiameter
esuk. Telat aku. Maneh, aku diseneni ibuku merga 100 meteran. Watu kasebut bunder kepleng, kaya
tangi kawanen lan telat sekolah. Ing sekolah, aku golong gilig.
kena hukuman ora oleh melu pelajaran pertama.
9. Peristiwa faktual (unsur-unsur pembangun
Preinan Ing Borobudur berita/5W+1H)

Dina preian wingi aku lunga menyang Borobudur


karo Ibu, Bapak lan adik adikku. Borobudur rame BASA INDONESIA BASA JAWA
banget, tapi kabeh pada manut karo aturan protokol 1.      Penggunaan kata tanya: Nganggo tembung pitakon
kesehatan. Aku uga dipeseni Ibu tansah nggawa hand a.       apa, :
sanitizer lan masker cadangan. Pokoke masker tetep b.      siapa, apa (menapa),
dinggo terus nalika ing Borobudur. Aku uga dipeseni c.       di mana, sapa (sinten),
Ibu tansah nggawa hand sanitizer lan masker d.      bagaimana, ing ngendi (wonten
cadangan. Pokoke masker tetep dinggo terus nalika e.       mengapa, pundi),
ing Borobudur. f.       mana, kepriye (kepripun,
g.      di mana, kadospundi,) ,
Teks dheskripsi: h.      ke mana, geneya  (yagene, kena
        dari mana, apa, kenging menapa),  
Meja kang ditukokake bapak kanggo aku minangka         dari apa, endi, pundi, ingkang
bebungah kanggo hadhiah ambal warsa wis tumeka. k.      dari siapa, pundi,
Meja iku digawe saka kayu jati. Meja iku dhuwure         dengan apa, ing ngendi,
kurang luwih 75 cm ambane watara 50 cm dene m.    dengan  siapa, menyang endi, dhateng
dawane 1,5 meter. Meja rupa coklat nom iki katon n.      untuk siapa, pundi,
cocok banget ing ruang belajarku kang rada peteng. o.      berapa saka ngendi, saking
Meja iki ana rong lemari, sing 1 sisih kiwa lan kang p.      kapan, pundi,
sijine sisih tengen. Kanthi anane panyangga sikilan q.      kapan, saka apa, saking menapa
ndadekake meja iki nyaman kanggo sinau. saka sapa, saking sinten,
nganggo apa, ngangge
Penyu menapa, ngagem
menapa,
Penyu Penyu minangka salah sawijine fauna laut karo sapa, kaliyan sinten
sing urip ing pulo kabeh samodra ing donya. Ing kanggo sapa, kangge
donya, ana 7 spesies penyu, 6 ing antarane ana ing sinten, kagem sinten
Indonesia. Penyu diklasifikasikake mbebayani kanthi pira, pinten
kritis. kapan, dhek kapan, kala
Jenis penyu sing ana ing Indonesia, yaiku penyu menapa,
hijau, penyu sisik, penyu belimbing, penyu pipih, lan besuk kapan, benjang
penyu tempayan. Penyu belimbing minangka paling menapa
gedhe, kanthi ukuran dawa awak 2,7 meter lan bobot
600-900 kilogram. Dene penyu paling cilik minangka
penyu lekang, kanthi bobot 50 kilogram. Contoh : Conto :
Penyu umume migrasi jarak sing adoh ing wektu Mempertanyakan Nakokake barang.
sing ora suwe. Jarak 3.000 kilometer bisa katempuh barang . Apa sing kokgawa kuwi ?
sajrone 58-73 dina. Kabeh jenis penyu laut ing negeri Apa yang kaubawa itu ? (ng)
iki dilindhungi miturut Peraturan Pemerintah Nomor Apa sing penjenengan asta
7 tahun 1999 babagan Pengawetan Jenis Tumbuhan kuwi ? (ng al)
dan Satwa. Menapa ingkang
Uwong ora tanggung jawab mburu penyu kanggo sampeyan bekta menika?
njupuk carapace lan nggawe aksesoris kayata gelang, (k)
5
Menapa ingkang ngendi?
panjenenga asta menika ? Barang menika
(k al) asalipun saking pundi?

Mempertanyakan orang. Nakokake wong. Mempertanyakan bahan Nakokake asal barang


Siapa yang  datang  itu ? Sapa sing teka kae ? baku barang: dari apa digawe saka apa
Sapa sing rawuh kae ? Kue ini terbuat dari apa? Jajan ini digawe saka
Sinten ingkang dhateng Dari apakah kue ini apa?
menika ? dibuat? Semen iku digawe saka
Sinten ingkang rawuh apa?
menika ? Jajan menika
dipundamel saking
Mempertanyakan orang Nakokake wong (jenenge menapa?
(nama orang). wong).
Siapa namamu ? Sapa jenengmu? Mempertanyakan asal Nakokake asal barang
Siapa nama anda? Sinten nami  sampeyan ? milik: dari siapa darbe : saka sapa.
Sinten asma panjenengan? Dari siapa engkau Saka sapa kowe oleh
Pinaringan asma sinten ? mendapat buku ini? buku iki?
Ingkang asma sinten? Saking sinten sampeyan
Asmanipun sinten? angsal buku menika?
Sapa asmane? Saking
sinten panjenengan
Mempertanyakan Nakokake pilihan. pikantuk buku menika?
pilihan. Endi sing arep kokgawa?
Mana yang akan engkau Endi sing arep Mempertanyakan alat: Nakokake piranti.
bawa? panjenengan asta? dengan apa Nganggo apa kowe
Mana yang akan kamu Pundi ingkang badhe Dengan apa kamu mbukak lawang iki?
bawa? sampeyan bekta? membuka pintu ini? Ngagem apa panjenengan
Pundi ingkang badhe mbukak lawang iki?
panjenengan asta? Ngangge
menapa  sampeyan
Mempertanyakan Nakokake panggonan. mbikak lawang menika?
tempat. Ana ngendi kowe tuku Ngagem
Di mana engkau membeli buku iki ? menapa panjenengan
buku ini? Ana ngendi panjenengan mbikak kori menika?
Di mana anda membeli mundhut buku iki ? Mempertanyakan yang Nakokake sapa sing melu
buku ini? Wonten pundi sampeyan ikut serta: dengan siapa. .
Di mana bapak membeli tumbas buku menika ? Dengan siapa kamu pergi Karo sapa  kowe lunga
buku ini? Wonten ke pasar? menyang pasar.
pundi panjenengan Karo sapa panjenenengan
mundhut buku menika? tindak menyang pasar?
Wonten pundi bapak Kaliyan sinten sampeyan
mundhut buku menika ? kesah dhateng peken?
Kaliyan
Mempertanyakan Nakokake papan sinten panjenengan tindak
arah/tempat yang dituju. panggonan sing arep dhateng peken?
Engkau pergi ke mana? diparani/dituju. Mempertanyakan orang Nakokake wong kang
Kamu pergi ke mana? Kowe  lunga  menyang yang dituju: untuk dituju (dikarepake).
Anda pergi ke mana? endi? siapa. Kanggo sapa kowe
Panjenengan  tindak Untuk siapa kamu nyambut gawe abot rina
ngendi? bekerja keras siang dan wengi?
Sampeyan kesah dhateng malam? Kanggo sapa panjenengan
pundi? nyambut gawe abot rina
Panjenengan tindak wengi?
pundi? Kangge sinten sampeyan
nyambut damel awrat
Mempertanyakan Nakokake papan rinten dalu?
tempat asal, arah dari panggonan asal , utawa Kagem
suatu, suatu tempat. barang darbe. sinten panjenengan ngasta
Dia berasal dari mana? Dheweke asli saka pedamelan awrat rinten
ngendi? dalu?
Barang itu berasal dari Piyambakipun asli saking Mempertanyakan Nakokake cacah.
mana? pundi? jumlah: berapa Pira  cacahe dhuwit sing
Panjenengane asli saka Berapa jumlah uang yang kokduweni?
ngendi. kau punya? Pira cacahe
dhuwit  kagungan
Barang iku asale saka panjenengan?
6
Pinten cacahipun arta ora rawuh ing dina Selasa?
gadhahan sampeyan? Kenging
Pinten cacahipun arta menapa sampeyan boten
kagungan panjenengan? dhateng ing dinten Selasa?
Kenging
Mempertanyakan Nakokake wektu menapa panjenengan
waktu. (wayah). boten rawuh ing dinten
Kapan engkau pulang ke Kapan kowe mulih Selasa?
Jakarta? menyang Jakarta? Bagaimana kondisi Kepriye kahanane wong –
Kapan kamu pulang ke Kapan panjenengan pengungsi lumpur wong kang ngungsi  saka
Jakarta? kondur menyang Jakarta? Lapindo saat ini? endhut Lapindo ing wektu
Kapan anda pulang ke iki ? (Ngoko)
Jakarta? Yen sing ditakokake Kadospundi
Kapan bapak pulang ke wektu sing arep dilakoni kawontenanipun tiyang-
Jakarta? nganggo tembung : tiyang ingkang
besuk, benjing, benjang. ngungsi  saking  endhut
(lendhut) Lapindo wekdal
Benjang (benjing) samenika ?(Krama)
menapa sampeyan mantuk
dhateng Jakarta? 2. Penggunaan kata bukan Ukara ing basa Jawa ora
Benjang (benjing) atau tidak ana sing memper utawa
menapa panjenengan Contoh : sing padha.
kondur dhateng Jakarta? Bukankah ini tas yang
Benjang (benjing) kamu bawa?
menapa bapak kondur Ini hasil
dhateng Jakarta? ulanganmu, bukan?
Mempertanyakan Yen sing ditakokake Tidakkah dia merasa
waktu. wektu sing wis dilakoni aneh dengan sikapmu?
Kapan kamu  tiba di sini? lumrahe nganggo
Kapan anda  tiba di sini? tembung : Dhek kapan,
Kapan bapak  tiba di sini? kala menapa. 3. Penggunaan klitika - Ukara ing basa Jawa ora
Kapan kowe teka ing kah pada predikat kalimat ana sing memper utawa
kene? yang diubah susunannya padha.
Dhek kapan kowe teka SP-PS
ing kene? Contoh :
Kapan panjenengan 1.a. Ia lulus tahun ini.
rawuh ana kene?    b. Luluskah ia tahun ini?
Dhek kapan panjenengan 2.a. Ia sudah pulang?
rawuh ana (ing)kene?    b. Sudah pulangkah ia?
Kala menapa sampeyan
dhateng wonten (ing) 4. Penggunaan intonasi Lagu ing wanda
ngriki? naik pada suku kata akhir pungkasaning ukara
Kala  Contoh : munggah (nyengek).
menapa panjenengan  - Ayahnya terlibat Conto:
rawuh wonten ing ngriki? perampokan . Bapake katut melu
Mempertanyakan Nakokake kahanan  - Ayahnya terlibat ngrampok.
keadaan atau suatu cara. utawa sawijining cara perampokan? Bapake katut melu
Bapaimana cara kamu utawa patrap. ngrampok?
membuat tahu? Kepriye carane kowe  - Dia pergi ke luar negeri.
Bagaimana cara anda nggawe tahu?  - Dia pergi ke luar Bapakipun katut tumut
membuat tahu? Kepriye carane negeri ? ngrampok.
panjenengan ngasta tahu? Bapakipun katut tumut
Kepripun caranipun ngrampok?
sampeyan ndamel tahu?
Kadospundi caranipun Dheweke lunga menyang
penjenengan ngasta tahu? manca Negara.
Dheweke lunga menyang
Mempertanyakan sebab. Nakokake sebab. manca Negara?
Mengapa kamu tidak Geneya kowe ora teka ing
datang pada hari Selasa? dina Selasa? Piyambakipun kesah
Mengapa engkau tidak Yagene kowe ora teka ing dhateng manca negari.
datang pada hari Selasa? dina Selasa? Piyambakipun kesah
Kena apa kowe ora teka dhateng manca negari?
ing dina Selasa?
Geneya panjenengan ora Panjenenganipun tindak
rawuh ing dina Selasa? dhateng manca negari.
Kena apa panjenengan Panjenenganipun tindak
7
dhateng manca negari? • Jembar Segarane (luas samuderanya): Gampang
menehi pangapura marang liyane (mudah
10. Makna/arti tembung entar memaafkan).
PENGERTIAN, FUNGSI, DAN CONTOH
TEMBUNG ENTAR 1. Abang-abang lambe, tegese mung lelamisan,
DALAM KAWRUH BAHASA JAWA ethok-ethok ora tenanan.
2. Abang dluwang, tegese putih/pucet banget
1. Tembung entar merupakan salah satu ragam 3. Abang raine, tegese kewirangan, kisinan.
bahasa Jawa yang dipakai dalam karya sastra maupun 4. Abot kapuk, tegese entheng banget.
dalam percakapan sehari-hari. Tembung entar terdiri 5. Adol bagus, tegese mamerakake baguse.
dari dua kata, yakni "tembung" yang artinya kata dan 6. Adol ayu, tegese mamerake ayune.
"entar" yang berarti meminjam. 7. Adus kringet, tegese nyambut gawe abot,
nyambut gawe mempeng.
2. Dengan demikian tembung entar adalah tembung 8. Ala jenenge, tegese ora dipercaya wong liya.
silihan, tembung kang ora kena ditegesi mung 9. Alus tembunge, tegese omongane kepenak
sawantahe bae, dadi tegese ora salugune. Tembung dirungokake.
entar yaitu kata pinjaman, kata yang artinya bukan 10. Atine ana wulune, tegese duwe kekarepan ala,
sebenarnya. drengi srei.
11. Bau suku, tegese tenaga, abdine.
3. Kata pinjaman di sini maksudnya adalah 12. Mbukak wadi, tegese ngandhakake wewadining
penyusunan suatu kalimat dengan ‘meminjam’ kata- liyan.
kata yang sebenarnya tidak pas. Misalnya "adus" atau 13. Mbuwang tilas, tegese nutupi tumindake sing ora
mandi seharusnya digunakan pada kalimat seperti becik.
"adus banyu kolam" atau mandi air kolam. Namun 14. Cegah elek, tegese sarana kanggo supaya betah
dalam tembung entar kata tersebut bisa dipadukan melek
dengan "kringet" menjadi “adus kringet” atau mandi 15. Cagak urip, tegese sarana kanggo nyukupi
keringat. kabutuhan urip.
16. Cepak rejekine, tegese gampang anggone golek
4. Tembung entar serupa dengan kata kiasan dalam rejeki.
bahasa Indonesia. Itulah mengapa tembung entar 17. Cilik atine, tegese tansah ngandhut kuwatir,
tidak bisa diartikan secara lugas. sumelang.
18. Cupet nalare, tegese ora bisa mikir.
5. Fungsi Tembung Entar 19. Dadi gawe, tegese tansah ngrepotake wong liya.
Kata kiasan digunakan untuk memberikan makna 20. Dawa tangane, tegese seneng njupuk darbeking
lebih dan penekanan pada hal yang disampaikan. liyan, seneng colong jupuk.
Selain itu, kaidah kebahasaan juga mencerminkan 21. Ndhedher kabecikan, tegese tumindak becik
kebudayaan dari masyarakat penuturnya. marang wong liya
Masyarakat Jawa banyak menggunakan kata kiasan 22. Dhuwur pangkate, tegese dadi panguwasa.
karena karakter mereka yang sangat menjunjung 23. Entek atine, tegese kuwatir banget, keweden
tinggi ewuh pakewuh atau sikap sungkan. Mereka banget.
menggunakan kata kiasan untuk menyampaikan 24. Entheng tangane, tegese seneng milara,
pesan agar menghindari rasa segan. cengkiling.
25. Enthengan tangane, tegese seneng nyambut
6. Contoh Tembung Entar gawe, seneng nulung wong liya.
• Abang kupinge (merah kupingnya) = nesu banget 26. Gedhe atine, tegese ora gampang sumelang,
(sangat marah) tatag.
• Cupet atine (sempit hatinya): gampang nesu 27. Gedhe endhase, tegese gumedhe, sumangkean
(mudah marah) 28. Gedhe omonge, tegese umuk, seneng
• Dawa tangane (panjang tangan): seneng nyolong ngumukake deduweke.
jupuk (suka mencuri) 29. Nggedhekake puluk, tegese ora prihatin, akeh
• Gedhe omonge (besar omongannya): umuk ora mangane ora prihatin.
ana nyatane (congkak namun tidak sesuai realita) 30. Nggegem tangan, tegese ora gelem tandang
• Lunyu ilate (licin lidahnya): guneme mencla- gawe, keset ora gelem nyambut gawe.
mencle (omongannya tidak dapat dipegang sama 31. Golek urip, tegese nyambut gawe kanggo
sekali/tidak dapat dipercaya) nyukupi urip
• Lambe tipis (bibir tipis): ceriwis/akeh omonge 32. Idu geni, tegese kabeh guneme kudu bisa
(banyak omong) ditindakake utawa kudu bisa klakon.
• Kandel kupinge (telinganya tebal): ora nggugu 33. Jembar dhadhane, tegese sabar banget.
pitutur (sulit diberi tahu) 34. Jembar kawruhe, tegese akeh kawruhe, akeh
• Kethul pikirane (tumpul pikirannya): bodho (tidak ngelmune.
pintar/bodoh) 35. Jembar segarane, tegese sugih pangapura.
• Rai gedheg (muka tembok (bambu)): ora duwe 36. Kandel kulite, tegese ora bisa ngrasakake,
isin (tidak tahu malu) degdaya, ampuh, sekti.
• Udan tangis (hujan tangis): akeh sing nangis 37. Kembang lambe, tegese tansah dadi pocapane
(banyak yang bersedih). liyan, tansah dadi gunemane liyan.
• Ngemut driji (menjilat jari): ora oleh apa-apa 38. Kulak warta, tegese golek kabar.
(tidak mendapat apa-apa) 39. Kuwat drajad, tegese cocok dadi panguwasa,
cocok dadi pemimpin.
8
40. Lambe tipis, tegese akeh omonge, criwis.
41. Landhep dhengkul, tegese bodho banget. Tembung Entar diawali Huruf A
42. Landhep pikire, tegese pinter. Abang kupinge yaiku nesu. Abang artinya merah dan
43. Lara ati, tegese serik, lara atine. kuping adalah telinga yang berarti marah.
44. Lara ayu, tegese lara cacar. Abang-abang Lambe yaiku lamis, ora temenan.
45. Lobok atine, tegese sabar banget. Memberikan harapan palsu hanya asal bicara.
46. Lumah tangan, tegese ora gelem cawe-cawe, ora Abot sanggane yaiku rekasa. Sudah susah payah
gelem nandangi. tetapi hasil yang minim atau arti lain sesuatu yang
47. Lunyu ilate, tegese guneme mencla-mencle. sulit/berat.
48. Manis tembunge, tegese omongane gawe seneng. Adol Bagus (Ayu) yaiku pamer bagus (Ayu). Hanya
49. Mata dhuwiten, tegese petung banget marang mengandalkan wajah yang cakep dan cantik.
dhuwit. Adol gawe yaiku ngatonake gaweyane. Adol adalah
50. Mateng kawruhe, tegese pinter, sekolahe dhuwur jual dan gawe adalah bekerja.
51. Mati sandhang pangane, tegese ora ana dalan Adol kringet yaiku nyambut gawe kasar. Bekerja
kanggo golek sandhang pangan/ panguripan. kasar/berat
52. Mati ilate, tegese ora bisa ngrasakake enake Adol kewanen yaiku nduduhake kekendelane.
panganan. Menunjukan atau mengandalkan keberaniannya.
53. Meres kringet, tegese nyambut gawe kanthi Adol prungon yaiku golek kabar. Mencari kabar.
mempeng. Adol sendhe yaiku adol barang menyang gadhen.
54. Mogel ilate, tegese seneng mangan enak. Menjual barang dengan metode penggadaian.
55. Nandur kabecikan, tegese tumindak becik, gawe Adol sengung (umuk) yaiku kakean umuk ora ana
becik. isine. Kebanyakan sombong ternyata tidak ada apa-
56. Ngangsu kawruh, tegese sekolah, maguru, apanya.
mondhok ing pesantren. Adus eluh yaiku susah banget. Sangat sulit.
57. Ngatonake siyunge, tegese nuduhake Akeh sandhungane yaiku akeh alangan. Banyaka
panguwasane, nuduhake wanine. rintangan yang dijalani.
58. Ngatonake dhadhane, tegese umuk, sesumbar, Ala kadhutane yaiku ala watake. Pikiran yang
pamer. licik/jahat.
59. Ngendhaleni hawa nafsu, tegese nyegah Alus tembunge yaiku tembunge kepenak. Berbicara
kekarepan ala. yang halus sopan dan tidak kasar neka didengar.
60. Nggedhekake puluk, tegese kurang prihatin, Amba jangkahe yaiku akeh ihtiyare. Banyak/luas
seneng mangan enak. yang dapat dicapai.
61. Nyolok mata, tegese tumindak sing ora prayoga Angon ulat ngumbar tangan yaiku golek limpe
ing sangarepe bojone, tumindak ala kanthi anggone maling. Mencari kelengahan/kelalaian
terang-terangan. pencuri/penjahat.
62. Oleh wirang, tegese kisinan, kewirangan. Asor budine yaiku atine ala. Atine ala adalah Hati
63. Ora duwe ati, tegese wedi, kuwatir banget. yang jahat.
64. Padhang pikire, tegese seneng. Ati dhondhong yaiku ati ala. Biji buah kedongdong
65. Padhang ulate, tegese sumeh, grapyak. adalah berserabut diumpamakan hati yang busuk.
66. Panas atine, tegese nesu banget. Ati kethul yaiku ora bisa mikir. Tidak bisa mikir.
67. Papan kiwa, tegese papan ora adhakan, ora Atine momot yaiku sabar banget. Orang yang berhati
ketengan kambah wong. sabar.
68. Pedhes tembunge, tegese guneme gawe serik. Atine ana wulune yaiku atine ora apik drengki.
69. Peteng atine, pikire, tegese susah, sedhih. Mempunyai hati yang tidak baik.
70. Rai gedheg, tegese ora duwe isin. Atine pingget yaiku lara atine, serik. Sakit hati
71. Rupak raine, tegese cuketan. kecewa.
72. Rupak jagade, tegese judheg, ora bisa lunga- Adus kringet yaiku olehe nyambut gawe rekasa
lunga. banget. Mendapatkan pekerjaan yang sangat berat.
73. Sepi kawruhe, tegese bodho.
74. Sepi ing pamrih, tegese ora duwe pamrih, ora Tembung Entar Huruf B
duwe melik. Bau tengen yaiku wong sing bisa diendelake. Orang
75. Sesak dhadhane, tegese mangkel, serik banget. yang bisa diandalkan.
76. Tadhah udan, tegese lirangan gedhang sing Bening atine yaiku sumeh. Sumeh artinya murah
ndhuwur dhewe, sawah ditanduri pari mung senyum kepada semua orang tidak cuek.
musim udan. MBukak wadi yaiku ngandhakake wadi.
77. Tatu atine, tegese serik banget. Ndandhakake Wadi artinya menceritakan rahasia
78. Tipis lambene, tegese seneng nyatur eleking orang lain.
wong liya, criwis. MBuwang tilas yaiku nutupi tumindak ala. Nutupi
79. Thukul pikire, tegese akeh akale. tumindak ala artinya menutupi tindakan yang
80. Thukul turune, tegese duwe turun, duwe anak. jahat/jelek.
81. Udan tangis, tegese akeh sing padha nangis. MBalang liring yaiku nglirik. Melirik.
82. Ulate peteng, tegese nesu. Tembung Entar Huruf C
83. Utang nyawa, utang pati, tegese gawe pepati Cagak lek yaiku sarana betah melek. Betah melek
84. Utang wirang, tegese gawe wirange wong liya. artinya kuat untuk bergadang.
85. Weteng karet, weteng kadhut, tegese akeh Cangkem gatel yaiku seneng ngrasani. Seneng
pangane, akeh tadhahe. ngrasani artinya suka gosip/membicarakan kejelekan
86. Wedi getih, tegese jirih. orang lain.
87. Wedi kangelan, tegese ora gelem rekasa, kesed.
9
Cendhak umure yaiku gelis mati. Chendak adalah Gilig tekade yaiku tekade wis mateng artinya sudah
pendek jadi umur yang pendek. mempunyai tekad dan tidak mundur.
Cepak jatuhkramane yaiku cepet oleh jodho. Cepat Nggilut kawruh yaiku ngudi kawruh kanthi mempeng
dapet jodoh sampai nikah. artinya dengan penuh semangat mencari ilmu.
Cepak rejekine yaiku gampang golek pangan. Artinya Golek ayu yaiku ngudi supaya uripe slamet artinya
mudah mendapatkan rejeki. berusaha supaya hidup selamat.
Cilik atine yaiku jirih. Jirih artinya mempunyai sifat
penakut. Tembung Entar Huruf I
Cupet atine yaiku gampang nesu. Gampang nesu Idu geni yaiku omongane mandi artinya apa yang
artinya mudah marah. dikatakan manjur/terjadi.
Cupet budine yaiku ora bisa mbudidaya. Tidak bisa Ilang klilipe yaiku ilang mungsuhe artinya sudah
membudidaya. hilang atau tidak ada musuh
Cupet lelakone yaiku gegayuhane ora kaleksanan.
Gegayuhane ora kaleksanaan artinya cita-cita yang Tembung Entar Huruf J
tidak tercapai/tidak terlaksana. Jembar dhadhane artine sabar, sugi pangapura artinya
Cupet nalare yaiku ora bisa mikir dawa. Cupet nalara orang sabar dan mudah memaafkan.
artinya tidak bisa berpikir yang panjang. Jembar kawruhe artine pinter artinya orang yang
Cupet pengandel yaiku ora percaya. Cupet pengandel pintar wawasan luas.
atinya tidak percaya. Jembar kubure artine mlebu swarga artinya masuk
surga.
Tembung Entar Huruf D Jembar polatane artine sumeh artinya mudah senyum
Dawa tangane yaiku clemer. Clemer artinya suka kepada orang.
mencuri kiasa bahasa indonesia adalah panjang Jembar segarane artine gampang menehi pangapura
tangan. artinya mudah memaafkan kesalahan orang lain.
Dawa ususe yaiku sabar banget. Dawa panjang usus Tembung Entar Huruf K
adalah usus. Orang yang sabar sekali. Kakehan tangan artine kakehan sing tandang gawe
Ndhedher kautaman yaiku nandur kebecikan. artinya kebanyakan yang mengerjakan sesuatu.
Melakukan kebaikan Kaku atine artine angel diripuk, dikandhani angel
Dhuwur atine yaiku gumedhe. artinya bisa sombong, artinya sulit diberi masukan/nasehat.
merasa berlebih. Kandel kupinge artine ora nggugu pitutur artinya sulit
Dhuwur pangkate yaiku sugih panguwasa. Artinya diberi tahu.
orang yang berkurasa atau pangkat yang tinggi, Kasar tembunge artine tembunge sarwa saru artinya
mempunyai kekuasan kata-katanya kasar, jorok, tidak sopan
Katon dhadhane artine wani adu arep artinya berani /
jantan
Kecandhak karepe artine gegayuhane kelakon artinya
Tembung Entar Huruf E yang diharapkan sudah tercapai.
Empuk rembuge yaiku rembuge manis. Empuk Kegugah atine tegese eling artinya sudah sadar/ingat.
rembuke artinya gampang diajak komunikasi. Kelepatan ala artine katut ala artinya ikut menjadi
Entek atinya yaiku kuwatir banget. Sangat kawatir, jahat
resah. Kembang lambe artine dadi catiran ana ngendi-
Enteng tangan yaiku seneng tandang gawe, seneng ngendi artinya menjadi bahan gosip/pembicaraan
milara. Enteng tangan artinya suka menganiaya dan orang-orang.
ada juga artinya orang yang gampang menolong, Kembange pati artine jalarane pati artinya orang sakit
membantu dan memberi. Tergantung konteksnya. / penyebab kematian
Kena tinenga-tenga artine kena disambati artinya bisa
Tembung Entar Huruf G diajak bicara diajak curhat.
Nggadho ati yaiku gawe susah artinya membuat Kenceng karepe artine kekarepane ora bisa owah
susah. artinya keinginanya sudah tidak bisa dirubah.
Gantung kepuh yaiku nyandhang ora tau ganti artinya Kethul pikirane artine bodho artinya tidak
berpakaian tidak pernah ganti pintar/bodoh.
Nggantung untu yaiku selak arep mangan artinya Kulak warta artine golek warta artinya mencari berita
keburu ingin makan. bisa juga disebut wartawan.
Gedhe atine yaiku teteg, tatag, wong sing ra gampang Kuwat drajat yaiku cocok dadi pemimpin artinya
sumelang artinya orang yang tidak mudah pantas buat jadi atasan.
sedih/kawatir. Ketengen tegese dikasihi.
Gedhe endhase yaiku gemedhe artinya besar kepala
orang yang sombong. Tembung Entar Huruf L
Gedhe tekade yaiku ora gelem mundur artinya orang Lambe=Lidah; landhep=tajam ; Lara = Sakit
yang tidak mudah menyerah/putus asa. Lambe ati yaiku watak artinya sifat.
Nggedhekake puluk yaiku nengenake mangan, akeh Landhep dhengkul yaiku bodho artinya bodoh.
mangan ora prihatin artinya banyak makan tidak Landhep pikirane yaiku pinter gampang ngerti artinya
prihatin mudah paham dan pintar.
Nggegem tangan yaiku kesed artinya orang yang Lara ati yaiku serik artinya sakit hati.
malas, tidak mau bekerja Lara ayu yaiku cacaren artinya cacar
Gilig rembuge yaiku sarujuk artinya sudah ada lara owah yaiku gendheng artinya sakit pikiran / gila
keputusan mufakat. Lobok atine yaiku sabar artinya sabar.

10
Lurus lakune yaiku jujur artinya yang sebenarnya Nyolok mata tegese cetha wela-wela artinya kelihatan
tidak bohong. sekali.
Lunyu ilate yaiku mencla-mencle, ora kena diugemi Ngobong atine tegese ngetokake napsu
artinya berubah-ubah tidak bisa dipercaya.
Lumah tangan yaiku ora melu cawe-cawe artinya Tembung Entar Huruf O
tidak mau ikut mengerjakan. Oleh ati tegese tampa katresman artinya menerima
cinta bisa juga disayangi.
Tembung Entar Huruf M Ora duwe ati tegese kuwatir banget artinya kawatir
Manis eseme yaiku eseme ngresepake ati artinya sekali atau takut.
tertarik dengan senyumannya. Ora katon dhadhane tegese ora wani adu arep artinya
Mara tangan yaiku seneng milara artinya suka tidak berani diadu.
menyakiti. Ora merem tegese mangerti artinya pengertian.
Mata dhuwiten yaiku sing dipikir mung dhuwit Ora ndalan tegese ora ngerti tata krama artinya tidak
artinya yang dipikir hanyalah uang saja. tahu sopan santun.
Mata loro yaiku kabeh perkara diantepi artinya semua
persoalan menganggap penting. Tembung Entar Huruf P
Mateni pangane yaiku gawe ilang sandhang pangane Padhang hawa tegese ndonya artinya dunia.
artinya membuat hilang rejeki orang lain. Padhang langite tegese katon seneng artinya senang.
Mateng rembuge yaiku rembuge wis dimupakati Padhang pikirane tegese seneng artinya tidak dada
artinya keputusan sudah disepakati. beban dan senang.
Mateng kawruhe yaiku kawruh wes tutuk artinya Padhang ulate tegese sumeh artinya murah senyum
wawasan luwas. Pait getir tegese wis pengalaman artinya sudah
Mati ilate (kulite) yaiku wis ora duwe rasa artinya berpengalaman.
sudah tidak punya rasa/mati rasa. Pait lelakone tegese ora kepenak lelakone artinya
Mati pangane yaiku mati dalane golek sandhang hidup nelangsa.
pangan artinya hilang pekerjaan. Panas atine tegese nesu artinya marah.
Mati raga yaiku tapa, tirakat artinya bertapa. Pecah pamore tegese wis diwasa artinya sudah
Mendem drajat yaiku wong pangkat sing umuk berakhir masa remaja atau lepas lajang menuju nikah.
artinya sombong karena jabatannya. Papan pekiwan tegese panggonan sing ora adhakan
Medhot dalan yaiku ora nerusake artinya sesuatu hal Pedhes tembunge tegese tembunge gawe sirik artinya
sudah tidak diteruskan/berhenti. kata-katanya bikin meri.
Mentahi rembug yaiku murungake rembug artinya Perih atine tegese sedih artinya baru sedih.
membatalkan keputusan yang sudah dibicarakan Pingget atine tegese serik artinya kecewa
Metani luput yaiku nggoleki lupute artinya mencari Peteng atine tegese susah artinya sifatnya sulit/ susah.
kesalahan Pulih getih tegese buk/ ora kalah ora menang artinya
Methik layang yaiku nurun artinya mencontoh seimbang tidak ada yang menang dan kalah.
Mogel ilate yaiku mangan sing sarwa enak artinya Puput yuswa tegese seda artinya meninggal.
makan selalu enak. Putus sinaune tegese tutug sinaune artinya sudah
Mogol sinaune yaiku mandheg anggone sinau artinya tidak sekolah/belajar lagi.
sudah tidak belajar/sekolah lagi. Padang jagade tegese katon tentrem artinya suasana
Murang tata yaiku ora nganggo tata krama artinya aman tenteram.
tidak ada sopan santun. Tembung Entar Huruf R
Meres mikir yaiku mikire temenan artinya berpikir Rai gedheg tegese ora duwe isin artinya tidak tahu
keras. malu.
Ngrabekake sikut tegese wong lanang sing seneng
Tembung Entar Huruf N senggolan karo wadon (kosok baline) artinya orang
Nandur kabecikan yaiku gawe kabecikan artinya lelaki suka bersenggolan dengan perempuan (atau
menanam kebaikan. sebaliknya).
Ngabangake kuping yaiku gawe nesu artinya Ngrengga praja tegese njaga awak artinya menjaga
membuat marah orang. kesehatan.
Ngadu wuleding kulit tegese tukar padu artinya adu Runtuh atine tegese tuwuh welase
kekuatan. Rupak atine (segarane) tegese ora gampang ngapura
Ngangsu kawruh tegese meguru artinya berguru/ artinya tidak mudah memaafkan.
sekolah/ mencari ilmu. Rupak jagade tegese judheg/ kentekan pasaban
Ngatonake siyunge tegese nuduhake kekendelane
artinya menunjukan kekuatan/keberanian. Tembung Entar Huruf S
Ngekep dhengkul tegese nganggur artinya tidak ada Sabuk gelang tegese sugih sawah artinya mempunyai
kerjaan atau pengangguran. kekayaan, banyak sawah.
Ngendhaleni hawa napsu tegese nyegah kekarepa ala Sepi kawruh tegese ora duwe ilmu artinya sedikit
artinya mencegah keinginan yang jahat/ hawa napsu. mempunyai pengetahuan.
Ngenaki ati tegese gawe seneng artinya membuat Seret rejekine tegese ora lancar golek rejeki artinya
senang/nyaman tidak lancar mencari rejeki.
Ngepuh kringet tegese tandang gawe mempeng Sesak dhadhane tegese enyel artinya sebel, emosi
artinya bekerja keras dan rajin. Sumpeg atine tegese susah artinya sulit
Ngetog karosan tegese nyrempeng banget Tembung Entar Huruf T
Ngemut driji tegese ora oleh apa-apa artinya tidak Tatu atine tegese serik artinya tatu adalah luka ati
dapat sesuatu. adalah hati kiasan hati yang luka. Berarti orang yang
sedang sedih yang sudah dibuat kecewa.
11
Tipis lambene tegese seneng rerasan artinya suka Andhap asor (rendah hati)
rasani. Alim ulama (orang yang pandai agama Islam)
Thukul turunane tegese duwe turunan artinya Angkara murka (kebengisan dan ketamakan)
mempunyai keturunan. Amis bacin (berbau amis)
Tanpa tilas tegese ora oleh gawe artinya kehabisan. Arum wangi (berbau harum)
Bandha donya (benda duniawi)
Tembung Entar Huruf U Blaka suta (blak-blakan, terus terang)
Udan tangis tegese akeh sing nangis artinya banyak Budi pakarti (budi pekerti)
yang bersedih. Bagas waras (sehat)
Utang pati tegese gawe patine liyan artinya utang Bapa biyung (ayah dan ibu, orang tua)
nyawa. Balung sumsum (tulang sumsum)
Campur bawur (bercampur menjadi satu sulit
Tembung Entar Huruf W dipisahkan satu persatu)
Walang ati tegese sumelang artinya kawatir. Campur adhuk (campur aduk)
Weteng kadut tegese ora tampikan artinya tidak Cikal bakal (pendiri, sesepuh atau nenek moyang)
menolak. Crah bubrah (pertengkaran)
Wedi getih tegese jirih artinya penaku. Darma bekti (darma bakti, perbuatan untuk berbakti)
Duga prayoga (tata krama, sopan santun)
12. Tembung saroja Donga puji (doa)
Dalam Bahasa Jawa dikenal istilah tembung saroja. Edi peni (indah sekali)
Tembung ini merupakan susunan dua kata yang Entek enting (habis)
memiliki arti yang sama. Ewuh pakewuh (sungkan)
Fungsi dari kata atau tembung saroja yang kedua Gagah prakosa (gagah perkasa)
biasanya digunakan untuk menguatkan atau Gemah ripah (makmur)
mempertegas arti kata yang pertama. Misalnya kata Gethok tular (dari mulut ke mulut)
ayem tentrem (damai sejahtera), abang mbranang Guyup rukun (sangat rukun)
(sangat merah), babak bundas (babak belur), atau ajur Jabang bayi (bayi)
mumur (hancur berkeping-keping). Jungkir walik (jungkir balik)
Kadang konang (ungkapan yang ditujukan kepada
Pengertian Tembung Saroja siapa pun yang suka membeda-bedakan kerabat atau
Menurut Kamus Linguistik karya Harimurti teman)
Kridalaksana, tembung saroja adalah gabungan kata, Lega lila (ikhlas, lapang dada)
kata majemuk. Sementara itu, mengutip situs Pemkot Mukti wibawa (kedudukan tinggi)
Solo, tembung saroja terdiri dari dua kata yaitu
tembung yang berarti kata, dan saroja yang berarti 13. Guru gatra
rangkap. Tata paugerane tembang macapat iku ana telu, yaiku:
1. Guru gatra: cacahing gatra/larik saben sapada/bait
Oleh karenanya tembung saroja memuat dua kata 2. Guru wilangan: cacahing wanda/suku kata saben
yang memiliki arti sama maupun hampir sama yang sagatra
dipakai bersamaan. Oleh karena tembung saroja 3. Guru lagu/swara: dhong-dhing/tibaning swara
berfungsi untuk memperjelas kata sebelumnya dan (vokal) ing saben pungkasane gatra.
mempertegas makna suatu kata, biasanya kata-kata
yang digunakan familiar dengan kehidupan sehari- Tembang macapat cacah 11 (sewelas)
hari.
No Arane Guru Guru wilangan, guru
Contoh kalimatnya "Pak Tukiman tansah sumeh lan gatra lagu/swara
grapyak semanak marang tangga teparo uga wong
liyo". Bila diartikan menjadi "Pak Tukiman selalu 1 Maskumambang 4 12i, 6a, 8i, 8a
murah senyum dan ramah kepada tetangga kanan kiri
dan semua orang". 2 Pucung 4 12u, 6a, 8i, 12a

Dalam kalimat tersebut ada dua tembung saroja yang 3 Megatruh 5 12u, 8i, 8u, 8i, 8o
digunakan yaitu 'grapyak semanak' dan 'tangga
teparo'. Grapyak semanak diartikan sangat ramah, 4 Gambuh 5 7u, 10u, 12i, 8u, 8o
gemar bergaul, dan menyenangkan.
5 Mijil 6 10i, 6o, 10e, 10i, 6i, 6u
Jika diurai satu persatu, grapyak dan semanak
keduanya sama-sama berarti ramah. Ketika 6 Kinanthi 6 8u, 8i, 8a, 8i, 8a, 8i
digabungkan menjadi satu maka akan menegaskan
maknanya.
7 Durma 7 12a, 7i, 6a, 7a, 8i, 5a, 7i
Tembung saroja kedua yaitu tangga teparo. Jika 8a, 11i, 8u, 7a, 12u, 8a,
8 Pangkur 7
diartikan tangga berarti tetangga dan teparo berarti 8i
kanan kiri. Maksud kata ini berarti tetangga kanan 8i, 8a, 8e/o, 8a, 7a, 8u,
kiri atau tetangga sekitar yang tinggal dekat dengan 9 Asmaradana 7
8a
rumah Pak Tukiman. 8a, 8i, 8a, 8i, 7i, 8u, 7a,
10 Sinom 9
8i, 12a
Contoh Tembung Saroja
12
Kalimasada
10i, 10a, 8e, 7u, 9i, 7a,
11 Dhandhanggula 10 6u, 8a, 12,7a

14. Guru wilangan dan guru lagu dari tembang


macapat
Guru Guru Guru 2. Raden Kuku Pancanaka Jodhipati
Cakepan Werkudara
gatra wilangan lagu
1 Bapak pucung rupane 12 u
amemba gunung,
2 tan ana kang tresna, 6 a
3 kabeh uwong mesthi 8 i
sengit,
4 kang kanggonan den lus- 12 a 3. Raden Arjuna Pasopati Madukara
elus tinangisan

15. Amanat dalam tembang macapat


Contoh Tembang Macapat Sinom

Nuladha laku utama,


4. Raden Nakula Pedang Sawojajar
tumraping wong tanah Jawi,
Tirtamanik
wong agung ing Ngeksiganda,
panembahan Senapati,
kepati amarsudi,
sudane hawa lan nepsu,
pinesu tapa brata,
tanapi ing siyang ratri,
amemangun karyenak tyas ing sasama.
5. Raden Sadewa Pedang Bumi Retawu
Tirtamanik
Makna

Contohlah perilaku utama,


bagi kalangan orang Jawa (Nusantara),
penguasa dari Ngeksiganda (Mataram),
panembahan Senopati,
yang selalu tekun,
mengurangi hawa nafsu, 17. Sumber cerita wayang (lakon wayang)
dengan jalan prihatin (bertapa), 1. Crita wayang Mahabarata nyritakake lelakone
baik siang maupun malam, Pandhawa lan Kurawa. Pandhawa iku satriya
selalu berkarya membuat tenteram bagi sesama luhur bebudene, lan pantes tinuladha. Dene
Contoh Tembang Macapat pucung Kurawa iku watake asor ing budi, ngumbar
angkara murka, lan adigang, adigung, lan
Ngelmu iku kalakone kanthi laku, adiguna.
lekase lawan kas, 2. Crita wayang Ramayana nyritakake lelakon
tegese kas nyantosani, katresnane Rama lan Dewi Sinta. Dasamuka
setya budya pangekese dur angkara. minangka pepalange. Sajrone ngupadi Dewi Sinta
kang diculik dening Dasamuka, Prabu Rama
Makna dibiyantu dengan Anoman lan bala wanara.
Ilmu itu dapat diraih melalui proses,
dimulai dengan kemauan, 18. Sandhangan swara
maksudnya kemauan yang sungguh-sungguh, Sandhangan swara sesuai namanya berfungsi untuk
taat pada kesucian hati menjadi penakluk memberi efek bunyi vokal. Karena seperti kita tahu
keangkaraan. semua aksara carakan pada dasarnya hanya berbunyi
‘a’.
16. Jumlah tokoh pewayangan Pandhawa
Pandhawa cacahe ana lima (5) Sandhangan swara jumlahnya ada lima (sandhangan
1. Yudhistira/Puntadewa: anak pembarep swara cacahe ana lima yaiku) :
2. Bima/Bimasena/Werkudara/Brantasena: anak wulu = ( i )
panggulu suku = ( u )
3. Janaka/Arjuna: anak panengah pepet = ( ê )
4. Nakula lan Sadewa: anak wuragil (kembar) taling = ( e )
taling tarung = ( o )
No Jenenge Pusakane Kasatriyane-
Satriya Negarane
1. Prabu Puntadewa Jamus Ngamarta

13
20. Jenis teks informasi
Jinise teks informasi:
a. Teks pawarta
b. Teks persuasi
c. Sesanti/slogan
d. Pariwara/iklan

19. Pasangan aksara jawa 21. Isi dari teks informasi


a. Teks pawarta
 Titikane teks pawarta:
 Ngandharake fakta
 Kamomot ana ing medhia cetak utawa elektronik.
 Isine pawarta sing lagi dadi bahan omongane
masyarakat.
 Teks pawarta kuwi sing diandharake kudu
nggunakake pedhoman ngenani: apa, sapa, kapan,
nyapa (kena apa), nang endi, kepriye.
 Sumber–sumber informasi: TV, radhio, ariwarti
(koran), kalawarti (majalah), utawa langsung saka
sumbere (narasumber).
 Ariwarti (koran) : terbit saben dina (Kompas,
Jawa Pos, Radar Kediri)
 Kalawarti nganggo basa Jawa: terbit ora saben
dina, umpama sewulan pisan, rong minggu pisan,
seminggu pisan (Jaya Baya, Panjebar Semangat)

b. Teks persuasi
 Teks persuasi yaiku teks sing isi lan andharane
ngajak-ajak, narik kawigatene liyan, ngyakinane,
lan ndayani.
 Teks persuasi yaiku karangan sing isine ngajak
utawa narik kawigatene, mangaribawani, lan
ngyakinake sing maca.
 Tuladha persuasi:
Bapak-ibu, sumangga kamardhikan menika
dipunisi kalihan pembangunan ugi watak
nasionalisme ingkang katandur ing manah

c. Sesanti/slogan
 Sesanti/slogan isine ngajak lan ngelingake.
 Tuladha sesanti/slogan: visi misi sekolah, visi misi
instansi/perusahaan, partai politik, lan
sapanunggalane.
 Tuladha sesanti:
Negor sauwit nandur satus bibit
Alasku lestari, uripku murakabi
Ayo njaga lestarine alam!
Gunakna banyu sacukupe!

14
d. Pariwara/iklan Apa sing dilakoni Karang Taruna Deso Mergudadi
 Pariwara/iklan kanggo mamerake lan ngajak sesasi pisan? Sambatan ngeresiki desa utawa kerja
supaya dideleng, dituku, lan digunakake. bakti
 Tuladha iklan: iklan sabun, iklan handphone, iklan Ing pundi para karang taruna kumpul sadurunge kerja
panganan, lan sapanunggalane. bakti? Lapangan Bulutangkis Mergodadi
 Tuladha pariwara: Kapan di adakake kerja bakti ing Mergodadi? Sesasi
Derra, sabun deterjen rakyat, ramah lingkungan pisan.
Milo, energi menang saben dina Sopo kang pelopori kerja bakti iki? Doni Arya
Okky Jelly Drink, ngelak ilang ngeleh ilang Kepiye pendapat Ketua Karang Taruna soal kerja
bakti iki? Kerja bakti iki bisa ngakrabno para anggota
22. Teks pawarta karang taruna lan kegiatan iki bisa kanggo refreshing.
1. Contoh Teks Pawarta Singkat Bahasa Jawa:
Kirab Bendera Ing Kabupaten Pati 3. Contoh Teks Pawarta Singkat Bahasa Jawa:
Dalan Rusak
Ing kabupaten Pati ana kirab bendara kang dawane Dalan kabupaten saka wilayah kecamatan Sreseh
100 meter lan omobone 3 meter diaral saka Stadiun tumeko kutha Sampang rusak lan podho growok,
Jayakusuma saka jam setunggal awan nganti setengah kendaraan roda 2 utawa roda 4 sing arep liwat ing
sekawan sore ing Alun Alun Pati dalan iku kudu ati-ati lan waspodo.

Acara kirab iki diadakake kanggo mengeti Dina Sampek saiki dalan iku durung di dandani karo
Kesaktian Pancasila, 1 Oktober 2018 lan kanggo pemerintah daerah Sampang.
mbangkitake jiwa nasionalisme pemuda sak niki kang
arep luntur Saiful (25 taun) warga sing sering liwat dalan iku
ngeluhkake bab dalan sing rusak iku,” sampek saiki
Minurut Ketua Forum Komunikasu Putra Putri isih rusak padahal dalan iku wes suwe rusak nanging
Purnawirawan TNI/POLRI Indonesia (FKPPI) Pati durung di dandani”. Ucape Saiful wektu di temoni
Endang Sri Wahyuningsih ngaturkake yen dheweke radar Jawa Pos kala wingi.
matursuwun maran para pihak kang melu acara iki
lan sing pedulu karo kegiatan iki. Dheweke pangarep- Akibat dalan sing rusak iku mau, ndadekno akeh
arep kegiatan kaya ngene iki diadakake setahun pisan. wong sing nganggo kendaraan roda 2 utawa roda 4
ngalami kecelakaan ana ing dalan iku.
Pitakon 5W+1H Pawarta Basa Jawa:
4. Contoh Teks Pawarta Singkat Bahasa Jawa:
Apa Intine pawarta kasebut? Kirab bendara ing Gugur Gunung
Kabupaten Pati Dinten Minggu warga padukuhan Pogung Kidul,
Kapan acara kirab bendera diadakake? 1 Oktober Melati Sleman ingkang rancak inggih para pria tumut
2018 saka jam setunggal awan nganti jam setengah kerja bakti ndamel Paving Konblock. Konblock
sekawan sore menika dipun ndamel saking campuran pasir lan
Ing pundi kedadean iku terjadi? Ing Kabupaten Pati semen ingkang saklajengipun dipuncetak lan dipepe
Sapa kang matur suwun diadakake acara ikii? Endang ngantos garing.
Sri Wahyunungsih
Kenapa acara iki diadakake? Amarga jiwa Ketua RW Pogung Kidul Purwantho mratelaken kerja
nasionalisme pemuda sakniki arep luntur bakti kados mekaten inggih ajek ditindakaken saben
Kepiye pangarep ngarep Endang Sri Wahyuningsih? Minggu.
Dheweke pangarep arep acara kaya ngene iki
diadakake setahun pisan Dene ancasipun inggih kangge nggantos konblock
ingkang risak dateng sakuruting margi ing
padukuhan. Awit ngiwatosipun ragat, pramila warga
gotong royong ndamel konblock dene ragatipun
2. Contoh Teks Pawarta Singkat Bahasa Jawa: dipundutaken saking iuran warga padukuhan Pogung
Kerja Bakti Kidul ing saben wulanipun.
Karang taruna desa Mergudadi angger sesasi pisan 23. Teks informasi
ngadakake sambatan ngeresiki desa utawa kerja bakti. Titikan/ciri-cirine teks informasi:
Tujuan Kerja bakti iki di adakake yaiku kanggo a. Teks pawarta: isine prastawa nyata, wujude
ngeresiki kalen kang rusoh lan dalan sing akeh paragrap-paragrap.
sukete. Tuladha: Banjir bandhang nrajang, nuwuhake
korban jiwa nganti atusan nyawa.
Sadurunge kerja bakti para anggota karang taruna b. Teks persuasi: isine ajakan, wujude paragrap-
padha kumpul ing Lapangan Bulutangkis Mergodadi. paragrap.
Tuladha: Bapak-ibu, sumangga kamardhikan
Kegiatan iki dipelopori Ketua Karang Taruna Doni menika dipunisi kalihan pembangunan ugi watak
Arya, deweke duwe pendapat yen kerja bakti iki bisa nasionalisme ingkang katandur ing manah.
ngakrabno para anggota karamg taruna lan kegiatan c. Sesanti/slogan: isine ngelingake, wujude ukara
iki bisa kanggo refreshing. Tuladha: Resik agawe becik, reget agawe mumet.
d. Pariwara/iklan: isine mamerake supaya dituku,
Pitakon 5W+1H Pawarta Basa Jawa: wujude ukara
Tuladha: Jamune wong pinter, ya, Tolak Angin.

15
24. Jenis Tembang Macapat 9. Pangkur  Pangkur, wuntat, pungkur, ungkur,
yudakenaka, ungkur
No Arane Guru Guru wilangan, guru 10. Sinom  Sinom, taruna, anom, weni, nom,
gatra lagu/swara srinata, pamase, logondhan, rema, pangrawit,
mudha
1 Maskumambang 4 12i, 6a, 8i, 8a 11. Dhandhanggula  Sarkara, hartati, dhandhang,
madu, manis, sari, bremana, guladrawa, gagak,
2 Pucung 4 12u, 6a, 8i, 12a kaga, tresna

3 Megatruh 5 12u, 8i, 8u, 8i, 8o 28. Paribasan


1. Ing ngarsa asung tuladha: Sipate pemimpin bisa
4 Gambuh 5 7u, 10u, 12i, 8u, 8o dadi tuladha andhahane
2. Becik ketitik, ala ketara: Sembarang tumindak ala
5 Mijil 6 10i, 6o, 10e, 10i, 6i, 6u utawa becik wusanane bakal konangan.
3. Njajah desa milang kori: mideri panggonan
6 Kinanthi 6 8u, 8i, 8a, 8i, 8a, 8i nganti tekan ngendi-endi.
4. Abang-abang lambe: guneme mung lamis
5. Wani ngalah luhur wekasane: Wong kang ngalah
7 Durma 7 12a, 7i, 6a, 7a, 8i, 5a, 7i
bakal nemu kabegjan ing tembe mburine
8a, 11i, 8u, 7a, 12u, 8a, 6. Kenes ora ethes: Wong sing sugih nanging ora
8 Pangkur 7
8i disenengi
8i, 8a, 8e/o, 8a, 7a, 8u, 7. Durung becus kaselak besus: Seneng umuk
9 Asmaradana 7 nanging ora mrantasi karya
8a
8a, 8i, 8a, 8i, 7i, 8u, 7a, 8. Sabaya pati, sabaya mukti: Bungah lan susah
10 Sinom 9 bakal dilakoni bebarengan
8i, 12a
10i, 10a, 8e, 7u, 9i, 7a, Contoh Paribasan atau peribahasa Jawa dan artinya;
11 Dhandhanggula 10 6u, 8a, 12,7a "Adigang adigung adiguna", tegese ngendel-endelake
kekuwatane, kaluhurane, lan kapintarane. (artinya;
mengandalkan (menyombongkan) kekuatannya,
25. Jumlah tembang macapat kekuasaannya, dan kepandaian yang dimilikinya).
Tembang macapat cacah 11 (sewelas)
"Ana catur mungkur", tegese ora gelam ngrungokake
26. Guru lagu dan guru wilangan
rekasaning liyan kang ora prayoga.(artinya; tidak mau
Ngelmu iku kalakone kanthi laku, mendengarkan keluh kesah/ gunjingan orang lain
lekase lawan kas,
yang tidak baik).
tegese kas nyantosani,
setya budya pengkesing dur angkara
"Angon mangsa", tegese golek wektu kang prayoga
utawa golek wektu kang becik.(artinya; menunggu
Guru gatra dalam tembang tersebut adalah 4.
waktu yang tepat atau mencari waktu yang baik).
Maksudnya, tembang di atas memiliki 4 baris atau
larik. Setiap lariknya dapat berupa frasa, klausa, atau
"Anak polah bapa kapradhah", tegese wong tuwa
kalimat berbahasa Jawa. nemu pakewuh amarga saka tumindake anak kang
kurang prayoga.(artinya; orang tua juga ikut
Sementara Guru wilangan dalam tembang tersebut menanggung akibat dari perbuatan anaknya yang
adalah 12, 6, 8, 11. Maksudnya, baris pertama
tidak baik).
berjumlah 12 suku kata, baris kedua berjumlah 6 suku
kata, baris ketiga berjumlah 8 suku kata, dan baris
"Angon ulat ngumbar tangan", tegese ngulat-ulati
keempat berjumlah 11 suku kata. limpene wong, tujuane arep njupuk barang sing
Sedangkan, guru lagu tembang tersebut yaitu u, a, i,
dilimpe mau.(artinya; memperhatikan kelengahan
a. Maksudnya, akhir suku kata setiap baris harus orang, dengan tujuan mengambil/ mencuri barang
berupa huruf vokal u, a, i, a. Baris pertama harus
yang diinginkan).
berakhir dengan vokal u, baris kedua dengan vokal a,
baris ketiga dengan vokal i, dan baris keempat dengan
"Becik ketitik ala ketara", tegese tumindak becik lan
vokal tumindak ala bakal ketara tembe mburine utawa
dititeni tembe mburine.(artinya; perbuatan baik dan
27. Sasmitane tembang Macapat buruk pasti akan terlihat nantinya).
1. Pucung  Pucung, kaluwak, wanda ‘cung’
2. Maskumambang  maskumambang, kampul, "Busuk ketekuk pinter keblinger", tegese wong bodho
mas kentir, kambang, kentir
utawa wong pinter padha nemu rekasa utawa nemu
3. Megatruh dudukwuluh, truh, megatruh, pegat, cilaka.(artinya; orang bodoh maupun orang pintar
duduk, wuluh, luh
suatu saat akan menemui kesulitan).
4. Gambuh  Gambuh, buh, jumbuh, tambuh
5. Mijil  mijil, pamjil, wijil, wiyos, raras, medal,
"Cincing-cincing meksa klebus", tegese karepe arep
sulastri ngirit jebul malah entek akeh.(artinya; maksud hati
6. Kinanthi  Kinanthi, kanthi, gandheng, kanthi
ingin berhemat/ irit tetapi malah boros).
7. Asmaradana  Asmaradana
8. Durma  durma, dur, undur,sirna, galak
16
"Ciri wanci lelai ginawa mati", tegese pakulinan ala "Kalah cacak menang cacak", tegese samubarang
ora bisa ilang nganti tumekaning pati.(artinya; panggawean kudu dicoba dhisik bisa lan orane.
kebiasaan/ watak buruk seseorang tidak akan hilang (artinya; pekerjaan apapun perlu dicoba dulu bisa dan
sampai mati). tidaknya).

"Criwis cawis", tegese akeh omongane ananging uga "Kebat kliwat gancang pincang", tegese tumindak
mrantasi ing gawe.(artinya; banyak omongnya tetapi kanthi grusah-grusuh, wusanane ora kebeneran.
juga mampu menyelesaikan pekerjaan dengan benar). (artinya; pekerjaan yang dilakukan tergesa-gesa
hasilnya tidak akan tepat/ tidak baik).
"Dahwen ati open", tegese wong kang nacat, nanging
panacate iku amarga duwe pamrih marang barang "Keplok ora tombok", tegese melu ngrasakake seneng
sing dicacat mau.(artinya; orang yang mencela/ nanging ora melu ragad.(artinya; ikut merasakan
merendahkan karena memiliki niat/ keinginan untuk kebahagiaan/ kesenangan tetapi tidak mengeluarkan
memiliki sesuatu yang dicela tersebut). uang).

"Desa mawa cara negara mawa tata", tegese saben "Ketula-tula ketali", tegese wong kang uripe rekasa
papan utawa dhaerah duwe adat utawa tatacara banget utawa wong kang kesandung sandhung uripe.
dhewe-dhewe.(artinya; setiap tempat atau daerah (artinya; orang yang hidupnya menderita atau
mempunyai adat dan aturan sendiri-sendiri). terlunta-lunta hidupnya).

"Dudu sanak dudu kadang yen mati melu kelangan", "Kumenthus ora pecus", tegese wong kang umuk
tegese sanajan wong liya manawa nandhang ora utawa sombong ananging ora sembada.(artinya; orang
kepenak dibelani utawa yen mati melu nggetuni. yang berlagak pintar tetapi sebenarnya tidak paham/
(artinya; meskipun bukan saudara atau orang lain tidak bisa apa-apa).
jikalau terkena musibah juga ikut merasakan
kesedihan dan penyesalan). "Ladak kecangklak", tegese wong kang tansah nukari
wong liya wusanane kena akibate dhewe.(artinya;
"Durung pecus keselak besus", tegese durung pinter orang yang suka menyakiti/ mengganggu orang lain
menyambut gawe, ananging wis kepingin werna- pada akhirnya akan terkena akibatnya sendiri).
werna utawa wis kepingin rabi.(artinya; belum pandai
dalam bekerja, tetapi sudah berkeinginan macam- "Maju tatu mundur ajur", tegese maju utawa mundur
macam). kabeh bakal mbebayani utawa nyilakani.(artinya;
maju atau mundur semua serba berbahaya).
"Entek amek kurang golek", tegese anggone misuh
ngunek-unekake sakatoge utawa saenteke.(artinya; "Mbuwang tilas", tegese ethok-ethok ora ngerti
memarahi atau mencerca seseorang habis-habisan). tumindak ala sing dilakoni.(artinya; pura-pura tidak
tahu perbuatan buruk yang dilakukannya).
"Garang-garing", tegese ketoke katon sugih, ananging
sajatine rekasa uripe utawa kacingkrangan "Mikul dhuwur mendhem jero", tegese anak kang
panguripane.(artinya; kelihatannya kaya raya, tetapi bisa njunjung drajate wong tuwane.(artinya; anak
sebenarnya hidupnya menderita atau kekurangan). yang bisa menjunjung tinggi derajat orang tuanya).

"Gliyak-gliyak tumindak sareh pakoleh", tegese "Nabok nyilih tangan", tegese tumindak mulasara
sanajan anggone nindakake sakepenake wusane wong utawa gawe sengsarane wong sarana
kaleksanan kanthi becik wusanane.(artinya; meskipun kongkonan.(artinya; berbuat buruk/ mencelakai orang
bertindak semaunya sendiri tetapi dapat terlaksana dengan menyuruh orang lain).
dengan baik dan lancar).
"Ngluruk tanpa bala, sugih tanpa bandha, menang
"Njajah desa milang kori", tegese lelungan adoh tanpa ngasorake", tegese wong kang tansah sugih
tekan ngendi-endi desa, kutha, negara kabeh wis ngelmu.(artinya; orang yang selalu kaya akan ilmu).
diparani.(artinya; bepergian jauh menjelajahi pelosok "Nyolong pethek", tegese mleset saka pangirane
negeri semua sudah didatangi). utawa mleset saka pametheke.(artinya; meleset dari
perkiraan).
"Jalukan ora wewehan", tegese wong senengane
njaluk, nanging ora gelem weweh utawa menehi. "Pupuran sadurunge benjut", tegese wong kang ngati-
(artinya; orang yang suka meminta, tetapi tidak mau ati sadurunge nandhang cilaka.(artinya; orang yang
berbagi atau memberi). selalu berhati-hati sebelum terkena musibah).

"Jer basuki mawa beya", tegese samubarang "Rawe-rawe rantas, malang-malang putung", tegese
gegayuhan utawa kabeh gegayuhan mbutuhake ragat samubarang kang ngalang-alangi kekarepane bakal
utawa biaya.(artinya; setiap keinginan atau cita-cita disingkirake utawa dibrastha.(artinya; semua hal yang
pasti membutuhkan biaya). menghalangi keinginannya akan disingkirkan).

"Njunjung ngentebake", tegese wong senengane "Rukun agawe santosa crah agawe bubrah", tegese
ngalem, nanging sajatine ngasorake.(artinya; orang wong utawa negara kang rukun bisa dadi kuwat dene
yang suka memuji, tetapi sebenarnya dia yen cecongkrahan njalari ringkih gampang dijajah.
merendahkan). (artinya; kerukunan antar masyarakat akan
menjadikan negara itu kuat dan sentausa, namun jika
17
masyarakat bercerai berai akan menjadikan negara itu "Tunggal welat", tegese sedulur tunggal bapa
lemah dan mudah dijajah). biyunge.(artinya; saudara kandung atau saudara
dekat).
"Sabaya pati sabaya mukti", tegese wong bebojohan
urip rekasa dilakoni wong loro urip mulya uga "Ulat madhep ati karep", tegese kekarepane lahir
dilakoni wong loro.(artinya; dalam berumahtangga batine wis mantep banget.(artinya; keinginan lahir
susah ataupun senang dijalani bersama) batinnya sudah mantab dan yakin).

"Sadumuk bathuk sanyari bumi ditohi pati", tegese "Undhaking pawarta sudaning kiriman", tegese
wong kang gawe pasulayan marga ngganggu bojone pawarta utawa kabar iku beda karo kasunyatane.
liyan utawa gawe pasulayan marga lemah sapetak (artinya; kabar atau berita yang diterima berbeda
bakal dilabuhi nganti mati.(artinya; orang yang dengan kenyataan sebenarnya).
membuat masalah karena mengganggu istri orang
atau karena perebutan tanah akan dilawan sampai "Welas tanpa lalis", tegese karepe ngeman, ananging
mati). malah gawe kapitunan.(artinya; niat menolong
berderma tetapi malah jadi sengsara/ rugi sendiri).
"Sepi ing pamrih rame ing gawe", tegese mbantu
nyambut gawe mempeng utawa sregep tanpa duwe "Wiwit kuncung nganti gelung", tegese wiwit bucah
pamrih apa-apa.(artinya; dengan ikhlas membantu nganti tuwo.(artinya; mulai muda sampai tua).
orang lain tanpa mengharap imbalan apa-apa).
"Yitna yuwana lena kena", tegese wong sing ngatia-
"Sembur-sembur adas, siram-siram bayem", tegese ati bakal slamet, nanging wong sing sembrana bakal
oleh pamujine wong akeh muga-muga kaleksanan nemu cilaka.(artinya; orang yang berhati-hati pasti
gegayuhane.(artinya; mendapat doa restu banyak selamat, dan orang yang ceroboh akan celaka).
orang semoga tercapai harapan dan cita-citanya).
29. Bebasan
"Sing sapa salah seleh", tegese sapa sing salah 1. Lambe satumang kari samerang: Dituturi bola-bali
wusanane bakal teluk utawa ngakoni.(artinya; meksa ora digugu
siapapun yang berbuat kesalahan suatu saat pasti akan 2. Mikul dhuwur mendhem jero: Bisa njunjung
kalah dan mengakuinya juga). drajate wong tuwa
3. Ungak-ungak pager arang: Duwe melik (pengin)
"Sura dira jayaningrat lebur dening pangastuti", marang bandhane liyan
tegese wong ampuh tumindak ala, bakal sirna dening 4. Yitna yuwana, lena kena: Sing ngati-ati bakal
wong kang tumindak becik.(artinya; orang yang slamet, sing sembrana cilaka
melakukan perbuatan buruk meskipun kuat, digdaya, 5. Cincing-cincing meksa klebus: Karepe ngirit,
dan berkuasa, pasti akan kalah dengan orang yang nanging malah entek akeh
berbuat baik). 6. Udan tangis: akeh wong sing kesusahan amarga
ketaman bencana
"Tega larane ora tega patine", tegese wong kang tego 7. Sepi ing pamrih rame ing gawe: Nindakake
rekasane, nanging ora tega marang patine sarana pagawean kanthi ora duwe kamelikan apa-apa
menehi pitulungan.(artinya; orang yang tega melihat 8. Sadawa-dawane lurung isih dawa gurung: Kabar
kesusahan orang lain, tetapi tidak tega melihat orang iku mesthi sumebar adoh, lan adoh karo
lain mati). kanyatane.

"Tinggal glanggang colong playu", tegese prajurit Contoh Bebasan Jawa dan artinya;
kang ninggalake kasatriyane sarana ninggalake ing
peperangan.(artinya; prajuri yang meninggalkan "Abang-abang lambe", tegese guneme mung kanggo
kehormatannya dengan lari dari medan perang). lamis-lamis.(artinya; berbicaranya hanya berbasa-basi).

"Tut wuri handayani", tegese wong tuwa utawa guru "Adol lenga keri busike", tegese wong kang andum
kang nyekarep marang pepinginane wong enom kang barang, nanging dheweke malah ora keduman.(artinya;
luhur, sarana ngulat-ulatake lan aweh prayoga orang yang membagi-bagikan barang tetapi dia sendiri
saperlune.(artinya; dari belakang seorang guru harus malah tidak kebagian).
dapat memberikan dorongan dan arahan).
"Ana bapang sumimpang", tegese nyingkiri sekabehing
"Nulung menthung", tegese wong katone mitulungi, bebaya.(artinya; menghindari semua hal yang berbahaya).
nanging sajatine gawe rekasane wong sing ditulungi.
(artinya; orang yang memberikan pertolongan, tetapi "Ana begjane ora ana daulate", tegese arep nemu begjane
sebenarnya malah memberikan beban kepada orang nanging wurung.(artinya; mau mandapatkan keuntungan
yang ditolong). tetapi belum atau hampir mendapatkan keuntungan/ hal
yang diinginkan).
"Tuna satak bathi sanak", tegese wong kang rugi
satus, nanging bathi paseduluran.(artinya; orang yang "Anirna patra", tegese nyingkiri tulisane dhewe sing ora
rugi harta/ uang, tetapi untung semakin dekat dengan becik.(artinya; menghindari tulisannya sendiri yang tidak
saudara/ erat persaudaraannya/ mendapat saudara). baik).

18
"Angin silem ing warih", tegese tumindak ala kanthi nyambung pembicaraan orang tetapi tidak sesuai dengan
sesindheman.(artinya; bertindak buruk/ berbuat buruk yang dibahas).
secara diam-diam).
"Durung ilang pupuk lempuyane", tegese isih enom
"Aji godhong jati garing", tegese wong kang asor banget, banget.(artinya; masih terlalu muda).
ora ana ajine.(artinya; orang yang rendah/ buruk sekali
tidak berhargadiri sama sekali). "Emban cindhe emban siladan", tegese pilih kasih utawa
ora adil marang siji lan sijine.(artinya; pilih kasih atau
"Ancik-ancik pucuking eri", tegese wong kang uripe kang tidak adil antara satu dengan yang lainnya).
tansah ngandhut kuwatir.(artinya; orang yang hidupnya
penuh dengan marabahaya/ kekhawatiran). "Esuk dhele sore tempe", tegese gampang molah-malih
atine, ora teteg.(artinya; gampang berubah pikiran, tidak
"Anggenthong umos", tegese wong kang ora bisa nyimpen konsisten).
wadi.(artinya; orang yang tidak bisa menyimpan rahasia).
"Genteni watang putung", tegese nglungsur kalungguhane
"Asor kilang nunggwing gelas", tegese wong guneme wong kang wis mati.(artinya; mewarisi jabatan orang yang
manis tur marak ati, lan bisa mranani sing krungu.(artinya; sudah meninggal).
orang yang tutur katanya manis sehingga membuat
siapapun yang mendengarkan tertarik/ terpikat dengan "Gawe luwangan ngurugi luwangan", tegese wong kang
tutur katanya). golek utang kanggo nyarutang.(artinya; orang yang
meminjam uang untuk menutup utang).
"Arep jamure emoh watangane", tegese gelem kepenake
ora gelem rekasane.(artinya; mau enaknya tidak mau "Geguyon dadi tangisan", tegese gegojegan, wusanane
susahnya). gawe susah.(artinya; hanya bercanda tetapi malah
membuat susah).
"Bapak kesulah anak molah", tegese yen wong-tuwa oleh
prekara, anak uga melu ngrasakake lan tanggung jawab. "Gemblung jinurung, edan kuwarisan", tegese tumindak
(artinya; jika orang tua mendapat masalah, anak juga akan nekat, nanging malah nemu kabegjan.(artinya; berbuat
ikut merasakan dan ikut bertanggungjawab). nekat tetapi malah beruntung).

"Barung (Mbarung) sinang", tegese nyela-nyela wong "Gendhon rukon", tegese tumindak bebarengan amrih
guneman.(artinya; memotong pembicaraan orang/ padha kepenake.(artinya; melakukan tindakan bersama-
menyela-nyela obrolan orang). sama demi kebaikan bersama).

"Dalithuk kukum", tegese mbudidaya ucul saka ing hukum "Golek-golek ketanggor wong luru-luru", tegese arep
utawa angger-angger.(artinya; berusaha lari dari tumindak ala, wusanane kepergok wong kang uga
hukuman). tumindak ala.(artinya; mau berbuat jahat, kemudian
"Beguguk (Mbeguguk) ngutha waton", tegese mbangkang bertemu dengan orang yang berbuat jahat pula).
marang perentah.(artinya; membangkang perintah).
"Gondhelan poncoting tapih", tegese nggantungake uripe
"Beras wutah arang mulih marang takere", tegese marang bojo.(artinya; menggantungkan hidup pada istri).
samubarang kang wis owah saka asale langka bisane pulih
kaya maune.(artinya; susuatu yang sudah berubah dari asal "Gotong mayit", tegese lelungan mung wong telu ngliwati
mulanya mustahil bisa pulih seperti sedia kala). papan sing mbebayani.(artinya; bepergian hanya bertiga
melewati tempat yang angker/ berbahaya).
"Buru uceng kelangan deleg", tegese ngupaya barang
sepele, lan ngorbanake barang gedhe kang wus kecekel "Gupak pulut ora mangan nangkane", tegese melu rekasa
ing tangan.(artinya; berusaha mengejar sesuatu yang kecil ora melu ngrasakake kepenake.(artinya; ikut berjuang/ ikut
tetapi malah mengorbankan sesuatu yang besar yang merasakan susahnya namun tidak menikmati hasilnya).
sudah dimiliki).
"Njagakake endhoge si blorok", tegese njagakake barang
"Diwenehi ati ngrogoh rempela", tegese diwenehi enak, kang durung mesthi anane.(artinya; berharap sesuatu yang
ananging isih kurang trima, njaluk sing luwih enak maneh. belum pasti).
(artinya; sudah diberi yang enak tetapi masih kurang puas
dan meminta yang lebih enak lagi). "Nyundhang bathang bantheng", tegese njunjung
keturunane wong luhur kang wis apes.(artinya;
"Dikempit kaya wade, dijuju kaya manuk", tegese barang menjunjung keturunan orang yang luhur yang sedang
kang banget ditrisnani.(artinya; sesuatu yang sangat apes).
dicintai).
"Kadang konang", tegese wong sing ngaku sedulur mung
"Dikena iwake aja nganti buthek banyune", tegese wong karo sing sugih.(artinya; mengaku-ngaku saudara jika
kang panjangkane kaleksanan, nanging ora gawe gendra kaya dan banyak harta).
utawa ribut.(artinya; menginginkan sesuatu agar tercapai "Ketepang ngrangsang gunung", tegese wong cilik nduwe
jangan sampai membuat masalah atau keributan). gegayuhan kang tangeh lamun kelakon.(artinya; orang
miskin yang memiliki cita-cita yang mustahil tercapai).
"Dudu berase ditempurake", tegese nyambungi gunem,
nanging ora cundhuk karo sing dirembug.(artinya; ikut

19
"Kaya banyu karo lenga", tegese wong paseduluran kang "Nglungguhi klasa gumelar", tegese wong kang nampa
ora bisa rukun.(artinya; hubungan persaudaraan yang tidak warisan mung kari nemu kepenake.(artinya; orang yang
bisa hidup rukun). menerima warisan dan tinggal menerima enaknya saja).

"Kakehan gludhug kurang udan", tegese wong kang "Ngubak-ubak banyu bening", tegese gawe rerusuh ana
kakehan omong nanging ora ana nyatane.(artinya; orang ing panggonan kang tata tentrem.(artinya; membuat
yang banyak bicara tetapi kenyataannya kosong/ hanya kerusuhan di tempat yang aman dan damai).
omong kosong).
"Nguthik-uthik macan dhedhe", tegese wong kang njarak
"Kebak luber kocak kacik", tegese wong kang owah gawe nesune wong gedhe kang wis lilih nesune.(artinya;
pikirane amarga kakehan ngelmu.(artinya; orang yang orang yang membuat marah orang terpandang yang sudah
mengalami gangguan jiwa karena kebanyakan ilmu). mulai reda dari kamarahan).

"Kebanjiran segara madu", tegese wong kang oleh "Ngguthuk/nuthuk elor kena kidul", tegese wong kang
kabegjan kang gedhe matumpa-tumpa.(artinya; orang yang nyemoni wong, wusane sing krasa wong liya.(artinya;
mendapatkan keberuntungan besar bertubi-tubi). orang yang melakukan sesuatu kepada seseorang tetapi
yang terkena adalah orang lain).
"Kegedhen empyak kurang cagak", tegese wong kang
kegedhen panjangka kurang sarana.(artinya; orang yang "Nguyahi segara", tegese wong kang weweh marang wong
berkeinginan tinggi tetapi tidak memiliki sarana sugih, wusanane ora ana gunane.(artinya; orang yang
pendukung). memberi sesuatu kepada orang yang sudah kaya, sehingga
pemberiannya tidak berguna).
"Kejugrugan gunung menyan", tegese wong kang oleh
kabegjan kang gedhe banget.(artinya; orang yang "Nututi layangan pedhot", tegese wong kang ngupaya
memperoleh keberuntungan besar sekali). baline barang sepele, yen ketemu ora sumbut karo
rekasane.(artinya; orang yang berusaha mencari barang
"Kekudhung walulang macan", tegese wong kang yang sepele, jika tercapai tidak sepadan dengan usahanya).
tumindak kanthi aling-aling wong kang duwe panguwasa.
(artinya; orang yang berlindung dibalik orang yang "Nyangoni kawula minggat", tegese wong kang ndandani
disegani/ penguasa ). barang kang gampang rusak.(artinya; orang yang
memperbaiki barang yang mudah rusak).
"Kerot tanpa untu", tegese wong kang duwe kekarepan
ananging ora duwe sarana.(artinya; orang yang memiliki "Nyugokake bugel kayu sempu", tegese wong kang
keinginan tetapi tidak memiliki sarana). njagokake wong bodho dadi pemimpin amarga isih
sedulure dhewe.(artinya; orang yang menjagokan orang
"Karubuhan gunung", tegese wong kang nandhang bodoh menjadi pemimpin karena masih saudara sendiri).
kasusahan gedhe.(artinya; orang yang sedang mengalami
masalah besar). "Othak-athik didudut angel", tegese wong kang omongane
sajak kepenak jebul angel leladenane.(artinya; orang yang
"Kocak tandha lokak", tegese wong kang sugih omong cara berbicaranya terlihat enak didengar, tapi ternyata
tandhane sithik kawruhe.(artinya; orang yang banyak susah diatasi/ dilayani).
bicara biasanya sedikit ilmu).
"Ora uwur ora sembur", tegese ora gelem cawe-cawe
"Kongsi jambul wanen", tegese wong kang sesambungan menehi pawitan apa-apa.(artinya; tidak mau ikut memberi
utawa paseduluran nganti tuwa.(artinya; ikatan partisipasi apa-apa).
persaudaraan yang berlangsung sampai tua).
"Pandengan karo srengenge", tegese wong kang
"Madu balung tanpa isi", tegese rebutan barang sepele ora memungsuhan karo wong kang duwe panguwasa.(artinya;
ana gunane.(artinya; berebut hal sepele yang tidak ada orang yang bermusuhan dengan orang yang mempunyai
manfaatnya). kekuasaan).

"Mbalung usus", tegese wong kang nduweni kekarepan "Ramban-ramban tanggung", tegese wong kang ndakwa
kang kendho kenceng.(artinya; orang yang mempunyai marang wong, nanging ora diceplosake.(artinya; orang
kemauan tidak pasti/ kadang kuat, kadang lemah). yang mendakwa kepada seseorang tetapi tidak
disampaikan/ diutarakan).
"Mbrojol selaning garu", tegese wong kang uwal saka
bebaya kang nemahi.(artinya; orang yang berhasil lepas "Rindhik asu ginitik", tegese wong nindakake pagawean
dari bahaya/ musibah yang menimpa). kang cocok karo kekarepane.(artinya; orang yang
melakukan pekerjaan yang sesuai dengan keinginannya).
"Ngasalake negara", tegese wong kang ora manut tatanan. "Rubuh-rubuh gedhang", tegese wong kang mung melu-
(artinya; orang yang tidak menuruti peraturan). melu, ora ngerti tujuane.(artinya; orang yang hanya ikut-
ikutan, sebenarnya tidak tau tujuannya).
"Ngangsu banyu nganggo kranjang", tegese wong kang
golek ngelmu nanging ilmune ora dimanfaatake, wong "Sandhing kebo gupak", tegese wong kang cedhak karo
golek ngelmu tapi saranane ora pas.(artinya; orang yang wong ala, wusanane melu ketularan ala.(artinya; orang
mencari ilmu tetapi ilmunya tidak dimanfaatkan atau yang dekat dengan orang-orang jahat yang pada akhirnya
orang yang mencari ilmu dengan sarana yang tidak tepat). tertular jahat).

20
"Sandhing kirik gudhigen", tegese wong kang cedhak karo ulet lan trampil.(artinya; orang pandai bermusuhan
wong ala kelakuwane wusanane bakal ketularan dengan orang pandai tetapi yang satu kalah tekun dan
tumindake sing ala mau.(artinya; orang yang dekat dengan terampil).
orang yang buruk kelakuannya pada akhirnya tertular
kelakuan buruk tadi). "Belo melu seton", tegese wong kang melu-melu,
nanging ora ngerti karepe/tujuwane.(artinya;orang
"Sedhakep angawe-awe", tegese wong kang ninggalake yang ikut-ikutan tetapi tidak tau maksud dan
tumindak ala, ananging ing batin isih kepingin nglakoni. tujuannya).
(artinya; orang yang meninggalkan perbuatan buruk tetapi
dalam hati masing ingin melakukan perbuatan buruk "Beras wutah arang bali marang takere", tegese
tersebut). barang yen wis rusak angel pulih kaya maune.
(artinya; susuatu yang sudah berubah dari asal
"Suduk gunting tatu loro", tegese wong nindakake mulanya mustahil bisa pulih seperti sedia kala).
pagawean mung sarwa kleru, mula kapitunane luwih saka
siji.(artinya; orang yang melakukan pekerjaan yang selalu "Cebol nggayuh lintang", tegese wong cilik kang
tidak tepat/serba salah, sehingga memiliki banyak nduweni gegayuhan kang tangeh lamun kelakon.
kesalahan). (artinya; orang miskin yang mempunyai keinginan
yang mustahil tercapai).
"Wis kebak sundukane", tegese wong kang wis akeh
banget dosane utawa kaluputane.(artinya; orang yang "Cecak nguntal empya/cagak", tegese gegayuhan
sudah memiliki banyak dosa dan kesalahan). kang ora timbang karo kekuwatane.(artinya;
keinginan/ cita-cita yang tidak sesuai dengan
30, 31 Saloka kemampuannya).
1. Pitik trondhol diumbar ing padaringan: Wong ala
dipasrahi barang kang aji, wekasane malah "Dhandhang diunekake kuntul, kuntul diunekake
ngentek-enteki. dhandhang", tegese ala diunekake apik, apik
2. Kuntul diunekake dhandhang: Wong becik diunekake ala.(artinya; buruk dikatakan baik dan baik
dianggep ala dikatakan buruk).
3. Kutuk nggendhong kemiri: Wong kang nganggo
sarwa aji (apik) liwat dalan kang mbebayani. "Dhemit ora ndulit, setan ora doyan", tegese wong
4. Kodhok nguntal gajah: wong duwe kekarepan kang tansah diparingi keslametan ora ana sing
sing mokal kalakone nggodha.(artinya; orang yang selalu diberi
5. Kebo kabotan sungu: Wong ngrekasa uripe keselamatan serta tidak ada yang mengganggu).
amarga kabotan butuh kakehan anak.
6. Kebo nusu gudel: Wong tuwa njaluk wuruk "Dom sumurup ing banyu", tegese wong kang lakune
marang wong enom. sesindheman kanggo nyumurupi wewadi.(artinya;
7. Ula marani gepuk: Wong sing njarak marang melakukan sesuatu secara diam-diam untuk menutupi
bebaya. keburukan).
8. Emprit ambuntut bedhug: prakara cilik dadi
gedhe "Emprit abuntut bedhug", tegese prekara sepele dadi
gedhe ngambra-ambra.(artinya; permasalahan kecil
Contoh Saloka dan artinya; menjadi besar menjadi-jadi).

"Asu belang kalung wang", tegese wong ala utawa "Endhas gundhul dikepeti", tegese wong wis kepenak
wong asor nanging sugih.(artinya; orang jelek, dienak-enakake maneh.(artinya; orang yang sudah
rendah, atau jahat tetapi kaya). enak ditambah enak lagi).

"Asu gedhe menang kerahe", tegese wong luwih "Gagak nganggo elaring merak", tegese wong cilik
dhuwur pangkate lan luwih gedhe panguasane tumindak kaya wong gedhe/luhur.(artinya; orang
biasane menang perkarane.(artinya; orang yang lebih miskin yang bertindak seperti orang besar/ luhur).
tinggi derajat pangkatnya biasanya menang
permasalahannya). "Gajah alingan suket teki", tegese lahir lan batine ora
padha bakal ketara.(artinya; sifat/ kelakuan lahir
"Ati bengkong oleh oncong", tegese wong kang duwe maupun batin biarpun tidak kelihatan pasti akan
niat ala, ana sing nyarujuki oleh dalane.(artinya; terlihat).
orang yang punya niat buruk/ jahat ada yang
mendukung dan mendapat jalan). "Gajah ngidak rapah", tegese wong gedhe kang
njarak utawa nerak aturane dhewe.(artinya; orang
"Baladewa ilang gapite", tegese wong kang ilang besar yang melanggar aturannya sendiri).
kekuwatane.(artinya; orang yang kehilangan "Gajah tumbuk karo gajah, kancil mati ing tengah",
kekuatannya). tegese wong gedhe pasulayan karo wong gedhe wong
cilik sing dadi korbane.(artinya; orang yang
"Bathok bolu isi madu", tegese wong asor nanging berkedudukan saling bertengkar rakyat kecil yang
sugih kapinteran.(artinya; orang rendahan tetapi kaya menjadi korban).
pengetahuan).
"Gong lumaku tinabuh", tegese wong kang tansah
"Bebek mungsuh mliwis", tegese wong pinter kumudu-kudu ditakoni, utawa dijaluki piwulang.
memungsuhan karo wong pinter, nanging sijine kalah
21
(artinya; orang yang selalu dimintai petuah atau
dimintai ilmu pengetahuan). "Klenthing wadhah masin", tegese wong kang angel
ninggalake pakulinan sing ora becik.(artinya; orang
"Idu didilat maneh", tegese wong kang menehi yang berat meninggalkan kebiasaan buruk).
dijaluk bali maneh utawa murungake janji kang wis
diucapake.(artinya; orang yang sudah memberi "Kriwikan-dadi grojogan", tegese prekara cilik dadi
kemudian meminta kembali pemberiannya atau prakara gedhe tur ngambra-ambra.(artinya;
membatalkan janji yang diucapkan). permasalahan kecil menjadi besar dan menjadi-jadi).

"Iwak klebu ing wuwu", tegese wong kang kena apus "Kutuk marani sunduk", tegese wong kang njarak
kanthi gampang, wong nemu bebaya.(artinya; orang marang bebaya.(artinya; orang yang bermain-main
yang mudah dibohongi). dengan bahaya).

"Jati ketlusuban ruyung", tegese kumpulane wong "Lahang karoban manis", tegese wong rupane bagus
becik, klebon wong kang ala watake.(artinya; utawa wong rupane ayu tur ya apik bebudene.
kumpulan orang-orang baik yang kemasukan orang (artinya; orang yang wajahnya cantik atau ganteng
yang buruk sifatnya). serta berbudi pekerti luhur).

"Jaran kerubuhan empyak", tegese wong kang wis "Lambe satumang keri samerang", tegese wong
kapok banget ora bakal mbaleni maneh.(artinya; dituturi bola-bali tetep dheweke ora nggugu.(artinya;
orang yang sudah kapok dan tidak akan mengulangi orang yang diberitahu berkali-kali tetap saja tidak
lagi). percaya).

"Kacang mangsa ninggala lanjaran", tegese "Legan golek momongan", tegese wong kepenak
pakulinane anak biasane niru tumindake wong malah golek rekasa.(artinya; orang yang sudah enak
tuwane.(artinya; kebiasaan anak biasanya meniru hidupnya tetapi malah mecari kesulitan).
perbuatan orang tua).
"Opor bebek mentas awake dhewek", tegese wong
"Kebo bule mati setra", tegese wong pinter, nanging kang ngrampungi saka rekadayane dhewe.(artinya;
kapinterane ora ana kang merlokake kapinterane orang yang menyelesaikan permasalahan karena
amarga ing tengahing pategalan.(artinya; orang usahanya sendiri).
pandai tapi kepandaiannya tidak ada yang
membutuhkan karena berada di tempat yang tidak "Palang mangan tanduran", tegese wong kang
semestinya). dipercaya njaga malah gawe rusak barang sing dijaga.
(artinya; orang dipercayai menjaga sesuatu tetapi
"Kebo ilang tombok kandhang", tegese wong wis malah merusaknya).
kelangan isih mbutuhake wragat kanggo nggoleki
barang sing ilang mau.(artinya; orang yang sudah "Pecruk tunggu bara", tegese wong dipasrahi tunggu
kehilangan tapi masih membutuhkan biaya untuk njaga kang dadi kesenengane.(artinya; orang yang
mencari barang yang hilang tadi). diberi kepercayaan menjaga barang/ sesuatu yang
disukainya).
"Kebo mulih ing kandhange", tegese wong lungan
adoh wis suwe, bali maneh ing omahe asale maneh. "Pitik trondhol diumbaring padaringan", tegese wong
(artinya; orang yang sudah pergi lama dan kembali ala kang dipasrahi njaga barang kekaremane,
lagi ke asalnya). wekasane malah ngentek-entekake.(artinya; orang
jahat yang diberi kepercayaan menjaga barang yang
"Kebo kabotan sungu", tegese wong panguripane disukainya akhirnya malah merusak dan merugikan).
rekasa marga kakehan anak.(artinya; orang yang
kehidupannya susah/ menderita karena kebanyakan "Satru munggwing cangklakan", tegese mungsuh
anak). wong sing sejatine isih sanak sedulure dhewe.
(artinya; memusuhi orang yang sebenarnya masih
"Kebo nusu gudel", tegese wong tuwa njaluk wuruk sanak saudaranya sendiri).
marang wong enom.(artinya; orang tua yang meminta
bantuan kepada pemuda). "Sumur lumaku tinimba", tegese wong sing kumudu-
kudu ditakoni.(artinya; orang yang harus dimintai
"Kemladheyan ngajak sempal", tegese wong pertanyaan).
mondhok ngajak rusak.(artinya; pendatang yang
mengajak berbuat onar/ keburukan). "Tekek mati ulune", tegese wong nemu cilaka jalaran
saka guneme dhewe.(artinya; orang yang celaka
"Kere munggah bale", tegese wong asor diangkat karena omongannya sendiri).
dadi wong gedhe/dipek bojo karo wong gedhe.
(artinya; orang miskin yang diangkat jadi orang "Tumbu oleh tutup", tegese wong wis cocok karo
berkedudukan/ dijadikan istri/suami orang yang karepe.(artinya; orang yang sudah cocok dengan
berkedudukan/ orang besar). keinginannya).

"Kethek serangon", tegese wong sagrombolan sing "Timun mungsuh duren", tegese wong cilik mungsuh
tumindak ala.(artinya; segerombolan orang yang wong kang duwe panguwasa.(artinya; orang miskin
berbuat kejahatan). yang bermusuhan dengan orang yang berkuasa).
22
Cangkriman jinis iki mung ana ing tembang Pucung
"Timun wungkuk jaga imbuh", tegese wong bodho a. Bapak pucung renteng-renteng kaya kalung
ala pisan kanggone mung yen kekurangan wae. Dawa kaya ula
(artinya; orang bodoh lagi jelek dipakai hanya untuk Pencokanmu wesi miring
menutup kekurangan saja). Yen lumaku si pucung ngumbar swara
Badhekane: sepur
"Tunggak jarak mrajak, tunggak jati mati", tegese b. Bapak pucung endi elor endi kidul
turunane wong cilik dadi akeh, dene turunane wong Laku tapa brata
apik malah dadi entek utawa mati cures.(artinya; Mung kepengin bisa malih
keturunannya orang kecil/ buruk menjadi banyak, Dadi kupu si pucung wedaring tapa
sedangkan keturunan orang baik malah habis). Badhekane: uler
c. Bapak pucung among sirah lawan gembung
"Yuyu rumpung mbarong ronge", tegese omahe Padha kinunjara
magrong-magrong, nanging sajatine kekurangan. Mati sajroning ngaurip
(artinya; rumahnya besar tetapi sebenarnya orang Mijil baka si pucung dadi dahana
yang miskin). Badhekane: penthol korek
d. Bapak pucung wujud mlungker kaya kalung
32, 33, 34, 35 Cangkriman Tangan papanira
1. Cangkriman yaiku unen-unen sing kudu dibedhek Nuduhake rina wengi
utawa dibatang maksude. Lamun mati bingung wektu sang bendara
2. Cangkriman uga diarani bedhekan utawa batangan. Badhekane: gelang jam
3. Cangkriman wujude ana 4 yaiku… e. Bapak pucung dudu watu dudu gunung
a. Cangkriman sing wujude wancahan (cekakan) Sabamu ing alas
b. Cangkriman sing wujude pepindhan (irib-iriban) Ngon-ingone sang Bupati
c. Cangkriman sing wujude plesetan/ blenderan Prapteng marga si pucung lembehan grana
d. Cangkriman sing sinawung ing tembang Badhekane: gajah
4. Tuladha cangkriman sing wujude wancahan (cekakan): f. Bapak pucung cangkemu madhep mandhuwur
a. Wiwa wite, lesmba dhonge, karwa pake Sabamu ing sendhang
Batangane/bedhekane: uwi dawa wite, tales amba Pencokanmu lambung kering
godhonge, cikar dawa tipake Prapteng wisma si pucung mutah kuwaya
b. Pakbo letus Badhekane: buyung/genthong banyu
Batangane : Tipak kebo lelene satus g. Bapak pucung bisa nggereng bisa mbengung
c. Burnas kopen= bubur panas kokopen Ngambah jumantara
d. Buta buri = tebu ditata mlebu lori Kaya manuk rajawali
e. Gerbong tulis = pager kobong watune mendhelis Wira-wira nggawa barang lan manungsa
f. Karla dheren = mbakar tela sumendhe keren Badhekane: montor mabur/pesawat terbang
g. Pakbomba, paklawa, pakpiut = tapak kebo amba, h. Sigra mabur ing ngawiyat nyamut-nyamut
tapak ula dawa, tapak sapi ciut Eram kang tumingal
h. Rangsinyu, muksitu = jurang isi banyu, gumuk isi Panrupamu kaya anjing
watu Pating grayak bisa ngambah jumantara
i. Segara beldhes = segane pera sambele pedhes Badhekane: kalong/lawa
j. Tulus kerda = watu alas disengker walanda
k. Tuwok rawan = untu krowok larane ora karu-karuan 36. Tembung lingga
l. Wit thoyung = yen dijiwit atho biyung 37. Tembung andhahan
5. Cangkriman sing wujude pepindhan (irib-iriban) Tembung atau dalam bahasa Indonesia disebut
a. Sega sakepel dirubung tinggi = salak dengan “kata” memiliki bentuk dasar atau kata dasar
b. Gajah nguntal sangkrah = pawonan dan juga bentuk kata yang sudah berimbuhan.
c. Bosok malah enak = tape
d. Mboke dielus-elus anake diidak-idak = andha Dalam bahasa Jawa kata dasar dikenal sebagai
e. Emboke wuda, anake tapihan = wit pring tembung lingga. Selain tembung lingga, ada juga
f. Kayu mati ginubet ula mati = gangsingan yang disebut dengan tembung andhahan.
g. Pitik walik saba kebon = nanas
h. Tibane ngisor, digoleki ndhuwur = gentheng trocoh Berikut ini akan dijelaskan mengenai tembung lingga
i. Wit adhikih woh adhakah = semangka dan tembung andhahan serta bagaimana
j. Dikethok malah mundhak dhuwur = clana pembentukannya.
k. Dilebokne malah metu = benik
l. Bocor malah kebak = prau bocor  Tembung Lingga
6. Cangkriman sing wujude plesetan/blenderan Sebagaimana disebutkan sebelumnya bahwa tembung
a. Wong wudunen iku sugih pari. Pari apa? Paringisan lingga adalah kata dasar. Tembung lingga bisa
b. Ana gajah numpak becak, ketok apane? Ketok diartikan sebagai tembung (kata) yang belum
mbujuke mengalami perubahan dari asal atau dasar katanya.
c. Ana tulisan arab, macane saka ngendi? Saka alas
d. Wong adol krambil dikepruki = sing dikepruki Dalam tata bahasa Jawa, tembung lingga dibedakan
krambile dudu wonge menjadi 3, yaitu:
e. Lawa lima kalong telu dadi pira? Dadi 8
f. Urang sapikul matane pira? 6 Tembung lingga (kata dasar) yang hanya terdiri dari 1
g. Sing endhek didhudhuk sing dhuwur diurug= sumur suku kata (1 wanda). Tembung lingga jenis ini
7. Cangkriman sing sinawung ing tembang
23
disebut juga dengan nama tembung wod. Contohnya Kumayu (cantik sekali) è kuma + ayu
adalah: Kamigilan (sangat gila) è kami + gila + an
Wis (sudah) Kapieneng (diam saja) è kapi + meneng
Mung (hanya) Ater-Ater: a dan ma. Kegunaan ater-ater ini adalah
Sing (yang) untuk mengubah tembung lingga menjadi tembung
Tembung lingga (kata dasar) yang terdiri dari 2 suku pepaesan/endah atau memperindah kata dalam sastra.
kata (2 wanda). Contohnya adalah: Contohnya:
Tuku (beli) asipat (bersifat) è a + sipat/sifat
Lara (sakit) malumpat (melompat) è ma + lumpat
Abang (merah) Seselan atau Sisipan
Tembung lingga (kata dasar) yang terdiri dari 3 suku Seselan adalah imbuhan yang berada di tengah-
kata (3 wanda). Contoh: tengah tembung lingga (kata dasar). Seselan ada 4
Gamelan (alat musik gamelan) bentuk, yaitu: in, um, er, dan el.
Samodra (Samudera)
Segara (lautan) Contohnya adalah sebagai berikut:

 Tembung Andhahan Tinumbas (membeli) è seselan in disisipkan pada kata


Tembung andhahan adalah tembung (kata) yang tumbas
sudah berubah dari bentuk asalnya atau dari kata Sumebar (menyebar) è seselan um disisipkan pada
dasarnya. Perubahan tembung lingga (kata dasar) kata sebar
menjadi tembung andhahan bisa terjadi karena 3 Kerelip (berkelip) è seselan er disisipkan pada kata
keadaan, yaitu: kelip
Gelebyar (meriah) è seselan el disisipkan pada kata
Karena mendapat imbuhan (wuwuhan) gebyar
Karena diulang (dirangkep) Panambang atau Akhiran
Karena digabung dengan kata lainnya (dicambor) Yaitu imbuhan yang berada di akhir tembung lingga
Berikut adalah penjelasan dan masing-masing (kata dasar). Bentuk panambang dalam bahasa Jawa
contohnya: adalah: a, i, e, en, an, ana, ake, ne, na, ku, dan mu.

1. Wuwuhan (Imbuhan) Contohya:


Tembung lingga (kata dasar) yang mendapat imbuhan
(wuwuhan) maka akan berubah bentuknya dan biasa Tukua (belilah) è tuku + a
diistilahkan dengan kata berimbuhan. Tulisake (menuliskan) è tulis + ake
Jupukna (ambilkan) è jupuk + an
Imbuhan atau wuwuhan dalam bahasa Jawa
dibedakan menjadi 3 jenis, yaitu: 38. Makna/arti tembung entar
 Pelajari soal nomor 11
Ater-Ater atau Awalan
Ater-ater yaitu imbuhan yang berada di depan 39. Gambar tokoh dalam pewayangan Pandhawa.
tembung lingga (kata dasar). Ater-ater sendiri
dibedakan menjadi 5 jenis, yaitu:

Ater-Ater Anuswara, yakni ater-ater yang


menggunakan awalan ny, m, ng, dan n. Kegunaan
ater-ater anuswara adalah untuk mengubah tembung
lingga menjadi tembung kriya tanduk (kata kerja
aktif).
Contohnya adalah sebagai berikut:
Nyapu (menyapu) è ny + sapu Yudhistira Bima Arjuna Nakula Sadewa
Mecah (memecah) è m + pecah
Ngumbah (mencuci) è ng + umbah Pandawa Lima merupakan sebutan untuk lima
Ater-Ater Tripurusa, yakni ater-ater yang bersaudara pada tokoh pewayangan yang terdapat
menggunakan awalan dak, ko/kok, dan di. Kegunaan dalam kisah Mahabharata. Sesuai namanya “Pandawa
ater-ater tripurusa adalah untuk mengubah tembung Lima” terdiri dari 5 tokoh yang merupakan anak dari
lingga menjadi tembung kriya tanggap (kata kerja Pandu, seorang Raja di Hastinapura. Kelima tokoh
pasif). Contohnya adalah: tersebut, yaitu Yudistira, Bima, Arjuna, Nakula, dan
Dakpangan (kumakan) è dak + pangan Sadewa.
Kokjupuk (kamu ambil) è kok + jupuk
Dibalang (dilempar) è di + balang Dalam cerita pewayangan Jawa, dikenal lima tokoh
Ater-Ater: sa, pa, pi, pra, tar, dan ka. Kegunaan ater- yang disebut sebagai Pandawa atau Pandawa Lima.
ater ini adalah untuk mengubah tembung lingga Pandawa dalam bahasa Sanskerta berarti anak dari
menjadi tembung adhahan. Contohnya: Pandu, yang merujuk pada sosok Raja Astina, Prabu
Sadina (sehari) è sa + dina Pandu Dewanata. Pandu Dewanata memiliki dua
Piwulang (pelajaran) è pi + ulang orang istri yaitu Dewi Kunti dan Dewi Madrim. Dari
Katendang (tertendang) è ka + tendang kedua istrinya, Prabu Pandu Dewanata memiliki lima
Ater-Ater: kuma, kami, dan kapi. Kegunaan ater-ater orang anak dan kemudian dikenal sebagai Pandawa.
ini adalah untuk mengubah tembung lingga menjadi
tembung kahanan (kata sifat). Contohnya:
24
Dalam kisah pewayangan Jawa, Pandawa terdiri dari Sementara anak dari Bima bernama Raden
Yudhistira, Bima, Arjuna, Nakula, dan Sadewa. Antareja, Raden Gatotkaca, dan Raden
Antasena.
1. Yudhistira
3. Arjuna

Yudhistira adalah anak tertua dari Prabu Pandu


Dewanata dengan Dewi Kunti. Nama lain
Yudhistira adalah Prabu Puntadewa. Arjuna adalah anak ketiga dari Prabu Pandu
Dewanata dengan Dewi Kunti. Nama lain Arjuna
Sosok Yudhistira dipercaya sebagai jelmaan adalah Raden Janaka, Raden Premadi, Raden
Dewa Yama yang memerintah di Kerajaan Pamade, Raden Dananjaya, dan Raden
Amarta. Pusaka atau senjata milik Yudhistira Pandhutanaya.
berupa Jimat Kalimasada atau Jamus
Kalimasada. Dalam cerita pewayangan, sosok Arjuna dikenal
sebagai ksatria di Madukara. Sosok Arjuna juga
Yudhistira memiliki pasangan bernama Dewi dipercaya sebagai jelmaan dari Dewa Indra, sang
Drupadi dan memiliki anak bernama Raden dewa perang.
Pancawala.
Pusaka atau senjata milik Arjuna sangat
2. Bima beragam, mulai dari Keris Pulanggeni, Panah
Pasopati, dan Panah Sarotama. Para Dewa juga
memberikan Arjuna anugerah berupa Wahyu
Makutharama dan Wahyu Tohjali.

Dalam salah satu cerita, Arjuna memiliki


warangka atau sarung pusaka bernama Kunta
Wijayandanu milik Raden Suryaatmajayang
digunakan untuk memotong tali pusar
keponakannya pada saat dilahirkan yang
bernama Raden Gatotkaca.
Arjuna dikenal mempunyai banyak istri yaitu
Dewi Wara Sembadra, Wara Srikandi, Dewi
Larasati, Batari Supraba, Batari Dresanala, Dewi
Sulastri, Dewi Ulupi, Dewi Purnamasidi, Dewi
Gandakusuma, dan Dewi Manohara.
Bima adalah anak kedua dari Prabu Pandu
Dewanata dengan Dewi Kunti. Nama lain Bima Sementara anak dari Arjuna bernama Raden
adalah Sena, Raden Bratasena, dan Abimanyu, Raden Irawan, Raden Wisanggeni,
Gundawastraatmaja. Bambang Irawan, Raden Bratalaras, Bambang
Manonmanonton, Bambang Priambada, Dewi
Dalam cerita pewayangan, sosok Bima disebut Pregiwa, dan Dewi Pregiwati.
sebagai Raden Werkudara yaitu julukan ksatria
di Jodhipati. Sosok Bima juga dipercaya sebagai
jelmaan Dewa Bayu yang membuatnya memiliki
julukan Bayusutha.

Pusaka atau senjata milik Bima berupa Kuku


Pancanaka, Gada Rujakpolo, dan Gada
Lambitamuka.

Bima memiliki pasangan bernama Dewi


Nagagini, Dewi Arimbi, dan Dewi Urangayu. 4. Nakula
25
Nakula memiliki pasangan bernama Dewi
Padapa dan memiliki anak bernama Raden
Sabekti dan Raden Dewakusuma.

 Nakula dan Sadewa kembar

Nakula adalah salah satu anak kembar dari Prabu


Pandu Dewanata dengan Dewi Madrim. Nama
lain Nakula adalah Tripala atau Raden Pinten. 40. Bagian-bagian pidato
Tuladha pidhato/sesorah/tanggap wacana/pamedhar
Nakula juga dikenal sebagai ksatria dari sabdha
Sawojajar. Sosok Nakula dipercaya sebagai
jelmaan dari Dewa kembar bernama Aswin, Sugeng siyang, salam sejahtera kagem kita sadaya.
yaitu sang dewa pengobatan.
Dumateng bapak kepala sekolah
Pusaka atau senjata milik Nakula berupa Pedang Dumateng bapak kaliyan ibu guru
Tirtamanik dan kesaktian berupa Ajian Dhumateng sedaya kanca ingkang kula tresnani
Pranawajati. Hadirin ingkang kula tresnani lan kula hurmati

Nakula memiliki pasangan bernama Dewi Sayati Kaparengaken kula Yulistina, kula koordinator
dan Dewi Srengganawati dengan anak bernama lingkungan hidup wonten sekolah kita.
Bambang Pramusinta, Dewi Pramuwati, dan
Dewi Sri Tanjung. Mangga kita bebarengan majukaken puja lan puji
syukur dumateng Gusti Allah amargi sampun
5. Sadewa pinaringan berkah lan karunia dumateng kita sedaya.
Saengga kita sedaya pinaringan makempal kanthi
sehat wal’afiat.
Hadirin ingkang kula hormati,
Kaping sepindhah kita sedaya perlu bahan utawi
panggenan. Amargi lingkungan utawi panggenan
menika papan kangge nggantungaken urip umat
manungsa sedaya. Amargi menika kita sedaya kedah
njaga lingkungan sae-sae supados bumi keuntungan
kagem kita sedaya sanes kerugian utawi bencana.
Hadirin ingkang kula hormati.
Babakan kebersihan lingkungan yaiku salah sepindah
cara kang apik kanthi kita sedaya nyegah penyakit-
penyakit ingkang ngintai rikala musim udan.

Njagi kebersihan saged diwiwiti saking reresik


sekolah menika ingkang kita tresnani. Sakterose,
Sadewa adalah salah satu anak kembar dari reresik lingkungan dados kebiasaan ingkang saged
Prabu Pandu Dewanata dengan Dewi Madrim. dilakoke teng pundi-pundi.
Nakula adalah anggota dari Pandawa yang
paling muda. Pramila, mangga sami sareng-sareng njagi
lingkungan. Mboten mbucal uwuh sembarangan,
Nama lain Sadewa adalah Raden Darmagranti mboten mbabati alas sakremenipun piyambak.
atau Raden Tangsen. Sosoknya juga dikenal
sebagai ksatria dari Wukir Ratawu. Sosok Cekap semanten ingkang saget kula aturaken umpami
Nakula juga dipercaya sebagai jelmaan dari wonten klenta klentunipun kula nyuwun agunging
Dewa kembar bernama Aswin, yaitu sang dewa pangapunten.
pengobatan.
Maturnuwun, sugeng siyang
Pusaka atau senjata milik Nakula berupa Pedang
Tirtamanik dan kesaktian berupa Ajian Struktur teks
Purnamajati. Gagasan Baku Ukarane
pidhato
Pambuka/ 1. Salam pambuka Sugeng
26
Satata siyang, salam Amargi
Basa/Purwak sejahtera menika kita
a Basa kagem kita sedaya kedah
sadaya. njaga
lingkungan
2. Pakurmatan Dumateng sae-sae
(penghormatan) bapak kepala supados bumi
sekolah keuntungan
Dumateng kagem kita
bapak kaliyan sedaya, sanes
ibu guru kerugian
Dhumateng utawi
sedaya kanca bencana.
ingkang kula Hadirin
tresnani ingkang kula
Hadirin hormati.
ingkang kula Babakan
tresnani lan kebersihan
kula hurmati lingkungan
yaiku salah
3. Tetepungan Kaparengaken sepindah cara
(perkenalan) kula Yulistina, kang apik
kula kanthi kita
koordinator sedaya nyegah
lingkungan penyakit-
hidup wonten penyakit
sekolah kita. ingkang
ngintai rikala
4. Puji syukur Mangga kita musim udan.
bebarengan
majukaken Panutup/ 1. Dudutan Njagi
puja lan puji Wasana basa (kesimpulan) kebersihan
syukur saged diwiwiti
dumateng saking reresik
Gusti Allah sekolah
amargi menika
sampun ingkang kita
pinaringan tresnani.
berkah lan Sakterose,
karunia reresik
dumateng kita lingkungan
sedaya. dados
Saengga kita kebiasaan
sedaya ingkang saged
pinaringan dilakoke teng
makempal pundi-pundi.
kanthi sehat
wal’afiat. 2. Pangajab/ Pramila,
pangarep-arep mangga sami
Isi/ 1. Hadirin (ajakan) sareng-sareng
Surasa basa ……………………… ingkang kula njagi
. hormati, lingkungan.
2. Kaping Mboten
……………………… sepindhah kita mbucal uwuh
. sedaya perlu sembarangan,
3. lan sakteruse bahan utawi mboten
panggenan. mbabati alas
Amargi sakremenipun
lingkungan piyambak.
utawi
panggenan Cekap
menika papan 3. Panyuwunan semanten
kangge pangapura ingkang saget
nggantungake (permohonan kula aturaken
n urip umat maaf) umpami
manungsa wonten klenta
sedaya. klentunipun

27
kula nyuwun  Sandangan
agunging
pangapunten.

Maturnuwun,
4. Salam panutup sugeng siyang

41. Jenis-jenis pidato/sesorah


Jinis-jinising sesorah :
1. Sesorah miturut ancase (tujuan) :
o Menehi informasi / pemanggih.
o Menehi panglipur.
o Kanggo pangajak-ajak.
2. Miturut kahanane sesorah :
o Sesorah resmi.
 pengetan dina Kamardikan RI, Sumpah
Pemuda, Dina Kartini, pidhato kenegaraan,
pidhato hardiknas, pidhato presiden ana ing
upacara kamardikan
o Sesorah setengah resmi.
 pidhato ing rapat karang taruna, sesorah
ing acara perpisahan kelas 6
o Sesorah ora resmi.
 upacara manten, sunatan, sedekah  Pasangan
gunung, pengetan ulang tahun
3. Miturut pendekatan isine sesorah :
o Sesorah intelektual.
 pidato ing kampus, sekolah
o Sesorah moral.
 ceramah agama, kotbah
Metodhe pidhato cacahe ana 4 yaiku:
1. Impromptu : pidhato sing tanpa nganggo
persiapan
2. Memoriter : pidhato kanthi ngapalake naskah
luwih dhisik.
3. Naskah/manuskrip : pidhato kanthi cara maca
teks/naskah
4. Ekstemporan : pidhato mung nyiapake pokok-  Angka Jawa
pokok pidhato

42, 43, 44 Cangkriman


 Pelajari soal nomor 32

45. Paribasan
 Pelajari soal nomor 28

46. Unsur intrinsik dalam cerita rakyat


 Pelajari soal nomor 3

47. Menulis huruf jawa


 Pelajari soal nomor 6,18,19

 Aksara jawa nglegena

28
48. Tokoh dalam pewayangan Pandhawa.
 Pelajari soal nomor 16,17,39

49. Tembang macapat


 Pelajari soal nomor 13.14,15,24,25,26,27

50. Bagian-bagian pidato


 Pelajari soal nomor 40,41

29

Anda mungkin juga menyukai