2
Artinya dalam terjemahan Bahasa Indonesia:
3
- pedhang + (-in-) = pinedhang "dipedhang"
- sapu + (-in-) = sinapu "disapu"
Teks narasi:
10
Lurus lakune yaiku jujur artinya yang sebenarnya Nyolok mata tegese cetha wela-wela artinya kelihatan
tidak bohong. sekali.
Lunyu ilate yaiku mencla-mencle, ora kena diugemi Ngobong atine tegese ngetokake napsu
artinya berubah-ubah tidak bisa dipercaya.
Lumah tangan yaiku ora melu cawe-cawe artinya Tembung Entar Huruf O
tidak mau ikut mengerjakan. Oleh ati tegese tampa katresman artinya menerima
cinta bisa juga disayangi.
Tembung Entar Huruf M Ora duwe ati tegese kuwatir banget artinya kawatir
Manis eseme yaiku eseme ngresepake ati artinya sekali atau takut.
tertarik dengan senyumannya. Ora katon dhadhane tegese ora wani adu arep artinya
Mara tangan yaiku seneng milara artinya suka tidak berani diadu.
menyakiti. Ora merem tegese mangerti artinya pengertian.
Mata dhuwiten yaiku sing dipikir mung dhuwit Ora ndalan tegese ora ngerti tata krama artinya tidak
artinya yang dipikir hanyalah uang saja. tahu sopan santun.
Mata loro yaiku kabeh perkara diantepi artinya semua
persoalan menganggap penting. Tembung Entar Huruf P
Mateni pangane yaiku gawe ilang sandhang pangane Padhang hawa tegese ndonya artinya dunia.
artinya membuat hilang rejeki orang lain. Padhang langite tegese katon seneng artinya senang.
Mateng rembuge yaiku rembuge wis dimupakati Padhang pikirane tegese seneng artinya tidak dada
artinya keputusan sudah disepakati. beban dan senang.
Mateng kawruhe yaiku kawruh wes tutuk artinya Padhang ulate tegese sumeh artinya murah senyum
wawasan luwas. Pait getir tegese wis pengalaman artinya sudah
Mati ilate (kulite) yaiku wis ora duwe rasa artinya berpengalaman.
sudah tidak punya rasa/mati rasa. Pait lelakone tegese ora kepenak lelakone artinya
Mati pangane yaiku mati dalane golek sandhang hidup nelangsa.
pangan artinya hilang pekerjaan. Panas atine tegese nesu artinya marah.
Mati raga yaiku tapa, tirakat artinya bertapa. Pecah pamore tegese wis diwasa artinya sudah
Mendem drajat yaiku wong pangkat sing umuk berakhir masa remaja atau lepas lajang menuju nikah.
artinya sombong karena jabatannya. Papan pekiwan tegese panggonan sing ora adhakan
Medhot dalan yaiku ora nerusake artinya sesuatu hal Pedhes tembunge tegese tembunge gawe sirik artinya
sudah tidak diteruskan/berhenti. kata-katanya bikin meri.
Mentahi rembug yaiku murungake rembug artinya Perih atine tegese sedih artinya baru sedih.
membatalkan keputusan yang sudah dibicarakan Pingget atine tegese serik artinya kecewa
Metani luput yaiku nggoleki lupute artinya mencari Peteng atine tegese susah artinya sifatnya sulit/ susah.
kesalahan Pulih getih tegese buk/ ora kalah ora menang artinya
Methik layang yaiku nurun artinya mencontoh seimbang tidak ada yang menang dan kalah.
Mogel ilate yaiku mangan sing sarwa enak artinya Puput yuswa tegese seda artinya meninggal.
makan selalu enak. Putus sinaune tegese tutug sinaune artinya sudah
Mogol sinaune yaiku mandheg anggone sinau artinya tidak sekolah/belajar lagi.
sudah tidak belajar/sekolah lagi. Padang jagade tegese katon tentrem artinya suasana
Murang tata yaiku ora nganggo tata krama artinya aman tenteram.
tidak ada sopan santun. Tembung Entar Huruf R
Meres mikir yaiku mikire temenan artinya berpikir Rai gedheg tegese ora duwe isin artinya tidak tahu
keras. malu.
Ngrabekake sikut tegese wong lanang sing seneng
Tembung Entar Huruf N senggolan karo wadon (kosok baline) artinya orang
Nandur kabecikan yaiku gawe kabecikan artinya lelaki suka bersenggolan dengan perempuan (atau
menanam kebaikan. sebaliknya).
Ngabangake kuping yaiku gawe nesu artinya Ngrengga praja tegese njaga awak artinya menjaga
membuat marah orang. kesehatan.
Ngadu wuleding kulit tegese tukar padu artinya adu Runtuh atine tegese tuwuh welase
kekuatan. Rupak atine (segarane) tegese ora gampang ngapura
Ngangsu kawruh tegese meguru artinya berguru/ artinya tidak mudah memaafkan.
sekolah/ mencari ilmu. Rupak jagade tegese judheg/ kentekan pasaban
Ngatonake siyunge tegese nuduhake kekendelane
artinya menunjukan kekuatan/keberanian. Tembung Entar Huruf S
Ngekep dhengkul tegese nganggur artinya tidak ada Sabuk gelang tegese sugih sawah artinya mempunyai
kerjaan atau pengangguran. kekayaan, banyak sawah.
Ngendhaleni hawa napsu tegese nyegah kekarepa ala Sepi kawruh tegese ora duwe ilmu artinya sedikit
artinya mencegah keinginan yang jahat/ hawa napsu. mempunyai pengetahuan.
Ngenaki ati tegese gawe seneng artinya membuat Seret rejekine tegese ora lancar golek rejeki artinya
senang/nyaman tidak lancar mencari rejeki.
Ngepuh kringet tegese tandang gawe mempeng Sesak dhadhane tegese enyel artinya sebel, emosi
artinya bekerja keras dan rajin. Sumpeg atine tegese susah artinya sulit
Ngetog karosan tegese nyrempeng banget Tembung Entar Huruf T
Ngemut driji tegese ora oleh apa-apa artinya tidak Tatu atine tegese serik artinya tatu adalah luka ati
dapat sesuatu. adalah hati kiasan hati yang luka. Berarti orang yang
sedang sedih yang sudah dibuat kecewa.
11
Tipis lambene tegese seneng rerasan artinya suka Andhap asor (rendah hati)
rasani. Alim ulama (orang yang pandai agama Islam)
Thukul turunane tegese duwe turunan artinya Angkara murka (kebengisan dan ketamakan)
mempunyai keturunan. Amis bacin (berbau amis)
Tanpa tilas tegese ora oleh gawe artinya kehabisan. Arum wangi (berbau harum)
Bandha donya (benda duniawi)
Tembung Entar Huruf U Blaka suta (blak-blakan, terus terang)
Udan tangis tegese akeh sing nangis artinya banyak Budi pakarti (budi pekerti)
yang bersedih. Bagas waras (sehat)
Utang pati tegese gawe patine liyan artinya utang Bapa biyung (ayah dan ibu, orang tua)
nyawa. Balung sumsum (tulang sumsum)
Campur bawur (bercampur menjadi satu sulit
Tembung Entar Huruf W dipisahkan satu persatu)
Walang ati tegese sumelang artinya kawatir. Campur adhuk (campur aduk)
Weteng kadut tegese ora tampikan artinya tidak Cikal bakal (pendiri, sesepuh atau nenek moyang)
menolak. Crah bubrah (pertengkaran)
Wedi getih tegese jirih artinya penaku. Darma bekti (darma bakti, perbuatan untuk berbakti)
Duga prayoga (tata krama, sopan santun)
12. Tembung saroja Donga puji (doa)
Dalam Bahasa Jawa dikenal istilah tembung saroja. Edi peni (indah sekali)
Tembung ini merupakan susunan dua kata yang Entek enting (habis)
memiliki arti yang sama. Ewuh pakewuh (sungkan)
Fungsi dari kata atau tembung saroja yang kedua Gagah prakosa (gagah perkasa)
biasanya digunakan untuk menguatkan atau Gemah ripah (makmur)
mempertegas arti kata yang pertama. Misalnya kata Gethok tular (dari mulut ke mulut)
ayem tentrem (damai sejahtera), abang mbranang Guyup rukun (sangat rukun)
(sangat merah), babak bundas (babak belur), atau ajur Jabang bayi (bayi)
mumur (hancur berkeping-keping). Jungkir walik (jungkir balik)
Kadang konang (ungkapan yang ditujukan kepada
Pengertian Tembung Saroja siapa pun yang suka membeda-bedakan kerabat atau
Menurut Kamus Linguistik karya Harimurti teman)
Kridalaksana, tembung saroja adalah gabungan kata, Lega lila (ikhlas, lapang dada)
kata majemuk. Sementara itu, mengutip situs Pemkot Mukti wibawa (kedudukan tinggi)
Solo, tembung saroja terdiri dari dua kata yaitu
tembung yang berarti kata, dan saroja yang berarti 13. Guru gatra
rangkap. Tata paugerane tembang macapat iku ana telu, yaiku:
1. Guru gatra: cacahing gatra/larik saben sapada/bait
Oleh karenanya tembung saroja memuat dua kata 2. Guru wilangan: cacahing wanda/suku kata saben
yang memiliki arti sama maupun hampir sama yang sagatra
dipakai bersamaan. Oleh karena tembung saroja 3. Guru lagu/swara: dhong-dhing/tibaning swara
berfungsi untuk memperjelas kata sebelumnya dan (vokal) ing saben pungkasane gatra.
mempertegas makna suatu kata, biasanya kata-kata
yang digunakan familiar dengan kehidupan sehari- Tembang macapat cacah 11 (sewelas)
hari.
No Arane Guru Guru wilangan, guru
Contoh kalimatnya "Pak Tukiman tansah sumeh lan gatra lagu/swara
grapyak semanak marang tangga teparo uga wong
liyo". Bila diartikan menjadi "Pak Tukiman selalu 1 Maskumambang 4 12i, 6a, 8i, 8a
murah senyum dan ramah kepada tetangga kanan kiri
dan semua orang". 2 Pucung 4 12u, 6a, 8i, 12a
Dalam kalimat tersebut ada dua tembung saroja yang 3 Megatruh 5 12u, 8i, 8u, 8i, 8o
digunakan yaitu 'grapyak semanak' dan 'tangga
teparo'. Grapyak semanak diartikan sangat ramah, 4 Gambuh 5 7u, 10u, 12i, 8u, 8o
gemar bergaul, dan menyenangkan.
5 Mijil 6 10i, 6o, 10e, 10i, 6i, 6u
Jika diurai satu persatu, grapyak dan semanak
keduanya sama-sama berarti ramah. Ketika 6 Kinanthi 6 8u, 8i, 8a, 8i, 8a, 8i
digabungkan menjadi satu maka akan menegaskan
maknanya.
7 Durma 7 12a, 7i, 6a, 7a, 8i, 5a, 7i
Tembung saroja kedua yaitu tangga teparo. Jika 8a, 11i, 8u, 7a, 12u, 8a,
8 Pangkur 7
diartikan tangga berarti tetangga dan teparo berarti 8i
kanan kiri. Maksud kata ini berarti tetangga kanan 8i, 8a, 8e/o, 8a, 7a, 8u,
kiri atau tetangga sekitar yang tinggal dekat dengan 9 Asmaradana 7
8a
rumah Pak Tukiman. 8a, 8i, 8a, 8i, 7i, 8u, 7a,
10 Sinom 9
8i, 12a
Contoh Tembung Saroja
12
Kalimasada
10i, 10a, 8e, 7u, 9i, 7a,
11 Dhandhanggula 10 6u, 8a, 12,7a
13
20. Jenis teks informasi
Jinise teks informasi:
a. Teks pawarta
b. Teks persuasi
c. Sesanti/slogan
d. Pariwara/iklan
b. Teks persuasi
Teks persuasi yaiku teks sing isi lan andharane
ngajak-ajak, narik kawigatene liyan, ngyakinane,
lan ndayani.
Teks persuasi yaiku karangan sing isine ngajak
utawa narik kawigatene, mangaribawani, lan
ngyakinake sing maca.
Tuladha persuasi:
Bapak-ibu, sumangga kamardhikan menika
dipunisi kalihan pembangunan ugi watak
nasionalisme ingkang katandur ing manah
c. Sesanti/slogan
Sesanti/slogan isine ngajak lan ngelingake.
Tuladha sesanti/slogan: visi misi sekolah, visi misi
instansi/perusahaan, partai politik, lan
sapanunggalane.
Tuladha sesanti:
Negor sauwit nandur satus bibit
Alasku lestari, uripku murakabi
Ayo njaga lestarine alam!
Gunakna banyu sacukupe!
14
d. Pariwara/iklan Apa sing dilakoni Karang Taruna Deso Mergudadi
Pariwara/iklan kanggo mamerake lan ngajak sesasi pisan? Sambatan ngeresiki desa utawa kerja
supaya dideleng, dituku, lan digunakake. bakti
Tuladha iklan: iklan sabun, iklan handphone, iklan Ing pundi para karang taruna kumpul sadurunge kerja
panganan, lan sapanunggalane. bakti? Lapangan Bulutangkis Mergodadi
Tuladha pariwara: Kapan di adakake kerja bakti ing Mergodadi? Sesasi
Derra, sabun deterjen rakyat, ramah lingkungan pisan.
Milo, energi menang saben dina Sopo kang pelopori kerja bakti iki? Doni Arya
Okky Jelly Drink, ngelak ilang ngeleh ilang Kepiye pendapat Ketua Karang Taruna soal kerja
bakti iki? Kerja bakti iki bisa ngakrabno para anggota
22. Teks pawarta karang taruna lan kegiatan iki bisa kanggo refreshing.
1. Contoh Teks Pawarta Singkat Bahasa Jawa:
Kirab Bendera Ing Kabupaten Pati 3. Contoh Teks Pawarta Singkat Bahasa Jawa:
Dalan Rusak
Ing kabupaten Pati ana kirab bendara kang dawane Dalan kabupaten saka wilayah kecamatan Sreseh
100 meter lan omobone 3 meter diaral saka Stadiun tumeko kutha Sampang rusak lan podho growok,
Jayakusuma saka jam setunggal awan nganti setengah kendaraan roda 2 utawa roda 4 sing arep liwat ing
sekawan sore ing Alun Alun Pati dalan iku kudu ati-ati lan waspodo.
Acara kirab iki diadakake kanggo mengeti Dina Sampek saiki dalan iku durung di dandani karo
Kesaktian Pancasila, 1 Oktober 2018 lan kanggo pemerintah daerah Sampang.
mbangkitake jiwa nasionalisme pemuda sak niki kang
arep luntur Saiful (25 taun) warga sing sering liwat dalan iku
ngeluhkake bab dalan sing rusak iku,” sampek saiki
Minurut Ketua Forum Komunikasu Putra Putri isih rusak padahal dalan iku wes suwe rusak nanging
Purnawirawan TNI/POLRI Indonesia (FKPPI) Pati durung di dandani”. Ucape Saiful wektu di temoni
Endang Sri Wahyuningsih ngaturkake yen dheweke radar Jawa Pos kala wingi.
matursuwun maran para pihak kang melu acara iki
lan sing pedulu karo kegiatan iki. Dheweke pangarep- Akibat dalan sing rusak iku mau, ndadekno akeh
arep kegiatan kaya ngene iki diadakake setahun pisan. wong sing nganggo kendaraan roda 2 utawa roda 4
ngalami kecelakaan ana ing dalan iku.
Pitakon 5W+1H Pawarta Basa Jawa:
4. Contoh Teks Pawarta Singkat Bahasa Jawa:
Apa Intine pawarta kasebut? Kirab bendara ing Gugur Gunung
Kabupaten Pati Dinten Minggu warga padukuhan Pogung Kidul,
Kapan acara kirab bendera diadakake? 1 Oktober Melati Sleman ingkang rancak inggih para pria tumut
2018 saka jam setunggal awan nganti jam setengah kerja bakti ndamel Paving Konblock. Konblock
sekawan sore menika dipun ndamel saking campuran pasir lan
Ing pundi kedadean iku terjadi? Ing Kabupaten Pati semen ingkang saklajengipun dipuncetak lan dipepe
Sapa kang matur suwun diadakake acara ikii? Endang ngantos garing.
Sri Wahyunungsih
Kenapa acara iki diadakake? Amarga jiwa Ketua RW Pogung Kidul Purwantho mratelaken kerja
nasionalisme pemuda sakniki arep luntur bakti kados mekaten inggih ajek ditindakaken saben
Kepiye pangarep ngarep Endang Sri Wahyuningsih? Minggu.
Dheweke pangarep arep acara kaya ngene iki
diadakake setahun pisan Dene ancasipun inggih kangge nggantos konblock
ingkang risak dateng sakuruting margi ing
padukuhan. Awit ngiwatosipun ragat, pramila warga
gotong royong ndamel konblock dene ragatipun
2. Contoh Teks Pawarta Singkat Bahasa Jawa: dipundutaken saking iuran warga padukuhan Pogung
Kerja Bakti Kidul ing saben wulanipun.
Karang taruna desa Mergudadi angger sesasi pisan 23. Teks informasi
ngadakake sambatan ngeresiki desa utawa kerja bakti. Titikan/ciri-cirine teks informasi:
Tujuan Kerja bakti iki di adakake yaiku kanggo a. Teks pawarta: isine prastawa nyata, wujude
ngeresiki kalen kang rusoh lan dalan sing akeh paragrap-paragrap.
sukete. Tuladha: Banjir bandhang nrajang, nuwuhake
korban jiwa nganti atusan nyawa.
Sadurunge kerja bakti para anggota karang taruna b. Teks persuasi: isine ajakan, wujude paragrap-
padha kumpul ing Lapangan Bulutangkis Mergodadi. paragrap.
Tuladha: Bapak-ibu, sumangga kamardhikan
Kegiatan iki dipelopori Ketua Karang Taruna Doni menika dipunisi kalihan pembangunan ugi watak
Arya, deweke duwe pendapat yen kerja bakti iki bisa nasionalisme ingkang katandur ing manah.
ngakrabno para anggota karamg taruna lan kegiatan c. Sesanti/slogan: isine ngelingake, wujude ukara
iki bisa kanggo refreshing. Tuladha: Resik agawe becik, reget agawe mumet.
d. Pariwara/iklan: isine mamerake supaya dituku,
Pitakon 5W+1H Pawarta Basa Jawa: wujude ukara
Tuladha: Jamune wong pinter, ya, Tolak Angin.
15
24. Jenis Tembang Macapat 9. Pangkur Pangkur, wuntat, pungkur, ungkur,
yudakenaka, ungkur
No Arane Guru Guru wilangan, guru 10. Sinom Sinom, taruna, anom, weni, nom,
gatra lagu/swara srinata, pamase, logondhan, rema, pangrawit,
mudha
1 Maskumambang 4 12i, 6a, 8i, 8a 11. Dhandhanggula Sarkara, hartati, dhandhang,
madu, manis, sari, bremana, guladrawa, gagak,
2 Pucung 4 12u, 6a, 8i, 12a kaga, tresna
"Criwis cawis", tegese akeh omongane ananging uga "Kebat kliwat gancang pincang", tegese tumindak
mrantasi ing gawe.(artinya; banyak omongnya tetapi kanthi grusah-grusuh, wusanane ora kebeneran.
juga mampu menyelesaikan pekerjaan dengan benar). (artinya; pekerjaan yang dilakukan tergesa-gesa
hasilnya tidak akan tepat/ tidak baik).
"Dahwen ati open", tegese wong kang nacat, nanging
panacate iku amarga duwe pamrih marang barang "Keplok ora tombok", tegese melu ngrasakake seneng
sing dicacat mau.(artinya; orang yang mencela/ nanging ora melu ragad.(artinya; ikut merasakan
merendahkan karena memiliki niat/ keinginan untuk kebahagiaan/ kesenangan tetapi tidak mengeluarkan
memiliki sesuatu yang dicela tersebut). uang).
"Desa mawa cara negara mawa tata", tegese saben "Ketula-tula ketali", tegese wong kang uripe rekasa
papan utawa dhaerah duwe adat utawa tatacara banget utawa wong kang kesandung sandhung uripe.
dhewe-dhewe.(artinya; setiap tempat atau daerah (artinya; orang yang hidupnya menderita atau
mempunyai adat dan aturan sendiri-sendiri). terlunta-lunta hidupnya).
"Dudu sanak dudu kadang yen mati melu kelangan", "Kumenthus ora pecus", tegese wong kang umuk
tegese sanajan wong liya manawa nandhang ora utawa sombong ananging ora sembada.(artinya; orang
kepenak dibelani utawa yen mati melu nggetuni. yang berlagak pintar tetapi sebenarnya tidak paham/
(artinya; meskipun bukan saudara atau orang lain tidak bisa apa-apa).
jikalau terkena musibah juga ikut merasakan
kesedihan dan penyesalan). "Ladak kecangklak", tegese wong kang tansah nukari
wong liya wusanane kena akibate dhewe.(artinya;
"Durung pecus keselak besus", tegese durung pinter orang yang suka menyakiti/ mengganggu orang lain
menyambut gawe, ananging wis kepingin werna- pada akhirnya akan terkena akibatnya sendiri).
werna utawa wis kepingin rabi.(artinya; belum pandai
dalam bekerja, tetapi sudah berkeinginan macam- "Maju tatu mundur ajur", tegese maju utawa mundur
macam). kabeh bakal mbebayani utawa nyilakani.(artinya;
maju atau mundur semua serba berbahaya).
"Entek amek kurang golek", tegese anggone misuh
ngunek-unekake sakatoge utawa saenteke.(artinya; "Mbuwang tilas", tegese ethok-ethok ora ngerti
memarahi atau mencerca seseorang habis-habisan). tumindak ala sing dilakoni.(artinya; pura-pura tidak
tahu perbuatan buruk yang dilakukannya).
"Garang-garing", tegese ketoke katon sugih, ananging
sajatine rekasa uripe utawa kacingkrangan "Mikul dhuwur mendhem jero", tegese anak kang
panguripane.(artinya; kelihatannya kaya raya, tetapi bisa njunjung drajate wong tuwane.(artinya; anak
sebenarnya hidupnya menderita atau kekurangan). yang bisa menjunjung tinggi derajat orang tuanya).
"Gliyak-gliyak tumindak sareh pakoleh", tegese "Nabok nyilih tangan", tegese tumindak mulasara
sanajan anggone nindakake sakepenake wusane wong utawa gawe sengsarane wong sarana
kaleksanan kanthi becik wusanane.(artinya; meskipun kongkonan.(artinya; berbuat buruk/ mencelakai orang
bertindak semaunya sendiri tetapi dapat terlaksana dengan menyuruh orang lain).
dengan baik dan lancar).
"Ngluruk tanpa bala, sugih tanpa bandha, menang
"Njajah desa milang kori", tegese lelungan adoh tanpa ngasorake", tegese wong kang tansah sugih
tekan ngendi-endi desa, kutha, negara kabeh wis ngelmu.(artinya; orang yang selalu kaya akan ilmu).
diparani.(artinya; bepergian jauh menjelajahi pelosok "Nyolong pethek", tegese mleset saka pangirane
negeri semua sudah didatangi). utawa mleset saka pametheke.(artinya; meleset dari
perkiraan).
"Jalukan ora wewehan", tegese wong senengane
njaluk, nanging ora gelem weweh utawa menehi. "Pupuran sadurunge benjut", tegese wong kang ngati-
(artinya; orang yang suka meminta, tetapi tidak mau ati sadurunge nandhang cilaka.(artinya; orang yang
berbagi atau memberi). selalu berhati-hati sebelum terkena musibah).
"Jer basuki mawa beya", tegese samubarang "Rawe-rawe rantas, malang-malang putung", tegese
gegayuhan utawa kabeh gegayuhan mbutuhake ragat samubarang kang ngalang-alangi kekarepane bakal
utawa biaya.(artinya; setiap keinginan atau cita-cita disingkirake utawa dibrastha.(artinya; semua hal yang
pasti membutuhkan biaya). menghalangi keinginannya akan disingkirkan).
"Njunjung ngentebake", tegese wong senengane "Rukun agawe santosa crah agawe bubrah", tegese
ngalem, nanging sajatine ngasorake.(artinya; orang wong utawa negara kang rukun bisa dadi kuwat dene
yang suka memuji, tetapi sebenarnya dia yen cecongkrahan njalari ringkih gampang dijajah.
merendahkan). (artinya; kerukunan antar masyarakat akan
menjadikan negara itu kuat dan sentausa, namun jika
17
masyarakat bercerai berai akan menjadikan negara itu "Tunggal welat", tegese sedulur tunggal bapa
lemah dan mudah dijajah). biyunge.(artinya; saudara kandung atau saudara
dekat).
"Sabaya pati sabaya mukti", tegese wong bebojohan
urip rekasa dilakoni wong loro urip mulya uga "Ulat madhep ati karep", tegese kekarepane lahir
dilakoni wong loro.(artinya; dalam berumahtangga batine wis mantep banget.(artinya; keinginan lahir
susah ataupun senang dijalani bersama) batinnya sudah mantab dan yakin).
"Sadumuk bathuk sanyari bumi ditohi pati", tegese "Undhaking pawarta sudaning kiriman", tegese
wong kang gawe pasulayan marga ngganggu bojone pawarta utawa kabar iku beda karo kasunyatane.
liyan utawa gawe pasulayan marga lemah sapetak (artinya; kabar atau berita yang diterima berbeda
bakal dilabuhi nganti mati.(artinya; orang yang dengan kenyataan sebenarnya).
membuat masalah karena mengganggu istri orang
atau karena perebutan tanah akan dilawan sampai "Welas tanpa lalis", tegese karepe ngeman, ananging
mati). malah gawe kapitunan.(artinya; niat menolong
berderma tetapi malah jadi sengsara/ rugi sendiri).
"Sepi ing pamrih rame ing gawe", tegese mbantu
nyambut gawe mempeng utawa sregep tanpa duwe "Wiwit kuncung nganti gelung", tegese wiwit bucah
pamrih apa-apa.(artinya; dengan ikhlas membantu nganti tuwo.(artinya; mulai muda sampai tua).
orang lain tanpa mengharap imbalan apa-apa).
"Yitna yuwana lena kena", tegese wong sing ngatia-
"Sembur-sembur adas, siram-siram bayem", tegese ati bakal slamet, nanging wong sing sembrana bakal
oleh pamujine wong akeh muga-muga kaleksanan nemu cilaka.(artinya; orang yang berhati-hati pasti
gegayuhane.(artinya; mendapat doa restu banyak selamat, dan orang yang ceroboh akan celaka).
orang semoga tercapai harapan dan cita-citanya).
29. Bebasan
"Sing sapa salah seleh", tegese sapa sing salah 1. Lambe satumang kari samerang: Dituturi bola-bali
wusanane bakal teluk utawa ngakoni.(artinya; meksa ora digugu
siapapun yang berbuat kesalahan suatu saat pasti akan 2. Mikul dhuwur mendhem jero: Bisa njunjung
kalah dan mengakuinya juga). drajate wong tuwa
3. Ungak-ungak pager arang: Duwe melik (pengin)
"Sura dira jayaningrat lebur dening pangastuti", marang bandhane liyan
tegese wong ampuh tumindak ala, bakal sirna dening 4. Yitna yuwana, lena kena: Sing ngati-ati bakal
wong kang tumindak becik.(artinya; orang yang slamet, sing sembrana cilaka
melakukan perbuatan buruk meskipun kuat, digdaya, 5. Cincing-cincing meksa klebus: Karepe ngirit,
dan berkuasa, pasti akan kalah dengan orang yang nanging malah entek akeh
berbuat baik). 6. Udan tangis: akeh wong sing kesusahan amarga
ketaman bencana
"Tega larane ora tega patine", tegese wong kang tego 7. Sepi ing pamrih rame ing gawe: Nindakake
rekasane, nanging ora tega marang patine sarana pagawean kanthi ora duwe kamelikan apa-apa
menehi pitulungan.(artinya; orang yang tega melihat 8. Sadawa-dawane lurung isih dawa gurung: Kabar
kesusahan orang lain, tetapi tidak tega melihat orang iku mesthi sumebar adoh, lan adoh karo
lain mati). kanyatane.
"Tinggal glanggang colong playu", tegese prajurit Contoh Bebasan Jawa dan artinya;
kang ninggalake kasatriyane sarana ninggalake ing
peperangan.(artinya; prajuri yang meninggalkan "Abang-abang lambe", tegese guneme mung kanggo
kehormatannya dengan lari dari medan perang). lamis-lamis.(artinya; berbicaranya hanya berbasa-basi).
"Tut wuri handayani", tegese wong tuwa utawa guru "Adol lenga keri busike", tegese wong kang andum
kang nyekarep marang pepinginane wong enom kang barang, nanging dheweke malah ora keduman.(artinya;
luhur, sarana ngulat-ulatake lan aweh prayoga orang yang membagi-bagikan barang tetapi dia sendiri
saperlune.(artinya; dari belakang seorang guru harus malah tidak kebagian).
dapat memberikan dorongan dan arahan).
"Ana bapang sumimpang", tegese nyingkiri sekabehing
"Nulung menthung", tegese wong katone mitulungi, bebaya.(artinya; menghindari semua hal yang berbahaya).
nanging sajatine gawe rekasane wong sing ditulungi.
(artinya; orang yang memberikan pertolongan, tetapi "Ana begjane ora ana daulate", tegese arep nemu begjane
sebenarnya malah memberikan beban kepada orang nanging wurung.(artinya; mau mandapatkan keuntungan
yang ditolong). tetapi belum atau hampir mendapatkan keuntungan/ hal
yang diinginkan).
"Tuna satak bathi sanak", tegese wong kang rugi
satus, nanging bathi paseduluran.(artinya; orang yang "Anirna patra", tegese nyingkiri tulisane dhewe sing ora
rugi harta/ uang, tetapi untung semakin dekat dengan becik.(artinya; menghindari tulisannya sendiri yang tidak
saudara/ erat persaudaraannya/ mendapat saudara). baik).
18
"Angin silem ing warih", tegese tumindak ala kanthi nyambung pembicaraan orang tetapi tidak sesuai dengan
sesindheman.(artinya; bertindak buruk/ berbuat buruk yang dibahas).
secara diam-diam).
"Durung ilang pupuk lempuyane", tegese isih enom
"Aji godhong jati garing", tegese wong kang asor banget, banget.(artinya; masih terlalu muda).
ora ana ajine.(artinya; orang yang rendah/ buruk sekali
tidak berhargadiri sama sekali). "Emban cindhe emban siladan", tegese pilih kasih utawa
ora adil marang siji lan sijine.(artinya; pilih kasih atau
"Ancik-ancik pucuking eri", tegese wong kang uripe kang tidak adil antara satu dengan yang lainnya).
tansah ngandhut kuwatir.(artinya; orang yang hidupnya
penuh dengan marabahaya/ kekhawatiran). "Esuk dhele sore tempe", tegese gampang molah-malih
atine, ora teteg.(artinya; gampang berubah pikiran, tidak
"Anggenthong umos", tegese wong kang ora bisa nyimpen konsisten).
wadi.(artinya; orang yang tidak bisa menyimpan rahasia).
"Genteni watang putung", tegese nglungsur kalungguhane
"Asor kilang nunggwing gelas", tegese wong guneme wong kang wis mati.(artinya; mewarisi jabatan orang yang
manis tur marak ati, lan bisa mranani sing krungu.(artinya; sudah meninggal).
orang yang tutur katanya manis sehingga membuat
siapapun yang mendengarkan tertarik/ terpikat dengan "Gawe luwangan ngurugi luwangan", tegese wong kang
tutur katanya). golek utang kanggo nyarutang.(artinya; orang yang
meminjam uang untuk menutup utang).
"Arep jamure emoh watangane", tegese gelem kepenake
ora gelem rekasane.(artinya; mau enaknya tidak mau "Geguyon dadi tangisan", tegese gegojegan, wusanane
susahnya). gawe susah.(artinya; hanya bercanda tetapi malah
membuat susah).
"Bapak kesulah anak molah", tegese yen wong-tuwa oleh
prekara, anak uga melu ngrasakake lan tanggung jawab. "Gemblung jinurung, edan kuwarisan", tegese tumindak
(artinya; jika orang tua mendapat masalah, anak juga akan nekat, nanging malah nemu kabegjan.(artinya; berbuat
ikut merasakan dan ikut bertanggungjawab). nekat tetapi malah beruntung).
"Barung (Mbarung) sinang", tegese nyela-nyela wong "Gendhon rukon", tegese tumindak bebarengan amrih
guneman.(artinya; memotong pembicaraan orang/ padha kepenake.(artinya; melakukan tindakan bersama-
menyela-nyela obrolan orang). sama demi kebaikan bersama).
"Dalithuk kukum", tegese mbudidaya ucul saka ing hukum "Golek-golek ketanggor wong luru-luru", tegese arep
utawa angger-angger.(artinya; berusaha lari dari tumindak ala, wusanane kepergok wong kang uga
hukuman). tumindak ala.(artinya; mau berbuat jahat, kemudian
"Beguguk (Mbeguguk) ngutha waton", tegese mbangkang bertemu dengan orang yang berbuat jahat pula).
marang perentah.(artinya; membangkang perintah).
"Gondhelan poncoting tapih", tegese nggantungake uripe
"Beras wutah arang mulih marang takere", tegese marang bojo.(artinya; menggantungkan hidup pada istri).
samubarang kang wis owah saka asale langka bisane pulih
kaya maune.(artinya; susuatu yang sudah berubah dari asal "Gotong mayit", tegese lelungan mung wong telu ngliwati
mulanya mustahil bisa pulih seperti sedia kala). papan sing mbebayani.(artinya; bepergian hanya bertiga
melewati tempat yang angker/ berbahaya).
"Buru uceng kelangan deleg", tegese ngupaya barang
sepele, lan ngorbanake barang gedhe kang wus kecekel "Gupak pulut ora mangan nangkane", tegese melu rekasa
ing tangan.(artinya; berusaha mengejar sesuatu yang kecil ora melu ngrasakake kepenake.(artinya; ikut berjuang/ ikut
tetapi malah mengorbankan sesuatu yang besar yang merasakan susahnya namun tidak menikmati hasilnya).
sudah dimiliki).
"Njagakake endhoge si blorok", tegese njagakake barang
"Diwenehi ati ngrogoh rempela", tegese diwenehi enak, kang durung mesthi anane.(artinya; berharap sesuatu yang
ananging isih kurang trima, njaluk sing luwih enak maneh. belum pasti).
(artinya; sudah diberi yang enak tetapi masih kurang puas
dan meminta yang lebih enak lagi). "Nyundhang bathang bantheng", tegese njunjung
keturunane wong luhur kang wis apes.(artinya;
"Dikempit kaya wade, dijuju kaya manuk", tegese barang menjunjung keturunan orang yang luhur yang sedang
kang banget ditrisnani.(artinya; sesuatu yang sangat apes).
dicintai).
"Kadang konang", tegese wong sing ngaku sedulur mung
"Dikena iwake aja nganti buthek banyune", tegese wong karo sing sugih.(artinya; mengaku-ngaku saudara jika
kang panjangkane kaleksanan, nanging ora gawe gendra kaya dan banyak harta).
utawa ribut.(artinya; menginginkan sesuatu agar tercapai "Ketepang ngrangsang gunung", tegese wong cilik nduwe
jangan sampai membuat masalah atau keributan). gegayuhan kang tangeh lamun kelakon.(artinya; orang
miskin yang memiliki cita-cita yang mustahil tercapai).
"Dudu berase ditempurake", tegese nyambungi gunem,
nanging ora cundhuk karo sing dirembug.(artinya; ikut
19
"Kaya banyu karo lenga", tegese wong paseduluran kang "Nglungguhi klasa gumelar", tegese wong kang nampa
ora bisa rukun.(artinya; hubungan persaudaraan yang tidak warisan mung kari nemu kepenake.(artinya; orang yang
bisa hidup rukun). menerima warisan dan tinggal menerima enaknya saja).
"Kakehan gludhug kurang udan", tegese wong kang "Ngubak-ubak banyu bening", tegese gawe rerusuh ana
kakehan omong nanging ora ana nyatane.(artinya; orang ing panggonan kang tata tentrem.(artinya; membuat
yang banyak bicara tetapi kenyataannya kosong/ hanya kerusuhan di tempat yang aman dan damai).
omong kosong).
"Nguthik-uthik macan dhedhe", tegese wong kang njarak
"Kebak luber kocak kacik", tegese wong kang owah gawe nesune wong gedhe kang wis lilih nesune.(artinya;
pikirane amarga kakehan ngelmu.(artinya; orang yang orang yang membuat marah orang terpandang yang sudah
mengalami gangguan jiwa karena kebanyakan ilmu). mulai reda dari kamarahan).
"Kebanjiran segara madu", tegese wong kang oleh "Ngguthuk/nuthuk elor kena kidul", tegese wong kang
kabegjan kang gedhe matumpa-tumpa.(artinya; orang yang nyemoni wong, wusane sing krasa wong liya.(artinya;
mendapatkan keberuntungan besar bertubi-tubi). orang yang melakukan sesuatu kepada seseorang tetapi
yang terkena adalah orang lain).
"Kegedhen empyak kurang cagak", tegese wong kang
kegedhen panjangka kurang sarana.(artinya; orang yang "Nguyahi segara", tegese wong kang weweh marang wong
berkeinginan tinggi tetapi tidak memiliki sarana sugih, wusanane ora ana gunane.(artinya; orang yang
pendukung). memberi sesuatu kepada orang yang sudah kaya, sehingga
pemberiannya tidak berguna).
"Kejugrugan gunung menyan", tegese wong kang oleh
kabegjan kang gedhe banget.(artinya; orang yang "Nututi layangan pedhot", tegese wong kang ngupaya
memperoleh keberuntungan besar sekali). baline barang sepele, yen ketemu ora sumbut karo
rekasane.(artinya; orang yang berusaha mencari barang
"Kekudhung walulang macan", tegese wong kang yang sepele, jika tercapai tidak sepadan dengan usahanya).
tumindak kanthi aling-aling wong kang duwe panguwasa.
(artinya; orang yang berlindung dibalik orang yang "Nyangoni kawula minggat", tegese wong kang ndandani
disegani/ penguasa ). barang kang gampang rusak.(artinya; orang yang
memperbaiki barang yang mudah rusak).
"Kerot tanpa untu", tegese wong kang duwe kekarepan
ananging ora duwe sarana.(artinya; orang yang memiliki "Nyugokake bugel kayu sempu", tegese wong kang
keinginan tetapi tidak memiliki sarana). njagokake wong bodho dadi pemimpin amarga isih
sedulure dhewe.(artinya; orang yang menjagokan orang
"Karubuhan gunung", tegese wong kang nandhang bodoh menjadi pemimpin karena masih saudara sendiri).
kasusahan gedhe.(artinya; orang yang sedang mengalami
masalah besar). "Othak-athik didudut angel", tegese wong kang omongane
sajak kepenak jebul angel leladenane.(artinya; orang yang
"Kocak tandha lokak", tegese wong kang sugih omong cara berbicaranya terlihat enak didengar, tapi ternyata
tandhane sithik kawruhe.(artinya; orang yang banyak susah diatasi/ dilayani).
bicara biasanya sedikit ilmu).
"Ora uwur ora sembur", tegese ora gelem cawe-cawe
"Kongsi jambul wanen", tegese wong kang sesambungan menehi pawitan apa-apa.(artinya; tidak mau ikut memberi
utawa paseduluran nganti tuwa.(artinya; ikatan partisipasi apa-apa).
persaudaraan yang berlangsung sampai tua).
"Pandengan karo srengenge", tegese wong kang
"Madu balung tanpa isi", tegese rebutan barang sepele ora memungsuhan karo wong kang duwe panguwasa.(artinya;
ana gunane.(artinya; berebut hal sepele yang tidak ada orang yang bermusuhan dengan orang yang mempunyai
manfaatnya). kekuasaan).
"Mbalung usus", tegese wong kang nduweni kekarepan "Ramban-ramban tanggung", tegese wong kang ndakwa
kang kendho kenceng.(artinya; orang yang mempunyai marang wong, nanging ora diceplosake.(artinya; orang
kemauan tidak pasti/ kadang kuat, kadang lemah). yang mendakwa kepada seseorang tetapi tidak
disampaikan/ diutarakan).
"Mbrojol selaning garu", tegese wong kang uwal saka
bebaya kang nemahi.(artinya; orang yang berhasil lepas "Rindhik asu ginitik", tegese wong nindakake pagawean
dari bahaya/ musibah yang menimpa). kang cocok karo kekarepane.(artinya; orang yang
melakukan pekerjaan yang sesuai dengan keinginannya).
"Ngasalake negara", tegese wong kang ora manut tatanan. "Rubuh-rubuh gedhang", tegese wong kang mung melu-
(artinya; orang yang tidak menuruti peraturan). melu, ora ngerti tujuane.(artinya; orang yang hanya ikut-
ikutan, sebenarnya tidak tau tujuannya).
"Ngangsu banyu nganggo kranjang", tegese wong kang
golek ngelmu nanging ilmune ora dimanfaatake, wong "Sandhing kebo gupak", tegese wong kang cedhak karo
golek ngelmu tapi saranane ora pas.(artinya; orang yang wong ala, wusanane melu ketularan ala.(artinya; orang
mencari ilmu tetapi ilmunya tidak dimanfaatkan atau yang dekat dengan orang-orang jahat yang pada akhirnya
orang yang mencari ilmu dengan sarana yang tidak tepat). tertular jahat).
20
"Sandhing kirik gudhigen", tegese wong kang cedhak karo ulet lan trampil.(artinya; orang pandai bermusuhan
wong ala kelakuwane wusanane bakal ketularan dengan orang pandai tetapi yang satu kalah tekun dan
tumindake sing ala mau.(artinya; orang yang dekat dengan terampil).
orang yang buruk kelakuannya pada akhirnya tertular
kelakuan buruk tadi). "Belo melu seton", tegese wong kang melu-melu,
nanging ora ngerti karepe/tujuwane.(artinya;orang
"Sedhakep angawe-awe", tegese wong kang ninggalake yang ikut-ikutan tetapi tidak tau maksud dan
tumindak ala, ananging ing batin isih kepingin nglakoni. tujuannya).
(artinya; orang yang meninggalkan perbuatan buruk tetapi
dalam hati masing ingin melakukan perbuatan buruk "Beras wutah arang bali marang takere", tegese
tersebut). barang yen wis rusak angel pulih kaya maune.
(artinya; susuatu yang sudah berubah dari asal
"Suduk gunting tatu loro", tegese wong nindakake mulanya mustahil bisa pulih seperti sedia kala).
pagawean mung sarwa kleru, mula kapitunane luwih saka
siji.(artinya; orang yang melakukan pekerjaan yang selalu "Cebol nggayuh lintang", tegese wong cilik kang
tidak tepat/serba salah, sehingga memiliki banyak nduweni gegayuhan kang tangeh lamun kelakon.
kesalahan). (artinya; orang miskin yang mempunyai keinginan
yang mustahil tercapai).
"Wis kebak sundukane", tegese wong kang wis akeh
banget dosane utawa kaluputane.(artinya; orang yang "Cecak nguntal empya/cagak", tegese gegayuhan
sudah memiliki banyak dosa dan kesalahan). kang ora timbang karo kekuwatane.(artinya;
keinginan/ cita-cita yang tidak sesuai dengan
30, 31 Saloka kemampuannya).
1. Pitik trondhol diumbar ing padaringan: Wong ala
dipasrahi barang kang aji, wekasane malah "Dhandhang diunekake kuntul, kuntul diunekake
ngentek-enteki. dhandhang", tegese ala diunekake apik, apik
2. Kuntul diunekake dhandhang: Wong becik diunekake ala.(artinya; buruk dikatakan baik dan baik
dianggep ala dikatakan buruk).
3. Kutuk nggendhong kemiri: Wong kang nganggo
sarwa aji (apik) liwat dalan kang mbebayani. "Dhemit ora ndulit, setan ora doyan", tegese wong
4. Kodhok nguntal gajah: wong duwe kekarepan kang tansah diparingi keslametan ora ana sing
sing mokal kalakone nggodha.(artinya; orang yang selalu diberi
5. Kebo kabotan sungu: Wong ngrekasa uripe keselamatan serta tidak ada yang mengganggu).
amarga kabotan butuh kakehan anak.
6. Kebo nusu gudel: Wong tuwa njaluk wuruk "Dom sumurup ing banyu", tegese wong kang lakune
marang wong enom. sesindheman kanggo nyumurupi wewadi.(artinya;
7. Ula marani gepuk: Wong sing njarak marang melakukan sesuatu secara diam-diam untuk menutupi
bebaya. keburukan).
8. Emprit ambuntut bedhug: prakara cilik dadi
gedhe "Emprit abuntut bedhug", tegese prekara sepele dadi
gedhe ngambra-ambra.(artinya; permasalahan kecil
Contoh Saloka dan artinya; menjadi besar menjadi-jadi).
"Asu belang kalung wang", tegese wong ala utawa "Endhas gundhul dikepeti", tegese wong wis kepenak
wong asor nanging sugih.(artinya; orang jelek, dienak-enakake maneh.(artinya; orang yang sudah
rendah, atau jahat tetapi kaya). enak ditambah enak lagi).
"Asu gedhe menang kerahe", tegese wong luwih "Gagak nganggo elaring merak", tegese wong cilik
dhuwur pangkate lan luwih gedhe panguasane tumindak kaya wong gedhe/luhur.(artinya; orang
biasane menang perkarane.(artinya; orang yang lebih miskin yang bertindak seperti orang besar/ luhur).
tinggi derajat pangkatnya biasanya menang
permasalahannya). "Gajah alingan suket teki", tegese lahir lan batine ora
padha bakal ketara.(artinya; sifat/ kelakuan lahir
"Ati bengkong oleh oncong", tegese wong kang duwe maupun batin biarpun tidak kelihatan pasti akan
niat ala, ana sing nyarujuki oleh dalane.(artinya; terlihat).
orang yang punya niat buruk/ jahat ada yang
mendukung dan mendapat jalan). "Gajah ngidak rapah", tegese wong gedhe kang
njarak utawa nerak aturane dhewe.(artinya; orang
"Baladewa ilang gapite", tegese wong kang ilang besar yang melanggar aturannya sendiri).
kekuwatane.(artinya; orang yang kehilangan "Gajah tumbuk karo gajah, kancil mati ing tengah",
kekuatannya). tegese wong gedhe pasulayan karo wong gedhe wong
cilik sing dadi korbane.(artinya; orang yang
"Bathok bolu isi madu", tegese wong asor nanging berkedudukan saling bertengkar rakyat kecil yang
sugih kapinteran.(artinya; orang rendahan tetapi kaya menjadi korban).
pengetahuan).
"Gong lumaku tinabuh", tegese wong kang tansah
"Bebek mungsuh mliwis", tegese wong pinter kumudu-kudu ditakoni, utawa dijaluki piwulang.
memungsuhan karo wong pinter, nanging sijine kalah
21
(artinya; orang yang selalu dimintai petuah atau
dimintai ilmu pengetahuan). "Klenthing wadhah masin", tegese wong kang angel
ninggalake pakulinan sing ora becik.(artinya; orang
"Idu didilat maneh", tegese wong kang menehi yang berat meninggalkan kebiasaan buruk).
dijaluk bali maneh utawa murungake janji kang wis
diucapake.(artinya; orang yang sudah memberi "Kriwikan-dadi grojogan", tegese prekara cilik dadi
kemudian meminta kembali pemberiannya atau prakara gedhe tur ngambra-ambra.(artinya;
membatalkan janji yang diucapkan). permasalahan kecil menjadi besar dan menjadi-jadi).
"Iwak klebu ing wuwu", tegese wong kang kena apus "Kutuk marani sunduk", tegese wong kang njarak
kanthi gampang, wong nemu bebaya.(artinya; orang marang bebaya.(artinya; orang yang bermain-main
yang mudah dibohongi). dengan bahaya).
"Jati ketlusuban ruyung", tegese kumpulane wong "Lahang karoban manis", tegese wong rupane bagus
becik, klebon wong kang ala watake.(artinya; utawa wong rupane ayu tur ya apik bebudene.
kumpulan orang-orang baik yang kemasukan orang (artinya; orang yang wajahnya cantik atau ganteng
yang buruk sifatnya). serta berbudi pekerti luhur).
"Jaran kerubuhan empyak", tegese wong kang wis "Lambe satumang keri samerang", tegese wong
kapok banget ora bakal mbaleni maneh.(artinya; dituturi bola-bali tetep dheweke ora nggugu.(artinya;
orang yang sudah kapok dan tidak akan mengulangi orang yang diberitahu berkali-kali tetap saja tidak
lagi). percaya).
"Kacang mangsa ninggala lanjaran", tegese "Legan golek momongan", tegese wong kepenak
pakulinane anak biasane niru tumindake wong malah golek rekasa.(artinya; orang yang sudah enak
tuwane.(artinya; kebiasaan anak biasanya meniru hidupnya tetapi malah mecari kesulitan).
perbuatan orang tua).
"Opor bebek mentas awake dhewek", tegese wong
"Kebo bule mati setra", tegese wong pinter, nanging kang ngrampungi saka rekadayane dhewe.(artinya;
kapinterane ora ana kang merlokake kapinterane orang yang menyelesaikan permasalahan karena
amarga ing tengahing pategalan.(artinya; orang usahanya sendiri).
pandai tapi kepandaiannya tidak ada yang
membutuhkan karena berada di tempat yang tidak "Palang mangan tanduran", tegese wong kang
semestinya). dipercaya njaga malah gawe rusak barang sing dijaga.
(artinya; orang dipercayai menjaga sesuatu tetapi
"Kebo ilang tombok kandhang", tegese wong wis malah merusaknya).
kelangan isih mbutuhake wragat kanggo nggoleki
barang sing ilang mau.(artinya; orang yang sudah "Pecruk tunggu bara", tegese wong dipasrahi tunggu
kehilangan tapi masih membutuhkan biaya untuk njaga kang dadi kesenengane.(artinya; orang yang
mencari barang yang hilang tadi). diberi kepercayaan menjaga barang/ sesuatu yang
disukainya).
"Kebo mulih ing kandhange", tegese wong lungan
adoh wis suwe, bali maneh ing omahe asale maneh. "Pitik trondhol diumbaring padaringan", tegese wong
(artinya; orang yang sudah pergi lama dan kembali ala kang dipasrahi njaga barang kekaremane,
lagi ke asalnya). wekasane malah ngentek-entekake.(artinya; orang
jahat yang diberi kepercayaan menjaga barang yang
"Kebo kabotan sungu", tegese wong panguripane disukainya akhirnya malah merusak dan merugikan).
rekasa marga kakehan anak.(artinya; orang yang
kehidupannya susah/ menderita karena kebanyakan "Satru munggwing cangklakan", tegese mungsuh
anak). wong sing sejatine isih sanak sedulure dhewe.
(artinya; memusuhi orang yang sebenarnya masih
"Kebo nusu gudel", tegese wong tuwa njaluk wuruk sanak saudaranya sendiri).
marang wong enom.(artinya; orang tua yang meminta
bantuan kepada pemuda). "Sumur lumaku tinimba", tegese wong sing kumudu-
kudu ditakoni.(artinya; orang yang harus dimintai
"Kemladheyan ngajak sempal", tegese wong pertanyaan).
mondhok ngajak rusak.(artinya; pendatang yang
mengajak berbuat onar/ keburukan). "Tekek mati ulune", tegese wong nemu cilaka jalaran
saka guneme dhewe.(artinya; orang yang celaka
"Kere munggah bale", tegese wong asor diangkat karena omongannya sendiri).
dadi wong gedhe/dipek bojo karo wong gedhe.
(artinya; orang miskin yang diangkat jadi orang "Tumbu oleh tutup", tegese wong wis cocok karo
berkedudukan/ dijadikan istri/suami orang yang karepe.(artinya; orang yang sudah cocok dengan
berkedudukan/ orang besar). keinginannya).
"Kethek serangon", tegese wong sagrombolan sing "Timun mungsuh duren", tegese wong cilik mungsuh
tumindak ala.(artinya; segerombolan orang yang wong kang duwe panguwasa.(artinya; orang miskin
berbuat kejahatan). yang bermusuhan dengan orang yang berkuasa).
22
Cangkriman jinis iki mung ana ing tembang Pucung
"Timun wungkuk jaga imbuh", tegese wong bodho a. Bapak pucung renteng-renteng kaya kalung
ala pisan kanggone mung yen kekurangan wae. Dawa kaya ula
(artinya; orang bodoh lagi jelek dipakai hanya untuk Pencokanmu wesi miring
menutup kekurangan saja). Yen lumaku si pucung ngumbar swara
Badhekane: sepur
"Tunggak jarak mrajak, tunggak jati mati", tegese b. Bapak pucung endi elor endi kidul
turunane wong cilik dadi akeh, dene turunane wong Laku tapa brata
apik malah dadi entek utawa mati cures.(artinya; Mung kepengin bisa malih
keturunannya orang kecil/ buruk menjadi banyak, Dadi kupu si pucung wedaring tapa
sedangkan keturunan orang baik malah habis). Badhekane: uler
c. Bapak pucung among sirah lawan gembung
"Yuyu rumpung mbarong ronge", tegese omahe Padha kinunjara
magrong-magrong, nanging sajatine kekurangan. Mati sajroning ngaurip
(artinya; rumahnya besar tetapi sebenarnya orang Mijil baka si pucung dadi dahana
yang miskin). Badhekane: penthol korek
d. Bapak pucung wujud mlungker kaya kalung
32, 33, 34, 35 Cangkriman Tangan papanira
1. Cangkriman yaiku unen-unen sing kudu dibedhek Nuduhake rina wengi
utawa dibatang maksude. Lamun mati bingung wektu sang bendara
2. Cangkriman uga diarani bedhekan utawa batangan. Badhekane: gelang jam
3. Cangkriman wujude ana 4 yaiku… e. Bapak pucung dudu watu dudu gunung
a. Cangkriman sing wujude wancahan (cekakan) Sabamu ing alas
b. Cangkriman sing wujude pepindhan (irib-iriban) Ngon-ingone sang Bupati
c. Cangkriman sing wujude plesetan/ blenderan Prapteng marga si pucung lembehan grana
d. Cangkriman sing sinawung ing tembang Badhekane: gajah
4. Tuladha cangkriman sing wujude wancahan (cekakan): f. Bapak pucung cangkemu madhep mandhuwur
a. Wiwa wite, lesmba dhonge, karwa pake Sabamu ing sendhang
Batangane/bedhekane: uwi dawa wite, tales amba Pencokanmu lambung kering
godhonge, cikar dawa tipake Prapteng wisma si pucung mutah kuwaya
b. Pakbo letus Badhekane: buyung/genthong banyu
Batangane : Tipak kebo lelene satus g. Bapak pucung bisa nggereng bisa mbengung
c. Burnas kopen= bubur panas kokopen Ngambah jumantara
d. Buta buri = tebu ditata mlebu lori Kaya manuk rajawali
e. Gerbong tulis = pager kobong watune mendhelis Wira-wira nggawa barang lan manungsa
f. Karla dheren = mbakar tela sumendhe keren Badhekane: montor mabur/pesawat terbang
g. Pakbomba, paklawa, pakpiut = tapak kebo amba, h. Sigra mabur ing ngawiyat nyamut-nyamut
tapak ula dawa, tapak sapi ciut Eram kang tumingal
h. Rangsinyu, muksitu = jurang isi banyu, gumuk isi Panrupamu kaya anjing
watu Pating grayak bisa ngambah jumantara
i. Segara beldhes = segane pera sambele pedhes Badhekane: kalong/lawa
j. Tulus kerda = watu alas disengker walanda
k. Tuwok rawan = untu krowok larane ora karu-karuan 36. Tembung lingga
l. Wit thoyung = yen dijiwit atho biyung 37. Tembung andhahan
5. Cangkriman sing wujude pepindhan (irib-iriban) Tembung atau dalam bahasa Indonesia disebut
a. Sega sakepel dirubung tinggi = salak dengan “kata” memiliki bentuk dasar atau kata dasar
b. Gajah nguntal sangkrah = pawonan dan juga bentuk kata yang sudah berimbuhan.
c. Bosok malah enak = tape
d. Mboke dielus-elus anake diidak-idak = andha Dalam bahasa Jawa kata dasar dikenal sebagai
e. Emboke wuda, anake tapihan = wit pring tembung lingga. Selain tembung lingga, ada juga
f. Kayu mati ginubet ula mati = gangsingan yang disebut dengan tembung andhahan.
g. Pitik walik saba kebon = nanas
h. Tibane ngisor, digoleki ndhuwur = gentheng trocoh Berikut ini akan dijelaskan mengenai tembung lingga
i. Wit adhikih woh adhakah = semangka dan tembung andhahan serta bagaimana
j. Dikethok malah mundhak dhuwur = clana pembentukannya.
k. Dilebokne malah metu = benik
l. Bocor malah kebak = prau bocor Tembung Lingga
6. Cangkriman sing wujude plesetan/blenderan Sebagaimana disebutkan sebelumnya bahwa tembung
a. Wong wudunen iku sugih pari. Pari apa? Paringisan lingga adalah kata dasar. Tembung lingga bisa
b. Ana gajah numpak becak, ketok apane? Ketok diartikan sebagai tembung (kata) yang belum
mbujuke mengalami perubahan dari asal atau dasar katanya.
c. Ana tulisan arab, macane saka ngendi? Saka alas
d. Wong adol krambil dikepruki = sing dikepruki Dalam tata bahasa Jawa, tembung lingga dibedakan
krambile dudu wonge menjadi 3, yaitu:
e. Lawa lima kalong telu dadi pira? Dadi 8
f. Urang sapikul matane pira? 6 Tembung lingga (kata dasar) yang hanya terdiri dari 1
g. Sing endhek didhudhuk sing dhuwur diurug= sumur suku kata (1 wanda). Tembung lingga jenis ini
7. Cangkriman sing sinawung ing tembang
23
disebut juga dengan nama tembung wod. Contohnya Kumayu (cantik sekali) è kuma + ayu
adalah: Kamigilan (sangat gila) è kami + gila + an
Wis (sudah) Kapieneng (diam saja) è kapi + meneng
Mung (hanya) Ater-Ater: a dan ma. Kegunaan ater-ater ini adalah
Sing (yang) untuk mengubah tembung lingga menjadi tembung
Tembung lingga (kata dasar) yang terdiri dari 2 suku pepaesan/endah atau memperindah kata dalam sastra.
kata (2 wanda). Contohnya adalah: Contohnya:
Tuku (beli) asipat (bersifat) è a + sipat/sifat
Lara (sakit) malumpat (melompat) è ma + lumpat
Abang (merah) Seselan atau Sisipan
Tembung lingga (kata dasar) yang terdiri dari 3 suku Seselan adalah imbuhan yang berada di tengah-
kata (3 wanda). Contoh: tengah tembung lingga (kata dasar). Seselan ada 4
Gamelan (alat musik gamelan) bentuk, yaitu: in, um, er, dan el.
Samodra (Samudera)
Segara (lautan) Contohnya adalah sebagai berikut:
Nakula memiliki pasangan bernama Dewi Sayati Kaparengaken kula Yulistina, kula koordinator
dan Dewi Srengganawati dengan anak bernama lingkungan hidup wonten sekolah kita.
Bambang Pramusinta, Dewi Pramuwati, dan
Dewi Sri Tanjung. Mangga kita bebarengan majukaken puja lan puji
syukur dumateng Gusti Allah amargi sampun
5. Sadewa pinaringan berkah lan karunia dumateng kita sedaya.
Saengga kita sedaya pinaringan makempal kanthi
sehat wal’afiat.
Hadirin ingkang kula hormati,
Kaping sepindhah kita sedaya perlu bahan utawi
panggenan. Amargi lingkungan utawi panggenan
menika papan kangge nggantungaken urip umat
manungsa sedaya. Amargi menika kita sedaya kedah
njaga lingkungan sae-sae supados bumi keuntungan
kagem kita sedaya sanes kerugian utawi bencana.
Hadirin ingkang kula hormati.
Babakan kebersihan lingkungan yaiku salah sepindah
cara kang apik kanthi kita sedaya nyegah penyakit-
penyakit ingkang ngintai rikala musim udan.
27
kula nyuwun Sandangan
agunging
pangapunten.
Maturnuwun,
4. Salam panutup sugeng siyang
45. Paribasan
Pelajari soal nomor 28
28
48. Tokoh dalam pewayangan Pandhawa.
Pelajari soal nomor 16,17,39
29