FUNGSI SEDERHANA
MATERI:
1. Kuosien Diferensial dan Derivatif
2. Kaidah-Kaidah Diferensiasi
3. Hakekat Derivatif dan Diferensial
4. Derivatif dari Derivatif
5. Hubungan antara Fungsi dan derivatifnya
a. Fungsi menaik dan fungsi menurun
b. Titik Ekstrim Fungsi Parabolik
c. Titik Ekstrim dan Titik Belok Fungsi Kubik
d. Penerapan dalam Ekonomi
2/26
1. Kuosien Diferensi dan derivatif
𝚫𝒚
a. Kuosien Diferensi (difference quotient) :
𝚫𝒙
adalah hasil bagi perbedaan yang mencerminkan tingkat
perubahan rata-rata variabel terikat 𝑦 yaitu ∆𝑦 terhadap
perubahan variabel bebas 𝑥 yaitu ∆𝑥.
Variabel terikat 𝑦 adalah fungsi variabel bebas 𝑥: 𝑦 = 𝑓(𝑥)
Jika variabel bebas 𝑥 bertambah ∆𝑥 maka varibel terikat 𝑦
bertambah ∆𝑦 (akibat bertambahnya 𝑥 ):
𝑦 + ∆𝑦 = 𝑓 𝑥 + ∆𝑥
∆𝑦 = 𝑓 𝑥 + ∆𝑥 − 𝑦
∆𝑦 = 𝑓 𝑥 + ∆𝑥 − 𝑓(𝑥)
𝚫𝒚 𝒇 𝒙+∆𝒙 −𝒇(𝒙)
=
𝚫𝒙 ∆𝒙
3/26
b. Diferensiasi dan Derivatif:
• Diferensiasi adalah proses penurunan fungsi atau
penentuan limit kuosien diferensi dimana ∆𝑥 sangat kecil.
• Derivatif (turunan fungsi) adalah hasil proses diferensiasi.
Fungsi : 𝑦 = 𝑓(𝑥)
Δ𝑦 𝑓 𝑥+∆𝑥 −𝑓(𝑥)
kuosien diferensi : =
Δ𝑥 ∆𝑥
Δ𝑦 𝑓 𝑥+∆𝑥 −𝑓(𝑥)
Derivatif fungsi : lim = lim
∆𝑥→0 Δ𝑥 ∆𝑥→0 ∆𝑥
Δ𝑦 Δ𝑦
Jika ∆𝑥 sangat kecil (∆𝑥 → 0) maka lim ≈
∆𝑥→0 Δ𝑥 Δ𝑥
Notasi:
Δ𝑦 𝑑𝑦 𝜕𝑦 𝑑𝑓(𝑥)
lim ≡ 𝑦′ ≡ 𝑓′(𝑥) ≡ 𝑦𝑥 ≡ 𝑓𝑥 (𝑥) ≡ ≡ ≡
∆𝑥→0 Δ𝑥 𝑑𝑥 𝜕𝑥 𝑑𝑥
Contoh: 4/26
Diferensikan 𝑦 = 𝑓 𝑥 = 3𝑥 2 − 5𝑥
𝑑𝑦 Δ𝑦 𝑓 𝑥+∆𝑥 −𝑓(𝑥)
= lim = lim
𝑑𝑥 ∆𝑥→0 Δ𝑥 ∆𝑥→0 ∆𝑥
𝑑𝑦 6𝑥∆𝑥+3 ∆𝑥 2 −5∆𝑥
= lim
𝑑𝑥 ∆𝑥→0 ∆𝑥
𝑑𝑦
= lim 6𝑥 + 3 ∆𝑥 − 5 = 6𝑥 − 5
𝑑𝑥 ∆𝑥→0
2. KAIDAH-KAIDAH DIFERENSIASI 7/26
NO FUNGSI DIFERENSI FUNGSI
1. 𝒚 = 𝒌 𝝏𝒚
= 𝟎; dimana 𝑘 ≡ konstanta
𝝏𝒙
2. 𝒚 = 𝒙𝒏 𝝏𝒚
= 𝒏 𝒙𝒏−𝟏 dimana 𝑛 = konstanta.
𝝏𝒙
3. 𝒚 = 𝒌𝒗 𝝏𝒚 𝝏𝒗
=𝒌 dimana 𝑣 = ℎ(𝑥).
𝝏𝒙 𝝏𝒙
4. 𝒚 = 𝒌 𝝏𝒚
=−
𝒌 𝝏𝒗Τ𝝏𝒙
dimana 𝑣 = ℎ(𝑥).
𝒗 𝝏𝒙 𝒗𝟐
5. 𝒚 = 𝒖 ± 𝒗 𝝏𝒚 𝝏𝒖 𝝏𝒗
= ± ; 𝑢 = 𝑔(𝑥) dan 𝑣 = ℎ(𝑥)
𝝏𝒙 𝝏𝒙 𝝏𝒙
6. 𝒚 = 𝒖. 𝒗 𝝏𝒚 𝝏𝒗 𝝏𝒖
= 𝒖 + 𝒗 ; 𝑢 = 𝑔(𝑥); 𝑣 = ℎ(𝑥)
𝝏𝒙 𝝏𝒙 𝝏𝒙
7. 𝒚 = 𝒖 𝝏𝒚
=
𝒗.𝒖′ − 𝒖.𝒗′
; 𝑢 = 𝑔(𝑥); 𝑣 = ℎ(𝑥)
𝒗 𝝏𝒙 𝒗𝟐
8. 𝑦 = 𝑓 𝑢 = 𝑓 𝑔(𝑥) ; 𝜕𝑦 𝜕𝑦 𝜕𝑢
= . ; 𝑢 = 𝑔(𝑥)
𝜕𝑥 𝜕𝑢 𝜕𝑥
9. 𝑦 = 𝑢𝑛 𝝏𝒚
=
𝝏𝒚 𝝏𝒖
= 𝒏 𝒖𝒏−𝟏
𝝏𝒖
𝝏𝒙 𝝏𝒖 𝝏𝒙 𝝏𝒙
10. 𝑓 𝑥, 𝑦 = 0 𝜕𝑦
= diferensi suku-suku fungsi, dimana 𝑦
𝜕𝑥
dianggap fungsi dari 𝑥
𝜕𝑦
10. Jika 𝑓 𝑥, 𝑦 = 0 maka diperoleh dari diferensiasi
𝜕𝑥
suku demi suku, dimana 𝑦 dianggap sebagai fungsi
dari 𝑥.
2 𝜕𝑦
• Jika diketahui fungsi implisit 3𝑥 − 5𝑥 − 𝑦 = 0. Tentukan
𝜕𝑥
𝜕𝑥 𝜕𝑥 𝜕𝑦 𝜕𝑦 𝜕𝑥 𝜕𝑥
6𝑥 −5 − =0→ = 6𝑥 −5 = 6𝑥 − 5
𝜕𝑥 𝜕𝑥 𝜕𝑥 𝜕𝑥 𝜕𝑥 𝜕𝑥
• Jika diketahui fungsi implisit 𝟒𝒙𝒚𝟐 − 𝒙𝟐 − 𝟐𝒚 = 𝟎.
𝜕𝑦
Tentukan
𝜕𝑥
𝜕𝑦 2 𝜕𝑥 𝜕𝑥 𝜕𝑦
(4𝑥)(2𝑦) + 4𝑦 − 2𝑥 − 2 = 0
𝜕𝑥 𝜕𝑥 𝜕𝑥 𝜕𝑥
𝜕𝑦 𝜕𝑦 2𝑥−4𝑦 2
8𝑥𝑦 − 2 = 2𝑥 − 4𝑦 2 → =
𝜕𝑥 𝜕𝑥 8𝑥𝑦−2
8/26
3. Hakekat Derivatif dan Diferensial
Fungsi: 𝑦 = 𝑓(𝑥); ∆𝑥 ≈ perubahan 𝑥; ∆𝑦 ≈ perubahan 𝑦
Δ𝑦 y
Lereng kurva (the true slope): y = f(x)
Δ𝑥 R
𝜕𝑥 ≈ diferensial 𝑥 → 𝜕𝑥 = ∆𝑥; P
Q ∆y = ∂y
𝜕𝑦
𝜕𝑦 ≈ diferensial 𝑦 → 𝜕𝑦 = ∆𝑥 ∆x = ∂x
𝜕𝑥
x
𝜕𝑦 Δ𝑦
Estimasi lereng (approximated slope) : = lim
𝜕𝑥 ∆𝑥→0 Δ𝑥
𝜕𝑦
: lereng taksiran 𝑦 = 𝑓(𝑥) pada kedudukan 𝑥 tertentu.
𝜕𝑥
𝜕𝑦 Δ𝑦 𝜕𝑦 Δ𝑦
Over estimated > ; Under estimated < ; Sama
𝜕𝑥 Δ𝑥 𝜕𝑥 Δ𝑥
𝜕𝑦 Δ𝑦
= .
𝜕𝑥 Δ𝑥
9/26
𝑦 = 𝑓(𝑥) linear Over estimated: 𝜕𝑦 > ∆𝑦
𝜕𝑦 Δ𝑦 𝜕𝑦 Δ𝑦
⇔ = 𝜕𝑥
>
Δ𝑥
𝜕𝑥 Δ𝑥 y
y
y = f(x) 𝑄𝑅 = ∆𝑦
R S
𝑄𝑆 = 𝜕𝑦
→ 𝜕𝑦 > ∆𝑦 P R
∆y = ∂y Q
P ∆x = ∂x
Q
∆x = ∂x x
0
x
y
Under estimated: 𝜕𝑦 < ∆𝑦
𝜕𝑦 Δ𝑦 S
<
𝜕𝑥 Δ𝑥 𝑄𝑅 = 𝜕𝑦 R
P Q
𝑄𝑆 = ∆𝑦 ∆x = ∂x
→ 𝜕𝑦 < ∆𝑦
0 x
4. Derivatif dari Derivatif:
10/26
Fungsi asal : 𝑦=𝑓 𝑥
𝜕𝑦 𝜕𝑓(𝑥)
Turunan pertama : 𝑦′ = 𝑓′ 𝑥 = =
𝜕𝑥 𝜕𝑥
𝜕2 𝑦 𝜕2 𝑓(𝑥)
Turunan kedua : 𝑦" = 𝑓′′(𝑥) = =
𝜕𝑥 2 𝜕𝑥 2
𝜕3 𝑦 𝜕3 𝑓(𝑥)
Turunan ketiga : 𝑦′′′ = 𝑓′′′(𝑥) = = dstnya
𝜕𝑥 3 𝜕𝑥 3
1 3
Contoh: 𝑦 = 𝑓 𝑥 = 𝑥 − 4𝑥 2 + 12𝑥 − 5
3
5. Hubungan Fungsi dan Derivatifnya:
Dengan mengetahui hubungan antara fungsi dan derivatifnya:
a. Dikenali bentuk gambar dari fungsi tersebut
b. Diketahui kurva menaik atau menurun, titik ekstrim
(maksimum atau minimum) dan titik beloknya.
a. Bentuk fungsi 11/26
1
𝑦 = 𝑓 𝑥 = 𝑥 3 − 4𝑥 2 + 12𝑥 − 5 → fungsi kubik
3
𝜕𝑦
= 𝑥 2 − 8𝑥 + 12 → fungsi kuadrat
𝜕𝑥
𝜕2 𝑦
= 2𝑥 − 8 → fungsi linear
𝜕𝑥 2
𝜕3 𝑦
= 2 → konstanta
𝜕𝑥 2
𝒚
Lereng nol
y = f(x)
b. Fungsi Menaik dan Menurun:
𝑓 ′ 𝑥 adalah slope 𝑓(𝑥) Lereng negatif
fungsi
Lereng menurun
1) 𝑓 ′ 𝑎 > 0 → 𝑓(𝑥) menaik positif
fungsi
Lereng negatif
fungsi
Lereng menurun
positif
fungsi
menaik
Lereng nol
𝒙
𝑥1 𝑎 𝑥2 𝑑
b. Titik Ekstrim Fungsi Parabolik: 𝑦 = 𝑎𝑥 2 + 𝑏𝑥 + 𝑐 13/26
−8
−𝑏 − −8 𝑏2 −4𝑎𝑐 64−48
𝑥∗ = = = 4; 𝑦∗ =− =− = −4
2𝑎 2(1) 4𝑎 4
15/26
c. Titik Ekstrim Fungsi Kubik:
1) Titik (ekstrim) Minimum:
𝜕𝑦
a. Necessary Condition : 𝑦′ = 𝑓′ 𝑥 = =0
𝜕𝑥
𝜕2 𝑦
b. Sufficient Condition : 𝑦 ′′ = 𝑓 ′′ 𝑥 = >0
𝜕𝑥 2
3) Titik Belok:
Necessary/Sufficient Condition:
𝜕2 𝑦
𝑦 ′′ = 𝑓 ′′ 𝑥 = =0
𝜕𝑥 2
1 3
𝑦= 𝑥 − 3𝑥 2 + 8𝑥 − 3 16/26
3
Titik ekstrim: 𝑦 ′ = 𝑥 2 − 6𝑥 + 8 = 0
𝑥 − 2 𝑥 − 4 = 0 → 𝑥1 = 2; 𝑥2 = 4.
Titik maksimum/minimum: 𝑦 ′′ = 2𝑥 − 6
𝑥1 = 2 → 𝑦 ′′ = 2 2 − 6 = −2 < 0 → 𝑥1 = 2 (Titik maks)
1 3 2
8 2
𝑦 = 2 − 3 2 + 8 2 − 3 = − 12 + 16 − 3 = 3
3 3 3
= 3,67
𝑥2 = 4 → 𝑦 ′′ = 2 4 − 6 = 2 > 0 → 𝑥2 = 4 (Titik min)
1 3 2
64
𝑦 = 4 −3 4 +8 4 −3= − 48 + 32 − 3 = 2,33
3 3
Jadi, titik maksimum 2,323 dan titik minimum 4,213
Titik Belok: 𝑦 ′′ = 2𝑥 − 6 = 0 → 𝑥 = 3
1
𝑦 = 3 3−3 3 2
+ 8 3 − 3 = 9 − 27 + 24 − 3 = 3
3
Titik Belok 3,3
17/26
𝒚
(2,3.67) 𝑦 ′ = 𝑥 2 − 6𝑥 + 8
8 (4,2.33)
𝑦 ′′ = 2𝑥 − 6
3.67 1
(3,3) 𝑦 = 𝑥 3 − 3𝑥 2 + 8𝑥 − 3
3
2 𝑦 ′′′ = 2
0 𝒙
2 3 4
−2 3, −1
−4
−6 Titik Maks 2, 3.67
Titik Min 4, 2.33
Titik Belok 3, 3
d. PENERAPAN DALAM EKONOMI 18/26
𝑃 = 15 − 12𝑄 ; 𝑄 = 12 𝜂𝑑 =?
𝑓 𝑋 = −13𝑋 3 + 7𝑋 2 − 24𝑋; 𝑋 = 6 𝜂𝑃 =?
𝑈 = 220𝑄 − 12𝑄 2 − 200 𝑀𝑈 =? ; 𝑈𝑚𝑎𝑥 =?
𝐶 = 𝑄3 − 59𝑄2 + 1315𝑄 + 2000 a. 𝑀𝐶 = 𝐶 ′ =? ; 𝐶𝑚𝑖𝑛 =?
𝑃 = −2𝑄 + 1000 b. 𝑅 =?; 𝑀𝑅 =?; 𝑅𝑚𝑎𝑥
c. 𝜋 =?; 𝜋𝑚𝑎𝑥 =?
1 3
5. 𝐶 = 𝑄− 3𝑄2 + 8𝑄 + 30
3
a. 𝐹𝐶 =?; b. 𝑉𝐶 =?; c. 𝑀𝐶 =?; d. 𝐴𝑇𝐶 = 𝐴𝐶 =?
e. 𝐶𝑚𝑎𝑥𝑖𝑚𝑢𝑚 =?