(3) Matriks persegi yaitu matriks yang banyaknya baris sama dengan banyaknya
MATRIKS kolom .
2 0 4
Contoh A = 1 1 3 . Matriks A berordo (3 x 3), atau matriks berordo 3
0 4 6
A. Mengenal Matriks Pada matriks persegi terdapat diagonal utama yaitu elemen-elemen yang terletak
Matriks adalah kelompok bilangan yang disusun dalam suatu jaajaran berbentuk pada garis hubung a1n dan ann . Untuk matriks A di atas unsur-unsur diagonal
persegi atau persegi panjang yang terdiri atas baris-baris atau kolom-kolom utamanya adalah 2, –1, 6 Sedangkan diagonal samping adalah elemen-elemen
yang terletak pada garis hubung a1n dan an1. Pada matriks A di atas, unsur-unsur
Pada awalnya matriks dimaksudkan sebagai bentuk lain dari penulisan data-data
diagonal samping adalah 4, –1, 0
sebauh tabel.
Sebagai contoh diberikan sebuah tabel ketidakhadiran tiga orang siswa pada belajar (4) Matriks segitiga atas adalah matriks persegi dengan elemen-elemen yang berada
tambahan selama tiga hari (Senin, Selasa, Rabu), yakni sebagai berikut di atas diagonal utama semuanya bernilai nol
nol. Matriks segitiga bawah adalah
matriks persegi dengan elemen-elemen yang berada dibawah diagonal utama
Senin Selasa Rabu
3 2 1
semuanya bernilai nol.
Amir 3 2 1
6 0 0 3 5 1
Diubah menjadi matriks A = 2 0 5
Contoh A = 1 2 0 B = 0 2 3
Budi 2 0 5
2 1 1 .
Wati 2 1 1
0 7 6 0 0 6
Pada contoh di atas, A adalah matriks segitiga atas dan B adalah matiks segitiga
Sehingga bentuk umum matriks dapat ditulis sebagai berikut : bawah
a11 a12 a13 . . . a1n Baris dari suatu matriks adalah elemen
elemen-
elemen yang disusun mendatar (5) Matriks diagonal adalah matriks persegi yang elemen-elemennya semuanya
a21 a22 a23 . . . a2n bernilai nol kecuali elemen-elemen pada diagonal utama.
Kolom dari suatu matriks adalah elemen-
A = a31 a32 a33 . . . a3n elemen yang disusun tegak 5 0 0
Contoh A = 0 1 0 .
: : : :
: : : : . 0 0 3
am1 am2 am3 amn (6) Matriks identitas adalah matriks diagonal yang elemen-elemen pada diagonal
Ordo atau ukuran dari suatu matriks A ditentukan oleh banyaknya baris (m baris) dan utama semuanya bernilai 1, matriks ini biasa dilambangkan dengan I
banyaknya kolom (n kolom) dan ditulis Amxn 1 0 0
Contoh A = 0 1 0
Terdapat beberapa jenis matriks, yaitu :
0 0 1
(1) Matriks baris yaitu matriks yang terdiri dari satu baris saja
Contoh : (7) Matriks datar adalah matriks yang banyaknya baris lebih besar daripada
A = 3 5 4 0 Matriksa A berordo (1 x 4) banyaknya kolom sedangkan matriks tegak adalah matriks yang banyaknya
B = 0 1 3 Matriksa B berordo (1 x 3) kolom lebih besar daripada banyaknya baris
(2) Matriks kolom yaitu matriks yang terdiri dari satu kolom saja 2 0
1 0 2
2 Contoh A = dan B = 2 6
Contoh : B = 1 . Matriksa A berordo (3 x 1) 3 4 1
3 1
3
Pada contoh di atas, A adalah matriks datar dan B adalah matriks tegak
Ma triks 1 Ma triks 2
Matriks 1
MATHCLUB
Transpos dari matriks Amxn adalah sebuah matriks At berordo n x m yang didapat
dengan cara mengubah elemen baris menjadi kolom atau sebaliknya.
2 0
0 6 1 A=B
Sebagai contoh matriks A = 2 6 transpose-nya adalah At
2 2 3 r 7 2q p 3q
3 1
= 5 2r
Jika suatu matriks sama dengan transposnya, maka dikatakan matriks itu simetris 2p 3 2r
atau setangkup. Maka : 2p – 3 = 5 2p = 8 p=4
7 = p + 3q 7 = 4 + 3q 3 = 3q q=1
Selanjutnya matriks A dan B dikatakan sama ( A = B ) jika dan hanya jika ordonya
r = 2q r = 2(1) r =2
sama dan elemen-elemen yang seletak nilainya sama.
Jadi nilai r = 2
Sebagai contoh, terdapat empat matriks sebagai berikut :
2 0 3 9 6/ 3 0
A = , B = 0 2 , C = 5 8 3 2 5 - 2 b 5 1 0
3 9 04 Dikethui matriks A = 1 4 d dan B = - 2 4 6 . Jika A = B t maka
04.
Matriks A dan B tidak sama, walaupun ordonya dan unsur-unsurnya sama (tetapi tidak
0 2b 6c 3c d 4d
seletak)
tentukanlah elemen matriks A baris ke dua kolom ke 3
Matriks A dan C sama, ditulis A = C, karena ordonya sama dan elemen-elemen yang
Jawab
seletak nilainya sama.
Berikut ini akan diuraikan beberapa contoh soal disertai uraian jawaban, untuk lebih A = Bt
memahami konsep-konsep dasar matriks 5 - 2 b 5 - 2 3c
1 4 d = 1 4 d
2 3 1
01. Diketahui matriks A = 0 2b 6c 0 6 4d
4 0 3
Maka : 2b = 6 b=3
(a)Tentukanlah ordo matriks A b = 3c 3 = 3c c =1
(b) Sebutkan unsur-unsur matriks baris ke 1
6c = 4d 6(1) = 4d d = 6/4 = 3/2
(c)Sebutkan unsur-unsur matriks kolom ke 2
Jawab Jadi nilai elemen matriks A baris ke dua kolom ke 3 adalah d = 3/2
(d) Matriks A berordo (2 x 3)
(e) Unsur-unsur matriks baris ke-1 adalah 2, 3 dan 1
(f) Unsur-unsur matriks kolom ke-2 adalah 3 dan 0
3 0 -11
02. Tentukanlah transpose matriks A = 2 4 2
1 - 3 4
Jawab
3 2 1
A t 0 4 3
1 2 4
r 7 2qq p 3qq
03 Diketahui
03. Dik t h i matriks
t ik A = dan
d B= . Jika
Jik A = B maka
k
2p 3 2r 5 2r
tentukanlah nilai r
Jawab
Ma triks 3 Ma triks 4
Matriks 2
MATHCLUB
2b 2a 4 a c 2a 3b
MATRIKS 06. Diketahui matriks A =
2a c
dan matriks B =
2 6 2a
t
. Jika A = B
maka nilai a + b + c = …
A. –1 B. 1 C. –2/3
D. 2 E. 5
SOAL LATIHAN 01
3 2 a 3 45 8
4b . Serta berlaku P t = Q maka nilai c = ….
A. Mengenal Matriks 07. Jika P = 5 4 b dan Q = 2
01. Matriks koefisien dari suatu sistem persmaan linier y=
1
x – 3 dan 3x + 5 = 4y 8 6c 11 6 2a 11
2 A. –3 B. 4 C. 8
adalah … D. 10 E. 12
1 2 1 3 1 2 a 2 1 b/2 2 1
A. B. C. 2a serta berlaku A = B maka elemen baris ke
3 4 3 5 3 4 08. Jika A = 5 4 6 dan B = 5 4
1 3 1 2 c 3c 11 c 4b 11
D. E.
3 5 3 4 3 kolom ke 2 adalah …
A. 2 B. 3 C. 4
2 1 D. 5 E. 6
02. Transpos matriks A = 0 4 adalah At = ...
3 2 a 2 b a a 1
2 0 3 B. 3 0 2 C. 2 4 1 09. Jika
2a b d
=
c c
maka nilai d = …
A.
1 4 2 2 4 1 2 0 3 A. –2 B. –1 C. 0
1 4 2 2 0 D. 1 E. 2
D. E.
2 0 3 1 4
8 6 2a 12 t
10. Diketahui C = dan D = . Jika 12 C = 4 D maka nilai a + b = …
x 1 y z 1 4 12 3b 36
03. Diketahui A = dan B = Jika A = B maka nilai x + y + z = ….
z 2y y 8 A. 3 B. 6 C. 9
A. 6 B. 7 C. 8 D. 12 E. 15
D. 9 E. 10
x 5 1 2 1 y t
11. Diketahui matriks A = dan matris B = . Jika A = 2B maka
x 1 x 2y 3 z 0 2 1/2 1
04. Diketahui matriks A = 0 5 dan matriks B = 0 3x y
. Jika A = B
nilai x + y =
maka nilai dari x.y.z = …. A. –4 B. 0 C. 2
D. 4 E. 8
A. –4 B. 4 C. 6
D. 7 E. 12
a 4 2c 3b a
12. Jika A = dan B = memenuhi A = 2B, maka determinan
x y 1 6 3 t 2b 3c 2a 1 b 7
05. Diketahui matriks P = dan matriks Q = . Jika P = Q , maka
2x y 0 1 0 matriks A sama dengan
A. -16 B. 8 C. -8
nilai dari xx.y
y=… D 16
D. E 0
E.
A. 6 B. 9 C. 12
D. 15 E. 18
Ma triks 1 Ma triks 2
Matriks 3
MATHCLUB
x y x 1 x / 2
13. Diketahui A =
y x y
dan B =
2 y 3
. Jika A t menyatakan MATRIKS
transpose dari A, maka persamaan A t = B dipenuhi bilai x = ...
A. 2 B. 1 C. 0
D. –1 E. –2
B. Penjumlahan dan Pengurangan Matriks
Terdapat beberapa operasi aljabar yang dapat dilakukan pada matriks, diantaranya
adalah penjumlahan dan pengurangan. Namun dua matriks dapat dijumlah/dikurang
jika kedua matriks itu ordonya sama.
Misalkan A dan B adalah dua matriks yang ordonya sama serta A + B = C, maka C
adalah matriks hasil yang didapat dengan cara menjumlahkan elemen-elemen yang
seletak pada A dan B.
2 0 3 4 2 3 04
5 4
Contoh : 2 6 + 5 6 = 25
6 6 = 3 12
3 1 3 2 3 (3) 1 (2) 0 1
Matriks nol adalah matriks yang semua elemennya nol (dilambangkan dengan O).
Matriks ini adalah matriks identitas penjumlahan, sehingga A + 0 = 0 + A = A
Contoh
3 4 0 0
Diketahui A = , maka matriks identitas dari A adalah O = , sehingga
- 5 1 0 0
3 4 0 0 3 0 4 0 3 4
A+ O= + 0 0 = - 5 0 1 0 = - 5 1 = A
- 5 1
Jika A suatu matriks, maka matriks lawan dari A adalah matriks –A yakni sebuah
matriks yang unsur-unsurnya merupakan lawan dari unsur-unsur matriks A. Dalam
hal ini berlaku sifat A + (–A) = O.
Contoh
3 4 - 3 - 4
Diketahui A = , maka lawan dari matriks A adalah –A = , sehingga
- 5 0 5 0
3 4 - 3 - 4 3 (-3) 4 (-4) 0 0
A + (–A) = + 5 0 = - 5 (5) 0 0 = 0 0 = O
- 5 0
Perkalian suatu bilangan real k dengan matriks A adalah suatu matriks kA yang
didapat dengan cara mengalikan setiap unsur matiriks A dengan k
Contoh
3 4 3 4 6 8
Diketahui A = , maka 2A = 2 = -10 0
- 5 0 - 5 0
Misalkan A, B dan C adalah matriks-matriks yang ordonya sama, dan k adalah
bilangan real, maka terdapat sifat-sifat yang berlaku pada penjumlahan dan
pengurangan matriks
Ma triks 3 Ma triks 1
Matriks 4
MATHCLUB
Ma triks 2 Ma triks 3
Matriks 5
MATHCLUB
1 9 6
X =
3 6 3 MATRIKS
3 2
X =
2 1
3 0 5 4 2 3 4 6 1 SOAL LATIHAN 02
(b) 4X + 2 2 4 1 – 3 0 1 2 = 2 3 0 + 2X
B. Penjumlahan dan Pengurangan Matriks
6 0 10 12 6 9 4 6 1
4X + – = 2 3 0 + 2X 3 2 4 1 2 2
4 8 2 0 3 6 01. Diketahui A = ,B= dan C = , maka A – (B – C) = …
19 1 0 2 5 3 3
6 6 4 6 1
4X + = 2 3 0 + 2X 1 5 4 3 2 1
4 11 4 A. B. C.
0 1 3 2 3 2
4 6 1 6 6 19
4X – 2X =
1 3 1
– 4 11 4 D.
9
E.
2 3 0
2 2 3 2
10 0 20
2X =
2 14 4 0 5 0 3
02. Jika A + = , maka matriks A adalah ….
1 10 0 20 1 4 1 4
X =
2 2 14 4 2 1 0 2 0 0
A. B. C.
5 0 10 3 0 0 8 3 2
X = 1 7 2 0 2 2 0
D. E.
3 4 0 1
5 4 3 4
03. Jika – A = 5 , maka matriks A adalah …
x 4 1 6y 10 3 4x 9 3 7 0
04. Tentukanlah nilai x, y dan z jika 3x 6 + 2 4 =
2z 8 2y A.
0 3 B.
6 5 2 3
C.
2 1 3 4 2 1
Jawab
3 4x 9 2 8 2 8
x 4 1 6y 10 D. E.
3x 6 + 2 4 2z = 8 10 6 3 12
2y
x 4 3y 5 3 4x 9 2 1 z y x y 3
3x 6 + 2 z = 8 2y 04. Nilai x.y.z yang memenuhi persamaan matriks + = 4
x y x 5 7
x 3y 9 3 4x 9 adalah …
3x 2 6 z = 8 2y A. 24 B. 10 C. 12
D. 16 E. 20
Maka 3x + 2 = 8 x + 3y = 3 + 4x 6 + z = 2y
3x = 6 x – 4x = 3 – 3y 6 + z = 2(3)
x =2 –2x = 3 – 3y 6+z = 6
2(3) = 3 – 3y
–2(3) z = 6 –6
z = 0
–6 = 3 – 3y
3y = 3 + 6
3y = 9 maka y = 3
Ma triks 4 Ma triks 1
Matriks 6
MATHCLUB
5 3 2 3 5 0 x 3 4 5 z 8
10. Jika + z x = 6 maka nilai dari x + y + z = …
05. Jika A = 6 2 , B =
1 4 dan C =
3 2 maka hasil dari (A+B) – (A–C) + (C–B) 2 y 3
1 1 0 2 0 1 A. 5 B. 7 C. 9
D. 10 E. 12
sama dengan g ….
7 0 10 0 6 5
5 3 2 3 5 0
A. 6 4 B. 6 4 C. 2 4
0 1 11. Jika A = 6 2 , B = 1 4 dan C = 3 2 maka (C – B) + (A + B) – (A – C) + (B – C)
0 2 3 2
1 1 0 2 0 1
4 10 2 4 sama dengan ….
D. 8 3
E. 1 6
6 5 5 8 7 3 2 5 6 3
A. 4 6 B. 1 4 C. 2 2
0 3 3 1 0 1
2a 10 c 2d
06. Jika A = 15 dan B = serta memenuhi A = k.B , maka nilai c = … 3 3 1 0
a d 3
D. 2 2 E. 5 2
A. –10 B. –5 C. 2 1
D. 5 E. 10 0 1 3
1
07. 3
2 1
– 5
1/ 2 6 1 1 8 12. Diketahui P = 21 3 4
dan Q = maka matriks hasil dari 2P t + 5Q =…
3 4 3 2 + 2 2 0 = … 3 0 5
15 13 9 8
A.
15 12 25 3 18 3
B.
9 8 B. C.
A. C. 10
4 10 7 6 2 5 12 10 4 14 12
12 5 3 29 16 12 17 14
D. E.
D.
3
E.
10 9 23
13 55 22 4
2 1 0 6 3 9 1 3 7
08. Diketahui persamaan matriks 2X + 3 = 0 12 6 – X Matriks X 13. Jika 2 + k 2 = 6 maka nilai a = …
3 2 1
adalah …. a 4 9
3 2 1 2 5 3 0 2 3 1
A. 1 B. C. 2 A. 1 B. 2 C. 3
4 5 3 4 1 3 3 2
2 0 1 E. 0 3 1 1
D. D. 5 E. 5
0 3 2 2 0 3 2
6 7
09. Diketahui persamaan 1 + X = 0 . Matriks X adalah …
1
3
3 1
3 6 7
A. 3
B. 1 C. 3
6 2 6
1 5
D. 7
E. 2
2 4
Ma triks 2 Ma triks 3
Matriks 7
MATHCLUB
Matriks 1 Matriks 2
Matriks 8
MATHCLUB
02. Diketahui dua table sebagai berikut : Terdapat beberapa sifat pada perkalian matriks, yaitu :
Tabel 1 Tabel 2 1. A x B ≠ B x A
Kebutuhan bahan pembuat roti Harga bahan pembuar roti 2. (A x B) x C = A x (B x C)
Tepung
p g Mentega
g Januari Februari 3. A ((B + C)) = AB + AC
(kg) (kg) 2008 2008 4. Jika p dan q anggota real dan A dan B suatu matriks maka (pA) (qB) = (pq) AB
Roti1 3 2 Tepung Rp.5.000 Rp.5.500 5. Jika At dan Bt adalah transpose matriks A dan B maka (A x B)t = Bt x At
6. Jika A matriks persegi maka A2 = A x A
Roti2 2 1 Mentega Rp.6.000 Rp.7.000
Roti3 4 1
3 4 7 9 6 11
03. Diketahui matriks A = ,B= dan C = 7 12 . Tentukanlah
Susunlah tabel total biaya pembuatan setiap jenis roti dalam bulan Januari dan 1 6 8 15
matriks hasil dari AB + AC
Februari 2008
Jawab
Jawab
AB + AC = A(B + C)
Tepung Mentega 3 4 7 9 6 11
(kg) (kg) =
3 2 1 6 8 15 7 12
Roti1 3 2 2 1
Dalam bentuk matriks A= 3 4 1 2
Roti2 2 1 =
4 1 1 6 1 3
Roti3 4 1
3 4 6 12
=
1 6 2 18
Januari Februari
2008 18
7
2008 =
Tepung Rp.5.000 Rp.5.500 5000 5500 7 20
Dalam bentuk matriks B =
Mentega Rp.6.000 Rp.7.000 6000 7000
5 3 3 / 4 1/ 4 8 4
04. Tentukanlah hasil dari 4 2 x 5/ 4 3/ 2 x 8 4
Sehingga tabel total biaya pembuatan setiap jenis roti adalah :
Jawab
3 2 3(5000) 2(6000) 3(5500) 2(7000)
2 1 x 5000 5500 = 2(5000) 1(6000) 2(5500) 1(7000)
5 3 3 / 4 1/ 4 8 4
6000 7000 = x 5 / 4 3 / 2 x 8 4
4 1 4(5000) 1(6000) 4(5500) 1(7000) 4 2
5 3 6 2 3 1
27000 30500 = x 10 12 5 6
= 16000 18000 4 2
26000 29000 5 3 8 4
= x 2 1
Jika dibuat dalam bentuk tabel menjadi : 4 2
Januari Februari
2008 2008 40 6 20 3
=
Roti1 27.000 30.500 32 4 16 2
Roti2 16.000 18.000 34 17
=
Roti3 26.000 29.000 36 18
Matriks 3 Matriks 4
Matriks 9
MATHCLUB
2 1
05. Diketahui matriks A = 2
dan fungsi f(x) = x – 3x , maka tentukanlah matriks
0 3
MATRIKS
hasil dari f(A)
Jawab
f(A) = A2 – 3A
f(A) = A.A – 3A SOAL LATIHAN 03
2 1 2 1 2 1 C. Perkalian Matriks
f(A) = . – 30 3
0 3 0 3
4 0 2 3 6 3 2 1 2 0 2
f(A) = . – 0 9 01. Hasil dari x adalah…
0 0 0 9 3 0 3 1 0
4 1 6 3 2 1 3
f(A) = . – 6 2 3 -7 -1 4
0 9
0 9
A. B. - 1 0 4 C.
4 1 5 - 6 0 6
4 6 1 3 3 2 2
f(A) =
0 0 9 (9) 2 1 4
2
D. 1 2 0
-1 5
2 4 E.
f(A) = 0 1 3
5 - 7 4
0 18
4 2
2y 2x 3 1 3x 4 10 0 1 2
06. Tentukanlah nilai x, y dan z jika 3 1 1 2 = 8 02. Jika A = dan B = 1 0 maka A x B = …
z - 2 0 3 3 -11
Jawab
7 - 2 2 5 6 2
2y 2x 3 1 3x 4 10 A. B. C.
3 1 1 2 = 8
z 1 -7 -1 4 1 -3
5 - 2 4 3
6 y 2x 2y 4x 3x 4 10 D. E.
1 2
9 1 = 2 0
32 8 z
6y 2x 2y 4x 3x 4 10 2 0 -1 1
=
8 z
2 2
03. Jika P = dan Q = maka matriks hasil dari P – PQ – QP + Q = …
1 8 1 3 2 -3
Maka : z = 1 ………………………………….……..(1) (1) 2 10 9 16 3 -5
- 5
A. B. C.
1
–2y – 4x = –10
9 8 0 6 9
y + 2x = 5
y = 5 – 2x ..……………………………….... (2) 3 9 10 -9
D. E.
6y + 2x = 3x + 4 - 2 0 - 9 37
6y + 2x – 3x = 4
6y – x = 4 ………………………………… (3) 12 24 16 32
04. Hasil dari x =…
(2)(3) 6(5 – 2x) – x = 4 48 36 - 24 -16
30 – 12x – x = 4 54 108 - 384 0 320 96
A. B. C.
–13x = –26 maka x =2 72 320 - 96 960 960 12
y = 5 – 2(2) = 1 96 960 960 320
D. E.
z =1 540 320 720 54
Matriks 5 Ma triks 1
Matriks 10
MATHCLUB
3 - 2 4 1 t 2x 4 - 6 10x 3 x 1 x
05. Diketahui A = dan B = 0 - 2 maka (A x B) = …. 12. + -7 1 = 2 -1 . Nilai x yang memenuhi persamaan diatas
1 0 1 1 1 - 2 3
10 3 10 3 12 4 adalah…
A. B. C. A. –2 B. 2 C. 4
2 5 5 2 1 7 D 6
D. E 8
E.
12 4 3 0
D. E.
7 1 5 7 -1 2
13. Diketahui f(x) = x2 – 3x. Jika A = maka f(A) = …
2 -3 2 t 2 3
06. Diketahui A = maka (A ) = …
3 1 0 0 8 -2 1 2
A. B. C.
- 5 9 3 9 - 5 -9 3 1 - 2 4 0 3
A. B. C.
- 9 -8 - 9 7 8 -7 0 2 4 - 2
D. E. 0
4 5 4 5 -1 0
0
D. E.
8 -77 - 3 2
1 - 4 3 2 0 2
14. Jika matriks A = ,B= dan C = , maka A x B x C = …
x - 2 -1 6 -11 2 3 -1 1 0 -3
07. Diketahui = maka nilai x + y = …
3 y 5 - y 17 14 27 9 16 0 0 20
A. B. C.
A. 5 B. 8 C. 10 15 0 0 -9 0 -15
D. 12 E. 15 2x 0 0 0 20
D. E.
08. Manakah dari pernyataan berikut ini bernilai salah 16 10 15 0
A. (P + Q)t = Pt + Qt B. (P x Q)t ≠ Pt x Qt
C. ((2P))t = 2Pt D. (P2)t = (Pt)2 -1 d -3 - 5 2 - 1 c - 3 1
15. + -3 = 2b . Nilai a = …
a 4 3 b
2 2 2
E. (P x Q) = P x Q
5 a
09. Manakah dari pernyataan berikut ini bernilai salah A. 2 B. 3 C. 4
A. (A x B) x C = A x (B x C) B. 2A x 3B = 6AB D. 6 E. 8
C. A (B + C) = AB + AC D. (A + B)2 = A2 + 2AB + B2
E. (A – B)2 = (A – B) (A – B) p 1 2 3 p r q 4 10 10
16. Dari persamaan matriks nilai p + 2q + 2r =
1 1 q 3 p q q 6 4
2 - 3 x 4 A. 2 B. 3 C. 5
10. Nilai x yang memenuhi persamaan matriks = 13 adalah …
1 4 y D. 11 E. 23
A –3
A. 3 B 2
B. C 1
C.
D. 5 E. 6 3 2 x -1 9 -3
17. Jika A = , B= dan C = serta berlaku A .B = C maka 2x + y =
t
0 5 y 1 16 3
1 1 0 1 A. 7 B. 8 C. 9
11. Jika A = dan B = maka hasil dari (A – B)(A + B) – (A + B)(A – B) D. 10 E. 11
- 1 1 1 0
adalah
2 2 2 2 2
3 1 0 4 - 2 0 18. Jika .B= maka matriks B adalah …
A. B. C. 0 2 2 4 0
1 -3 4 0 0 2
4 0 3 2 3 2 2 2
0 2 A. B. C.
D
D. E
E.
- 2 0 0 - 4 0 2 2 0 2 - 2
2 2 1 2
D. E.
3 - 2 2 3
Ma triks 2 Ma triks 3
Matriks 11
MATHCLUB
4 a 2 6 8 3 1 0 3
19. Diketahui
3
2.
2 11 6 2 1 1 maka Nilai a = ......
4
MATRIKS
A. 0 B. 10 C. 13
D. 14 E. 25
5 2 1 x
20. Diketahui dua matriks A = dan B = Jika AB = BA, maka 4x – 3y = …. D. Invers Perkalian Matriks ordo (2 x 2)
2 1 -2 y
A. –26 B. –23 C. –7 Matriks identitas perkalian (dilambangkan dengan I) adalah sebuah matriks persegi
D. 7 E. 26 yang memenuhi sifat: Jika A adalah matriks persegi yang berordo sama dengan I,
maka berlaku
1 3 3
21. Jika diketahui dua buah matriks A = dan B = , maka yang benar A x I = I x A =A
4 3 2
diantara hubungan berikut adalah ... 1 0
Untuk matriks identitas ordo (2 x 2) dapat dinyatakan sebagai I =
A BA = 3B
A. B BA = 3A
B. C AB = 3B
C. 0 1
D. AB = 3A E. 3AB = B Bukti :
a b a b 1 0 a 0 0 b a b
2 1 Misalkan A = maka A x I = c d x 0 1 = c 0 0 d = c d = A
22. Jika I matrik satuan dan A = sehingga A = pA + qI maka p + q = ...
2
c d
4 3
A. 15 C. 5 Jika A sebuah matriks persegi maka terdapat invers perkalian dari matriks A yang
B. 10
D. –5 E. –10 dilambangkan dengan A 1 dan memenuhi sifat:
A x A 1 = A 1 x A = I
a b
Untuk matriks ordo (2 x 2), invers dari matriks A = dapat ditentukan sebagai
c d
berikut :
p q
Misalkan A 1 = maka A x A 1 = I
r s
a b p q 1 0
c d x r s = 0 1
app br aqq bs 1 0
=
cp dr cq ds 0 1
Sehingga : ap + br = 1 ........................................................................................... (1)
cp + dr = 0 ........................................................................................... (2)
aq + bs = 0 ............................................................................................ (3)
cq + ds = 1 ............................................................................................ (4)
Dari (1)(2) ap + br = 1 (d) adp + bdr = d
cp + dr = 0 (b) bcp + bdr = 0
adp – bcp = d
(ad – bc) p = d d
jadi p =
ad bc
Ma triks 4 Matriks 1
Matriks 12
MATHCLUB
Matriks 2 Matriks 3
Matriks 13
MATHCLUB
= B 1 x I
= B 1
1 3 2
=
(3)(3) (2)(4) 4 3
Matriks 4 Matriks 5
Matriks 14
MATHCLUB
1 3 2
= 9 8 4
3
3 2
=
4 3
x 4 6 x
04. Jika matriks A = merupakan matriks singular maka tentukanlah
3 x 2
nilai x
Jawab
Jika A matriks singular maka det (A) = 0 Sehingga
: det(A) = (x – 4)(x – 2) – (6 – x)3 = 0
x2 – 2x – 4x + 8 – 18 + 3x = 0
x2 – 3x
3 – 10 = 0
(x – 5)(x + 2) = 0
Jadi x = –2 dan x = 5
5 2 1 x y
05. Jika matriks A = adalah invers dari matriks B = maka
6 2 2x 1 5 / 2
tentukanlah nilai x dan y
Jawab
A 1 = B
1 2
2 1 x y
=
5
(5)(2) (2)(6) 6 2x 1 5/ 2
1 2
2 1 x y
=
10 12 65 2x 1 5/ 2
1 2 2 1 x y
=
2 6 5 2x 1 5/ 2
1 1 1 x y
3 5/ 2 = 2x 1 5 / 2
Maka : 2x + 1 = –3 x + y =1
2x = –4 –2 + y = 1
x = –2 y = 3
Matriks 6 Matriks 7
Matriks 15
MATHCLUB
5 2 2 5
MATRIKS 05. Diketahui A = -1
dan B = 1 2 . Matriks hasil dari (A x B) x A = ….
6 4
10 -3 18 16 - 2 5
A. B. C.
5 6 3 4 1 - 2
5 6 -10 8
SOAL LATIHAN 04 D. E.
8 - 4 6 -5
D. Invers Perkalian Matriks ordo (2 x 2)
4 2 -1 x 1 x -1
01. Diketahui matriks A = , maka A = … 06. Diketahui matriks A = . Jika berlaku det (A) = 4x – 30 maka nilai x = …
3 2 2x x
2 -1 1 -1 -1 -1 A. 3 dan 5 B. –3 dan 5 C. 5 dan –6
A. B. C.
- 3/2 1 - 3/2 2 - 3/2 - 2 D. 5 dan 6 E. 4 dan 6
- 2 -1 -1 1
D. E. x 2 x -1
- 3/2 - 2 3/2 - 2 07. Jika matriks A = merupakan matriks singular maka nilai x = …
8 x
A. 6 dan 2 B. –6 dan 2 C. 4 dan 3
1 -3/4 -1
02. Diketahui matriks A = , maka matriks A = … D. –4 dan 3 E. 4 dan 2
3/4 -1/2
4 -8 8 -
C.
- 4 6 x 5 2 3x- 2
A. B. 08. Jika A =
- 3/2 6 -3 16 - 6 8 dan B = x 5
. serta det(A) = det (B) maka nilai x = ….
1 x - 2
16 24
12
- 8 12 -16 A –3/2 dan 1/2
A. B. 1/2 dan 5/2
B C –3/2 dan 5/2
C.
D. E.
- 12 16 - 24 32 D. 2 dan 5/2 E. 3 dan 1/2
- 4 -9 1 2 - 1 -1 5 - 2
03. Diketahui A = atriks hasil dari ( A)-1 + 2 A-1 = …. 09. Jika P = dan P = 9 - 4 maka nilai y = …
maka m x x y
2 3 4
6 - 9 3 9 A. –7 B. –4 C. 2
5 - 4
A. B. C. D. 6 E. 8
12 3 9 -15 - 2 - 4
5 - 4 - 3 9 10. Manakah dari pernyataan berikut bernilai salah
D
D. E
E.
8 2 - 6 15 A. (2A)-1 + (3A)-1 ≠ (5A)-1 B. (At)-1 = (A-1)t
C. (A2)-1 = (A-1)2 D. (A x B)-1 = B-1 x A-1
1 2 2 1 E. (A + B)-1 = B-1 + A-1
-1
04. Diketahui P = dan Q = 1 1 , maka hasil dari (P. Q) = …
2 3
11. Manakah dari pernyataan berikut bernilai benar
- 5 3 6 2 4 -3
A. B. C. A. det (A-1) = det (A) B. det (2A) = 2.det (A)
7 - 4 - 3 2 1 5 C. det (At ) = det (A) D. det (A2 ) = 2.det (A)
2 2 3 2 E. det (A-1) = det (At )
D. E.
- 4 5 - 1 4
Matriks 1 Matriks 2
Matriks 16
MATHCLUB
1/ 2
20. Diketahui matriks A= 2 dan matriks B = x y
x 2
1 2 3 1
3/ 2
1 2
3
. Jika A = B –1, maka
14. Diketahui A = -1 -1
dan B = 1 0 maka matriks hasil dari (A x B) x B adalah…
2 3 nilai x – y = ...
- 2 5 -1 -1 1 -1 A. -12 B. -10 C. 5
A. B. C. D. 8 E. 15
8 - 2 5 9 4 3
1 -3 -1 5 1
D. E. 2 x y 2 7 2
21. Diketahui matriks P = ,Q= 3 dan R = . Jika Q – P = R
T
2 1 5 - 24
1 4 y 3 1
dimana R adalah transpose matriks R, dan (Q P) 1 adalah invers dari (Q – P),
T
P)
3/ 2 1/ 2 2 x 2
maka determinan (Q P) 1 =
15. Jika matriks A = adalah invers dari matriks B = maka nilai
2 1 x y - 3 A. –13 B. –1 C. 1
dari x – y = D. 13 E. 42
A. –12 B. –10 C. 5
D. 8 E. 15
2x 5
16. Jika determinan matriks sama dengan determinan transpose matriks
9 x 3
5 13
maka nilai x = ….
4 3x
A. –7/2 B. –1 C. 1
D. 3 E. 3/2
17. Jika matriks A dan B saling invers dan I adalah matriks identitas perkalian maka
bentuk sederhana dari ( I + B) (I – A) (B – A) adalah
A. B2 – A2 B. (B – A)2 C. A2 + B2
D (A + B)2
D. E A+B
E.
Matriks 3 Matriks 4
Matriks 17
MATHCLUB
2 -1 3 2 0 4
MATRIKS 02. Diketahui A = , C = 2 1 dan D = - 2 2 maka tentukan matriks B
4 -3
jika A x C x B = D
Jawab
A x C x B = D
E. Menyelesaikan Persamaan Matriks C x B = A 1 x D
Salah satu diantara penggunaan invers matriks adalah untuk menyelesaikan B = C 1 x A 1 x D
persamaan matriks. Ada dua macam rumus dasar menyelesaikan persamaan 2
1 1 1 3 1 0 4
B = x x 2 2
matriks, yaitu : 3 4 2
3 6 4 4 2
(1) Jika A x B = C maka B = A 1 x C 1 2 1 3 1 0 4
B = 1 x 2 4 2 x 2 2
(2) Jika A x B = C maka A = C x B 1 2 3
Bukti :
1 1 2 3 1
0 4
A 1 x A x B = A 1 x C I B = x x 2 2
(1) Jika A x B = C maka 2 2 3 4 2
x B = A 1 xC 1 3 8 14 0 4
B = x 2 2
B = A 1 xC 2 6 12 2 6
(2) Jika A x B = C maka A x B x B 1 = C x B 1 3
15 0 4
B = x 2 2
A x I = C x B 1 2 6
4
1 0 6 20 6
A = C x B 1 B =
2 0 8 24 8
Untuk lebih memahami rumus diatas, ikutilah contoh soal berikut ini : 1 6 14
B =
2 3 3 1 2 8 16
01. Diketahui matriks A = dan C = - 2 -5 maka tentukanlah matriks B
3 4 3 7
B =
jika B x A = C 4 8
Jawab
B x A = C - 2 3 1 - 4 1 1
03 Diketahui B = dan C = 2 2 . Jika (A .B) = C maka matriks A
B = C x A 1 0 4
3 1 1 4 3 adalah …
B = x 8 - 9 3 2
Jawab
- 2 -5
3 1 4 3 (A 1 .B) 1 = C
B = x 1 3 2
- 2 -5 B 1 x (A 1
) 1
= C
3 1 4 3 B 1 x A = C
B = x 3 2
- 2 -5 B x B 1 x A = B x C
12 3 9 2 IxA=Bx C A
B =
8 15 6 10 = B x C
9 7 - 2 3 1 - 4
B = A = x 2 2
7 4 0 4
Matriks 1 Matriks 2
Matriks 18
MATHCLUB
- 2 6 8 6 c1 b1
A =
0 8 0 8
Dx =
c2 b = c 1 b2 b1c2
2
4 14 a c
A =
8 8 Dy = a 1 1
= a1c2 c1a2
2
c2
6 4 2 1 - 2 0 1 1 1 Dx D
04. Jika A = , C = 5 3 dan D = 1 4 , serta (A x .C) ( A x B) = D maka Maka x = dan y= y
2 8 D D
tentukanlah matriks B Untuk lebih jelanya, ikutolah contoh soal berikut ini:
Jawab 05. Tentukan himpunan penyelesaian sistem persamaan 2x – 3y = 8 dan x + 2y = –3
(A 1 x .C) 1 ( A 1 x B) = D dengan metoda:
(a) Invers matriks (b) Determinan
C 1 (A- 1 ) 1 A 1
B = D
Jawab
C 1 A A 1 B = D 2 – 3y
2x 3 =8 2 3 x 8
x + 2y = –3
maka 3
C 1 I B = D 1 2 y
C 1 B = D (a) Dengan metoda invers matriks diperoleh
B = C x D 2 3 x 8
1 2 y = 3
2 1 - 2 0
B = x 1 4
5 3 x 1 2 3 8
= 4 (3) 1 2 3
4 1 0 4 y
B =
10 3 0 12 x 1 2 3 8
y = 7 11 2 3
3 4
B =
7 12 x 1 16 9
Kegunaan lain dari invers matriks adalah untuk menentukan penyelesaian sistim y = 7 8 6
persamaan linier. Tentu saja teknik penyelesaiannya dengan aturan persamaan x 1 7
matriks, yaitu : y = 7 14
x 1
y = 2
a1x + b1y = c1
a1 b1 x c1
Jika maka = Jadi x = 1 dan y = –2
a2x + b2y = c2 a 2 b 2 y c 2
x 1 b2 b1 c 1 (b) Dengan metoda determinan matriks diperoleh
= 2 3
y ad bc a 2 a1 c 2 D = = (2)(2) – (–3)(1) = 4 + 3 = 7
1 2
Selain dengan persamaan matriks, teknik menyelesaikan sistem persamaan linier
8 3
juga dapat dilakukan dengan determinan matriks. Aturan dengan cara ini adalah : Dx = = (8)(2) – (–3)( –3) = 16 – 9 = 7
3 2
a b a b
Jika matriks A = maka det(A) = c d = ad – bc. sehingga 2 8
c d Dy = = (2)( –3) – (8)(1) = –6 – 8 = –14
1 3
a1x + b1y = c1 a1 b1
Jika maka D = = a 1 b 2 b1a 2 Dx
=
7
a2x + b2y = c2 a2 b2 Maka x = = 1
D 7
Dy 14
y = = =2
D 7
Matriks 3 Matriks 4
Matriks 19
MATHCLUB
Dy
06. Tentukan himpunan penyelesaian sistem persamaan y = 1 x + 5 dan x + 6 = 2 y Sehingga nilai x =
Dx
, y= dan z =
Dz
2 3 D D D
dengan metoda:
(a) Invers matriks (b) Determinan Untuk lebih jelanya, ikutolah contoh soal berikut ini:
Jawab
07. Tentukanlah himpunan penyelesaian sistem persamaan linier
y = 1 x + 5 (2) 2y = x + 10 –x + 2y = 10 x + 2y + z = 2
2
x – y – 2z = –1 dengan menggunakan metoda determinan
x + 6 = 2 y (3) 3x + 18 = 2y 3x – 2y = –18 x+ y– z = 3
3
–x + 2y = 10 Jawab
3x – 2y = –18 1 2 1 1 2 1 1 2
Maka D = 1 1 2 = 1 1 2 1 1
11 2 1 1 1 1 1 1 1 1
D = = (–1)(–2) – (2)(3) = 2 – 6 = –4
3 2 D = (1)(–1)(–1) + (2)(–2)(1) + (1)(1)(1) – (1)(–1)(1) – (1)(–2)(1) – (2)(1)(–1)
10 2 D = 1–4+1+1+2+2
Dx = = (10)(–2) – (2)( –18) = –20 – (–36) = 16 D = 3
18 2
1 10 2 2 1 2 2 1 2 2
Dy = = (–1)(–18) – (10)(3) = 18 – 30 = –12 Dx = 1 1 2 = 1 1 2 1 1
3 18
Dx 16 3 1 1 3 1 1 3 1
Maka x = = = –4
D 4 Dx = (2)(–1)(–1) + (2)(–2)(3) + (1)(–1)(1) – (1)( –1)(3) – (2)(–2)(1) – (2)(–1)(–1)
Dy 12 Dx = 2 – 12 – 1 + 3 + 4 – 2
y = = =3 Dx = –6
D 4
(3) Sistem persamaan linier tiga variabel 1 2 1 1 2 1 1 2
a1x + b1y + c1z = d1 Dy = 1 1 2 = 1 1 2 1 1
Jika a2x + b2y + c2z = d2 diperoleh nilai determinan : 1 3 1 1 3 1 1 3
a3x + b3y + c3z = d3
Dy = (1)(–1)(–1) + (2)(–2)(1) + (1)(1)(3) – (1)(–1)(1) – (1)(–2)(3) – (2)(1)(–1)
a1 b1 c1 Dy = 1 – 4 + 3 + 1 + 6 + 2
Dy = 9
D = a2 b2 c 2 = a1.b2.c3 + b1.c2.a3 + c1.a2.b3 – c1.b2.a3 – a1.c2.b3 – b1.a2.c3
a3 b3 c3 1 2 2 1 2 2 1 2
Dz = 1 1 1 = 1 1 1 1 1
d1 b1 c1
1 1 3 1 1 3 1 1
Dx = d 2 b2 c2 = d1.b2.c3 + b1.c2.d3 + c1.d2.b3 – c1.b2.d3 – d1.c2.b3 –b1.d2.c3
Dz = (1)(–1)(3) + (2)(–1)(1) + (2)(1)(1) – (2)(–1)(1) – (1)(–1)(1) – (2)(1)(3)
d3 b3 c3
Dz = –3 – 2 + 2 + 2 + 1 – 6
a1 d1 c1 Dz = –6
Dy = a 2 d2 c2 = a1.d2.c3 + d1.c2.a3 + c1.a2.d3 – c1.d2.a3 – a1.c2.d3 – d1.a2.c3 D 6
Jadi x = x = = –2
a3 d3 c3 D 3
Dy 9
y= = = 3
a1 b1 d1 D 3
Dz = a 2 b2 d 2 = a1.b2.d3 + b1.d2.a3 + d1.a2.b3 – d1.b2.a3 – a1.d2.b3 – b1.a2.d3 D 6
z= z = = –2
a3 b3 d3 D 3
Matriks 5 Matriks 6
Matriks 20
MATHCLUB
Matriks 7 Matriks 1
Matriks 21
MATHCLUB
2 -1 1 2 3 0 1 2 3 1
05. Diketahui A = , C = 2 dan D = . Jika A . B . C = D maka 10. Diketahui matriks A = dan B = . Maka matriks X yang memenuhi
- 3 3 5 6 9 2 3 1 0
matriks B adalah persamaan X = (A x B) -1 x B -1 adalah …
21 5 19 -7 - 2 5 - 1 1 1 -1
4 -7 A
A. B
B. C
C.
A
A. B
B. 23 - 8 C
C.
18 - 8 18 8 8 - 2 5 9 4 3
1 -3 -1 5
5 -6 10 8 D. E.
D. E.
2 1 5 - 24
20 18 - 7 15
5 -3 3 2 1 1
06 Diketahui A = dan C = 2 1 . Jika (A .B) = C maka matriks B adalah
0 1
- 11 19 10 12 - 11 19
A. B. C.
2 -33 5 3 12 8
10 15 - 10 10
D. E.
2 -3 5 6
2 0 0 -1 4 - 2 1 1 1
07. Diketahui A = , C= 2 1 dan D = 0 1 . Jika [(A .B) .C] = D
1 3
maka matriks B adalah …
0 - 2 0 - 4 8 - 24
A
A. B
B. C
C.
24 -10 18 - 12 24 7
0 - 4 - 12 10
D. E.
20 6 8 6
1 3 5 7 –1
08. Diketahui matriks A = dan B = . Jika A. (B.A) .X = A, maka matriks X
2 4 6 8
adalah ...
48 18 24 12 30 18
A
A. B
B. C
C.
16 24 18 32 8 12
19 43 25 32
D. E.
22 50 36 40
Matriks 2 Matriks 3
Matriks 22
MATHCLUB
1 2 1
MATRIKS 01. Tentukanlah invers matriks A = 2 3 2
0 5 1
Jawab
1 –2 1 1 0 0 b1 x 2
F. Invers Perkalian Matriks ordo (3 x 3)
2 –3 2 0 1 0
Seperti yang telah diuraikan di atas, bahwa setiap matriks persegi mempunyai identitas 0 –5 1 0 0 1
perkalian (dilambangkan dengan I ) dan invers perkalian, sehingga berlaku :
1 1 1
Jika A adalah invers dari matriks A, maka A x A = A x A =I
2 –4 2 2 0 0
Selanjutnya akan dibahas tentang matriks identitas dan invers perkalian matriks persegi 2 –3 2 0 1 0 b 2 – b1
ordo (3 x 3).
3)
0 –5 1 0 0 1
1 0 0
Matriks identitas perkalian ordo (3 x 3) adalah I = 0 1 0 Sedangkan untuk 2 –4 2 2 0 0
0 0 1 0 1 0 –2 1 0 b2 x 5
menentukan invers perkalian matriks (3 x 3) dapat dilakukan dengan dua cara, yaitu : 0 –5 1 0 0 1
Matriks 1 Matriks 2
Matriks 23
MATHCLUB
1 –2 0 11 –5 –1 –1 0 0 5 –4 3 b1 – b 2
0 2 0 –4 2 0 b2 x 2 8 4 0 0 4 0
0 0 1 –10 5 1 12 –6 15 0 0 3
1 0 0 7 –3 –1 b1 + b 2 –4 0 0 20 –16 12 b1 x 4
0 2 0 –4 2 0 8 4 0 0 4 0
0 0 1 –10 5 1 4 –2 5 0 0 1 b3 : 3
1 0 0 7 –3 –1 –4 0 0 20 –16 12
0 1 0 –2 1 0 b2 : 2 8 4 0 0 4 0
0 0 1 –10 5 1 0 –2 5 20 –16 13 b3 + b1
a 3 b 7 3 1
maka A 1 = c d 0 = 2 1 0
–2 0 0 10 –8 6 b1 : 2
10 e f 10 5 1
2 1 0 0 1 0 b2 : 4
0 –2 5 20 –16 13
1 2 3
02 Tentukanlah
02. Tent kanlah vers
ers matriks = 2 1 0
in A –2 0 0 10 –8 6
4 2 5 0 1 0 10 –7 6 b 2 + b1
Jawab
0 –2 5 20 –16 13
–1 2 –3 1 0 0 b1 x 5
–2 0 0 10 –8 6
2 1 0 0 1 0
0 2 0 20 –14 12 b2 x 2
4 –2 5 0 0 1 b3 x 3
0 –2 5 20 –16 13
–5 10 –15 5 0 0 b1 + b 3
–2 0 0 10 –8 6
2 1 0 0 1 0
0 2 0 20 –14 12
12 –6 15 0 0 3 0 0 5 40 –30 25 b3 + b 2
7 4 0 5 0 3
1 0 0 –5
5 4 –3
3 b1 : ((–2)
2)
8 4 0 0 4 0 b 2 x4
0 1 0 10 –7 6 b2 : 2
12 –6 15 0 0 3
0 0 1 8 –6 5 b3 : 5
Matriks 3 Matriks 4
Matriks 24
MATHCLUB
Jawab
Langkah 1 (menentukan minor matriks)
Matriks 5 Matriks 6
Matriks 25
MATHCLUB
3 1 8 5 1
M11 = = (–3)(2) – (1)(2) = –6 – 2 = –8
2 2 Matriks kofaktornya : C = 10 6 1
1 3 1
2 1
M12 = = ((2)(2)
)( ) – ((1)(
)( –1)) = 4 + 1 = 5
1
1 2
Langkah 3 (menentukan Determinan matriks)
2 3
M13 = = (2)( 2) – (–3)( –1) = 4 – 3 = 1 Menggunakan ekspansi baris pertama
1 2
det(A) = a11 C11 + a12 C12 + a13 C13 = (3)(–8) + (–5)(–5) + (0)(1) = 1
5 0
M 21 = = (–5)(2) – (0)(2) = –10 – 0 = –10
2 2
Langkah 4 (menentukan Adjoint matriks)
3 0
M 22 = = (3)(2) – (0)( –1) = 6 – 0 = 6 8 5 1 1
1 2 8 10
Matiks kofaktor C = 10 6 1 adjoin nya adj(A) =
5 6 3
3 5
M 23 = = (3)(2) – (–5)( –1) = 6 – 5 = 1 1 3 1 1 1 1
1 2
5 0
M 31 = = (–5)(1) – (0)( –3) = –5 – 0 = –5 Langkah 4 (menentukan Invers matriks)
3 1
1
A1 = adj(A)
3 0 det(A)
M 32 = = (3)(1) – (0)(2) = 3 – 0 = 3
2 1
8 10 1
3 5 1 5 6 3
A1 =
M 33 =
2 3
= (3)( –3) – (–5)(2) = –9 + 10 = 1 1
1 1 1
8 10 1
Langkah 2 (menentukan kofaktor matriks) A 1 = 5 6 3
C11 = (1)
11
M11 = (1)(–8) = –8 1 1 1
C12 = (1)
12
M12 = (–1)(5) = –5 3 5 0
kofaktor tentukanlah invers matriks A = 2
05 Dengan menggunakan kofaktor,
05. 3 1
13
C13 = (1) M13 = (1)(1) = 1 1 2 2
21
C 21 = (1) M 21 = (–1)(–10) = 10
Jawab
22
C 22 = (1) M 22 = (1)(6) = 6
23 Langkah 1 (menentukan minor matriks)
C 23 = (1) M 23 = (–1)(1) = –1
31 2 1
C 31 = (1) M 31 = (1)(1) = 1 M11 = = (2)(1) – (1)(3) = 2 – 3 = –1
3 1
32
C 32 = (1) M 32 = (–1)(3) = –3 1 1
M12 = = (1)(1) – (1)( 1) = 1 – 1 = 0
33 1 1
C 33 = (1) M 33 = (1)( 1) = 1
Matriks 7 Matriks 8
Matriks 26
MATHCLUB
3 3 det(A) = a11 C11 + a12 C12 + a13 C13 = (1)(–1) + (3)(0) + (3)(1) = –1 + 0 + 3 = 2
M 21 = = ((3)(1)
)( ) – ((3)(3)
)( ) = 3 – 9 = –6
3 1
3 3
M 31 = = (3)(1) – (3)(2) = 3 – 6 = –3 Langkah 4 (menentukan Invers matriks)
2 1
1
1 3 A1 = adj(A)
M 32 = = (1)(1) – (3)(1) = 1 – 3 = –2 det(A)
1 1
1 6 3
1 3 1
M 33 = = (1)(2) – (3)(1) = 2 – 3 = –1 A1 = 0 2 2
1 2 2
1 0 1
1/ 2 3 3 / 2
Langkah 2 (menentukan kofaktor matriks)
A 1 = 0 1 1
11
C11 = (1) M11 = (1)(–1) = –1 1/ 2 0 1/ 2
12
C12 = (1) M12 = (–1)(0) = 0
13
C13 = (1) M13 = (1)(1) = 1
21
C 21 = (1) M 21 = (–1)(–6) = 6
22
C 22 = (1) M 22 = (1)(2) = 2
23
C 23 = (1) M 23 = (–1)(0) = 0
31
C 31 = (1) M 31 = (1)(–3) = –3
32
C 32 = (1) M 32 = (–1)(–2) = 2
33
C 33 = (1) M 33 = (1)(–1) = –1
1 0 1
Matriks kofaktornya : C = 6 2 0
3 2 1
Matriks 9 Matriks 10
Matriks 27
MATHCLUB
MATRIKS MATRIKS
Matriks 1 Matriks 1
Matriks 28
MATHCLUB
Matriks 2 Matriks 3
Matriks 29
MATHCLUB
Matriks 4 Matriks 5
Matriks 30
MATHCLUB
1 2 1 1 2 1 1 2
Dy = 1 1 2 = 1 1 2 1 1
1 3 1 1 3 1 1 3
Dy = (1)(–1)(–1) + (2)(–2)(1) + (1)(1)(3) – (1)(–1)(1) – (1)(–2)(3) – (2)(1)(–1)
Dy = 1 – 4 + 3 + 1 + 6 + 2
Dy = 9
1 2 2 1 2 2 1 2
Dz = 1 1 1 = 1 1 1 1 1
1 1 3 1 1 3 1 1
Matriks 6
Matriks 31
MATHCLUB
1 2 3 1 2 3 1 2 b1 c1 a1 c1
M31 = = b1c2 – c1b2 M32 = = a1c2 – c1a2
Dz = 0 1 1 = 0 1 1 0 1 b c a2 c2
2 2
2 0 1 2 0 1 2 0
a1 b1
Dz = (1)(1)(1) + ((–2)(1)(2)
2)(1)(2) + ((–3)(0)(0)
3)(0)(0) – ((–3)(1)(2)
3)(1)(2) – (1)(1)(0) – ((–2)(0)(1)
2)(0)(1) M33 = = a1b2 – b1a2
Dz = (1) + (–4) + (0) – (–6) – (0) – (0) a2 b2
Dz = 1 – 4 + 0 + 6 – 0 – 0
2. Menentukan kofaktor matriks A
Dz = 3
Kofaktor matriks A baris ke-p kolam ke-q dilambangkan Cpq ditentukan dengan
D 3 rumus :
Jadi x = x = = 1
D 3
C pq = (1) pq Mpq
Dy 6
y= = = 2
D 3 Sehingga diperoleh matriks kofaktor C sebagai berikut :
D C11 C12 C13
z = z = 3 = –1 1
D 3 C = C 22 C 22 C 23
C31 C 32 C 33
Untuk menyelesaikan sistem persamaan linier tiga variabel dengan invers matriks
3. Menentukan determinan matriks A
dilakukan dengan tahapan berikut ini :
Determinan matriks A ditulis ditentukan dengan menggunakan kofaktor C pq
a1x + b1y + c1z = d1
Jika a2x + b2y + c2z = d2 diperoleh persamaan matriks dengan rumus : det(A) = a1 C11 – b1 C12 + c1 C13
a3x + b3y + c3z = d3 det(A) = a2 C 21 – b2 C 22 + c2 C 23
a1 b1 c1 x d1 det(A) = a3 C31 – b3 C32 + c3 C 33
a 2 b2 c 2 . y = d 2
a3 b3 c 3 z d3 4. Menentukan matriks adjoint A, yakni transpose dari kofaktor matriks A, atau
dirumuskan :
A . B = C
Adj A = C t
B = A 1 . C
5. Menentukan invers matriks A dengan rumus :
Karena A adalah matriks koefisien berordo (3 x 3) maka A 1 adalah invers perkalian
1
matriks berordo (3 x 3). Berikut ini tatacara menentukan invers matriks ordo (3 x 3) A1 = adjA
det(A)
a 1 b1 c1
Untuk lebih jelasnya
jelasnya, ikutilah contoh soal berikut ini:
Misalkan A = a 2 b2 c 2 maka langkah-langkah menentukan invers matriks
04. Tentukanlah himpunan penyelesaian sistem persamaan linier
a3 b3 c 3
x + y – 2z = 2
adalah sebagai berikut : x – 3y + z = –3 dengan menggunakan metoda inver matriks
1. Menentukan minor matriks A untuk baris p dan kolom q (Mpq) x– y+ z = 1
b2 c2 a2 c2 Jawab
M11 = = b2c3 – c2b3 M12 = = a2c3 – c2a3
b3 c3 a3 c3 Matriks koefisien untuk sistem persamaan linier diataas adalah :
a2 b2 b1 c1 1 1 2
M13 = = a2b3 – b2a3 M21 = = b1c3 – c1b3
a3 b3 b3 c3 A = 1 3 1 sehingga
a1 c1 a1 b1 1 1 1
M22 = = a1c3 – c1a3 M23 = = a1b3 – b1a3
a3 c3 a3 b3
Matriks 8 Matriks 9
Matriks 32
MATHCLUB
1 3 det(A) = a11 C11 + a12 C12 + a13 C13 = (–2)(1) + (0)(1) + (2)(–2) = –6
M13 = = (1)(–1) – (–3)(1) = –1 + 3 = 2
1 1
Berikutnya menentukan Adjoint matriks dari matriks kofaktor
1 2 2 0 2 2 1 5
M 21 = = (1)(1) – (–2)(–1) = 1 – 2 = –1
1 1 Jika kofaktor C = 1 3 2 maka adjoinnya adj(A) = 0
3 3
1 2 5 3 4 2 2 4
M 22 = = (1)(1) – (–2)(1) = 1 + 2 = 3
1 1 Akhirnya dimasukkan kedalam rumus invers matriks:
1 1 2 1 5
M 23 = = (1)(–1) – (1)(1) = –1 – 1 = –2 1
0 3 3
1
1 1 A1 = adj(A) diperoleh A1 =
det(A) 6
2 2 4
1 2
M 31 = = (1)(1) – (–2)(–3) = 1 – 6 = –5 Setelah mendapatkan invers matriks, maka system persamaan linier diatas
3 1
dielesaikan dengan persamaan matriks sebagai berikut :
1 2
M 32 = = (1)(1) – ((–2)(1)
2)(1) = 1 + 2 = 3 1 1 2 x 2
1 1 1 3 1 . y = 3
1 1 1 1 1 z 1
M 33 = = (1)(–3) – (1)(1) = –3 – 1 = –4
1 3 x 2 1 5 2
1 0 3 3 . 3
Kemudian menentukan kofaktor matriks y = 6
z 2 2 4 1
C11 = (1)11 M11 = (1)(–2) = –2
x 12
y = 1 12
C12 = (1)12 M12 = (–1)(0) = 0
6
z 6
C13 = (1)13 M13 = (1)(2) = 2
x 2
C 21 = (1)
21
M 21 = (–1)(–1) = 1 y = 2
22 z 1
C 22 = (1) M 22 = (1)(3) = 3
Jadi diperoleh nilai x = 2, y = 2 dan z = –1
23
C 23 = (1) M 23 = (–1)(–2) = 2
31 05. Tentukanlah himpunan penyelesaian sistem persamaan linier
C 31 = (1) M 31 = (1)(–5) = –5
2x + 2y + 3z = 4
C 32 = (1)
32
M 32 = (–1)(3) = –3 –x + y + 3z = 1 dengan menggunakan metoda inver matriks
–2x + y + 2z = –3
33
C 33 = (1) M 33 = (1)(4) = 4
Jawab
Matriks 10 Matriks 11
Matriks 33
MATHCLUB
Matriks koefisien untuk sistem persamaan linier diataas adalah : C 31 = (1) 31 M 31 = (1)(3) = 3
2 2 3
A = 1 1 3 sehingga C 32 = (1) 32 M 32 = (–1)(9) = –9
2 1 2 C 33 = ((1)
1) 33
M 33 = (1)(4) = 4
Pertama akan ditentukan minor matriks, yaitu
1 4 1
C = 1 10 6
1 3
M11 = = (1)(2) – (1)(3) = 2 – 3 = –1 Matriks kofaktornya :
1 2
3 9 4
1 3
M12 = = (–1)(2) – (3)(–2) = –2 + 6 = 4 Setelah itu menentukan Determinan matriks menggunakan ekspansi baris
2 2
pertama
1 1
M13 = = (–1)(1) – (1)(–2) = –1 + 2 = 1 det(A) = a11 C11 + a12 C12 + a13 C13 = (2)(–1) + (2)(–4) + (3)(1) = –7
2 1
2 3
M 21 = = (2)(2) – (3)(1) = 4 – 3 = 1 Berikutnya menentukan Adjoint matriks dari matriks kofaktor
1 2
1 4 1 1 1 3
M 22 =
2 3
= (2)(2) – (3)(–2) = 4 + 6 = 10 Jika kofaktor C = 1 10 6 maka adjoinnya adj(A) = 4 10 9
2 2 3 9 4 1 6 4
2 2 Akhirnya dimasukkan kedalam rumus invers matriks:
M 23 = = (2)(1) – (2)(–2) = 2 + 4 = 6
2 1
1 1 3
1 1 4 10 9
2 3 A1 = adj(A) diperoleh A1 =
M 31 = = (2)(3) – (3)(1) = 6 – 3 = 3 det(A) 7
1 3 1 6 4
Matriks 12 Matriks 13
Matriks 34
MATHCLUB
06. Tentukanlah himpunan penyelesaian sistem persamaan linier C 21 = (1) 21 M 21 = (–1)(–5) = 5
2x – 2y – z = 3
3x + y + 2z = 7 dengan menggunakan metoda inver matriks C 22 = (1) 22 M 22 = (1)(10) = 10
2x + 3y + 4z = 8
23
C 23 = ((1)
1) M 23 = ((–1)(10)
1)(10) = –10
10
Jawab
Matriks koefisien untuk sistem persamaan linier diataas adalah : C 31 = (1)
31
M 31 = (1)(–3) = –3
2 2 1
32
A = 3 1 2 sehingga C 32 = (1) M 32 = (–1)(7) = –7
2 3 4 C 33 = (1)
33
M 33 = (1)(8) = 8
Pertama akan ditentukan minor matriks, yaitu
2 8 7
M11 =
1 2
= (1)(4) – (2)(3) = 4 – 6 = –2 Matriks kofaktornya : C = 5 10 10
3 4 33 7 8
3 2
M12 = = (3)(4) – (2)(2) = 12 – 4 = 8 Setelah itu menentukan Determinan matriks menggunakan ekspansi baris
2 4
pertama
3 1
M13 = = (3)(3) – (1)(2) = 9 – 2 = 7 det(A) = a11 C11 + a12 C12 + a13 C13 = (–2)(2) + (–8)(–2) + (7)(–1) = 5
2 3
Berikutnya menentukan Adjoint matriks dari matriks kofaktor
2 1
M 21 = = (–2)(4) – (–1)(3) = –8 + 3 = –5 2 8 7 2 5 3
3 4
Jika kofaktor C = 5 10 10 maka adjoinnya adj(A) = 8 10 7
2 1 3 7 8 7 10 8
M 22 = = (2)(4) – (–1)(2) = 8 + 2 = 10
2 4
Akhirnya dimasukkan kedalam rumus invers matriks:
2 2 3
M 23 = = (2)(3) – (–2)(2) = 6 + 4 = 10 2 5
2 3 1 1 8 10 7
A1 = adj(A) diperoleh A1 =
det(A) 5
2 1 7 10 8
M 31 = = (–2)(2) – (–1)(1) = –4 + 1 = –3
1 2 Setelah mendapatkan invers matriks, maka system persamaan linier diatas
2 1 dielesaikan dengan persamaan matriks sebagai berikut :
M 32 = = (2)(2) – (–1)(3) = 4 + 3 = 7 2 2
3 2 1 x 3
3 1
2 . y = 7
2 2
M 33 = = (2)(1) – (–2)(3) = 2 + 6 = 8 2 3 4 z 8
3 1
x 2 5 3 3
Kemudian menentukan kofaktor matriks y = 1 8 10 7 . 7
5
C11 = (1)11 M11 = (1)(–2) = –2 z 7 10 8 8
C12 = (1)12
1 2
M12 = (–1)(8) = –8 x 5
y = 1 10
13
5
C13 = (1) M13 = (1)(7) = 7 z 15
Matriks 14 Matriks 15
Matriks 35
MATHCLUB
x 1
y =
2
MATRIKS
z 3
J di di
Jadi diperoleh
l h nilai
il i x = 1,
1 y = –2
2 d
dan z = 3
SOAL LATIHAN 07
G. Menyelesaikan Sistem Persamaan Linier dengan Matriks
1. Jika himpunan penyelesaian sistem persamaan linier y = x + 3 dan 2x + 3y = 4 adalah
{x1 , y1} maka nilai dari x1 . y1 = …
A. –4 B. –3 C. –2
D. 2 E. 3
Matriks 16 Matriks 1
Matriks 36
MATHCLUB
07. Jika penyelesaian sistem persamaan linier : 13. Jika himpunan penyelesaian dari sistem :
3x + y – 2z = 6 2x + y = 2
2x + 4y – 3z = 4 adalah {x1 , y1 , z1 }, maka nilai x1 + y1 + z1 = … x – 3z = –7 adalah { x1 , y1 , z1 } maka nilai x1 . y1 . z1 = ….
x – 2y + z = 3 2y + 3z = 5
A 3
A. B 4
B. C 5
C. A 24
A. B 12
B. C –6
C. 6
D. 6 E. 7 D. –12 E. –24
Matriks 2 Matriks 3
Matriks 37