(bagian 1)
Bahan Kuliah
IF2091 Struktur Diskrit
G a m b a r d i b a w a h in i s e b u a h g r a f y a n g m e n y a ta k a n p e ta
ja r in g a n ja la n r a y a y a n g m e n g h u b u n g k a n s e ju m la h k o ta d i
P r o v in s i J a w a T e n g a h .
Rembang
Kudus
Brebes Demak
Tegal Pemalang Kendal
Semarang
Pekalongan
Slawi Blora
Temanggung Purwodadi
Salatiga
Wonosobo
Purbalingga
Purwokerto
Sragen
Banjarnegara Boyolali Solo
Kroya Sukoharjo
Cilacap Kebumen Magelang
Klaten
Purworejo
Wonogiri
A D
Gambar 1. MasalahJembatanKönigsberg
Graf yangmerepresentasikanjembatanKönigsberg:
Simpul (vertex) menyatakandaratan
Sisi (edge) menyatakanjembatan
Bisakahmelalui setiapjembatantepat sekali dankembali lagi
ke tempat semula?
Rinaldi M/IF2091 Strukdis 3
Konigsberg Bridge Problem Leonhard Euler
15 April 1707 – 18 September 1783
G 1 G 2 G 3
G a m b a r 2 . (a ) g ra f se d e rh a n a , (b ) g ra f g a n d a , d a n (c ) g ra f se m u
C o n to h 1 . P a d a G a m b a r 2 , G 1 a d a la h g ra f d e n g a n
V = { 1, 2, 3, 4 } E = { (1 , 2 ), (1 , 3 ), (2 , 3 ), (2 , 4 ), (3 , 4 ) }
G 2 a d a la h g ra f d e n g a n
V = { 1, 2, 3, 4 }
E = { (1 , 2 ), (2 , 3 ), (1 , 3 ), (1 , 3 ), (2 , 4 ), (3 , 4 ), (3 , 4 ) }
= { e 1, e 2, e 3, e 4, e 5, e 6, e 7}
G 3 a d a la h g ra f d e n g a n
V = { 1, 2, 3, 4 }
E = { (1 , 2 ), (2 , 3 ), (1 , 3 ), (1 , 3 ), (2 , 4 ), (3 , 4 ), (3 , 4 ), (3 , 3 ) }
= { e 1, e 2, e 3, e 4, e 5, e 6, e 7, e 8}
Rinaldi M/IF2091 Strukdis 7
1 1 1
e 1 e 4 e e 4
1
e 3 e 3
e 2 e 2
2 3 2 3 2 e 8
e 6 e 6 3
e 5 e 5
e 7 e 7
4 4 4
G 1 G 2 G 3
G a m b a r 2 . (a ) g ra f se d e rh a n a , (b ) g ra f g a n d a , d a n (c ) g ra f se m u
P a d a G 2, s is i e 3 = (1 , 3 ) d a n s is i e 4 = (1 , 3 ) d in a m a k a n s is i-
g a n d a (m u ltip le e d g e s a ta u p a r a le l e d g e s ) k a re n a k e d u a s is i
in i m e n g h u b u n g i d u a b u a h s im p u l y a n g s a m a , y a itu s im p u l 1
d a n s im p u l 3 .
P a d a G 3, s is i e 8 = (3 , 3 ) d in a m a k a n g e la n g a ta u k a la n g (lo o p )
k a re n a ia b e ra w a l d a n b e ra k h ir p a d a s im p u l y a n g s a m a .
2 3 2 3
4 4
(a) G4 (b) G5
B B
A C A C
F F
E D E D
(a) (b)
H C H
T3
T0
T2
deadlock!
1 2
6 7
3
K e te ra n g a n : 1 : re a d (x ) 5 : x := x + 1 0
2 : x <> 9999 6 : re a d (x )
3 : x < 0 7 : w rite ln (x )
4 : w rite ln (‘M a s u k a n tid a k b o le h n e g a tif’);
P P P 10
5
5
5 5
10
a b c d
10
K e te ran g a n :
a : 0 sen d im asu k k an
b : 5 sen d im asu k k an
c : 1 0 sen d im asu k k an
d : 1 5 sen atau leb ih d im asu k k an
e 2
2 e 3 5
3 e 1
3 e 5
3
2 e 4
2 4
4
G1 G2 G3
Tinjau graf G1: sisi (2, 3) bersisian dengan simpul 2 dan simpul 3,
sisi (2, 4) bersisian dengan simpul 2 dan simpul 4,
tetapi sisi (1, 2) tidak bersisian dengan simpul 4.
1 1 1
e 2
2 e 3 5
3 e 1
3 e 5
3
2 e 4
2 4
4
G1 G2 G3
Rinaldi M/IF2091 Strukdis 20
3. Simpul Terpencil (Isolated Vertex)
Simpul terpencil ialah simpul yang tidak mempunyai sisi yang
bersisian dengannya.
Tinjau graf G3: simpul 5 adalah simpul terpencil.
1 1 1
e 2
2 e 3 5
3 e 1
3 e 5
3
2 e 4
2 4
4
G1 G2 G3
4 2
5
1 1 1
e 2
2 e 5
3 e 1
3
3 e 5
3
2 e 4
2 4
4
G1 G2 G3
Rinaldi M/IF2091 Strukdis 23
Pada graf berarah,
din(v) = derajat-masuk (in-degree)
= jumlah busur yang masuk ke simpul v
2 3 2 3
4 4
G4 G5
T in jau g raf G 4 :
d in (1 ) = 2; d o u t (1 ) = 1
d in (2 ) = 2; d o u t (2 ) = 3
d in (3 ) = 2; d o u t (3 ) = 1
d in (4 ) = 1; d o u t (3 ) = 2
D e n g a n k a ta la in , jik a G = (V , E ), m a k a
vV
d (v ) 2 E
T in ja u g ra f G 1: d (1 ) + d (2 ) + d (3 ) + d (4 ) = 2 + 3 + 3 + 2 = 1 0
= 2 ju m la h s is i = 2 5
T in ja u g ra f G 2: d (1 ) + d (2 ) + d (3 ) = 3 + 3 + 4 = 1 0
= 2 ju m la h s is i = 2 5
T in ja u g ra f G 3: d (1 ) + d (2 ) + d (3 ) + d (4 ) + d (5 )
= 2 + 2 + 3 + 1 + 0 = 8
= 2 ju m la h s is i = 2 4
1 1 1
e 2
2 e 5
3 e 1
3
3 e 5
3
2 e 4
2 4
4
G1 Rinaldi
G M/IF2091 Strukdis G3 26
2
Akibat dari lemma (corollary):
Penyelesaian:
(a) tidak dapat, karena jumlah derajat semua simpulnya ganjil
(2 + 3 + 1 + 1 + 2 = 9).
(b) dapat, karena jumlah derajat semua simpulnya genap
(2 + 3 + 3 + 4 + 4 = 16).
Tinjau graf G1: lintasan 1, 2, 4, 3 adalah lintasan dengan barisan sisi (1,2),
(2,4), (4,3).
e 2
2 e 5
3 e 1
3
3 e 5
3
2 e 4
2 4
4
G1 Rinaldi
G M/IF2091 Strukdis G3 31
2
7. Siklus (Cycle) atau Sirkuit (Circuit)
Lintasan yang berawal dan berakhir pada simpul yang sama
disebut sirkuit atau siklus.
1 1 1
e 2
2 e 5
3 e 1
3
3 e 5
3
2 e 4
2 4
4
G1 G2 G3
1 4
6
3 8 7
2 3
3 4
K o m p le m e n d a ri u p a g ra f G 1 te rh a d a p g ra f G a d a la h g ra f G 2 = (V 2,
E 2) s e d e m ik ia n s e h in g g a E 2 = E - E 1 d a n V 2 a d a la h h im p u n a n
s im p u l y a n g a n g g o ta -a n g g o ta E 2 b e rs is ia n d e n g a n n y a .
2 2
1 1 1
3 3
3
6 6
4 5 2 5 5
(a ) G ra f G 1 (b ) S e b u a h u p a g ra f (c ) k o m p le m e n d a ri u p a g ra f (b )
G r a f G d i b a w a h in i m e m p u n y a i 4 b u a h k o m p o n e n .
9
12
1 6 7
5
11
13
2 3 4 8 10
G r a f d i b a w a h in i m e m p u n y a i 2 b u a h k o m p o n e n te r h u b u n g k u a t:
1 4
5
2 3
2 3 2 3 2 3
4 5 4 5
(a) graf G , (b) upagraf rentang dari G , (c) bukan upagraf rentang dari G
P a d a g r a f d i b a w a h , { ( 1 ,2 ) , ( 1 ,5 ) , ( 3 ,5 ) , ( 3 ,4 ) } a d a la h c u t- s e t.
T e rd a p a t b a n y a k c u t-s e t p a d a s e b u a h g ra f te rh u b u n g .
H im p u n a n { ( 1 ,2 ) , ( 2 ,5 ) } ju g a a d a la h c u t- s e t, { ( 1 ,3 ) , ( 1 ,5 ) , ( 1 ,2 ) }
a d a la h c u t- s e t, { ( 2 ,6 ) } ju g a c u t- s e t,
te ta p i { ( 1 ,2 ) , ( 2 ,5 ) , ( 4 ,5 ) } b u k a n c u t- s e t sebab h im p u n a n
b a g ia n n y a , { ( 1 ,2 ) , ( 2 ,5 ) } a d a la h c u t- s e t.
1 2 1 2
5 6 5 6
3 4 3 4
(a) (b )
Rinaldi M/IF2091 Strukdis 40
11.GrafBerbob
ot(W
eigh
tedGraph)
G rafberbobot adalahgrafyangsetiapsisinyadiberi sebuahharga
(bobot).
10 12
8
e b
15 9
11
d 14 c
K 1 K 2 K 3 K 4 K 5 K 6
V1 V2
a b
g c
f
e d
G
H 1 H 2 H 3
W G E
A = [aij],
1, jika simpul i dan j bertetangga
aij = {
0, jika simpul i dan j tidak bertetangga
1 1
1
2 5
3
2 3
3
2 4
4 4
1 2 3 4 1 2 3 4 5 1 2 3 4
1 0 1 1 0 0
1 0 1 1 0 1 0 1 0 0
2 1 0 1 0 0
2 1 0 1 1 2 1 0 1 1
3 1 1 0 1 0
3 1 1 0 1 3 1 0 0 0
4 0 0 1 0 0
4 0 1 1 0 4 0 1 1 0
5 0 0 0 0 0
(a ) (b ) (c )
1
e e 4
1
e 3
e 2
2 e 8
e 6 3
e 5
e 7
4
1 2 3 4
1 0 1 2 0
2 1 0 1 1
3 2 1 1 2
4 0 1 2 0
Rinaldi M/IF2091 Strukdis 50
Der
aja
tt
iaps
impuli
:
(
a)U n
tukg
raft
ak-b
e r
ara
h
n
(
dv
i)=a
ij
j
1
(
b)U
nt
ukg
ra
fbe
ra
ra
h,
n
d
i
n (
vj)=j
uml
ahn
il
aip
adak
ol
omj=
aij
i
1
n
d
ot(
u v
i)=j
uml
ahn
il
aip
adab
aisi=
r aij
j
1
10 12
8
e b
15 9
11
d 14 c
a b c d e
a 12 10
b12 9 11 8
c 9 14
d 11 14 15
e10 8 15
A = [aij],
1 2
e 2
e 4 e 3
3
e 5
e1 e
2e3 e
4e5
11 1 0 1 0
21 1 1 0 0
30 0 1 1 1
40 0 0 0 1
1 1
1
2 5
3
2 3
3
2 4
4 4
1
3
5 4
5 4
Dengan kata lain, misalkan sisi e bersisian dengan simpul u dan v di G1,
maka sisi e’ yang berkoresponden di G2 harus bersisian dengan simpul u’
dan v’ yang di G2.
Dua buah graf yang isomorfik adalah graf yang sama, kecuali penamaan
simpul dan sisinya saja yang berbeda. Ini benar karena sebuah graf dapat
digambarkan dalam banyak cara.
Rinaldi M/IF2091 Strukdis 57
3 d c v w
1 2 a b x y
(a ) G 1 (b ) G 2 (c ) G 3
a v w
e
c
b d
x y
(a) G 1 (b ) G 2
G a m b a r 6 .3 6 G r a f ( a ) d a n g r a f ( b ) is o m o r f ik [ D E O 7 4 ]
a b c d e x y w v z
a 0 1 1 1 0 x 0 1 1 1 0
b 1 0 1 0 0 y 1 0 1 0 0
AG1 = c 1 1 0 1 0 A G2 = w 1 1 0 1 0
d 1 0 1 0 1 v 1 0 1 0 1
e 0 0 0 1 0 z 0 0 0 1 0
(b )
G a m b a r 6 .3 8 ( a ) D u a b u a h g r a f i s o m o r f i k , ( b ) t i g a b u a h g r a f i s o m o r f i k
w
u
x
y
(a) (b )
e t
d h f b s w u q
g v
c r
e f t
u
d c s r
Tiga buah graf planar. Graf (b) dan (c) adalah graf bidang
H H H H 1 H H
1 2 3 2 3
W G E W G E
(a) (b)
(a) Graf persoalan utilitas (K3,3), (b) graf persoalan utilitas bukan graf planar.
R 2
R 3
R 4
R 6
R 5
R 1
R 2
R 3
R 4
R 6
R 5
R 1
K4 K5 K3,3
H H H H 1 H H
1 2 3 2 3
W G E W G E
v y
x
G1 G2 G3
a b a b
c c
f e d f e d
G
G 1
Graf G tidak planar karena ia mengandung upagraf yang sama dengan K3,3.
a a a
i b i b
h c h c h c
d d
g f e g f e g e
G G1 K5
6 7 2 6 7 2 6 2
10
9 8 3 9 8 3 3
5 5 5
4 4 4
(a ) G ra f P e t e r se n , G (b ) G 1
(c ) G 2
1 3 5
2 4 6
(d ) K 3 ,3
Sirkuit Euler ialah sirkuit yang melewati masing-masing sisi tepat satu
kali..
3 4 5 6 6 7
e c 4 5 c d e
a
b d c d c
g
f
c
a b a b
e d
Sirkuit Hamilton ialah sirkuit yang melalui tiap simpul di dalam graf
tepat satu kali, kecuali simpul asal (sekaligus simpul akhir) yang
dilalui dua kali.
4 3 4 3 4 3
Contoh. Sembilan anggota sebuah klub bertemu tiap hari untuk makan siang pada
sebuah meja bundar. Mereka memutuskan duduk sedemikian sehingga setiap anggota
mempunyai tetangga duduk berbeda pada setiap makan siang. Berapa hari pengaturan
tersebut dapat dilaksanakan?
3
5
1 2 1 2
4 3 4 3
6
(a) (b)
1 2 3
4
5 6
5 9
10 8
d 15 c
a 12 b a 12 b a b
5 9 5 9
10 8 10 8
d 15 c d 15 c d c
5 9 5 9
10 8 10 8
d 15 c d 15 c d c
I1 = (a, b, c, d, a) bobot = 10 + 12 + 8 + 15 = 45
I2 = (a, c, d, b, a) bobot = 12 + 5 + 9 + 15 = 41
I3 = (a, c, b, d, a) bobot = 10 + 5 + 9 + 8 = 32
Sirkuit Hamilton terpendek: I3 = (a, c, b, d, a)
dengan bobot = 10 + 5 + 9 + 8 = 32.
• Jika jumlah simpul n = 20 akan terdapat (19!)/2 sirkuit
Hamilton atau sekitar 6 1016 penyelesaian.
Rinaldi M/IF2091 Strukdis 106
Persoalan Tukang Pos Cina
(Chinese Postman Problem)
Dikemukakan oleh Mei Gan (berasal dari
Cina) pada tahun 1962.
3 3 3
4 4
4
8 5 8 5 8 5
7 6 7 6 7 6
(a ) (b ) (c )
1 m e ra h 2 k u n in g 1 m e ra h
2 k u n in g
b ir u 3 b ir u 3 m e ra h
ungu jin g g a ungu
4 4
h ija u
8 5 k u n in g
8 5
p u tih k u n in g
7 6 7 6
h ita m m e ra h
(d ) (e )
A B C D E
1 0 1 0 0 1
2 0 1 0 1 0
3 0 0 1 1 0
4 1 1 0 0 0
5 0 1 0 1 0
6 0 0 1 1 0
7 1 0 1 0 0
8 0 0 1 1 0
Penyelesaian:
simpul mata kuliah
sisi ada mahasiswa yang mengambil
kedua mata kuliah (2 simpul)
b ir u E
E
B B m e ra h
m e ra h
b ir u
D
D C
(a) (b)
B (
a)T
unj
ukk
an
de
ngan
ke
ti
dak
s
ama
an
Eu
le
rb
ah
wag
r
af
Gt
id
akp
la
na
r.
A C
(
b)T
unj
ukk
an
de
ngan
Te
or
ema
Kur
at
ows
ki
bah
wag
r
af
D E Gt
i
dakp
la
na
r.
F G