PETUNJUK OPERASIONAL PENERAPAN

PEDOMAN CARA PEMBUATAN OBAT YANG BAIK 2012

JILID I
POPP-03/CPOB/2013
Badan Pengawas Obat dan Makanan
Republik Indonesia
2013
 HAK CIPTA DILINDUNGI UNDANG-UNDANG
Dilarang memperbanyak buku ini sebagian atau seluruhnya,
dalam bentuk dan dengan cara apa pun juga, baik secara
mekanis maupun elektronis, termasuk fotokopi, rekaman dan
lain-lain tanpa izin tertulis dari penerbit.

KATALOG DALAM TERBITAN

BADAN PENGAWAS OBAT DAN MAKANAN RI

PETUNJUK OPERASIONAL PENERAPAN

PEDOMAN CARA PEMBUATAN OBAT YANG BAIK 2012
Jilid I

Jakarta : Badan POM RI, 2013

669 Hlm. : 21 x 29 cm

ISBN 978-979-3707-78-5 (Jilid I)

 PENGANTAR

Puji dan syukur kita panjatkan ke hadirat Tuhan Yang Maha Kuasa atas rahmat dan
karunia-Nya sehingga Petunjuk Operasional Penerapan (POP) Pedoman Cara
Pembuatan Obat yang Baik (CPOB) ini dapat diselesaikan dan diterbitkan.

POP Pedoman CPOB ini diterbitkan untuk melengkapi Pedoman CPOB Ped-
04/CPOB/2012 Tahun 2012 yang bertujuan untuk memudahkan interpretasi, baik oleh
industri farmasi dalam menerapkan persyaratan CPOB untuk seluruh aspek pembuatan
obat, inspektur CPOB Badan POM maupun kalangan lain yang berkepentingan.

Dalam penyusunan POP Pedoman CPOB ini, acuan yang digunakan adalah Good
Manufacturing Practices for Medicinal Products PIC/S PE 009 2009, WHO Technical
Report Series (TRS) 902/2002, TRS 908/2003, TRS 929/2005, TRS 937/2006, TRS
961/2011 dan international codes of GMP lain, serta Peraturan Kepala Badan Pengawas
Obat dan Makanan Nomor HK.03.1.23.10.11.08481 Tahun 2011 Tentang Kriteria dan Tata
Laksana Registrasi Obat beserta perubahannya sebagaimana tercantum dalam Peraturan
Kepala Badan Pengawas Obat dan Makanan Republik Indonesia Nomor 3 Tahun 2013
Tentang Perubahan Atas Peraturan Kepala Badan Pengawas Obat dan Makanan Nomor
HK.03.1.23.10.11.08481 Tahun 2011 Tentang Kriteria dan Tata Laksana Registrasi Obat.

Buku POP Pedoman CPOB ini memberi penjelasan yang lebih rinci tentang butir-butir
persyaratan yang ditetapkan dalam Pedoman CPOB Ped-04/CPOB/2012 Tahun 2012,
bila dianggap perlu, berupa penjabaran lebih lanjut dan/atau disertai contoh penerapan
dalam lampiran. Contoh-contoh - diketik dengan karakter miring (Italic) - yang disertakan
dalam Buku ini, bukanlah hal yang mutlak dalam bentuk rancang bangun atau isi
melainkan dapat dikembangkan dan disesuaikan dengan kondisi internal, sepanjang
masih mengikuti persyaratan dalam Pedoman CPOB Ped-04/CPOB/2012 Tahun 2012.
Butir-butir dan hal-hal lain yang dianggap telah jelas dalam Pedoman akan dinyatakan
Cukup jelas.

Buku POP Pedoman CPOB ini terdiri dari 2 (dua) jilid. Jilid I berisi penjelasan terhadap
Bab bab Pedoman CPOB 2012 dan Jilid II berisi penjelasan terhadap Aneks aneks
Pedoman CPOB 2012.

Selanjutnya kami mengucapkan terima kasih dan penghargaan kepada semua pihak,
khususnya Tim Revisi Pedoman dan POP Pedoman CPOB yang telah mendukung dan
berperan dalam penyusunan dan penerbitan Buku Petunjuk Operasional ini.

Deputi Bidang Pengawasan

Produk Terapetik dan NAPZA,

Dra. A. Retno Tyas Utami, Apt., M.Epid.

NIP. 19540611 198303 2 001
-i-
 TIM PENYUSUN
PETUNJUK OPERASIONAL PENERAPAN
PEDOMAN CARA PEMBUATAN OBAT YANG BAIK
Pengarah : 1.Kepala Badan POM RI
2.Deputi Bidang Pengawasan Produk Terapetik dan NAPZA
Ketua : Direktur Pengawasan Produksi Produk Terapetik dan PKRT
Anggota :
Inspektur CPOB Badan POM
1. Bayu Wibisono, S.Si.
2. Faiz Hasba, S. Farm.
3. Farida Ami Asviah, S.Farm.
4. Hariadi Soleh, S.Farm.
5. Ima Diana Sari, S. Farm.
6. Mimin Jiwo Winanti, S.Si.
7. Mudi Yunita Bukit, Dra.
8. Nani Handayani, S.Si.
9. Nursaadah, M.Si.
10. Rumondang Simanjuntak, Dra.
11. Shanti Marlina, S.Si.
12. Vemy Primastuti, S.Si
13. Wahyuni Wulandari, S.Si.
Tim Editor
1. Elis Sukmawati, Dra.
2. Pawitra Kresno, Dra.
3. Rudy FB Mantik, Drs.
4. Rumondang Simanjuntak, Dra.
5. Tien Lie Lie, Dra.
6. Uluan Sitorus, Dr.
7. Widiastuti Adiputra, Dra.
8. Fitriani, S.Si.
9. Fajar Rakhmatulloh, S.Farm.
10. Indri Arya Astuti, S.Farm.
11. Ni Nyoman Ayu W. G, S.Farm.
12. Afit Suhartini Syabani, S.Far.
Tenaga Ahli Bidang Regulasi
1. Elis Sukmawati, Dra.
2. Pawitra Kresno, Dra.
3. Retno Utami, Dra.
Tenaga Ahli Bidang CPOB
1. Adriansjah, Drs.
2. Amin Sjaugi, Drs.
3. Emilia Damayanti, Dra.
4. Herny Prasetya, Dra.
5. H. Husni Azhar, Drs., MBA
6. Leiman Sutanto, Dr.
7. M. Sumarno, Drs.
8. Mohamad Usman, S.Si.
9. Nina Kurniawati, S.Si.
10. Oenggoel Priboedhi, Drs.
11. Ratna Sosialin, Dra.
12. Rina Kusumawati, Dra.
13. Rudy FB Mantik, Drs.
14. Sis Mardini, Dra.
15. Sri Sayekti, Dra.
16. Tanusoma Widjaja, Drs.
17. Teguh Puworo, Drs.
18. Tien Lie Lie, Dra.
19. Uluan Sitorus, Dr.
20. V. Surjana, Drs.
21. Widiastuti Adiputra, Dra.
- ii -
 DAFTAR ISI
Halaman

KATA PENGANTAR...............................................................................................................................i

TIM PENYUSUN..................................................................................................................................... ii

DAFTAR ISI..............................................................................................................................................iii

PENDAHULUAN....................................................................................................................................1
Prinsip.....................................................................................................................................................1
Umum.....................................................................................................................................................1

BAB 1 - MANAJEMEN MUTU..........................................................................................................2

Prinsip.....................................................................................................................................................2
Pemastian Mutu...................................................................................................................................3
Cara Pembuatan Obat yang Baik (CPOB).................................................................................4
Pengawasan Mutu..............................................................................................................................4
Pengkajian Mutu Produk..................................................................................................................4
Manajemen Risiko Mutu...................................................................................................................4

BAB 2 - PERSONALIA.....................................................................................................................43
Prinsip.................................................................................................................................................. 43
Umum...................................................................................................................................................43
Personil Kunci....................................................................................................................................45
Organisasi, Kualifikasi dan Tanggung Jawab..........................................................................45
Pelatihan..............................................................................................................................................46

BAB 3 - BANGUNAN DAN FASILITAS..................................................... 68

Prinsip...................................................................................................................................................68
Umum...................................................................................................................................................68
Area Penimbangan...........................................................................................................................70
Area Produksi.....................................................................................................................................70
Klasifikasi Kebersihan Ruang Pembuatan Obat.....................................................................72
Area Penyimpanan...........................................................................................................................73
Area Pengawasan Mutu.................................................................................................................73
Sarana Pendukung...........................................................................................................................73

BAB 4 - PERALATAN.......................................................................................................................97
Prinsip...................................................................................................................................................97
Desain dan Konstruksi....................................................................................................................97
Pemasangan dan Penempatan....................................................................................................98
Perawatan...........................................................................................................................................99

BAB 5 - SANITASI DAN HIGIENE.............................................................................................126

Prinsip................................................................................................................................................126
Higiene Perorangan......................................................................................................................126
Sanitasi Bangunan dan Fasilitas...............................................................................................127
Pembersihan dan Sanitasi Peralatan......................................................................................129
Validasi Prosedur Pembersihan dan Sanitasi.......................................................................130
- iii -
BAB 6 - P R O D U K S I............................................................................................................... 176
Prinsip................................................................................................................................................176
Umum.................................................................................................................................................176
Bahan Awal......................................................................................................................................177
Validasi Proses................................................................................................................................179
Pencegahan Pencemaran Silang.............................................................................................179
Sistem Penomoran Bets / lot......................................................................................................179
Penimbangan dan Penyerahan.................................................................................................180
Pengembalian.................................................................................................................................180
Operasi Pengolahan Produk Antara dan Produk Ruahan............................................181
Bahan dan Produk Kering...........................................................................................................182
Pencampuran dan Granulasi...............................................................................................182
Pencetakan Tablet...................................................................................................................183
Penyalutan.................................................................................................................................183
Pengisian Kapsul Keras........................................................................................................183
Penandaan Tablet Salut dan Kapsul.................................................................................183
Produk Cair, Krim dan Salep (nonsteril).................................................................................184
Bahan Pengemas...........................................................................................................................185
Kegiatan Pengemasan.................................................................................................................185
Prakodifikasi Bahan Pengemas..........................................................................................186
Kesiapan Jalur..........................................................................................................................186
Praktik Pengemasan...............................................................................................................186
Penyelesaian Kegiatan Pengemasan...............................................................................187
Pengawasan Selama-Proses.....................................................................................................188
Bahan dan Produk yang Ditolak, Dipulihkan dan Dikembalikan....................................188
Produk Kembalian...................................................................................................................189
Dokumentasi............................................................................................................................. 189
Karantina dan Penyerahan Produk Jadi.................................................................................189
Catatan Pengendalian Pengiriman Obat................................................................................190
Penyimpanan Bahan Awal, Bahan Pengemas, Produk Antara,
Produk Ruahan dan Produk Jadi..............................................................................................190
Penyimpanan Bahan Awal dan Bahan Pengemas.......................................................191
Penyimpanan Produk Antara, Produk Ruahan dan Produk Jadi.............................191

BAB 7 - PENGAWASAN MUTU................................................................................................. 271

Prinsip................................................................................................................................................271
Umum................................................................................................................................................271
Cara Berlaboratorium Pengawasan Mutu yang Baik.........................................................271
Dokumentasi....................................................................................................................................274
Pengambilan Sampel....................................................................................................................274
Bahan Awal................................................................................................................................274
Bahan Pengemas....................................................................................................................275
Kegiatan Pengambilan Sampel...........................................................................................275
Pengujian..........................................................................................................................................276
Persyaratan Pengujian.................................................................................................................276
Bahan Awal dan Bahan Pengemas...................................................................................276
Produk Jadi................................................................................................................................277
Pemantauan Lingkungan......................................................................................................277
Pengujian Ulang Bahan yang Diluluskan.........................................................................278
Pengolahan Ulang...................................................................................................................278
Program Stabilitas On-Going.....................................................................................................278
- iv -
BAB 8 - INSPEKSI DIRI, AUDIT MUTU DAN AUDIT
& PERSETUJUAN PEMASOK................................................................................338
Prinsip................................................................................................................................................ 338
Audit Mutu........................................................................................................................................340
Audit dan Persetujuan Pemasok..............................................................................................340

BAB 9 - PENANGANAN KELUHAN TERHADAP PRODUK

DAN PENARIKAN KEMBALI PRODUK..............................................................398
Prinsip................................................................................................................................................398
Keluhan.............................................................................................................................................398
Penarikan Kembali Produk.........................................................................................................399

BAB 10 - DOKUMENTASI..............................................................................................................409
Prinsip................................................................................................................................................409
Umum.................................................................................................................................................409
Dokumen yang Diperlukan..........................................................................................................410
Spesifikasi..................................................................................................................................410
Spesifikasi Bahan Awal..........................................................................................................410
Spesifikasi Bahan Pengemas..............................................................................................410
Spesifikasi Produk Antara dan Produk Ruahan.............................................................410
Spesifikasi Produk Jadi..........................................................................................................410
Dokumen Produksi..................................................................................................................410
Dokumen Produksi Induk......................................................................................................410
Prosedur Pengolahan Induk.................................................................................................411
Prosedur Pengemasan Induk..............................................................................................411
Catatan Pengolahan Bets.....................................................................................................411
Catatan Pengemasan Bets...................................................................................................411
Prosedur dan Catatan............................................................................................................411
Penerimaan...............................................................................................................................411
Pengambilan Sampel.............................................................................................................412
Pengujian....................................................................................................................................412
Lain-lain...................................................................................................................................... 412

BAB 11 - PEMBUATAN DAN ANALISIS BERDASARKAN

KONTRAK......................................................................................................................461
Prinsip................................................................................................................................................ 461
Umum.................................................................................................................................................461
Pemberi Kontrak.............................................................................................................................461
Penerima Kontrak..........................................................................................................................463
Kontrak..............................................................................................................................................463

BAB 12 - KUALIFIKASI DAN VALIDASI..................................................................................498

Prinsip................................................................................................................................................ 498
Perencanaan Validasi................................................................................................................... 498
Dokumentasi....................................................................................................................................499
Kualifikasi..........................................................................................................................................500
Kualifikasi Desain (KD)..........................................................................................................500
Kualifikasi Instalasi (KI)..........................................................................................................500
Kualifikasi Operasional (KO)................................................................................................500
Kualifikasi Kinerja (KK)..........................................................................................................500
Kualifikasi Fasilitas, Peralatan dan Sistem Terpasang yang telah
Operasional...............................................................................................................................502
Validasi Proses................................................................................................................................502
-v-
 Umum...........................................................................................................................................502
Validasi Prospektif (Prospective Validation)....................................................................502
Validasi Konkuren (ConcurrentValidation).......................................................................502
Validasi Retrospektif (Retrospective Validation)............................................................503
Validasi Pembersihan...................................................................................................................503
Validasi Metode Analisis..............................................................................................................505
Jenis Metode Analisis yang Harus Divalidasi...................................................................505
Pengendalian Perubahan............................................................................................................506
Validasi Ulang..................................................................................................................................506

GLOSARIUM......................................................................................................................................630

INDEKS LAMPIRAN........................................................................................................................652
- vi -
 PENDAHULUAN

PRINSIP
Cukup jelas.

UMUM
1.
s/d
10. Cukup jelas.

11. Makna istilah hendaklah yang digunakan dalam POP Pedoman CPOB ini berlaku
seperti yang diuraikan dalam Pedoman CPOB, yakni menyatakan rekomendasi
yang diharapkan untuk dilaksanakan kecuali jika tidak dapat diterapkan, dimodifikasi
menurut pedoman lain yang relevan dengan Pedoman CPOB atau digantikan
dengan petunjuk alternatif untuk memperoleh tingkat pemastian mutu minimal yang
setara.
-1-
BAB 1

MANAJEMEN MUTU

PRINSIP
Menjamin mutu suatu produk jadi tidak hanya mengandalkan pelulusan dari serangkaian
pengujian, tetapi mutu obat hendaklah:
dibangun sejak awal ke dalam produk tersebut. Mutu obat sangat dipengaruhi oleh
proses pembuatan dan pengawasan mutu, bangunan dan peralatan yang dipakai
serta semua personil yang terlibat; dan
dibuat dalam kondisi yang dikendalikan dan dipantau dengan cermat
agar obat yang dihasilkan dapat memenuhi persyaratan.

Manajemen mutu merupakan suatu aspek fungsi manajemen yang menentukan dan
mengimplementasikan Kebijakan Mutu, yang merupakan pernyataan formal dari
manajemen puncak suatu industri farmasi dan menyatakan arahan serta komitmen
terhadap mutu produk. Kebijakan mutu hendaklah dirumuskan dan ditandatangani oleh
manajemen puncak (president director atau general manager atau chief executive officer)
sebagai bentuk komitmen penerapan mutu di industri yang bersangkutan. Lihat Contoh
Kebijakan Mutu, Lampiran 1.
Kebijakan mutu hendaklah disosialisasikan kepada semua karyawan dengan cara yang
efektif; tidak cukup dengan cara membagikan fotokopinya dan / atau menempelkan pada
dinding.

Unsur dasar Manajemen Mutu terdiri dari:

Sistem Mutu, merupakan infrastruktur manajemen mutu, yang mencakup semua
sumber daya yang diperlukan, yaitu rangkuman semua prosedur dan proses yang
mengatur Sistem Mutu, sumber daya yang terkait dengan personil yang mencakup
struktur organisasi dan uraian tugas yang menjabarkan tanggung jawab dan
kewajiban personil terkait. Sistem Mutu hendaklah dicerminkan dalam Dokumen
Induk Industri Farmasi.
Pemastian mutu, merupakan alat (tools) manajemen mutu, yang merupakan tindakan
sistematis untuk melaksanakan Sistem Mutu.

Untuk memonitor efektivitas pelaksanaan Sistem Mutu, manajemen hendaklah

melakukan Kajian Manajemen Mutu secara berkala. Kajian ini antara lain meliputi
pencapaian pelaksanaan validasi, kualifikasi, termasuk juga penanganan keluhan,
penarikan kembali produk jadi, penyimpangan, usulan perubahan, inspeksi diri dan audit
mutu serta pelatihan.
-2-