DIFERENSIAL PARTIAL
V r 2h .
atau
z
fx( x, y ) lim
x 0
x
f ( x x, y ) f ( x, y )
x
z
f ( x , y ) f
atau
, , z y , fy( x , y ) atau fy
y
y
y
Atau
z
fy ( x, y ) lim
y 0
y
f ( x, y y ) f ( x, y )
y
Contoh :
1) Tentukan
x
z
dan
dari fungsi berikut :
y
y
a) z 2 x 2 3 xy y 2
z
z
4 x 3 y dan
3 x 2 y
x
y
b) z x 2 y 2
z 1 2
( x y 2 ) 2 (2 x)
x 2
x2 y
z 1 2
( x y 2 ) 2 (2 y )
y 2
x y
y
2
II. Turunan Parsial dengan fungsi yang memiliki lebih dari dua variabel bebas,
misal w = F(x, y, z, u, v)
Turunan parsial (pertama) dari w terhadap x di setiap titik (x, y, z, u, v) adalah
turunan (pertama) dari w terhadap x dengan menganggap semua variabel x,
yang ditulis :
w
F ( x x, y, z , u , v) F ( x, y, z , u , v)
lim
x x 0
x
Demikian juga untuk variabel lain, misalnya Turunan parsial terhadap v, dapat
ditulis :
w
F ( x, y, z , u , v v) F ( x, y, z , u , v)
lim
v v 0
v
Contoh :
1 u
1
z
z. . y
u x
xy
x
(diturunkan terhadap x)
u z
z
.u ( xy ) z yz ( xy ) z 1
x x
x
1 u
1
z
z. . x
u y
xy
y
(diturunkan terhadap y)
u z
z
.u ( xy ) z xz ( xy ) z 1
y y
y
1 u
ln( xy )
u z
(diturunkan terhadap z)
u
u. ln( xy ) ( xy ) z ln( xy )
z
(y dan z = konstan)
f
x 2z
y
(x dan z = konstan)
f
2 y 3x
z
(x dan y = konstan)
V r 2h .
V
V
r 2 (r =konstan) ;
2hr (h = konstan)
h
r
r
Jika r diubah menjadi r r , dan h menjadi h h , maka V akan berubah
menjadi V V . Volume yang baru akan menjadi :
V V (r r ) 2 (h h)
(r 2 2rr r 2 )(h h)
(r 2 h 2rhr hr 2 r 2h 2rrh r 2h)
V (2rhr hr 2 r 2h 2rrh r 2h)
karena r , h, V = pertambahan sangat kecil maka,
V (2rhr r 2h) ... pertambahan berpangkat tinggi ditiadakan
V 2rhr r 2h
V
V
V
r
h
r
h
z
z
x y ,
x
y
z
z
adalah koefisien diferensial parsial z.
dan
x
y
Hal ini berlaku umum dan untuk fungsi dengan tiga variabel bebas
z f ( x , y , w ) maka z
z
z
z
x y
w
x
y
w
Contoh :
Tentukan diferensial total dari fungsi : z x 3 y 3 3 xy
z
3x 2 3 y
x
z
3 y 2 3x
y
Jadi z
z
z
x y
x
y
3( x 3 y )x 3( y 2 x)y
Contoh : Suatu permukaan mempunyai panjang (x) = 35 cm dan lebar (y) = 25
cm. Tentukan harga pendekatan luasnya, jika x bertambah 0,02 cm dan
y berkurang 0,03 cm.
Penyelesaian :
x 0,02 cm , y -0,03 cm, x = 35 cm, y = 25 cm
L
L
y;
x
x
y
Maka : L
L
L
x y 25 ( 0.02 ) 35 (0,03) 0,55 cm 2
x
y
Contoh : Jika I=V/R dengan V=220 volt dan R = 50 ohm. Tentukan Nilai I, jika
V bertambah 1 volt dan R berkurang 0,5 ohm
Penyelesaian :
V 1 volt , R -0,5 ohm , V= 220 volt , R = 50 ohm
Maka I f (V , R )
I
V 220
4,4 ;
R 50
I
1 1
0,02 ;
V R 50
I
V
220
2 2 0,044
R
R
50
I
I
V
R 0,02(1) 0,088(0,5) 0,064
V
R
IV.
z
z
x y ,
x
y
z z x z y
t x t y t
dz z dx z dy
merupakan total
dt x dt y dt
derivatif z terhadap t.
Demikian juga untuk bentuk w f ( x, y, z ) sedangkan x,y,z, .. merupakan fungsi
dari t , maka w adalah :
dw w dx w dy w dz
....
dt x dt y dt z dt
Contoh : carilah
dz
? Jika z x 2 3xy 5 y 2 ; x sin t , y cos t
dt
Penyelesaian :
Dimana :
z
z
2x 3y ;
3x 10 y
x
y
dx
dy
cos t ;
sin t
dt
dt
dz z dx z dy
= (2 x 3 y ) cos t (3 10 y ) sin t
dt x dt y dt
Pergantian Variabel
Jika z f ( x, y ) , sedangkan x = g(r,s), dan y = h(r,s) maka z fungsi yang dapat
diturunkan terhadap variabel bebas r dan s.
Jika z f ( x, y ) maka z
z
z
x y , maka dapat dihitung differensial total
x
y
z
z
dan . Cara memperolehnya sebagai berikut :
r
s
r
dr
r
dr
r x r y r
dz z dx z dy
dr x dr y dr
Begitu halnya dengan membagi kedua ruas dengan s , dengan cara yang sama
didapat :
dz z dx z dy
ds x ds y ds
Contoh :
Jika z x 2 y 2 , dengan x r cos dan y r sin 2 , carilah
dz z dx z dy
;
dr x dr y dr
z
2x
x
dz
dz
dan
dr
d
dz z dx z dy
d x d y d
z
2y
y
dy
dx
dy
dx
cos ;
sin 2 ;
r sin ;
2r cos
dr
dr
d
d
Sehingga :
dz
2 x cos 2 y sin 2
dr
dz
2 xr sin 4 yr cos
d
Fungsi Implisit
Diferensial Parsial dapat juga digunakan untuk mencari koefisien diferensial dari
suatu fungsi implisit. Untuk mendapatkan
dy
maka f ( x, y, ) 0 , fungsi f
dx
dy
dari persamaan x 2 2 xy y 3 0 , diasumsikan z = 0, sehingga
dx
z
z
x y . Dengan demikian bila kedua ruas dibagi
x
y
z z x z y
x x x y x
Jika x 0 , maka :
Karena z = 0, maka
dz z z dy
dx x y dx
dz
0 , sehingga persamaan di atas menjadi :
dx
z
dy
z z dy
x
.. sehingga
0
z
dx
x y dx
y
Maka : bila x 2 2 xy y 3 0
z
z
2x 2 y ,
2x 3 y2
x
y
Sehingga,
dy
2x 2 y
dx
2x 3y2
2 z z
z xx fxx
x 2 x x
2z
z
z yx fyx
xy x y
2z
z
z xy fxy
yx y x
Turunan parsial ketiga diberikan simbol sebagai berikut :
3z 2 z
z xxx fxxx
x 3 x x 2
3z
2z
z yxx fyxx
x 2 y x xy
3z
2z
z yyx fyyx
yx 2 y y 2
Contoh :
1) Hitunglah turunan parsial kedua :
2z
2z 2z 2z
dan
dari z 2 x 2 5 xy y 2
,
,
2
2
y
x xy yx
Penyelesaian :
z
z x 4 x 5 y;
x
z
z y 5 x 2 y
y
2z
z
2 z z
;
z yx fyx 5
fxx
xx
2
xy x y
x
x x
2 z z
2z
z
z xy fxy 5 ; 2 z yy fyy 2
y
y y
yx y x
JACOBIAN :
Bila f(x,y,u,v) dan g(x,y,u,v)
f
f , g u
Matrik Jacobian j
u , v g
u
f
v
g
f
f , g u
Determinan Jacobian j
u , v g
u
f
v
g
v
y
y
sin ,
r cos
r
r
x
x , y r
Matrix Jacobian : j
r , y
r
x
cos
y sin
x
x , y r
Determinan Jacobian : j
r , y
r
r sin
r cos
x
cos
y
sin
r sin
r cos
dx
dy
dz
dt
dt
dt
Contoh : Carilah persamaan garis singgung dan bidang normal pada kurva
x t , y t 2 , z t 3 dititik t 1
Penyelesaian :
Pada titik t=1 atau (1,1,1), maka
dx
dy
dx
1,
2t 2 ; 3t 2 3 , maka
dt
dt
dt
dx
dy
dz
1
2
3
dt
dt
dt
Contoh Soal :
Tentukan persamaan garis singgung kurva y 2 x 3 3 x 2 2 x 3 dititik P, x = 1,
y = 0.
y
6x2 6x 2
6 6 2 10 , jadi m = 10
Garisnya melalui P ialah x = 1, y = 0. maka
y y m( x x )
1
1
y 0 10( x 1)
Persamaan garis singgungnya adalah :
y 10 x 10
Untuk kemiringan garis normal adalah sbb :
1
m1
m
dimana :
m1= kemiringan garis normal
m = kemiringan garis singgung
y 0
1
( x 1)
10
bidang
singgung
pada
permukaan
P0 ( x0 , y0 , z0 ) ,
F
F
F
( x x0 )
( y y0 )
( z z0 ) 0
x
y
z
Persamaan Garis Normal :
x x0 y y0 z z0
F
F
F
x
y
z
F ( x, y, z ) 3x 2 2 y 2 z 11 0
Carilah persamaan bidang singgung dan garis normal :
Penyelesaian :
F
F
F
6 x 12 ;
1
4y 4;
x
z
y
F ( x, y , z ) 0
pada
titik
F
F
F
( x x0 )
( y y0 )
( z z0 ) 0
x
y
z
12( x 2) 4( y 1) 1( z 3) 0
12 x 4 y z 25
Persamaan Garis Normal :
x x0 y y0 z z0
F
F
F
x
y
z
x 2 y 1 z 3
12
4
1
dz z
z
cos sin
ds x
y
Tutunan berarah untuk fungsi f ( x, y ) dititik P ( x, y, z )
dengan arah ( , , ) diberikan oleh :
dF F
F
F
cos
cos
cos
ds x
y
z
dz z
z
cos sin = 2 x cos 12 y sin
ds x
y
Pada titik P (7,2) dengan arah 450
dz
1
1
2 .(7).( 2 ) 12.(2).( 2 ) 5 2
ds
2
2
dz z
z
cos sin
ds x
y
dz
z
adalah fungsi dari . Arah yang memberikan
maksimum dinamakan
ds
s
dz
z
z
sin cos 0
ds
x
y
z
tan
arc tan
y
x
2 f
2
x
2 f
2
y
2 f
xy
Dimana,
< 0
= 0
> 0
dan
2 f
0 Titik minimum
x 2
> 0
dan
2 f
0 Titik maksimum
x 2
Contoh : f ( x, y ) x 2 y 2 4 x 6 y 25
Carilah titik maksimum atau minimum
Penyelesaian :
f
2x 4 0 x 2
x
f
2y 6 0 y 3
y
2 f
2 f
2
,
2,
x 2
y 2
2 f
2
x
> 0,
2 f
2
y
2 f
2
x
2 f
0
xy
2
2 f
(2)(2) 0 4
xy
2 f
2
x
2 f
2
y
2 f
(2 x)(1) 0 2 x 2 , < 0
Fungsi
x3
y2
f ( x, y ) x
2y
3
2
Mempunyai titik minimun di (1,-2)
Dan titik pelana (sadle point) di (-1,-2)
x3
y2
x
2y
Contoh : f ( x, y )
3
2
Carilah titik stasioner (maksimum atau minimum)
Penyelesaian :
f
x2 1 0
x
f
y20
y
x= 1, y = -2, dan
x=-1, y = -2
2 f
2 x,
x 2
Pada titik (1,-2)
2 f
1,
y 2
2 f
0
xy
2 f
2
x
2 f
2
y
2 f
> 0, 2
x
2 f
(2 x)(1) 0 2 x 2
2 x 2 0
Metode Lagrange
f(x,y)
F ( x, y , z ) f ( x, y , z ) g ( x, y , z )
f
g
f
g
0,
0,
y
y
x
x
f
g
0,
z
z
= pengali lagrange
Contoh : f ( x, y, z ) x y z
2
F ( x, y, z ) x 2 y 2 z 2 (2 x y 2 z 16)
F
0 , 2 x 2 0 , x
x
F
1
0 , 2y 0 , y
x
2
F
0 , 2 z 2 0 , z
x
Subsitusi :
1
2( ) 2( ) 16 0 ,
2
32
32
16
32
; x
; y ; z
9
9
9
9
2304
32 16 32
f ( x, y, z ) minimum
81
9 9 9