A. Turunan
a) Aturan dasar turunan, sebagai berikut :
1. Jika 𝑓(𝑥) = 𝑘, maka 𝑓 ! (𝑥) = 0
2. Jika 𝑓(𝑥) = 𝑥, maka 𝑓 ! (𝑥) = 1
3. Aturan Pangkat: Jika 𝑓(𝑥) = 𝑋 " (𝑛 𝜀 𝑁), maka 𝑓 ! (𝑥) = 𝑛. 𝑋 "#$
4. Aturan Kelipatan Konstanta: (𝑘𝑓)! (𝑥) = 𝑘. 𝑓 ! (𝑥)
5. Aturan Jumlah: (𝑓 + 𝑔)! (𝑥) = 𝑓 ! (𝑥) + 𝑔! (𝑥)
6. Aturan Hasil kali: (𝑓. 𝑔)! (𝑥) = 𝑓 ! (𝑥). 𝑔(𝑥) + 𝑓(𝑥). 𝑔! (𝑥)
! # !! (%)"(%)' !(%)"! (%)
7. Aturan Hasil bagi: ! " (𝑥 ) = "
" )"(%)*
Contoh soal:
𝑔 = 9𝑥 ( + 3
(
𝑔 = 𝑥 % + 3
𝑔 = 𝑥 ' + 3 → 𝑔! = 3𝑥 %
3) Tentukan 𝑦′ dari 𝑦 = (3𝑥 % − 5) (2𝑥 & − 𝑥)
Jawab:
𝑓 = (3𝑥 % − 5) ≫ 𝑓 ! = 6𝑥
𝑔 = (2𝑥 & − 𝑥) ≫ 𝑔! = 8𝑥 ' − 1
(+%',)
4) Tentukan 𝑔′ dari 𝑔 =
(% " -.)
𝑓 = (3𝑥 − 5) ≫ 𝑓 ! = 3
𝑔 = (𝑥 % + 7) ≫ 𝑔! = 2𝑥
!! (%)"(%)' !(%)"! (%)
𝑔# (𝑥 ) = "
)"(%)*
&!" ! #%("#$%
=
" " #%)" ! #)*
5) Tentukan turunan rantai dari 𝑦 = (2𝑥 % − 4𝑥 + 1)(*
Jawab:
𝑦 = (2𝑥 % − 4𝑥 + 1)(* ≫ 𝑦 = 𝑢(*
𝑢 = 2𝑥 % − 4𝑥 + 1 ≫ 𝑢! = 4𝑥 − 4
𝑦 ! = 𝑛. 𝑢"#$ . 𝑢′
𝑦 ! = 60. (2𝑥 % − 4𝑥 + 1))+ (4𝑥 − 4)
3'3√2'% "
= '3%
'2-√2'% "
=
% " √2'% "
b) Turunan Fungsi Trigonometri
1. 𝑓(𝑥) = cos 𝑥 → 𝑓 ! (𝑥) = − sin 𝑥
2. 𝑓(𝑥) = sin 𝑥 → 𝑓 ! (𝑥) = cos 𝑥
3. 𝑓(𝑥) = tan 𝑥 → 𝑓 ! (𝑥) = 𝑠𝑒𝑐 % 𝑥
4. 𝑓(𝑥) = 𝑐𝑡𝑔 𝑥 → 𝑓 ! (𝑥) = − 𝑐𝑜𝑠𝑒𝑐 % 𝑥
5. 𝑓(𝑥) = sec 𝑥 → 𝑓 ! (𝑥) = − sec 𝑥 . tan 𝑥
6. 𝑓(𝑥) = 𝑐𝑜𝑠𝑒𝑐 𝑥 → 𝑓 ! (𝑥) = −𝑐𝑜𝑠𝑒𝑐 𝑥 . 𝑐𝑡𝑔 𝑥
7. 𝑓(𝑥) = sin(𝑎𝑥 + 𝑏) → 𝑓 ! (𝑥) = 𝑎 cos(𝑎𝑥 + 𝑏)
8. 𝑓(𝑥) = cos(𝑎𝑥 + 𝑏) → 𝑓 ! (𝑥) = −𝑎 sin(𝑎𝑥 + 𝑏)
9. 𝑓(𝑥) = tan(𝑎𝑥 + 𝑏) → 𝑓 ! (𝑥) = −𝑎 𝑠𝑒𝑐 % 𝑥 (𝑎𝑥 + 𝑏)
10. 𝑓(𝑥) = 𝑎. sin(𝑏𝑥 + 𝑐) → 𝑓 ! (𝑥) = 𝑎𝑏. cos (𝑏𝑥 + 𝑐)
11. 𝑓(𝑥) = 𝑎. cos(𝑏𝑥 + 𝑐) → 𝑓 ! (𝑥) = −𝑎𝑏. sin (𝑏𝑥 + 𝑐)
%
12. 𝑓 (𝑥 ) = 𝑎𝑟𝑐 sin 𝑥 → 𝑓 !(#) = √%'#!
'%
13. 𝑓 (𝑥 ) = 𝑎𝑟𝑐 cos 𝑥 → 𝑓 ! (𝑥 ) = √%'#!
%
14. 𝑓 (𝑥 ) = 𝑎𝑟𝑐 tan 𝑥 → 𝑓 ! (𝑥 ) = %(#!
'%
15. 𝑓 (𝑥 ) = 𝑎𝑟𝑐 𝑐𝑡𝑔 𝑥 → 𝑓 ! (𝑥 ) = %(#!
Contoh soal:
,
4) Jika 𝑓(𝑥) = 𝑠𝑖𝑛% Q2𝑥 + ( R, maka nilai dari 𝑓 ! (0) adalah…
Jawab:
%
%
𝜋 𝜋
𝑓(𝑥) = 𝑠𝑖𝑛 Q2𝑥 + R = U𝑠𝑖𝑛 Q2𝑥 + RV
6 6
𝜋 𝜋
𝑢 = 𝑠𝑖𝑛 Q2𝑥 + R → 𝑢! = 2 cos Q2𝑥 + R
6 6
𝑓 ! (𝑥) = 𝑛. 𝑢"#$ . 𝑢!
, ,
= 2. 𝑠𝑖𝑛 Q2𝑥 + ( R . 2 cos Q2𝑥 + ( R
, ,
𝑓 ! (0) = 4𝑠𝑖𝑛 Q2.0 + ( R . 𝑐𝑜𝑠 Q2.0 + ( R
, ,
= 4. 𝑠𝑖𝑛 Q( R . cos Q ( R
$ $
= 4. % . % √3
𝑓 ! (0) = √3
c) Turunan Fungsi Emplisit
Jika 𝑦 = 𝑓(𝑥), maka turunan fungsi implicit 𝑓(𝑥, 𝑦) = 𝑐 adalah dengan
memandang y fungsi dari x.
Contoh soal:
1) Tentukan 𝑦′ jika 𝑥 % + 3𝑥𝑦 + 𝑦 % = 4
Jawab:
𝑑 % 𝑑
(𝑥 + 3𝑥𝑦 + 𝑦 % ) = (4)
𝑑𝑥 𝑑𝑥
2𝑥 + 3𝑦 + 3𝑥𝑦 ! + 2𝑦. 𝑦 ! = 0
(3𝑥 + 2𝑦)𝑦 ! = −2𝑥 − 3𝑦
3𝑥 + 3𝑦
𝑦! = −
3𝑥 + 2𝑦
𝑑𝑦
𝑚 = 𝑓 ′ (𝑥)Y𝑝 = [𝑝
𝑑𝑥
𝑑𝑦
𝑥 % + 𝑦 % = 16 → 2𝑥 + 2𝑦 =0
𝑑𝑥
𝑑𝑦 −𝑥
2𝑦 = −2𝑥 →
𝑑𝑥 𝑦
𝑑𝑦
𝑚= [ 𝑝(3,4)
𝑑𝑥
−𝑥 −3
= [ (3,4) =
𝑦 4
d) Turunan Fungsi Majemuk
Jika 𝑢 = 𝑓(𝑥), 𝑣 = 𝑔(𝑥), 𝑝 = 𝑘𝑜𝑛𝑠𝑡𝑎𝑛𝑡𝑎
/ (8 9) /9
1. /%
= 𝑝. /%
/ (9±;) /9 /;
2. = /% ± /%
/%
/ (9 . ;) /; /9
3. = 𝑢 . /% + 𝑣 . /%
/%
) +) +*
! # * $ & . ( )
+, +,
4. !%
= &-
B. Penggunaan Turunan
a) Nilai Maksimum dan Minimum
Misalkan 𝑓: 𝐷 → 𝑅 dan 𝑐 𝜀 𝐷. Nilai 𝑓(𝑐) disebut nilai maksimum apabila
𝑓(𝑐) ≥ 𝑓(𝑥) untuk setiap 𝑥 𝜀 𝐷. Nilai 𝑓(𝑐) disebut nilai minimum apabila
𝑓(𝑐) ≤ 𝑓(𝑥) untuk setiap 𝑥 𝜀 𝐷. Nilai maksimum atau minimum disebut
nilai ekstrim.
Contoh:
Misalkan 𝑓(𝑥) = 𝑥 % , 𝑥 𝜖 [−1,2]. Nilai maksimumnya adalah 4[= 𝑓(2)],
sedangkan nilai minimumnya adalah 0 [= 𝑓(0)]. Perhatikan grafiknya.
y
4
x
-1 0 2
Teorema Lokasi Titik Ekstrim
Misalkan daerah asal 𝑓 adalah selang I yang memuat titik c. Jika 𝑓(𝑐)
adalah nilai ekstrim, maka c haruslah merupakan titik kritis, yakni c
merupakan:
Contoh soal:
1
= 𝑥. l 𝑥 % − 10𝑥 + 200m − (8𝑥 % − 120𝑥)
3
1
= l 𝑥 ' − 10𝑥 % + 200𝑥m − (8𝑥 % − 120𝑥)
3
1
= 𝑥 ' − 18𝑥 % + 320𝑥
3
Untuk mencapai keuntungan maksimum, maka nilai
stasionernya=0
1
𝑓(𝑥) = 𝑥 ' − 18𝑥 % + 320𝑥
3
𝑓 ! (𝑥) = 𝑥 % − 36𝑥 + 320
𝑥 % − 36𝑥 + 320 = 0
(𝑥 − 16)(𝑥 − 20) = 0
𝑥 = 16 𝑎𝑡𝑎𝑢 𝑥 = 20
Jadi, jumlah barang yang harus dijual adalah 16 atau 20 buah.