TURUNAN PARSIAL
1.1
x2 2y4
3. z = 1 2
1
2 sin x sin y
4. xy + xz yz = 0
5. xy - e x sin y = 0
6. ln x 2 y 2 arctan
7. arc tan
y
=0
x
y
- 2z = 0
x
menggambar
fungsi
dua
peubah
dapat
dengan
Z
P ( x1 , y1 , z1 )
z1
X
y1
x1
Y
Pada gambar di atas P(x 1 ,y 1 ,z 1 ) adalah sebarang titik pada oktan
I, dengan menggunakan kaidah dan teorema Pythagoras dapat
ditentukan panjang OP sebagai
OP =
( x 2 x1 ) 2 ( y 2 y1 ) 2 ( z 2 z1 ) 2
Q(0,0,4)
R (0,0,3)
z = 1- x2 y2
2)
z=1y
3)
z=2x
4)
3z + 3y + 4z = 36
5)
z = 1 x2
6)
z = 4 y2
dan
variable
bebas
maka
terdapat
beberapa
kemungkinan yaitu:
1. y dianggap tetap, sedangkan x berubah-ubah.
2. x dianggap tetap, sedangkan y berubah-ubah
3. x dan y berubah bersama-sama sekaligus.
Pada kasus 1 dan 2 diatas mengakibatkan fungsinya menjadi
fungsi satu peubah, sehingga fungsi tersebut dapat diturunkan
dengan
menggunakan
definisi
turunan
pertama
yang
telah
z
z
dan y dan didefinisikan oleh
x
Z
Lim F ( x x, y ) F ( x, y )
= x
0
x
x
dan
Z
Lim F ( x, y y ) F ( x, y )
= y
0
y
y
x2 y 2
Jawab
Z
Lim F ( x x, y ) F ( x, y )
= x
0
x
x
Lim
= x
0
( x x) 2 y 2 x 2 y 2
x
Lim
= x
0
( x x) 2 y 2 x 2 y 2
.
x
( x x ) 2 y 2
x2 y 2
( x x ) 2 y 2
x2 y 2
2
2
2
2
Lim ( x x) y ( x y )
= x
0
Lim
= x
0
Lim
= x
0
2 xx x 2
x ( x x) 2 y 2 x 2 y 2
2 x x
( x x ) 2 y 2
x2 y 2
2x
= 2 x2 y2
=
x
x y2
2
Z
Lim F ( x, y y ) F ( x, y )
=
y
0
y
y
Lim
= x
0
( x 2 ( y y ) 2
y
x2 y 2
Lim
= x
0
( x 2 ( y y ) 2
y
x2 y 2
( x 2 ( y x) 2 x 2 y 2
( x2 ( y 2 x2 y 2
2
2
2
2
Lim ( x x) y ( x y )
= x
0
Lim
= x
0
2 xx x 2
x ( x x) 2 y 2 x 2 y 2
Lim
= x
0
2 x x
( x x ) 2 y 2
x2 y 2
2y
= 2 x2 y2
=
y
x y2
2
b. z = Sin (x+y)
Jawab
Z
Lim F ( x x, y ) F ( x, y )
= x
0
x
x
sin
x
= 2 Lim
cos (x+y+
) Lim
x 0
2
x 0
x
= 2 Lim
cos (x+y+
) Lim
x 0
2
x 0
x
sin x
2 .1
x / 2 2
= 2 cos (x+y)(1)(1/2)
= cos (x+y)
Z
Lim F ( x, y y ) F ( x, y )
= x
0
y
y
sin
x
= 2 Lim
cos
(x+y+
)
Lim
x 0
2
x
sin x 1
2.
) Lim
x 0 x / 2
2
x 0
x
= 2 Lim
cos (x+
x 0
2
= 2 cos (x+y)(1)(1/2)
= cos (x+y)
z
x
sama
W W
,
, dan
x
y
W
z
yang
W
F ( x, y, z z ) F ( x, y , z )
Lim
o
z
z
y
F ( x, y , z )
yz +
a.
y2 2
1 2 x
x
= yz -
2 yx 2
x 2 (1 y 2 )
F ( x, y , z )
2 1
xz +
b.
y
y
1 2 x
= xz c.
2x2
x(1 y 2 )
F ( x, y , z )
xy
z
z = ln
2.
z = 36 x2 y2
x y
1
sin( x y )
3.
z=3-
4.
5.
z = arc tan
6.
F(x,y,z) = xy yz + xz
7.
F(x,y,z) =
8.
9.
y
x
x2 y2 z2
xy
2 turunan
2 z 2z 2 z
2 z
,
,
,
dan
yx
x 2 y 2 xy
2z
2 z
dan
dari fungsi berikut:
y 2
x 2
xy
z = x y
Jawab
z
y ( x y ) xy (1)
xy
Dari z = x y , diperoleh
x
( x y)2
y2
( x y)2
z x( x y ) xy ( 1)
y
( x y) 2
=
Sehingga
x2
( x y)2
2z
z
2
x
x x
y2
x ( x y ) 2
0( x y ) 2 ( y 2 )( 2)( x y )(1)
=
( x y)4
2 xy 2 2 y 3
=
( x y)4
Dan
x2
2z
=
y 2
y ( x y ) 2
0( x y ) 2 x 2 ( 2)( x y )(1)
( x y)4
2 x 3 yx 2
=
( x y)4
x
y
2
2
y
x
2.
z=
3.
z = sin 3x cos 4y
4.
z = ln
5.
z = 36 x2 y2
6.
z=3-
7.
x y
1
sin( x y )
10
y
x
8.
z = arc tan
9.
10.
xy
d. Differensial Total
Misal z = F(x,y), dan fungsi tersebut dapat diturunkan
terhadap variable x dan y, maka diperoleh turunan parisal terhadap
x dan turunan parsial terhadap y yang secara berturut-turut
dinotasikan dengan
z
F ( x, y )
------------- (2)
y
y
F ( x, y )
F ( x, y )
dy
dx dan dz
y
x
F ( x, y )
F ( x, y )
dy
dx +
y
x
Analog
Jika W = F(x,y,z) maka turunan parsialnya hdala
dW =
F ( x, y, z )
F ( x, y, z )
F ( x, y, z )
dx
dy
dz
x
y
z
Contoh
Contoh.
11
1. Jika r =
x2 y 2
dr = x dx y dy
dimana dr r , dx x , dx y
didapat
r
r x x y y
=
=
2x
2 x y
2
2y
2 x2 y2
20
5
5
2
2
15 20 8
15 20 16
15
15 5 20 5
25 8 25 16
1
cm
8
e. Turunan Total
Misal z = F(x,y) dan F dapat diturunkan (differensiable), dan
misalkan x = x(t) dan y = y(t), x dan y juga fungsi-fungsi yang
dapat diturunkan dengan satu peubah, Maka z = F(x,y) adalah
fungsi satu peubah, sehingga:
dz =
F ( x, y )
F ( x, y )
dy
dx +
y
x
12
F ( x, y ) dy
F ( x, y ) dx
dz
=
+
y
dt
dt
x
dt
z
z
dz
, z berarti F(x(t),y(t)). Sedangkan x dan y , z berarti
dt
f(x,y). Pada
F ( x, y ) dy
.
y
dt
F ( x, y )
F ( x, y )
dy
dx +
y
x
x x
y y
,
,
dan
r s
r s
r
x
r
y
r
z F ( x, y , z ) x F ( x, y , z ) y
s
x
s
y
s
Contoh
1. Suatu tempat berbentuk silinder (tabung) dengan jari-jari
alasnya 15 cm dan tingginya 20 cm. Karena pemuaian, tinggi
slinder bertambah 0,5 cm/det dan tingginya berkurang 1 cm/det.
Hitunglah perubahan yang terjadi terhadap volume dan luas
permukaan silinder.
Jawab.
Misal jari-jari tabung r, tinggi h dan volume I, maka
13
I = r 2 h
I = I(r,h)
Diketahui r = 15 cm, h = 20,
r
h
0,5cm / det ,
1cm / det
t
t
dt r dt h dt
= 2 rh
dr
dh
r 2
dt
dt
f ( x, y ) f ( x, y ) dy
x
y
dx
f ( x, y ) dy
f ( x, y )
y
dx
x
f ( x, y )
dy
x
f ( x, y )
dx
y
Contoh
dy
dx
14
akan dicari
dy
, menurut definisi turunan total
dx
f ( x, y )
dy
x
= f ( x, y )
dx
y
y e x sin y
x e x cos y
f ( x, y )
dx
y
f
(
x, y )
dy
x
=-
x e x cos y
y e x sin y
dy
dx
= x 2y
f ( x, y )
dx
y
=
dy
f ( x, y )
x
x 2y
= - 2x y
Sebagaimana telah dibahas sebelumnya bahwa fungsi dua peubah
secara implisit dinyatakan dengan F(x,y,z) = 0.
Contoh lah
1. xy + yz + xz = 0
15
2. exy sin 0
y
3. x2 + y2 + z2 25 = 0
Turunan Fungsi Implisit 2 Peubah
Fungsi Implisit 2 peubah secara umum dinyatakan dalam bentuk
f(x,y,z) =0
Dengan menggunakan diferensial total
Andaikan W = F(x,y,z) maka dF(x,y,z) = d(0)
F ( x, y , z )
F ( x, y , z )
F ( x, y , z )
dx
dy
dz 0
x
y
z
F ( x, y , z ) F ( x, y , z ) z
0
x
z
x
F ( x, y, z ) z
F ( x, y , z )
z
x
x
z
diperoleh
x
F ( x, y , z )
z
x
F ( x, y , z )
x
z
y
diperoleh
z
F ( x, y , z ) y F ( x, y , z )
0
y
z
z
F ( x, y , z ) y
F ( x, y , z )
z
z
z
F ( x, y, z )
y
x
F
(
x
, y, z )
x
y
x
F ( x, y , z ) x
F ( x, y , z )
0 0
x
y
y
16
F ( x, y , z ) x
F ( x, y , z )
x
y
y
F ( x, y, z )
x
y
F ( x, y, z )
y
x
x
Contoh
x
1. Tentukan y dari xy + yz + xz = 0
Jawab
Karena f(x,y,z) = xy + yz + xz
Maka
f ( x, y, y )
f ( x, y, y )
x z , sehingga menurut
y z dan
y
x
F
(
x
, y, z )
y
x
xz
= - yz
2. Tentukan
x
x
dari exyz zsin 0
z
y
Jawab
x
x
f ( x, y, y )
( yz )e xyz z cos
x
y
dan
x
f ( x, y , y )
, sehingga menurut definisi turunan
( xy )e xyz sin
z
y
17
F ( x, y , z )
x
z
F ( x, y , z )
z
x
x
z
cos
y
y
x
sin
y
( yz )e xyz
=( xy )e xyz
3. Tentukan y dari x2 + y2 + z2 25 = 0
Jawab
Karena f(x,y,z) = x2 + y2 + z2 25 = 0
Maka
f ( x, y , y )
f ( x, y, y )
2 y , sehingga menurut
2 z dan
y
z
F
(
x
, y, z )
y
z
=-
2y
2z
=-
y
z
F ( x, y , u , v ) 0
G ( x, y , u , v ) 0
18
u
v
y
y
atau
dan tidak dapat pula dicari
atau
v
u
x
x
1.
x y 2 2uv 0
x 2 xy y 2 u 2 v 2 0
2.
3.
2u v x 2 xy 0
u 2v xy y 2 0
u2 v2 2x 3y 0
uv x y 0
dan seterusnya.
u
x
dan
dari
x
u
19
1 0 2u
v
u
v
u
2v
0 atau 2u
2v
1
x
x
x
x
x
y
u
v
x y
y
2u
2v
0 ---- 2
x
2y
x
x
x
x
x x
2x
2x-0-y+0+2u
u
v
u
v
2v
0 atau 2u
2v
y 2x
x
x
x
x
Setelah di eliminasi
v
didapat
x
u v u ( y 2 x)
x
2(v 2 u 2 )
v u ( y 2 x)
2(u 2 v 2 )
x
v
0)
(yang tidak boleh
u
u
x
y
2y
2v 0 atau
u
u
1
2x
x
y
2y
2v ----- (1)
u
u
x y
x
y
u
x
y
2u
0 0 atau
2y
u u
u
u
u
(2 x y)
x
y
(2 y x)
2u ------- (2)
u
u
x
y
2y
2v
u
u
(2 x y)
................................... . (2y-x)
x
y
(2 y x)
2u . (2y)
u
u
Didapat
20
(2y-x) 1
x
y
2 y (2 y x)
2v( 2 y x)
u
u
(2 x y ) 2 y
x
y
(2 y x)2 y
2u ( 2 y )
u
u
--------------------------------------------------------------- [(2y-x)-(2x-y)(2y)]
x
= -2v(2y-x)+2u(2y)
u
Diperoleh
x
4vy 2vx 4uy
u ( 2 y x ) ( 4 xy 2 y 2 )
dan
dari persamaan
, dan
1) Mencari
Persamaan 1)
.(1)
Persamaan 2)
.... (2)
21
dikali
dikali
Maka,
2) Mencari
Persamaan 1)
.(1)
Persamaan 2)
22
(2)
dikali
dikali
Maka,
Jadi,
, dan
F (u, v, w, x, y, z ) 0
G (u, v, w, x, y, z ) 0
H (u, v, w, x, y, z ) 0
23
u v
,
v w
dstnya.
x,y, dan z variable sejenis, sehingga tidak dapat ditentukan hasil
x z
,
y y
dstnya
u x y z
2
2
2
vx y z
w x3 y 3 z 3
Atau
ux yz 0
2
2
2
vx y z 0
w x3 y3 z 3 0
ux yz 0
1. Tentukan
x
dari
u
2
2
2
vx y z 0
w x3 y3 z 3 0
Jawab
Persamaan diturunkan terhadap u dan diperoleh
1-
x y z
0
u u u
0 2x
............................(1)
x
y
z
2y
2z
= 0 ..............(2)
u
u
u
0 3x 2
x
y
z
3y 2
3z 2
= 0 ...........................(3)
u
u
u
24
x
y
z
dan
maka eliminasikan
dari
u
u
u
x y z
0
u u u
y
diperoleh:
u
x
y
- 2y
-2y
u
u
x 2y 2y 2y
z
=0
u
2x
x
y
z
2y
2z
=0
u
u
u
z
u
=0
x1
2x
x
y
2y
2z
u
u
(2x-2y)
x
+ (2z-2y)
u
z
= -2y ........(4)
u
x y z
0
u u u
y
diperoleh:
u
x 3y 2
3y 2 - 3y 2
x
y
z
3y 2
3y 2
0
u
u
u
3x 2
3z 2
x
y
z
3y 2
3z 2
=0 x1
u
u
u
z
u
3x 2
x
y
3y 2
u
u
=0
(3x 2 3 y 2 )
3y2)
x
+ (3z2u
z
= -3y2 ..(5)
u
Selanjutnya eliminasi
z
dari persamaan (4) dan (5) diperoleh:
u
25
(2x-2y)
x
z
+ (2z-2y)
= -2y
u
u
(3x 2 3 y 2 )
x
z
+ (3z2-3y2)
= -3y2
u
u
x 3(z+y)
x2
6(x-y)(z+y)
x
z
+ (2z-2y)(3z+3y)
= -6y(z+y)
u
u
2(3x 2 3 y 2 )
x
z
+ 2(3z2-3y2)
= -6y2
u
u
{6(x-y)(z+y)}-{ 2(3x 2 3 y 2 ) }
x
= -6y(z+y) + 6y2
u
Sehingga:
6 y ( z y )(6 y 2 )
x
=
u
{6( x y )( z y )} {2(3x 2 3 y 2 }
yz
( x y )( x z )
ux yz 0
2. Tentukan
z
dari
w
2
2
2
vx y z 0
w x3 y3 z 3 0
Jawab
Persamaan diturunkan terhadap w dan diperoleh
0-
x
y
z
0
w w w
0 2x
............................(1)
x
y
z
2y
2z
= 0 ..............(2)
w
w
w
1 3x 2
x
y
z
3y 2
3z 2
= 0 ...........................(3)
w
w
w
z
x
y
dan
maka eliminasikan
dari
w
w
w
x
diperoleh:
w
26
x
y
z
0
w w w
2x
x
y
z
2x
2x
0
w
w
w
x
y
z
x
y
2y
2z
= 0 ----- x (1) 2x
2y
2z
w
w
w
w
w
z
=0
w
(2y-2x)
2x)
z
= 0 ......(4)
w
y
+(2zw
x
y
z
0
w w w
x
diperoleh:
w
x
y
z
3x 2
3x 2
0
w
w
w
1 3x 2
x
y
z
3y 2
3z 2
= 0 .. x (1)
w
w
w
3x 2
x
3y 2
w
y
z
3z 2
=-1
w
w
(3y 2 3 x 2 )
3x 2 )
y
+ (3z 2 w
z
= 1 ...(5)
w
Selanjutnya eliminasi
(2y-2x)
y
dari persamaan (4) dan (5) diperoleh:
w
y
z
+(2z-2x)
= 0 ........... x 3(y+x)
w
w
(3y 2 3 x 2 )
y
z
+ (3z 2 -3x 2 )
= 1....x 1
w
w
27
3(y+x)(2y-2x)
(3y 2 3x 2 )
y
z
+3(y+x)(2z-2x)
=0
w
w
y
z
+ (3z 2 -3x 2 )
=1
w
w
z
= -1
w
Sehingga:
1
x
=
{3( y x)(2 z 2 x) (3 z 2 3 x 2 }
u
1
3( x z )( y z )
Soal-soal.cari
v
u x yz
2
2
2
vx y z
w x3 y 3 z 3
2. Carilah
w y x
,
,
x u w
u x y z
2
2
2
vx y z
w x3 y 3 z 3
28
3.
F ( x, y, u, v) ... 0
G( x, y, u, v) ... 0
4.
F ( x, y, u, v) ... 0
G( x, y, u, v) ... 0
5.
F ( x, y, u, v) ... 0
G( x, y, u, v) ... 0
6.
F ( x, y, u, v) ... 0
G( x, y, u, v) ... 0
7.
F ( x, y, u, v) ... 0
G( x, y, u, v) ... 0
8.
F ( x, y, u, v) ... 0
G( x, y, u, v) ... 0
9.
F ( x, y, u, v) ... 0
G( x, y, u, v) ... 0
10.
F ( x, y, u, v) ... 0
G( x, y, u, v) ... 0
29
11.
F ( x, y, u, v) ... 0
G( x, y, u, v) ... 0
30