PEMIKIRAN HATTA TENTANG DEMOKRASI, KEBANGSAAN

DAN HAK AZASI MANUSIA

Oleh: Aman1
ABSTRAK
Kajian hist!is"#ils#is ini $ima%s&$%an &nt&% men'&n'%a( se)a!a *e!ma%na
(emi%i!an Hatta tentan' $em%!asi, %e*an'saan, %ea$ilan ssial, $an ha% a+asi
man&sia, A$a(&n -ila.ah %ajian $a!i (em*ahasan ini a$alah men'&n'%a( lata!
*ela%an' (!i*a$i Hatta sam(ai %i(!ahn.a $alam (an''&n' %e%&asaan, Meman'
ti$a% $a(at $isan'si%an la'i *ah-a Hatta a$alah se!an' $em%!at sejati $imana
$alam ji-an.a men'ali! !&h Tim&! $an j&'a !&h %eman&siaan, Pen$i$i%an Ba!at
.an' $i(e!lehn.a ti$a% mel&nt&!%an ji-a %e"Tim&!ann.a .an' selama ini men.at&
$alam $i!in.a, Bah%an $en'an *elaja! $i Ba!at Hatta sema%in i$eal, %a!ena selain
(emi%i!ann.a .an' $ilan$asi leh !&h %e"Tim&!an, teta(i j&'a $i(en'a!&hi leh
ssialisme Ba!at .an' mem*ela (!insi("(!insi( h&manisme,Pemi%i!an"
(emi%i!ann.a .an' s(e%ta%&le! tentan' *e!*a'ai hal inilah .an' a%an menja$i
-ila.ah analisis $alam (em*ahasan ini,
Hasil $a!i (em*ahasan ini $ima%s&$%an &nt&% menja$i%an !e#e!ensi *a'i
(a!a (em*a)a $alam men'%aji (emi%i!an se!an' t%h nasinal, Hasil analisisn.a
$ima%s&$%an &nt&% men$!n' *e!*a'ai %alan'an a'a! sema%in te!tantan' $alam
men.am(ai%an (a!a$i'man.a $alam menilai ata& men'%!itisi s&at& #ils#is
sese!an' ata&(&n (e!isti-a seja!ah .an' men.e!tain.a, Di sam(in' it&,
%etela$anan se!an' Hatta $iha!a(%an $a(at $ija$i%an ta&la$an &nt&% *e!tin$a%
se)a!a *ija%sana, te!&tama $alam men'am*il se'ala tin$a%an $an %e(&t&san *ai%
se)a!a ma%! ma&(&n mi%!, A%an le*ih *ai% ji%a $ia-ali leh analisis sin'%at ini
$a(at men'&n$an' *e!*a'ai %alan'an &nt&% %em*ali men'%aji *eta(a (entin'n.a
(e!anan t%h nasinal Hatta &nt&% *an'sa ini, Hasil (emi%i!ann.a telah *an.a%
menji-ai %nstit&si !e(&*li% ini .an' sam(ai se%a!an' masih san'at !ele/an &nt&%
$ija$i%an se*a'ai !&h %nstit&si,
Kata K&n)i: Hatta, Dem%!at, Ha% A+asi, Kea$ilan Ssial $an Ke*an'saan,
A, Pen$ah&l&an
0i%a a$a (emim(in In$nesia .an' ham(i! sem(&!na $alam %a!a%te! $an
inte'!itas (!i*a$i, ma%a Mhamma$ Hatta 1Hatta2 a$alah salah sat& .an' (alin'
mennjl, 3a-asan intele%t&aln.a san'at ja&h %e $e(an, sementa!a m!al (liti%n.a
.an' (!ima $an an''&n *an.a% $ia%&i %a-an $an la-an, Dalam s&asana sen'%eta
(liti% $en'an B&n' Ka!n, %m&ni%asi (e!sa&$a!aan anta!a %e$&an.a ti$a% (e!nah
1
Pen'aja! (a$a 0&!&san Pen$i$i%an Seja!ah 4a%&ltas Ilm& Ssial UN5,
1
(&t&s, -ala&(&n -ata% %e!as Hatta $alam (liti% te!se*&t sem(at men'e)e-a%an
'ene!asi m&$a %a!ena %e'a'alann.a $alam mem*&j&% Hata a'a! jan'an
menin''al%an %&!si -a%il (!esi$en,6
0aman (en$&$&%an 0e(an' 1tah&n 1786"17892 *a'i Mhamma$ Hatta,
me!&(a%an se*&ah &jian *esa!, .an' han.a $a(at $iatasin.a %a!ena %ete'&han iman
$an (timismen.a a%an te!)a(ain.a )ita")ita In$nesia me!$e%a, Dalam (a$a it&
*elia& mem(&n.ai %e.a%inan *ah-a Pe!an' Pasi#i% a%an mem*a-a (e!&*ahan *a'i
*an'sa In$nesia, Hatta ti$a% (e!)a.a *ah-a 0e(an' a%an menan' $en'an
Ame!i%a:Se%&t& .an' mem(&n.ai (!$&)tie"(tential *e'it& he*at, Teta(i *e!h&*&n'
$en'an %e&nt&n'an (e!m&laan .an' $i(e!leh 0e(an', (e!an' ti$a% a%an *isa selesai
$alam ti'a tah&n, Masa (e!an' it& *a'i Hatta ha!&s $i(e!'&na%an &nt&%
mem(e!sia(%an tena'a (e!j&an'an !a%.at, .an' nantin.a san''&( memi%&l
%eme!$e%aan a(a*ila 0e(an' s&$ah %alah,; Kala& ti$a% *isa $iela%%an ma%a
%e!jasama $en'an (eme!intah milite! 0e(an' it&, men&!&t (e!tim*an'an Hatta, *isa
*e!a!ti &nt&% me!in'an%an *an.a% se$i%itn.a (en$e!itan .an' $itim(a%an (eme!intah
milite! 0e(an' %e(a$a *an'sa In$nesia, Selama (en$&$&%an 0e(an', Hatta ja!an'
*e!*i)a!a $i $e(an &m&m, %ala&(&n *e!*i)a!a le*ih se!in' se%e$a! mem*e!i%an *at
(eli(&! la!a $alam ji-a !a%.at .an' se$an' te!te%an,
Keti%a 0e(an' men.e!ah (a$a *&lan A'&st&s 1789, ma%a melet&slah ama!ah
!an'"!an' In$nesia te!ha$a( 0e(an', $an tim*&lah $!n'an a%ti# &nt&% me!e*&t
%e%&asaan $a!i 0e(an', Pan$an'an Hata .an' ja&h %e $e(an men'ata%an
(en$i!iann.a *ah-a 0e(an' .an' %alah ti$a% menja$i sal la'i, Sal .an' (alin'
(entin' a$alah men'ha$a(i tenta!a Se%&t& .an' a%an men'em*ali%an %e%&asaan
Peme!intah Belan$a $i In$nesia, Oleh se*a* it&lah Hatta men.&s&n siasat anta!a
(e!an' $an $amai &nt&% men)a(ai (en'a%&an In$nesia me!$e%a, Kem&$ian Hatta
Ahma$ S.a#ii Maa!i#, Dem%!asi $an Nasinalisme: Pen'alaman In$nesia, 5'.a%a!ta:
4PIPS IKIP 5'.a%a!ta, 177<, Si%a( Hatta &nt&% memilih m&n$&! (a$a tan''al 1 Desem*e! 179< $a!i
%&!si -a%il (!esi$en le*ih $ia%i*at%an leh si%a( t!ite! B&n' Ka!n $alam hal mene!a(%an
%e*ija%an (liti%, Pemi%i!an"(emi%i!an Hatta .an' /isine! ja&h %e $e(an ti$a% sejalan $en'an
(emi%i!an B&n' Ka!n, Den'an $emi%ian ma%a D-i T&n''al Se%a!n"Hatta telah menja$i D-i"
Tan''al .an' men.e*a*%an %e%e)e-aan *an.a% !an', =ihat j&'a Ahma$ S.a#ii Maa!i#,
Nasinalisme, Dem%!asi, $an Kea$ilan Ssial, 5'.a%a!ta: Pe!(&sta%aan 5a.asan hatta, 1777, (,1,
;
Mhamma$ Hatta, P!t!ait # a Pat!it, Alih *ahasa Delia! Ne!, The Ha&'e Pa!is: M&tn
P&*lishe!, 17>6, =ihat (&la Hatta, K&m(&lan Ka!an'an 0ili$ I, 0a%a!ta: B&lan Bintan', 179;, (,17,
6
6
memilih $amai, A%an teta(i se(e!ti se!in'%ali $i&)a(%ann.a ?%ita )inta (e!$amaian,
a%an teta(i le*ih )inta %e(a$a %eme!$e%aan8
Keme!$e%aan In$nesia $i(!%lamasi%an (a$a tan''al 1> A'&st&s 1789 leh
S&%a!n $an Mhamma$ Hatta, $i 0alan Pe'an'saan Tim&! N, 9< 0a%a!ta,9
Semenja% it& Hatta *e!(e!an a%ti# memim(in ne'a!a RI se*a'ai -a%il (!esi$en,, $an
$alam %ea$aan .an' san'at s&lit Hatta ha!&s me!an'%a( se*a'ai Pe!$ana Mente!i
tah&n 178@"1787, Pliti% .an' $i(e!j&an'%ann.a a%hi!n.a men)a(ai t&j&an $en'an
$ia%&in.a In$nesia se*a'ai ne'a!a *e!$a&lat .an' te!$i!i atas *e%as -ila.ah
%e%&asaan Hin$ia Belan$a (a$a Kn#e!ensi Meja B&n$a! tah&n 179A, Pa$a -a%t&
Re(&*li% In$nesia Se!i%at *e!$i!i, Hatta .an' menja$i Pe!$ana Mente!i (e!tama $an
te!a%hi!, Setelah Ne'a!a Kesat&an Re(&*li% In$nesia te!*ent&% ses&ai amanat
(!%lamasi, Hatta te!(ilih se*a'ai -a%il (!esi$en leh (a!lemen,< Be!anja% $a!i
%en.ataan $i atas, t&lisan ini *e!t&j&an men'analisis (emi%i!an Hatta tentan'
Dem%!asi, Ke*an'saan $an Ha% Asasi Man&sia,
B, Hatta: Inte'!et! 3a!isan Tim&! $an Ba!at
3a!isan Tim&! .an' men.at& $alam (!i*a$i Hatta a$alah nilai *&$a.a
Minan'%a*a& .an' e'alite! $an nilai Islam m$e!n, Nilai ini $iinte'!asi%an $en'an
nilai"nilai Ba!at *e!&(a nasinalisme $an $em%!asi se*a'ai ilham &nt&% mene'a%an
ha% asasi man&sia, se*&ah *sesi Hatta .an' *el&m te!-&j&$ sam(ai ha!i ini,
Be!i%&t a%an $i*ahas tentan' Ri-a.at Hi$&( $an =ata! *ela%an' Pen$i$i%an
Mhamma$ Hatta,
1, Ri-a.at Hi$&( Mhamma$ Hatta
Hatta lahi! tan''al 16 A'&st&s 17A6 $i B&%ittin''i S&mate!a Ba!at,> Nama
aslin.a BMhamma$ Atha!C .an' a!tin.a min.a% -an'i, Hatta lahi! $a!i (asan'an
I*i$, (, 1@, St!ate'i Hatta &nt&% *e!hati"hati *e!ha$a(an $en'an 0e(an' *&%an *e!a!ti Hatta
*e!si%a( %nse!/ati#, melain%an men'&tama%an e#e%ti/itas $an e#esiensi $alam men''a(ai
%eme!$e%aan men'in'at %n$isi *an'sa .an' *el&m mam(& &nt&% melan)a!%an tin$a%an"tin$a%an
.an' men'a!ah (a$a %n$isi .an' $est!&%ti# a%i*at tin$a%an tenta!a 0e(an',
9
A,H, Nas&tin, Se%ita! Pe!an' Keme!$e%aan In$nesia 0ili$ I, Ban$&n': Disja!ah An'%atan
$a!at $an An'%asa, 17>>, (,6A@,
<
Hatta, (,)it,, (,6A,
>
Delia! Ne!, Mhamma$ Hatta: Bi'!a#i Pliti%, 0a%a!ta: =P;ES, 177A, (,19,
8
;
Haji Mhamma$ Djamil $an Siti Saleha .an' me!&(a%an %el&a!'a )&%&( te!(an$an'
$i B&%ittin''i S&mate!a Ba!at@
Ga!is %et&!&nan $a!i a.ahn.a me!&(a%an %el&a!'a &lama, se$an'%an i*&n.a
me!&(a%an %et&!&nan sa&$a'a!, Da!i $&a 'a!is %et&!&nan te!se*&t telah mem*e!i%an
$&a *a%at (a$a $i!in.a, Dia intele% !eli'i&s, .an' mem(&n.ai /isi e%nmi $an
%ete'a!an l&a! *iasa, sehin''a san''&( men'ha$a(i se'ala (en$e!itaan $an )*aan
$en'an ji-a tenan' $an (en&h %esa*a!an, Di matan.a, !en)ana %ema%m&!an !a%.at
$i masa men$atan' ha!&s *e!$asa! %e(a$a te!i .an' $i(i%i!%an sematan'"matan'n.a
$en'an (ela%sanaan .an' sin%!n (a$a !&an' $an -a%t&,
Ki(!ahn.a $alam (e!j&an'an %eme!$e%aan $im&lai seja% menja$i an''ta
0n' S&mate!anen Bn$ 10SB2, %em&$ian Pe!him(&nan In$nesia 1PI2, lal&
Pen$i$i%an Nasinal In$nesia 1PNI"Ba!&2, Dalam men'ha$a(i sistem %lnialisme
$an im(e!ialisme Belan$a Hatta mene!a(%an (!insi( nn"%(e!asi se)a!a %nsisten,
Dalam memim(in !'anisasi (e!'e!a%an %e*an'saan te!&tama PI $an PNIDBa!&,
Hatta mem*ina !'anisasi te!se*&t menja$i (a!tai %a$e! $en'an mene!a(%an
(en$i$i%an (liti% .an' intensi#, Setelah me!$e%a, %e*ija%an Hatta $en'an
$itan$atan'anin.a Ma%l&mat N E, Ma%l&mat 1 N(em*e!, Ma%l&mat ; N(em*e!
1789, telah men'&*ah sistem (eme!intahan In$nesia $an Ka*inet P!esi$ensiil
menja$i Ka*inet Pa!lemente! .an' me!&(a%an jalan %e a!ah (eme!intahan .an'
$em%!atis,
Pen'&n$&!an $i!i B&n' Hatta (a$a tan''al 1 Desem*e! 179< me!&(a%an
#enmena i!nis $alam seja!ah %e(emim(inan *an'sa In$nesia, Pe!*e$aan
(an$an'an (liti%n.a $en'an (!esi$en S&%a!n .an' s&$ah ti$a% *isa $isela!as%an
la'i, $itam*ah sit&asi (liti% .an' %a)a&, sementa!a ia ti$a% memili%i %e%&asaan
&nt&% men'atasi sem&a it&, mem*&atn.a men'&n$&!%an $i!i $a!i ja*atann.a se*a'ai
-a%il (!esi$en, Se*&ah %ete'&han meme'an' (!insi( .an' ja!an' te!ja$i (a$a
%e(emim(inan"%e(emim(inan setelahn.a,
Ke$a&latan !a%.at me!&(a%an (!insi( .an' $i(e!j&an'%an selama hi$&(n.a,
Hal ini te!)e!min $alam *an.a% %a!.a ilmiahn.a, se(e!ti te!lihat $alam &sahan.a
Se*a'i. I,N,, B&n' Hatta Kita, $alam Pe!in'atan Ulan' Tah&n B&n' Hatta %e">A, B&n'
Hatta Men'a*$i (a$a Fita")ita Pe!j&an'an Ban'sa, 17>6, (,1,
@
8
mem*ela ha%"ha% !a%.at melal&i *e!*a'ai t&lisan seja% a%ti# $i PI, =an'%ah B&n'
Hatta it& *isa $i%ata%an se*a'ai -&j&$ $a!i (em*elaann.a te!ha$a( ha%"ha% asasi
man&sia,
6, =ata! Bela%an' Pen$i$i%an B&n' Hatta
Te!$a(at (e!*e$aan (en$a(at $i %alan'an %el&a!'a Hatta tentan' !en)ana
(en$i$i%ann.a, Ka%e% $a!i (iha% i*& men'hen$a%i a'a! Hatta *elaja! $i se%lah
*iasa, men$a(at%an (elaja!an"(elaja!an &m&m, Se$an'%an $a!i (iha% a.ah
men'hen$a%i a'a! %ela% B&n' Hatta $a(at menem(&h (en$i$i%an $i Kai! Mesi!,
Pen$i$i%an B&n' Hatta amat $i(en'a!&hi *ah%an me!&(a%an masalah .an' $itan'ani
leh %el&a!'an.a se)a!a se!i&s, Dalam (!sesn.a %em&$ian te!n.ata %el&a!'a $a!i
(iha% i*& .an' %em&$ian menent&%an (ilihan (en$i$i%an Hatta,
Hatta mas&% Se%lah Ra%.at $i B&%ittin''i han.a selama 6 tah&n, Selain
se%lah &m&m, (en$i$i%an a'ama (&n teta( $iaja!%an, *ai% men'enai mem*a)a Al"
G&!Can, ta&hi$, ma&(&n aHi$ah, Atas $!n'an T&an 0ansen, '&!& (!i/at *ahasa
Belan$a, B&n' Hatta %em&$ian (in$ah %e E=S 1E&!(ese =a!'e S)hl2 $an $&$&%
$i %elas II, Da!i B&%ittin''i a%hi!n.a (a$a tah&n 171; (in$ah %e Pa$an' &nt&%
mene!&s%an E=S m&lai %elas I, Di E=S ini selain Bahasa Belan$a $iaja!%an (&la
Bahasa Pe!an)is .an' %em&$ian amat mem*ant&n.a %eti%a ia mene!&s%an st&$in.a $i
Belan$a,7
St&$in.a %e E=S Pa$an' $iselesai%an (a$a tah&n 171>, %em&$ian mas&% %e
MU=O 1Mee! Uit'e*!ei$ =a'e! On$e!-ijs2 .an' $iselesai%ann.a (a$a tah&n 1717,
Seja% $i MU=O inilah B&n' Hatta m&lai a%ti# $i 0SB 10n' S&mate!anen Bn$2,
Selama it& Hatta se!in' men'ha$i!i )e!amah")e!amah (liti% .an' $ia$a%an leh
t%h"t%h l%al se(e!ti S&tan Sai$ Ali, se!an' '&!& se%lah A*a$iah .an'
%em&$ian $i*&an' %e Di'&l, Selain it& j&'a )e!amah")e!amah A*$&l Meis $an
Sa!e%at Islam .an' se!in' *e!%&nj&n' %e Minan'%a*a&, Setelah l&l&s $a!i MU=O
tah&n 1717, Hatta $a(at me-&j&$%an !en)anan.a .an' $&l& 'a'al .a%ni melanj&t%an
st&$i %e 0a%a!ta 1Bata/ia2, Di 0a%a!ta ia mas&% %e PHS 1P!ins Hen$!i% S)hl2 tah&n
1717"1761 .an' $i(e!'&na%an leh B&n' Hatta &nt&% menin'%at%an $i!i $alam
7
Se*a'., (,)it,, (,;,
9
(en'enalan sel&% *el&% mas.a!a%at jajahan (a$a tin'%at nasinal,1A St&$in.a $i PHS
selesai 1761, %em&$ian Hatta mene!&s%an st&$i %e Belan$a, mas&% Han$els H'e
S)hl 1Se%lah Tin''i E%nmi2 Re#te!$am, Selama $i Belan$a inilah B&n' Hatta
meme'an' (e!anan /ital $alam seja!ah (e!'e!a%an nasinal In$nesia, Mas&%n.a
B&n' Hatta %e $alam (e!him(&nan In$nesia menja$i%an !'anisasi ini sema%in %&at
(en'a!&hn.a $an sema%in !a$i%al,
Ka!ena %esi*&%ann.a men'&!&si PI st&$i B&n' Hatta menja$i te!*en'%alai,
Selain men$alami ilm& e%nmi, ia j&'a men$alami ilm& h&%&m, se(e!ti .an'
$i)e!ita%an A*eta!i %a-an B&n' Hatta $i Ne$e!lan$s)he Han$els H'es)hl
1NHH2 *ah-a %eti%a (elaja!an A*eta!i men&j& %e a%&ntansi, (elaja!an B&n' Hatta
men&j& %e ilm& %ene'a!aan, Staats*e!' Staat%&n$e,11 4a%&ltas %ene'a!aan (a$a
NHH me!&(a%an #a%&ltas .an' *a!& $i*&%a %i!a"%i!a tah&n 1766, Den'an *e'it&
me!&(a%an %e&nt&n'an *esa! *a'i B&n' Hatta %a!ena hal te!se*&t ses&ai $en'an
%ein'inann.a, Pelaja!an *a!& .an' $ii%&tin.a ini mem*e!i%an lan$asan %&at (a$a
(emi%i!ann.a tentan' (liti%,
St&$in.a $i Belan$a selesai *&lan 0&li 17;6, Ki!a"%i!a se*elas tah&n laman.a
B&n' Hatta $i Belan$a, selain *e!hasil $alam st&$i B&n' Hatta j&'a *e!hasil menja$i
ss% (emim(in .an' *e!%&alitas *ai% $alam %eilm&an ma&(&n !'anisasi
(e!'e!a%an %eme!$e%aan, Pemi%i!an (liti%n.a .an' an''&n $an )eme!lan' se!in'
men$a(at (!e$i%at inte'!et! -a!isan Tim&! $an Ba!at,
F, Pemi%i!an Hatta tentan' Dem%!asi
Fita")ita tentan' %ea$ilan ssial a$alah sa!i (ati $a!i nilai"nilai tim&! $an *a!at
.an' men'%!istal $an mem*ent&% /isi Hatta men'enai masalah"masalah (liti%
%ene'a!aan, Hatta san'at (e!)a.a *ah-a $em%!asi a$alah ha!i $e(an sistem (liti%
In$nesia, Ke(e!)a.aan .an' men$alam %e(a$a (!insi( $em%!asi inilah .an' (e!nah
menem(at%an Hatta (a$a (sisi .an' *e!se*e!an'an $en'an B&n' Ka!n %eti%a masa
Dem%!asi Te!(im(in 11797"17<<2, Hatta menilai sistem ini se*a'ai sistem
t!ite!ian .an' menin$as $em%!asi, Se%ali(&n (en$a(atn.a *e!*ent&!an $en'an
1A
11
Delia! Ne!, (,)it,, (,69,
Mh, Hatta, Dem%!asi Kita, 0a%a!ta: I$a.& P!ess, 17<<, (,68,
<
B&n' Ka!n, Hatta teta( saja mem*e!i%an #ai! )han)e %e(a$a (!esi$en &nt&%
mem*&%ti%an $alam !ealitas,
Se%ali(&n te!tin$as, $i mata Hatta $em%!asi ti$a% a%an (e!nah len.a( $a!i
*&mi In$nesia,16 Men&!&t Hatta a$a ti'a s&m*e! (%% $em%!asi .an' men'a%a! $i
In$nesia, Pe!tama, ssialisme Ba!at .an' mem*ela (!insi("(!insi( h&manisme,
sementa!a (!insi"(!insi( ini $inilai j&'a se%ali'&s se*a'ai se*a'ai t&j&an, Ke$&a,
aja!an Islam meme!intah%an %e*ena!an $an %ea$ilan T&han $alam mas.a!a%at,
Keti'a, (la hi$&( $alam *ent&% %le%ti/isme se*a'aimana te!$a(at $i $esa"$esa
-ila.ah In$nesia, Keti'a s&m*e! inilah .an' a%an menjamin %elesta!ian $em%!asi
$i In$nesia,1; Ba'in.a, s&at& %m*inasi !'ani% anta!a ti'a s&m*e! %e%&atan .an'
*e!)!a% ssi !eli'i&s inilah .an' mem*e!i %e.a%inan %e(a$a Hatta *ah-a
$em%!asi telah lama *e!a%a! $i In$nesia ti$a% te!%e)&ali $i $esa"$esa, Bila $i $esa
.an' menja$i tem(at tin''al se%ita! >AJ !a%.at In$nesia masih mam(& *e!tahan,
ma%a sia(a%ah .an' me!a'&%an ha!i $e(an $em%!asi $i In$nesia,18
Teta(i meman' sia"sia, sistem #e$al se!in' men''anjal (e!%em*an'an
$em%!asi $i In$nesia (a$a *e!*a'ai (e!i$e seja!ah In$nesia m$e!n, Pe!i$e
$em%!asi te!(im(in $an (e!i$e $em%!asi Pan)asila 1O!$e Ba!&2 sama"sama
$itan$ai leh *e!la%&n.a sistem (liti% t!ite!ian $en'an t(an'an s&*%&lt&!
ne#e$alisme, Hatta san'at (!ihatin melihat (e!%em*an'an (liti% .an' ti$a% sehat,
teta(i !e'im men)i(ta%an %e$&a sistem te!se*&t ti$a% ma& Bmen$en'a!C nasehat
Hatta, A%hi!n.a me!e%a han)&! le-at )a!a .an' $est!&%ti#, Se*el&m -a#at 118 Ma!et
17@A2, Hatta tam(a%n.a san'at %e)e-a melihat (e!%em*an'an (liti% .an' sema%in
le(as %en$ali, Dalam %esem(atan lain B&n' Hatta men'ata%an telah lama ma%an hati
melihat %ea$aan .an' menja&h%an *an'sa *a'i te!-&j&$n.a %e&t&han Ban'sa, Kas&s
%!&(si $alam t&*&h Pe!tamina a-al tah&n 17>A"an .an' $i*n'%a! M)hta! =&*is
melal&i %!an In$nesia Ra.a san'at men.a%it%an Hatta, =&*is men&lis ?Beta(a Hati
16
1;
Mh, Hatta, K&m(&lan Pi$at II, 0a%a!ta: I$a.& P!ess, 17@;, (,1A<,
A, S.a#ii Maa!i#, 1777, (,)it, (,6,
18
Mh, Hatta, 17@;, (,)it, (,1;,
>
B&n' Hatta amat G&n$ah Melihat Pe!%em*an'an .an' te!ja$i $i Pe!tamina, $an
$en'an Kas&s K!&(si lainn.a $i tanah ai!K,19
D, Pan$an'an Hatta Tentan' Kea$ilan Ssial
Pemi%i!an B&n' Hatta .an' san'at %m(!ehensi# tentan' %ea$ilan ssial $a(at
$ilihat $an $itel&s&!i (a$a saat ia *e!*i)a!a tentan' Pan)asila, s&at& $asa! .an'
$i*elan.a se)a!a s&n''&h"s&n''&h *ai% $alam te!i ma&(&n (!a%te%, Ba'i Hatta sila
Ket&hanan 5an' Maha Esa me!&(a%an (!insi( (em*im*in' *a'i )ita")ita %ene'a!aan
$i In$nesia, P!insi( s(i!it&al $an eti% ini mem*e!i%an *im*in'an %e(a$a sem&a
(iha% .an' *ai% *a'i !a%.at $an *an'sa, Sejalan $en'an (!insi( $asa! ini, sila
%eman&siaan .an' a$il a$an *e!a$a* a$alah %elanj&tan $a!i sila (e!tama $alam
(!a%ti%, Be'it& (&la sila %eti'a $an %eem(at, Se$an'%an sila %elima, ?Kea$ilan Ssial
*a'i sel&!&h !a%.at In$nesiaK, menja$i t&j&an te!a%hi! $a!i i$el'i Pan)asila,1<
Hatta j&'a mene'as%an *ah-a $i *a-ah *im*in'an sila (e!tama, sila Ket&hanan
5an' Maha Esa, %elima sila it& salin' men'i%at,1> Dalam (!a%ti% (liti% In$nesia
selama ham(i! 8A tah&n, 'a'asan"'a'asan *esa! $an tenti% $a!i Hatta it& telah
$ile)eh%an leh se*a'ian *esa! elit (liti% In$nesia, hin''a ja$ilah *an'sa In$nesia
se(e!ti se%a!an' ini, (en&h %eti$a%(astian (liti% $an e%nmi, sementa!a &tan' l&a!
ne'e!i s&$ah sema%in men''&n&n',
Sema%in %ita (e!$alam 'a'asan B&n' Hatta tentan' *e!*a'ai masalah
men$asa! .an' $iha$a(i *an'sa ini, %a$an'"%a$an' te!asa s&asana hati ini sema%in
)i&t $an ham*a!, a(a%ah %ita (a$a a%hi!n.a mam(& men'&!&s %eme!$e%aan ini,
Selama ham(i! em(at $e%a$e elite (liti% %ita telah ?meni(&K *an'sa ini, se*&ah
ti(&an .an' $i*&n'%&s $alam !et!i%a (liti% .an' ti$a% j&j&!, Kese!a%ahan te!ha$a(
%e%&asaan telah memati%an se*a'ian n&!ani se*a'ian %ita, Pa$a sisi lain .an' j&'a
san'at men.e$ih%an a$alah %en.ataan *ah-a mem!i %le%ti# %ita se!in' ti$a%
*e!#&n'si &nt&% *elaja! $a!i masa lam(a&, hin''a ti(&an (liti% se!in' $ian''a(
M)hta! =&*is, ?B&n' Hatta Man&sia Be!$isi(linK, $alam M&tia 4a!i$a S-asn 1e$2,
B&n' Hatta P!i*a$in.a Dalam Kenan'an, 0a%a!ta: Sina! Ha!a(an $an Uni/e!sitas In$nesia, 17@A,
(,9@6,
1<
A, S.a#ii Maa!i#, Islam $an Masalah Kene'a!aan: St&$i Tentan' Pe!)at&!an $alam
Knstit&ante, 0a%a!ta: =P;ES, 17@>, (,199,
1>
Mhamma$ Hatta, Pen'e!tian Pan)asila, 0a%a!ta: I$a.& P!ess, 17>>, (,6A,
19
@
se*a'ai se*&ah %e*ena!an, Hasil (emil& 1777 a$alah $i anta!a *&%ti"*&%ti tentan'
*eta(a m&$ahn.a !a%.at $iti(&, Unt&n'lah B&n' Hatta ti$a% men.a%si%an la'i sem&a
$!ama $an a%!*at (liti% .an' mem&a%%an ini,
Nam&n $alam (e!s(e%ti# B&n' Hatta, !an' ti$a% *leh la!&t $alam
%eham*a!an, se*a* se*&ah *an'&nan $em%!asi .an' sehat (asti a%an te!-&j&$
asal%an %ita (&n.a te%a$ &nt&% mem(e!j&an'%ann.a, Hatta a$alah ss% (emim(in
.an' ti$a% (e!nah ta%&t *e!ha$a(an $en'an sit&asi te!*&!&% se%ali(&n, Hatta (a$a
$asa!n.a a$alah se!an' $em%!at .an' )inta $amai $alam mem(e!j&an'%an
(e!&*ahan, Teta(i *ila jalan *&nt&, %e%e!asan(&n *&%anlah halan'an $emi men)a(ai
%e*ena!an $an %ea$ilan, se(e!ti (a$a masa !e/l&si, Hatta men.am(ai%an (i$atn.a
se*a'ai %et&a Pe!him(&nan In$nesia $i Ne'e!i Belan$a (a$a tan''al 1> 0an&a!i
176<, (a$a -a%t& &sian.a men'inja% 68 tah&n,
?A%& telah men.e*&t%an *ah-a im(e!ialisme Ba!at ha!&s $is&$ahi &nt&%
%e(entin'an %eman&siaan $an setia( *an'sa .an' te!jajah mem(&n.ai
%e-aji*an &nt&% meme!$e%a%an $i!i, Dan %a!ena it& In$nesia ha!&s
men)a(ai %eme!$e%aann.a atas $asa! %eman&siaan $an (e!a$a*an, Dan a%&
%&ati! *ah-a sat&"sat&n.a jalan &nt&% mela%sana%an it& L ti$a% lain
%e%e!asanK1@
Pa$a -a%t& (i$at it& $isam(ai%an, (enjajahan it& asin' ata& Ba!at si#atn.a,
B&n' Hatta meman' *el&m (e!nah men'ata%an *ah-a (enjajahan it& $a(at j&'a
*e!asal $a!i %alan'an *an'sa sen$i!i, te!'ant&n' (a$a s&*stansin.a, Dalam (e!s(e%ti#
ini ti$a%lah salah &nt&% *e!%ata *ah-a (enjajahan it& $a(at saja *e!si#at $mesti% *ila
$i sana te!$a(at s&*stansin.a *e!&(a $minasi, e%s(litasi, $an $is%!iminasi (en'&asa
te!ha$a( !a%.at ata& 'ln'an atas 'ln'an .an' lain, 0a$i !e$e#inisi tentan' ha%e%at
(enjajahan it&, ji%a %ita meman' in'in melihat *an'sa %ita menja$i *an'sa .an'
*ena!"*ena! me!$e%a se)a!a %esel&!&han, (e!l& %ita ssialisasi%an, Bila ti$a%
$emi%ian, %eme!$e%aan it& (a$a a%hi!n.a han.alah menja$i mili% se%elm(% %e)il
man&sia, Hatta in'in a'a! %eme!$e%aan it& menja$i mili% sem&a, tan(a melihat
(e!*e$aan s&%&, a'ama, $an lata! *ela%an' seja!ah, Den'an $emi%ian nasinalisme
In$nesia ji%a in'in $i#&n'si%an $alam %en.ataan ti$a% ha!&s $it&j&%an &nt&%
1@
Mhamma$ hatta, Mmi!, 0a%a!ta: Tintamas, 17>@, (,179,
7
mela-an e%s(litasi $an $minasi asin' $alam (liti%, e%nmi, $an *&$a.a, teta(i
j&'a ha!&s $iha$a(%an %e(a$a &ns&! %lnial $mesti%,
E, Pan$an'an Hatta tentan' Ke*an'saan
Dalam menent&%an %!ite!ia tentan' *an'sa $an %e*an'saan, *&%anlah s&at&
(a!a$i'ma .an' m&$ah, B&n' Hatta sen$i!i ti$a% se(en$a(at $en'an te!i 'e(liti%,
Ban'sa $an %e*an'saan ti$a% *isa $iam*il $a!i %!ite!ia (e!samaan asal, (e!samaan
*ahasa $an (e!samaan a'ama, Sementa!a 'e(liti% meman$an' masalah %e%&atan
nasinal semata"mata $alam istilah 'e'!a#i $an $i $alam (!ses, me!st menja$i
meta#isi%a (litis .an' $i&ta!a%an $alam ja!'n .an' ti$a% *e!$asa! ilm&
(en'etah&an,17
Dalam meman$an' masalah %e*an'saan, Hatta men&nj&% te!i"te!i
Sa!jana Ba!at E!nest Renan, O## Ba&e! $an =th!( St$$a!$, Hatta mene'as%an
%e.a%inann.a *ah-a *an'sa $itent&%an leh %einsa#an se*a'ai s&at& (e!se%&t&an
.an' te!s&s&n ja$i sat&, .ait& %einsa#an .an' te!*it %a!ena (e!)a.a atas (e!samaan
nasi* $an t&j&an, Keinsa#an .an' *e!tam*ah *esa! leh %a!ena se(e!&nt&n'an,
malan' .an' sama $ite!ima, m&j&! .an' sama $i$a(at, (en$e%n.a leh %a!ena
(e!in'atan %e(a$a !i-a.at *e!sama .an' te!tanam $alam hati $an ta%,6A
Men&!&t Hatta *ah-a *atas ne'a!a .an' a%an $i*ent&% han.a men)a%&(
-ila.ah Hin$ia Belan$a saja, Ia menla% (i%i!an Mhamma$ 5amin .an'
men$asa!%an %e(e!l&an st!ate'i (e!an' $an (e!tahanan se!ta %e'&naan,61 Pen$a(at
5amin $i%ha-ati!%an Hatta a%an mem*e!i %esan im(e!ialisme .an' selama ini
me!e%a tentan' ha*is"ha*isan, Bah%an Hatta *e!(en$a(at *ah-a *ila Pa(&a 1I!ian
Ba!at2 %a!ena s&at& hal ti$a% *e!se$ia mas&% j&'a *&%an me!&(a%an (!*lem,
Demi%ian j&'a haln.a, a(a*ila !a%.at Mala%a $an B!ne Uta!a ma& *e!'a*&n'
$en'an In$nesia, se*a'ai ha% me!e%a, 5an' te!(entin' men&!&t Hatta, jan'anlah a$a
(ema%saan &nt&% *e!'a*&n' $en'an ne'a!a .an' a%an $i*ent&%, se*a* -ila.ah *e%as
jajahan Hin$ia Belan$a &nt&% ne'a!a *a!& s&$ah )&%&( l&as,
17
Hans 0, M!'entha&, Pliti% Anta! Ban'sa E$isi %e"<, 0a%a!ta: 5a.asan O*! In$nesia,
Mhamma$ Hatta, Pen'e!tian Pan)asila, (,)it,, (,19,
I*i$,
177A, (,686,
6A
61
1A
Tentan' masalah %e*an'saan, B&n' Hatta meman$an' a$a *e!ma)am"
ma)am !&(a $an 'ln'an .an' memaj&%ann.a, Pa$a masa (e!'e!a%an, seti$a%n.a
B&n' Hatta melihat a$a ti'a ma)am !asa %e*an'saan, .ait& %e*an'saan )a( nin'!at,
%e*an'saan )a( intele% $an %e*an'saan )a( !a%.at,66 Rasa %e*an'saan .an' $imili%i
%a&m nin'!at me!&(a%an 'ln'an (eme!intah .an' seja% jaman (enjajahan *e!ha!a(,
ji%a In$nesia me!$e%a me!asa $alam hati *ah-a %e%&asaan a%an *e!(in$ah %e
tan'an me!e%a, Me!e%a me!asa $alam hati *ah-a me!e%a mem(&n.ai ha% men$asa!
!i-a.at alias hist!is)h Re)ht atas (eme!intahan In$nesia, Ba'i %a&m nin'!at,
%em*alin.a %eja.aan Maja(ahit %e atas alam In$nesia senantiasa menja$i *sesi,
Dalam sit&asi %e*an'saan se(e!ti ini !a%.at menem(ati (sisi ma!jinal,
Ba'i %a&m intele%, te!(elaja!, $an )e!$i% (an$ai, %e%&asaan ha!&slah *e!a$a
$i tan'an me!e%a, Bila %eme!$e%aan te!)a(ai, %a!ena me!e%a memili%i %emam(&an
tin''i, me!e%alah .an' a%an memim(in memaj&%an *an'sa $an ne'a!a, Me!e%a
menla% sistem %et&!&nan, se*a* .an' te!(entin' a$alah (en$i$i%an ata&
%emam(&an, B&%an *an'sa-an $ae!ah .an' me!e%a a%&i, melain%an %a!ena ta% $an
%e)a%a(an, Psisi !a%.at $alam te!i ini j&'a ma!jinal, se*a* me!e%a han.a
$i'&na%an &nt&% mem*esa!%an (en'a!&h me!e%a,
Ke*an'saan )a( nin'!at ma&(&n %e*an'saan )a( intele%, ti$a% ses&ai
$en'an %ein'inan Hatta, %a!ena %e$&an.a meman$an' !en$ah !a%.at, $an %e$&an.a
%&!an' men'i%&tse!ta%an !a%.at $alam (eme!intahan $an (en'am*ilan %e(&t&san,
Ke*an'saan .an' $i)ita")ita%an Hatta a$alah %e*an'saan )a( !a%.at, Di sam(in' it&,
%e*na'saan .an' $ian&t Hatta *&%anlah %e*an'saan .an' mem*en)i *an'sa lain,
Sem&a *an'sa hen$a%n.a menjalin (e!sa&$a!aan, teta(i tent& hal it& ti$a% m&n'%in
te!jelma selama %e$&$&%an *an'sa *e!tin''i"!en$ah, *ila .an' sat& menja$i (enjajah
$an .an' lain te!jajah, H&*&n'an (e!sa&$a!aan anta! *an'sa han.alah *ias te!jalin
*ila %e$&a *an'sa te!se*&t se$e!ajat,
0i%a $i*an$in'%an $en'an nasinalisme .an' $ian&t B&n' Ka!n, ma%a
*e!*e$a )e!itan.a, Nasinalisme Se%a!n *e!si#at anti (enjajahan $an anti
im(e!ialisme .an' %em&$ian *e!%em*an' menja$i anti &ns&!"&ns&! Ba!at, Ba'in.a
nasinalisme .an' t&m*&h $i Ba!at *e!*e$a $en'an nasinalisme Tim&!, Kala& $i
66
I*i$,, (,666,
11
Ba!at, nasinalisme te!se*&t *e!)i!i%an %me!sialisme, %a(italisme, %lnialisme, $an
im(e!ialisme, Se$an'%an nasinalisme Tim&! mem(&n.ai )i!!i")i!i se*ali%n.a, anti
%lnialisme $an anti Ba!at, sehin''a ti$a% mem&n'%in%an &nt&% *e!%e!ja sama
$en'an im(e!ialisme Ba!at,6;
Men&!&t Hatta, !i-a.at $&nia )&%&( mem*e!i *&%ti *ah-a (a$a *an'sa
.an' *e!'e!a% &nt&% %eme!$e%aann.a, )ita")ita inte!nasinalisme %alah leh
seman'at %e*an'saan, Se*a'ai a!'&men B&n' Hatta &nt&% men$&%&n' (e!n.ataan
te!se*&t, ia men&nj&% %e(a$a %eti$a%*e!hasilan Pa!tai B&!&h $i In''!is &nt&%
menanam (e!sa&$a!aan $en'an !an'"!an' I!lan$ia, Hatta meman$an' *ah-a )ita"
)ita (e!sat&an le%as tim*&l $a!i ne'e!i In$&st!i, $imana !a%.atn.a .an' mem*&!&h
te!le(as $a!i i%atan tanah $an tem(at, melain%an $is&s&n leh (a*!i% $an $isi(lin
%e!ja, Se*a'ai !&j&%an B&n' Hatta $alah hal ini a$alah ne'a!a In''!is .an'
me!&(a%an ne'a!a In$&st!i, Se$an'%an !&j&%ann.a &nt&% ne'e!i a'!a!ia .an' lam*at
(e!sat&ann.a a$alah Italia, Ke$&$&%an *an'sa ti$a% $itent&%an leh *ahasa .an'
sama, $an a'ama .an' se!&(a, melain%an leh %ema&an &nt&% *e!sat&, $imana a$a
%ema&an &nt&% *e!sat& $alam (e!i%atan .an' *e!nama *an'sa, $i sit&lah tim*&l
%e*an'saan,68
4, Pan$an'an Hatta Tentan' Pliti% =&a! Ne'e!i In$nesia,
Pliti% l&a! ne'e!i In$nesia (e!tama %ali $i%em&%a%an leh Hatta $i $e(an
Ba$an Pe%e!ja Kmite Nasinal In$nesia P&sat 1KNIP2 (a$a tan''al 6 Se(tem*e!
178@, $an $alam (i$atn.a .an' *e!j&$&l ?Men$a.&n' $i anta!a D&a Ka!an'K,
sela'i In$nesia se$an' *e!a$a $alam a-al (em*an'&nan setelah se%ian lama
%eme!$e%aan (en&h *el&m $i$a(at%an, Pe!anan B&n' Hatta j&'a $ia%&i leh M)hta!
K&s&maatmaja, *ah-a B&n' Hatta"lah !an' (e!tama se*a'ai (eleta% $asa! (liti%
l&a! ne'e!i In$nesia,69 Pe!n.ataan B&n' Hatta .an' )&%&( men''eliti% a$alah
mesti%ah %ita *an'sa In$nesia .an' *e!j&an' &nt&% %eme!$e%aan *an'sa $an Ne'a!a
%ita han.a ha!&s memilih anta!a (!"R&sia ata& (!"Ame!i%aM A(a%ah ti$a% a$a
Al#ian, Pemi%i!an $an Pe!&*ahan Pliti% In$nesia: K&m(&lan Ka!an'an, 0a%a!ta:
G!ame$ia, 17@1, (,16A,
68
I*i$,
69
M)hta! K&s&maatmaja, ?B&n' Hatta: Peleta% Dasa! Pliti% =&a! Ne'e!i In$nesiaK, $alam
I$a.& P!ess, B&n' Hatta Kita $alam Pan$an'an Mas.a!a%at, 0a%a!ta, 17@6, (,17@,
6;
16
(en$i!ian .an' lain .an' ha!&s %ita am*il $alam men'eja! )ita")ita %ita M6<
Pe!tan.aan it& %em&$ian $ija-a* leh B&n' Hatta sen$i!i, *ah-a (en$i!ian .an'
ha!&s %ita am*il a$alah s&(a.a *an'sa In$nesia ti$a% menja$i *je% $alam
(e!ta!&n'an (liti% inte!nasinal, melain%an %ita ha!&s teta( menja$i s&*.e% .an'
*e!ha% menent&%an si%a( %ita sen$i!i, *e!ha% mem(e!j&an'%an t&j&an %ita sen$i!i,
In$nesia me!$e%a sel&!&hn.a, Ini me!&(a%an $asa! .an' #&n$amental $a!i(a$a
(liti% *e*as Re(&*li% In$nesia,
Dasa! (e!j&an'an .an' telah menja$i sem*.an .ait& (e!)a.a a%an $i!i
sen$i!i $an *e!j&an' atas %esan''&(an sen$i!i, Teta(i *&%an *e!a!ti men&t&( $i!i $a!i
$&nia l&a!, Ban'sa In$nesia ha!&s *ias men'am*il %e&nt&n'an $a!i sit&asi
inte!nasinal &nt&% men)a(ai t&j&an *an'sa,6>
Pliti% l&a! ne'e!i .an' %ita %enal se%a!an' a$alah *e*as a%ti#, -ala& %eti%a
Hatta mem*e!i%an (enjelasan saat it& ti$a% (e!nah men.e*&t %ata te!se*&t, Teta(i
ji%a $ilihat se)a!a le*ih teliti %ete!an'an B&n' Hatta tan''al 6 Se(tem*e! 178@ .an'
*e!j&$&l ?Men$a.&n' Di anta!a D&a Kaa!an'K a!tin.a ti$a% lain $a!i (liti% *e*as
a%ti#, Men$a.&n' sama a!tin.a $en'an &(a.a a%ti# $an anta!a $&a %a!an' a$alah
ti$a% te!i%at leh $&a %e%&atan a$i%&asa .an' a$a 1*e*as22,6@
T&j&an ses&n''&hn.a a$alah men)a(ai %eme!$e%aan In$nesia sel&!&hn.a,
Oleh %a!ena it&, se'ala siasat %e $alam $an% e l&a! $is&s&n &nt&% mela%sana%an
In$nesia te!se*&t, Se$an'%an men'enai %e$&$&%an In$nesia $i $&nia Inte!nasinal,
%ita ha!&s (inta! mem*a)a sit&asi $&nia, In$nesia te!$i!i $a!i *e!i*&"!i*& (&la& $an
*e!a$a $alam (sisi (e!sim(an'an $alam h&*&n'an inte!nasinal,
Se)a!a jelas $an sistematis t&j&an (liit% l&a! ne'e!i men&!&t Hatta (%%"
(%%n.a a$alah se*a'ai *e!i%&t,
1, Mem(e!tahan%an %eme!$e%aan *an'sa $an menja'a %eselamatan ne'a!a,
6, Mem(e!leh $a!i l&a! ne'e!i *a!an'"*a!an' .an' $i(e!l&%an &nt&% mem(e!*esa!
%ema%m&!an !a%.at, a(a*ila *a!an'"*a!an' it& ti$a% ata& *el&m $ihasil%an
sen$i!i,
6<
Mhamma$ Hatta, Men$a.&n' Di Anta!a D&a Ka!an', 0a%a!ta: Kemente!ian Pene!an'an
Re(&*li% In$nesia, (,16,
6>
M, Sa*i!, Pliti% Be*as A%ti#, 0a%a!ta: Masa'&n', 17@>, (, 19,
6@
Mhamma$ Hatta, Dasa! Pliti% =&a! Ne'e!i In$nesia, 0a%a!ta: Tintamas, 179;, (,18,
1;
;, Pe!$amaian inte!nasinal, %a!ena han.a $alam $amai In$nesia $a(at
mem*an'&n $an mem(e!leh s.a!at"s.a!at .an' $i(e!l&%an &nt&% mem(e!*esa!
%ema%m&!an !a%.at,
8, Pe!sa&$a!aan se'ala *an'sa se*a'ai (ela%sanaan $a!i )ita")ita .an' te!sim(&l
$alam Pan)asila menja$i $asa! #ilsa#at ne'a!a %ita,
0i%a %ita in'in men)a(ai t&j&an te!se*&t $i atas ma%a %ita ha!&s mem*&at
st!ate'i .an' jit& a'a! ta!'et $i atas $a(at %ita )a(ai $en'an 'emilan', St!ate'i
te!se*&t *ias $ite!ima se)a!a &m&m $i $&nia inte!nasinal, a'a! tah& iti%a$ *ai% %ita
se*a'ai Ne'a!a .an' *a!& me!$e%a, Se$an'%an #a%t!"#a%t! .an' menent&%an (liti%
l&a! ne'e!i a$a $&a, .a%ni #a)t! s&*.e%ti# $an *.e%ti#, 4a%t!"#a%t! it&lah .an'
mem*e$a%an hal&an (liti% l&a! ne'e!i s&at& *an'sa $en'an *an'sa lainn.a, 4a%t!
s&*je%ti# .an' mem(en'a!&hi .ait& %ein'inan s&at& ne'e!i ata& (e!asaan sim(ati ata&
anti(ati $a!i (a!a ahli ne'a!a"ne'a!a $an (emim(in Ne'a!a, Se$an'%an #a)t! *je%ti#
.an' i%&t menent&%an .ait&, %ea$aan"%ea$aan .an' n.ata .an' $iha$a(in.a $an
%e$&$&%an 'e'!a#in.a se!ta $asa! #ilsa#at ne'a!a %ita, Gln'an (a!tai (liti%
mana(&n .an' meme'an' %e%&asaan Ne'a!a (a$a s&at& -a%t&, ia ti$a% $a(at
menjalan%an (liti% Ne'a!a .an' men.im(an' $a!i Pan)asila it&,
B&n' Hatta ti$a% (e!nah mele(as%an %ein'inann.a *ah-a $alam masalah
(liti% l&a! ne'e!i In$nesia ha!&s mem(e!tahan%an (liti% l&a! ne'e!i .an' *e*as
a%ti#, Bleh memiha% men'enai masalah te!tent&, (a$a -a%t& te!tent&, teta(i ti$a%
men'!*an%an %eme!$e%aan $an %e*e*asann.a menent&%an (ilihan &nt&% jan'%a
(anjan' *a'i %e(entin'an Ne'a!a mana(&n, =e*ih lanj&t Hatta menam*ah%an,
*ah-a *an'sa In$nesia ha!&s se)a!a jit& menem(at%an $i!i se*a'ai *an'sa .an'
*a!& me!$e%a $i ten'ah"ten'ah *an'sa"*an'sa $i D&nia, In$nesia ha!&s
*e!(a!tisi(asi a%ti# $alam &(a.a me-&j&$%an %eme!$e%aan $an (e!$amaian $&nia,
Ban'sa In$nesia ti$a% (e!l& memas&%%an $i!in.a $alam salah sat& *l%, teta(i
*&%an *e!a!ti menentan' s&at& *l%,
G, Pemi%i!an Hatta tentan' Ha% Asasi Man&sia
Mem*ahas tentan' Ha% Asasi man&sia 1HAM2, )&%&( (eli% $an
mena!i%, =e*ih"le*ih (a$a masa se%a!an' ini, HAM a$alah tema (%% .an' (alin'
18
se!in' $i(e!$e*at%an leh $alam *e!*a'ai %esem(atan leh (a!a (emim(in Ne'a!a
$an $&nia, Ban.a% *e!m&n)&lan ne'a!a"ne'a!a .an' me!asa $i!in.a se*a'ai (ene'a%
HAM .an' %em&$ian mema%sa%an stan$a! HAM"n.a %e(a$a Ne'a!a lain sementa!a
ia sen$i!i $en'an seena%n.a sen$i!i men&$&h ne'a!a lain se*a'ai (elan''a! HAM,
Oleh se*a* it& se*a'ai ne'a!a .an' telah melan''a! HAM ti$a% (at&t mene!ima
%e*ai%an $an *ant&an $alam *ent&% a(a(&n ata& $i%&)il%an $a!i (e!'a&lan $&nia
inte!nasinal, $an *ah%an se!in' j&'a ne'a!a"ne'a!a te!se*&t $i*e!i san%si"san%si
.an' te!%a$an' i!!asinal, Bah%an le*ih t!a'is $an $!amatisn.a la'i, $alam masalah
a(a(&n s&at& ne'a!a .an' in'in menjalin h&*&n'an $en'an Ne'a!a lain selal&
$i(e!sal%an tentan' (ela%sanaan HAM $ine'a!an.a,
Te!$a(at ti'a ne'a!a .an' $ian''a( se*a'ai (eleta% $asa! ha% asasi
man&sia 1Ham2 .ait& In''!is, Ame!i%a Se!i%at $an Pe!an)is, In''!is me!&(a%an
ne'a!a (e!tama .an' se)a!a 'iat mem(e!j&an'%an ha% asasi man&sia, se(e!ti (a$a
masa (eme!intahan Raja 0hn =a)%lan$ 11177"161<2, .an' meme!intah se)a!a
se-enan'"-enan', Pa!a *an'sa-an ti$a% ti$a% tahan $en'an %ese-enan'an !aja,
%em&$ian men'a$a%an (!tes %e!as .an' a%hi!n.a melahi!%an (ia'am ?Ma'na
Fha!taK tah&n 1619, Dalam (ia'am te!se*&t &nt&% (e!tama %aliln.a m&n)&l
(en'e!tian HAM -ala&(&n $alam *ent&% .an' *el&m sem(&!na, *ah%an $a(at
$ia!ti%an han.a me!&(a%an ha% $a!i%a&m *an'sa-an,
Se$an'%an $i Ame!i%a Se!i%at, .an' saat it& se*a'ai jajahan In''!is
men$a(at (en'a!&h 'e!a%an ham $i ne'a!a in$&%, Ra%.at Ame!i%a .an' in'in
men$a(at %eme!$e%aan men.ata%an $e%la!asi .an' $i%enal ?De)la!atin #
In$e(en$en)eK tan''al 8 0&li 1>><, De%la!asi ti$a% se%e$a! men'&m&m%an %elahi!an
ne'a!a *a!&, teta(i j&'a men)et&s%an #alsa#ah %eme!$e%aan man&sia, Ia ti$a%
*e!san$a!%an %e(a$a %el&han"%el&han %h&s&s, melain%an *e!san$a! (a$a lan$asan
%e*e*asan (e!se!an'an,67 Hal ini $ilanj&t%an $en'an m&n)&l%n.a %nse( HAM
tan''al 6> A'&st&s 1>@7,
Dalam s%ala le*ih *esa!, Pe!se!i%atan Ban'sa"Ban'sa 1PBB2 se*a'ai
!'anisasi inte!nasinal, ti'a tah&n setelah *e!$i!i 1178@2 mem*ent&% %misi HAM
Bam*an' S&n''n $an A!ies Ha!iant, Bant&an H&%&m $an Ha% A+asi Man&sia,
Ban$&n': Man$a! Maj&, 1778, (,>6,
67
19
$imana sal"sal ha% ssial $an e%nmi $i*e!i tem(at $i sam(in' ha% (liti%,
Setelah *e!si$an' $en'an (em*ahasan matan' tan''al 1A Desem*e! 178@ mene!ima
se)a!a *&lat hasil (e%e!jaan %misi *e!&(a (e!n.ataan se$&nia tentan' HAM ata&
se!in' $ise*&t $en'an De)la!atin # H&man Ri'hts ;A
UUD 1789 $i In$nesia, se(e!ti UUD lain $i $&nia j&'a men)ant&m%an
masalah HAM, 3ala&(&n UUD 1789 $is&s&n se*el&m a$an.a De)la!atin # H&man
Ri'ht, te!n.ata telah *an.a% men)ant&m%an HAM $alam *e*e!a(a (asal 1> (asal2;1,
B&n' Hata se*a'ai salah sat& ss% .an' 'i'i mem(e!j&an'%an HAM $alam
(en.&s&nan UUD 1789, Masalah HAM meman' menja$i (e!$e*atan $alam si$an'"
si$an' (em*ahasan UUD, Se(m .an' mena-a!%an *ent&% ne'a!a inte'!alisti%
men'an''a( *ah-a HAM te!se*&t $ian''a( *e!le*ihan, $i*a.an'%an *e!$am(a%
ne'ati# $an se*a'ai ha%"ha% (e!!an'an selal& $i *a-ah %e(entin'an *e!sama,;6
Pen$a(at Se(m $i$&%&n' leh Se%a!n .an' men'an''a( *ah-a in$i/i$&alisti%
inilah .an' a%an menim*&l%an %n#li% $i ne'a!a %ita *ila masalah te!se*&t
$imas&%%an $alam UUD,
Ki(!ah B&n' Hatta .an' (alin' mennjl &nt&% mem(e!j&an'%an HAM
a$alah &sahan.a .an' 'i'ih &nt&% memas&%%an *e*e!a(a %etent&an HAM %e $alam
UUD .an' saat it& se$an' $is&s&n, Saat it& ma.!itas (ese!ta si$in' ti$a%
mem(e!$&li%an masalah HAM, %a!ena men'an''a( *ah-a masalah te!se*&t san'at
*e!*a& Ba!at .an' selama it& selah menja$i *a!an' .an' ha!am &nt&% $iti!&,
Se(m .an' mena-a!%an *ent&% Ne'a!a .an' inte'!alisti% men'an''a( *ah-a
HAM te!se*&t $ian''a( *e!le*ihan, $i*a.an'%an *e!$am(a% ne'ati/e $an se*a'ai
ha%"ha% (e!!an'an selal& $i *a-ah %e(entin'an *e!sama,;; Pen$a(at Se(m
$i$&%&n' leh Se%a!n .an' men'an''a( *ah-a hal in$i/i$&alisti% inilah .an'
a%an menim*&l%an %n#li% $alam Ne'a!a *ila masalah te!se*&t $imas&%an %e $alam
UUD,
I*i$,
M, Ri$-an In$!a Aha$ian, Ha% A+asi Man&sia $alam UUD 1789, 0a%a!ta: Haji Mas
A'&n', 1771, (,18,
;6
A$nan B&.&n' Nas&tin, As(i!asi Peme!intah Knstit&sinal $i In$nesia: St&$i
Ssi"=e'al Atas Knstit&ante 179<"1797, 0a%a!ta: G!a#iti, 1779, (,76,
;;
Aha$ian, (,)it,, (,@,
;1
;A
1<
Hatta .an' setelah se%ian lama *e!%e)im(&n' $alam (e!'e!a%an
%eme!$e%aan $an men'asah ta%n.a $en'an men&lis $i *e!*a'ai me$ia masa,
men'an''a( *ah-a san'atlah (entin' &nt&% memas&%%an ha%"ha% in$i/i$& te!se*&t,
Us&l B&n' Hatta men$a(at $&%&n'an $a!i Mhamma$ 5amin, A%hi!n.a %a!ena
&saha 'i'ih B&n' Hatta it&lah %ita memili%i (asal 6@ UUD 1789 .an' *e!*&n.i
?Keme!$e%aan *e!se!i%at $an *e!%&m(&l, men'el&a!%an (i%i!an $en'an lisan $an
t&lisan $an se*a'ain.a $iteta(%an $en'an &n$an'"&n$an'K, Tan(a (asal 6@ UUD
1789, .an' $i$asa!%an (a$a #aham inte'!alisti% han.a a%an menja$i%an ne'a!a
In$nesia se*a'ai ne'a!a %e%&asaan .an' a%an mem*e!i%an %e(a$a (a!a (emim(in,
%e%&asaan $en'an as&msi (a!a (emim(in a$alah ne'a!a-an tan(a (am!ih (!i*a$i,
s&at& sl'an .an' le*ih m&$ah $i&)a(%an $a!i(a$a $ila%sana%an,;8
Pa$a t&lisan Hatta ?T&nt&t Keme!$e%aan Pe!sK 117;12 B&n' Hatta
men&lis, ?Keme!$e%aan tia("tia( !an' *e!*i)a!a men&lis men)eta% $an
mem*entan'%an(i%i!ann.a, se$an'%an .an' $it&lisn.a it& ti$a% '&na $i(e!i%sa le*ih
$&l& leh .an' *e!%&asaK,;9 Hal ini *e!h&*&n'an $en'an &s&ln.a $alam si$an'
BPUPKI $i mana B&n' Hatta men'&s&l%an &nt&% memas&%%an masalah te!se*&t
.an' %em&$ian %ita %enal $en'an (asal 6@ UUD 1789,
Pa$a tan''al 8 Desem*e! 179A, %eti%a Hatta *e!(i$at (a$a si$an' %et&a
(anitia men'enai (e%e!jaan (a$a (e!%e*&nan $a!i(a$a (e!*&!&han inte!nasinal $i
Ban$&n' .an' *e!j&$&l Ka&m B&!&h $an Pe!$amaian Ssial, Hatta $en'an te'as
mema(a!%an ha% *&!&h, Pe!lin$&n'an *&!&h ti$a% saja $i$a(at se*a'ai (e!lin$&n'an
*e%e!ja $a!i *aha.a $an %e)ela%aan, (eneta(an jam %e!ja $an &(ah minim&m, teta(i
j&'a se*a'ai jaminan ssial, B&%an hi$&( *&!&h se%a!an' saja .an' $ijamin, teta(i
j&'a (en'hi$&(ann.a (a$a ha!i t&an.a, Pemi%i!an ini *e!%aitan e!at j&'a $en'an
masalah ha% tena'a %e!ja $an j&'a %e*e*asan *e!se!i%at $an *e!%&m(&l
men'el&a!%an (i%i!an *ai% $en'an lisan ata& $en'an t&lisan,
Masalah lain .an' $i(e!j&an'%an B&n' Hatta $alam !an'%a (en.&s&nan
UUD 1789 a$alah $en'an %e*e!hasilann.a memas&%%an (e!ihal e%nmi $an
%esejahte!aan !a%.at (a$a (asal ;; se*el&m $iaman$emen .an' *e!*&n.i:
I*i$,
Mhamma$ Hatta, ?T&nt&t Keme!$e%aan Pe!sK, $alam K&m(&lan Ka!an'an 0ili$ I,
0a%a!ta: B&lan Bintan', 17><, (,666,
;9
;8
1>
1, Pe!e%nmian
%e%el&a!'aan,
$is&s&n se*a'ai &saha *e!sama *e!$asa!%an atas asas
6, Fa*an'")a*an' (!$&%si .an' (entin' *a'i ne'a!a $an men'&asai hajat hi$&(
!an' *an.a% $i%&asai leh ne'a!a,
;, B&mi $an ai! $an %e%a.aan alam .an' te!%an$&n' $i $alamn.a $i%&asai leh
ne'a!a $an $i(e!'&na%an se*esa!"*esa! &nt&% %ema%m&!an !a%.at,
Da!i isi (asal ;; ini san'at te!asa *ah-a HAM $alam a!tian *e!(iha% (a$a %ea$ilan
ssial *a'i sel&!&h !a%.at In$nesia )&%&( $ijamin,;< Da!i sinilah %ita $a(at melihat
%e*e!hasilan B&n' Hatta .an' san'at mem(e!hati%an !a%.at, .an' %em&$ian
te!-&j&$ $alam UUD 1789,
0i%a %ita %ait%an (asal ;; UUD 1789 $en'an (asal 6> a.at 6 $i mana setia(
-a!'a ne'a!a *e!ha% atas (e%e!jaan $an (en'hi$&(an .an' la.a% $an %em&$ian
$alam m&%a$imah, ma%a %esim(&lan .an' ti$a% *leh ti$a%, a$alah *ah-a
(eme!intah -aji* men.e$ia%an la(an'an (e%e!jaan *a'i -a!'a ne'a!an.a,
;>
Ha%
&nt&% men$a(at (e%e!jaan j&'a me!&(a%an salah sat& &ns&! HAM .an' (entin'
$alam %ehi$&(an man&sia,
Ba'i %ehi$&(an mas.a!a%at In$nesia .an' se*a'ian *esa! a$alah hi$&( $a!i
(e!tanian, B&n' Hatta mena!&h (e!hatian .an' )&%&( *esa!, Ma%a %eti%a (a$a jaman
0e(an' ia men&lis Sal Ha% Tanah .an' $i*e!i%an se*a'ai $asa! P!ae A$/is %e(a$a
Panitian Pen.eli$i% A$at Istia$at $an Tata Usaha =ama (a$a tah&n 178;,;@ Dalam
&sahan.a %em&$ian te!si!at $alam UUD 1789 (asal ;; a.at ;,
Tanah a$alah salah sat& HAM .an' nilain.a menja$i te!amat (entin' *a'i
se*&ah ne'a!a a'!a!is $i In$nesia, Ka!ena it& s&at& (eme!ataan (emili%an tanah
a$alah hal .an' m&tla%, Peme!intah $en'an se'ala %e*ija%sanaannn.a ha!&slah
men'alah (a$a (eme!ataan (emili%an atas tanah ini,;7 Selama (emili%an tanah ti$a%
me!ata, selama ha% &nt&% memili%i $ian)am $an $iinja%"inja%, selama it& (&la %ita
s&%a! *i)a!a sal HAM, Pem*an'&nan $en'an se'ala %ete!*&%aann.a te!ha$a(
;<
T$&n' M&l.a =&*is, Ha% A+asi Man&sia $an Kita, 0a%a!ta: Sina! Ha!a(an, 17@6,
(,1@,
;>
;@
I*i$,
Mhamma$ Hatta, 17><, (,)it,, (,;A,
;7
=&*is, (,)it,, (,69,
1@
(enanaman m$al asin' jan'an hen$a%n.a t&!&t men'asin'%an !a%.at $i tanahn.a
sen$i!i,8A
Pe!hatian B&n' Hatta j&'a te!)&!ah (a$a hal"hal lain .an' $it&j&%an &nt&%
%ema%m&!an !a%.at, M&n'%in saat it& ti$a% te!$e#inisi se)a!a e%%s(lisit *ah-a
masalah"masalah .an' $i(e!j&an'%an leh B&n' Hatta a$alah masalah HAM se(e!ti
se%a!an' se$an' ((&le! $i*i)a!a%an setia( !an', teta(i setelah $i(elaja!i le*ih
men$alam ma%a nam(a% se)a!a n.ata *ah-a t&lisan"t&lisan B&n' Hatta $an
(e!j&an'ann.a memas&%%an *e*e!a(a (asal .an' melin$&n'i ha%"ha% asasi man&sia
%h&s&sn.a $an $emi %e(entin'an sel&!&h !a%.at (a$a &m&mn.a,
Kmitmenn.a tentan' %e$a&latan !a%.at meman' *an.a% te!)e!min $alam
*e!*a'ai t&lisan $an &)a(ann.a seja% ia a%ti# $alam (e!'e!a%an nasinal sam(ai
-a#atn.a tah&n 17@A, Hatta ti$a% (e!nah men''em*!"'em*!%an tentan'
(e!j&an'ann.a se*a'ai (em*ela ha%"ha% asasi man&sia, nam&n tan(a (!(a'an$a
.an' mele$a%"le$a% (&n ia telah mem(e!j&an'%an hal te!se*&t *ai% $alam &)a(an
ata& (&n tin$a%ann.a, Dan !asan.a ti$a%lah *e!le*ihan a(a*ila $isim(&l%an *ah-a
B&n' Hatta a$alah salah se!an' (emim(in In$nesia mennjl .an' mem*e!i%an
(e!hatian (e!hatian n.ata (a$a masalah ha%"ha% asasi man&sia,
H, Pen&t&(
Mem*i)a!a%an B&n' Hatta ti$a% a%an (e!nah ha*is &nt&% *e*e!a(a $e%a$e,
$an m&n'%in *e*e!a(a a*a$ .an' a%an $atan' %a!ena san'at %a.a a%an /isi, 'a'asan,
$an )nth")nth %n%!et .an' $ialami leh *an.a% !an', Dalam (!i*a$in.a nilai"
nilai *ai% .an' (siti# $a!i tim&! $an *a!at telah men.at& $alam #!mat .an' ham(i!
sem(&!na, Teta(i (e!tan.aan .an' masih me!isa&%an a$alah: (an$ai%ah ata& le*ih
(!/%ati# la'i, ma&%ah %ita *elaja! $a!i ss% ne'a!a-an m!alis ini, .an' lahi!
se(a!&hn.a $a!i !ahim *an'sa %ita $i se*&ah %ta %e)il $i tanah Minan' (a$a 16
A'&st&s 17A6M
B&n' Hatta me!&(a%an %nse(t! &tama tentan' %e$a&latan !a%.at, Ra%.at
a$alah .an' &tama, Bai% semasa (e!'e!a%an ma&(&n ses&$ah %eme!$e%an, !a%.at
menja$i titi% sent!al (e!j&an'an B&n' Hatta, Den'an (en$i$i%an, !a%.at ha!&s $i*&at
8A
I*i$,
17
insa# a%an ha!'a $i!in.a, Sehin''a ia *isa *e!(a!tisi(asi $alam (!ses (liti%, Ra%.at
me!&(a%an !aja atas $i!in.a sen$i!i, Den'an *e!(e'an' (a$a (!insi(n.a tentan'
%e$a&latan !a%.at, ma%a (emi%i!an"(emi%i!ann.a %em&$ian selal& set&j& (a$a !a%.at
se(e!ti (a$a masalah %e*an'saan $an (e!j&an'ann.a %em&$ian $alam memas&%%an
ha%"ha% !a%.at $alam UUD 1789,
B&n' Hatta sam(ai a%hi! ha.atn.a me!&(a%an t%h .an' %nsisten anta!a
(e!%ataan $an (e!*&atann.a, Se(e!ti .an' $i%ata%an leh Al#ian $alam *&%&n.a
Pemi%i!an $an Pe!&*ahan Pliti%$i In$nesia, K&m(&lan Ka!an'an, *ah-a si%a( $an
tin'%a( la%& B&n' Hatta %elihatan se*a'ai (ant&lan lan's&n' $a!i a(a"a(a .an'
se*ena!n.a menja$i *&ah (i%i!ann.a, Ata& *isa $i%ata%an *ah-a si%a( $an tin'%ah
la%& B&n' Hattta .an' te!lihat se*ena!n.a me!&(a%an (e!sni#i%asi $a!i (emi%i!an"
(emi%i!ann.a, A(a .an' m&n'%in %&!an' jelas $isam(ai%ann.a $alam *ent&% %a!.a
t&lisan ata& (emi%i!an, hal it& a%an le*ih m&$ah $imen'e!ti melal&i si%a( $an tin'%ah
la%& .an' $i(e!lihat%ann.a, Di sam(in' *e!*a'ai j&l&%an .an' $imen'e!ti melal&i
si%a( $an tin'%ah la%& .an' $i*e!i%an %e(a$a B&n' Hatta $$a!i se!an' (ahla-an
P!%lamat!, Ba(a% K(e!asi, ne'a!a-an, $em%!at sejati, )en$e%ia-an, ata& sat&
la'i .an' ti$a% *isa $il&(a%an, *ah-a B&n' Hatta a$alah se*a'ai '&!& *an'sa,
se*a'ai (en$i$i% ne'e!i .an' sejati, $alam (liti%, e%nmi, $an m!al, G&!& $alam
te!i $an (!a%ti%,
Ke)intaann.a (a$a !a%.at .an' $i(e!j&an'%ann.a $i*&%ti%an sam(ai a%hi!
ha.atn.a, $en'an -asiatn.a .an' te!a%hi! *ah-a *ila $i(an''il leh 5an' Maha
K&asa ia in'in $i%&*&!%an $i ten'ah"ten'ah !a%.at, .ait& $i Tanah K&si! .an'
me!&(a%an tem(at (e!isti!ahatan te!a%hi! B&n' Hatta, Ke(e!'iann.a me!&(a%an $&%a
.an' amat men$alam *a'i sel&!&h !a%.at In$nesia,
Ke(&sta%aan
A$nan B&.&n' Nas&tin, 1779, As(i!asi Peme!intah Knstit&sinal $i In$nesia:
St&$i Ssi"=e'al Atas Knstit&ante 179<"1797, 0a%a!ta: G!a#iti,
A,H, Nas&tin, 17>>, Se%ita! Pe!an' Keme!$e%aan In$nesia 0ili$ I, Ban$&n':
Disja!ah An'%atan $a!at $an An'%asa,
6A
Ahma$ S.a#ii Maa!i#, 17@>, Islam $an Dan Masalah Kene'a!aan: St&$i Tentan'
Pe!)at&!an Dalam Knstit&ante, 0a%a!ta: =P;ES,
Ahma$ S.a#ii Maa!i#, 1777, Nasinalisme, Dem%!asi, $an Kea$ilan Ssial,
5'.a%a!ta: Pe!(&sta%aan Hatta,
Ahma$ S.a#ii Maa!i#, 177<, Dem%!asi $an Nasinalisme Pen'alaman In$nesia,
5'.a%a!ta: IKIP 5'.a%a!ta,
Al#ian, 1776, Pan)asila Se*a'ai I$el'i Dalam Kehi$&(an Pliti%, 0a%a!ta: Pe!&m
Pe!)eta%an Ne'a!a,
Al#ian, 17@1, Pemi%i!an $an Pe!&*ahan Pliti% In$nesia: K&m(&lan Ka!an'an,
0a%a!ta: G!ame$ia,
Bam*an' S&n''n, 1778, Bant&an h%&m $an ha% A+asi Man&sia, Ban$&n'
Man$a! Maj&,
Delia! Ne!, 177A, Mhamma$ Hatta: Bi'!a#i Pliti%, 0a%a!ta: =P;ES,
Hans 0, Mn'entha&, 177A, Pliti% Anta! Ban'sa E$isi %e"<, 0a%a!ta: 5a.asan *!
In$nesia,
Mhamma$ Hatta, 178@, Men$a.&n' Di Anta!a D&a Ka!an', 0a%a!ta: Kemente!ian
Re(&*li% In$nesia,
Mhamma$ Hatta, 179;, K&m(&lan Ka!an'an 0ili$ I, 0a%a!ta: B&lan Bintan',
Mhamma$ Hatta, 179;, Dasa! Pliti% =&a! Ne'e!i In$nesia, 0a%a!ta: Tintamas,
Mhamma$ Hatta, 17<A, ?Dem%!asi KitaK, $alam Panji Mas.a!a%at, N,66, 1 Mei
17<A,
Mhamma$ Hatta, 17>>, Pen'e!tian Pan)asila, 0a%a!ta: I$a.& P!ess,
Mhamma$ Hatta, 17>@, Memi!, 0a%a!ta: Tintamas,
Mhamma$ Hatta, 17<<, Dem%!asi Kita, 0a%a!ta: I$a.& P!ess
Mhamma$ Hatta, 17>6, P!t!ait # Pat!it, Alih *ahasa Delia! Ne!, The Ha&'e
Pa!is: M&tn P&*lishe!s,
Mhamma$ Hatta, 17>>, Men&j& Ne'a!a H&%&m, 0a%a!ta: I$a.& P!es,
Mhamma$ Hatta, 17@;, K&m(&lan Pi$at II, 0a%a!ta: I$a.& P!ess,
61
M)hta! =&*is, 17@A, ?B&n' Hatta Man&sia Be!$isi(linK, $alam Me&tia 4a!i$a
S-asn 1e$2, B&n' Hatta P!i*a$in.a $alam Kenan'an, 0a%a!ta: Sina! Ha!a(an
$an Uni/e!sitas In$nesia,
M)hta! K&s&maatmaja, 17@6, ?B&n' Hatta: Peleta% Dasa! Pliti% =&a! Ne'e!i
In$nesiaK, $alam I$a.& P!ess, B&n' Hatta Kita $alam Pan$an'an Mas.a!a%at,
M, Sa*i!, 17@>, Pliti% Be*as A%ti#, 0a%a!ta: Masa'&n',
M, !i$-an Aha$in, 1771, Ha% A+asi Man&sia $alam UUD 1789, 0a%a!ta: Haji
Masa'&n',
Se*a'i., 17>6, B&n' Hatta Kita, 0a%a!ta: Panitia Pe!in'atan Ulan' Tah&n B&n'
Hatta %e">A,
T$&n' M&l.a =&*is, 17@6, Ha% A+asi Man&sia $an Kita, 0a%a!ta: Sina! Ha!a(an,
Tentan' Pen&lis:
Aman, M,P$, Dsen 0&!&san Pen$i$i%an Seja!ah 4a%&ltas Ilm& Ssial Uni/e!sitas
Ne'e!i 5'.a%a!ta Menamat%an P!'!am S"1 (a$a 0&!&san Pen$i$i%an Seja!ah
4a%&ltas Ilm& Ssial Uni/e!sitas Ne'e!i 5'.a%a!ta Tah&n 1777, $an Men.elesai%an
P!'!am Pas)asa!jana S"6 P!'!am St&$i Pen$i$i%an Seja!ah Uni/e!sitas Ne'e!i
0a%a!ta Tah&n 6AA6,
66