BABAD DERMAYU
Bengen baka miturut silsilah sing dadi pancere utawa cikal bakale
babad Dermayu yaiku Pangeran Loano sing Purworejo Bagelen sing duwe
putra siji arane Raden Gagak Pernala. Raden Gagak Pernala duwe putra
papat, yaiku Raden Gagak Kumitir, Raden gagak Wirajaya, Raden Gagak
Pringggadipura, lan Raden Gagak Wirantaka.
Raden Gagak Kumitir duwe putra sing dadi bupati ning Bagelen sing
arane Raden Gagak Singalodra, sing duwe putra lima, yaiku Raden Ayu
Wangsanegara, Raden Ayu Wangsayuda, Raden Wiralodra, Raden Bagus
Tanujaya lan Raden Bagus Tanujiwa.
Sesedulur lima iku sing paling seneng nggulati kawruh/ilmu lan
seneng tapa brata iku mung Raden Wiralodra. Raden Wiralodra pawongan
utawa pemomong arane Ki Tinggil, iku sing momong lan njaga awit cilik.
Wektu Raden Wiralodra lagi tapa brata ulih wangsit sing ngupai pituduh,
munine mengkenen : “ Nang putuku Wiralodra, lamon sira kepengen urip
mulya sampe pitung turunan, sira kudu babad alas ning laladan parek
muara kali Cimanuk, gage sira mangkata”. Sewise ulih wangsit Raden
Wiralodra kebat ninggalaken panggonane tapa.
Raden Wiralodra ngadep Bapa bari Ibune, sing intine nyritakaken
menawa ulih wangsit kaya sing dicritakaken ning duwur, krungu critane
Raden Wiralodra Bapa lan Ibune uga sedulur-sedulure pad beli setuju lan
beli ngidini, tapine Raden Wiralodra kenceng tekade kudu mangkat, suwe-
suwe Bapa lan Ibu uga adi-adine pada setuju, sewise pamit bari wong tuwa
Tugas 1
Sedurunge maca teks babad Indramayu, coba siswa njawab pitakonan-
pitakonan ning esor iki. Siswa dijaluk nggulati conto-conto babad sing ana
ning Jawa Barat khususe ning Wilayah 3 yaiku Cerbon utawa Indramayu,
bisa uga crita-crita rakyat sejene.
Latihan 1
a. Apa siswa pernah maca babad utawa crita rakyat sing
Cerbon/Indramayu, baka pernah, babad utawa crita rakyat apa
?kepriben crita ringkase.
b. Coba goletaken ning buku sejen/referensi. Apa sing diarani: Fabel,
Legenda, Babad, Mithe, Sage, Dongeng lucu tulis lan jelasna.
c. Pengalaman apa bae sing bisa siswa critakaken wektu maca
babad/crita rakyat tulisen lan critakaken.
d. Apa siswa pernah didongengi ning wong tuwane siswa dongeng-
dongeng utawa crita rakyat sejene, wektu siswa didongengi lagi
kelas pira, apa aran dongenge, lan kepriben dongenge lan sapa bae
tokoh-tokohe.
e. Apa siswa seneng maca dongeng utawa crita rakyat, baka siswa bli
seneng utawa seneng tulisan alasane, lan baka siswa seneng apa
siswa seneng ngoleksi buku-buku crita rakyat, buku apa bae sing
diduweni siswa.
Seuwise siswa nyimak lan ngrungokaken siswa sejen maca teks babad
Indramayu, wangsulana pitakon-pitakon ning esor iki nganggo basa
bebasan/krama, dicoba dingin carane supaya siswa bisa njawab. Gawe
kelompok diskusi, terus dibahas bareng-bareng, asile diskusi diketik
komputer terus dikumpulaken mning guru basa Cerbon – Dermayu.
Jawab :
Ning tugas 2 para siswa dijaluk nyusun kelompok diskusi bari siswa sejene,
kanggo ndiskusikaken teks crita rakyat sing judule “Kirik sing Setya” saben
kelompok diskusi kira-kira 3 – 5 siswa. Sekiyen simaken wacana teks crita
rakyat ning esor iki
Pak Kuwu Dirja kepanjing sudagar sugih ning desa Cantigi. Sejene
sugih empang uga duwe prau gedhe sing ABKne lumayan akeh, saben
seprau ana sing rolas sampe limalas ABK, saben telung puluh dina mesthyi
nggawa duit sing akeh, padahal praune juragan Dirja ana papat, dadi ya
lumayan ulih duite mbanyu mili bae.
Pak Kuwu Dirja ning saben dinane kepanjing wong kang supel lan
sreseh, lan kewentar wong kang seneng nenulung bari wong-wong
kesekeng utawa mlarat, mulane Pak Kuwu Dirja disenengi lan dihormati ning
masyarakat desa Cantigi. Bli pak Kuwu Dirja bae sing bagus atine, sampe
ning ibu Dirja bari anake kabeh dilatih unggah-ungguh ning pak Kuwu Dirja,
mulane budi pekertine bagus-bagus. Ning endi bae bli ngetokaken
kesugihane, tapi sing dikatonaken rasa pesedulurane, mulane wong-wong
pada hormat lan ngajeni ning keluargane Pak Kuwu Dirja.
Pak Kuwu Dirja ngingu kirik arane si Soplah. Soplah diingu awit cilik,
lan kepanjing ras kampong, sebab dididik awit cilik mulane Soplah kepanjing
kirik sing nurut bli galak, Soplah sering diajak meng empang, meng muara
mriksa kapale, kadang-kadang diajak mlaku-mlaku esuk, arane bae kirik
1. Coba tulisaken nilai-nilai luhur sing ana ning wacana crita “Kirik sing
Setya”, lan tulisen nilai-nilai sing kurang baguse.
2. Apa siswa pernah maca utawa nggrungu crita rakyat sing isine bisa dadi
conto? crita apa? Sing daerah endi, nilai-nilai luhure kaya apa?
3. Baka ndeleng kaanane Pak Kuwu Dirja iku wong sing kepriben? lan ning
masyarakat desa Cantigi kepriben jelasna.
4. Apa sing mbedakaken dalan kota bari dalan desa utawa kampong,
kenangapa?
5. Kenangapa kadang-kadang usulan-usulan sing masyarakat miskin,
bodo, masyarakat kampong sering bli dianggep, kaya critane si Soplah
ngingetaken Pak Kuwu, sing mengkone ddi getun selawase, jelasna.
SESELAN
1. Seselan um/m
Tembung-tembung sing olih seselan um/m duwe arti lagi wayahe, duwe
anggep kaya, utawa lagi enak-enake.
Conto:
Karuk = k + um + eruk = kumeruk artine lagi enak-enake
dikeruk.
Conto Ukarane :
1) Dugane lagi enak-enake dikeruk mulane diarani kumeruk.
2) Kita njaluk ayame sing kumanggang.
3) Swarane grojogan gumrojog santer pisan.
4) Dadi owong iku aja sok gumagah baka ngrasa bli gagah.
5) Barang bapane dadi pejabat anake pada gumede (Sombong)
6) Baka bli bisa aja sok kuminter.
7) Swarane wong tiba gumeblug pisan pecah beli ya.
8) Sing ati-ati aja sok gumampang bli bagus.
2. Seselan in
Pemasangane in diseselaken ning gurine aksara ngarepe tembung sing
diseseli.
Conto :
Luwih = l + in + uwih = linuwih artine wong pinter
= ana utusan
Kegiatan 1
Ning kegiatan 1 siswa diajak mahamilan weruh wujude aksara carakan sing
masih ngelegena artine aksara iku baka dirangke dadi tembung utawa ukara
bisa muni tapi beli sempurna, lan siswa mulai dikenalaken wujud
sandangan, gunane sandangan, lan ngrangke tembung-tembung sing
gampang sampe sing angel.
Aksara carakan sing pokok jumlahe ana 20, kabeh wujud nglegena
utawa wuda artine aksara iku baka ditulis dadi tembung utawa ukara
bisa muni tapine bli sempurna, sebab during ulih imbuhan sandangan,
pasangan lan tanda sejene.
Carane nulis aksara carakan Cerbon
Ha = Na = Ca = Ra = Ka =
Da = Ta = Sa = Wa = La =
Pa = Dha = Ja = Ya = Nya =
Ma = Ga = Ba = Tha = Nga =
Aksara carakan Cerbon sing pokok jumlahe ana 20, kabeh masih
nglegena utawa wuda, artine aksara mau baka ditulis dadi tembung bisa
muni tapi bli sempurna, sebab durung ulih imbuhan sandangan bari
pasangan.
bli kena
Utawa
2. ca ra 7. ja ya
3. ka da 8. ja wa ta
4. ta wa 9. na ga ra
5. ka la 10. pa la wa
SANDANGAN SWARA
Lima =
Hi = Ni = Ci = Ri = Ki =
Di = Ti = Si = Wi = Li =
Pi = Dhi = Ji = Yi = Nyi =
Mi = Gi = Bi = Thi = Ngi =
Palu=
Hu = Nu = Cu = Ru = Ku =
Du = Tu = Su = Wu = Lu =
Pu = Dhu = Ju = Yu = Nyu =
Mu = Gu = Bu = Thu = Ngu =
Ka
Ha Na Ca Ra
Da Ta Sa Wa La
Nya
Pa Dha Ja Ya
Ma = Ga Ba Tha Nga
- = Ba wa - = Ga dha - = Ma nga
1. = 6. =
2. = 7. =
3. = 8. =
4. = 9. =
5. = 10. =
1. Ta ri = 6. Wa tu =
2. Ka ci = 7. Su ngu =
3. Ga ji = 8. Lu nyu =
4. Wa ni ta = 9. Wi gu na =
5. Ma ta ha ri = 10. Gu ri ta =
Sepédé =
Hé = Né = Cé = Ré = Ké =
Pé = Dhé = Jé = Yé = Nyé =
Mé = Gé = Bé = Thé = Ngé =
suwe
Kene sida
sandangan sejen
Bola =
Ho = No = Co = Ro = Ko =
Do = To = So = Wo = Lo =
Po = Dho = Jo = Yo = Nyo =
Mo = Go = Bo = Tho = Ngo =
1. Yono = 6.Duwe =
Kimono
pelo
mono
bodo
2. 7.
3. 8.
4. 9.
5. 10.
Jawab :
Tugas 2
Ning kegiatan tugas 2 siswa mahami lan bisa nulis sandangan pepet
lan perubahane, lan bisa maca teks sederhana nerapaken sandangan swara
wulu suku taling taling tarung ……… lan sandangan
Kebo = -
-
He = Ne = Ce = Re = Ke =
De = Te = Se = We = Le =
Pe = Dhe = Je = Ye = Nye =
Me = Ge = Be = The = Nge =
sing ulih sndangan swara pepet bli kena ditulis tapi kudu
ditulis
1. Semi 9. Regané
2. Peda 10. Dileléda
3. Jero 11. Dina setu legi
4. Gedhé 12. Lebé lagi lunga
5. Lega 13. Iku banyu leri
6. Seméru 14. Dina rebo legi
7. Keliru 15. Iku para remaja
8. sekati
sewise nyimak wujud sandangan pepet, para siswa bisa nulis lan
ngetrapaken sandangan pepet ning aksara, nyalin aksara latin ning aksara
carakan, lan bisa maca wacana sederhana sing ulih sandangan swara.
Latihan 3
Salinen pemasangane sandangan swara pepet ning aksara carakan kaya
conto ning dhuwur.
he ne ce re ke
de te se we le
pe dhe je ye nye
me ge be the nge
Latihan 4
Wacanen wacana carakan Cerbon iki sing seru. Terus salinen nganggo
tulisan latin.
...........................................................
........................................................................................
........................................................................................
........................................................................................
........................................................................................
........................................................................................
........................................................................................
........................................................................................
........................................................................................
........................................................................................
................................................................................................................
................................................................
........................................................................................
........................................................................................
........................................................................................
........................................................................................
........................................................................................
........................................................................................
........................................................................................
........................................................................................
........................................................................................
........................................................................................
........................................................................................
Kegiatan 2
Ning kegiatan 2 siswa mahami lan weruh uga bisa nerapaken sandangan
panyigeg wanda ning ukara, lan siswa bisa nulis lan maca tembung-tembung
sederhana sing ulih sandangan panyigeg wanda.
sejen
Latihan 1
1 6 11
2 7 12
4 9 14
5 10 15
sejen
1 6
2 7
3 8
4 9
5 10
sejen
Ga jah =
Latihan 3
2. 7.
3. 8.
4. 9.
5. 10.
Guritan istilah jaman bengen, baka dicerbonaken dadi nulis puisi, gawe
guritan beli asal nulis, tapi ana paugeran sing kudu diweruhi. Dadi gawe
guritan pada bae gawe puisi supaya siswa mahami lan weruh kepriben
carane gawe guritan delengen pituduh ning esor iki.
Nulis Guritan
Nulis guritan kanggo para siswa sing akeh-akeh mung asal bisa, supaya
para siswa bisa, sekiyen ayuh bareng-bareng genau nulis guritan, tapi
sedurunge kudu weruh aturan-aturan sing kudu dingerteni ning para siswa.
1. Nentukaken Tema
Akeh tema sing bisa diangkat lan ditulis ning wujud geguritan upamane :
endahe alam, kasih sayang, protes, pangalembana, utawa crita-crita
sing ana ning lingkungane siswa dewek, bisa digawe tema lan tulisan
sing bagus.
2. Suasana Puisi
Baka geguritan digawe puisi kudu bisa nggambaraken perasaane,
pikirane, lan pepengenane, ning apa sing dideleng, dirungu, utawa
dirasakaken ning panca indra. Ngungkapapken penulisan puisi ning siji-
sijine beli pada, puisi nyeritakaken bab katresnan umume nggunakaken
basa-basa sing endah, lembut, ngayut-anyut, tapine baka puisi sing
nggukapapken rasa beli seneng utawa protes, diungkapapken bari basa
sinis, kaku , keras lan seteruse.
3. Nggunakaken tembung-tembung sing dianggap pas
Ning penulisan puisi biasane nggunakaken tembung-tembung sastra,
upamane basa jaman bengen nggunakaken basa-basa kaya
wangsalan, parikan, sandi asma lan sejen-sejene, conto : ning geguritan
sing nyritakaken perang Bratayudha.
“ Yen sinawang sing araga busanane para prajurit kadya pan jrahiing
puspita “ artine baka disawang sing duwur gunung pakeane para prajurit
kaya kembang sing disebar jadi wernane maneka warna endah pisan.
Padahal lagi nyritakaken perang sing medeni, tapi sebab ditulis
nggango sastra dadi baguse.
4. Milih tembung-tembung sing pas (diksi)
Pilihan tembung-tembung sing pas, bisa gawe guritan utawa puisi
tambah endah, lan bagus, sebab kaendahane makna kudu bisa gawe
seneng, trenyuh, sewot, kesinggung kanggo sing macane. conto saking
Sifat pemuda-pemudi
Geguritan jaman sekiyen wis beli nganggo paugeran sing kaya kasebut
ning duwur. Guritan kang kegubah juru gurit jaman sekiyen, nyonto
cara-cara wong manca sing maneka werna wujude, delengen conto
ning ngesor iki.
Laku
Ning kene gunung
Ning kana gunung
Ning tempat sejen kebek deksiya
Penyakit, lelara, memala
Tambah ngambra-ambra
Sing mesem uga gawe cintraka
Sing gumuyu iya nambah sengsara
Terus sapa sing bisa tak wadahi
Terus apa sing kudu tek lakoni
Sekiyen mlakune tambah kaku
sasap sing sisip kaya dibeset lan dibetot
Apa kita kudu gawe laku sing sandi
Supaya uwong-uwong iku ora ngweruhi
Tikus
Tikus-tikus parek lemari bolong
Baka sepi uwong pada pesta
Padahal bli ngrasa gawe lan nduweni
Tapi sebrayat diundangi
Gagiyan, ceoet mungpung laka uwong
Ayam goreng, pindang, pepesan, endas manyung
Sikat ......... aja mikir maning
Jare pejabat sih iku korupsi
Lemari bolong tambah amba
Sing nyolong tambah rame
Ndodoke ning kursi sing bisa muter-muter
Tikuse nggango dasi
Tikuse ramah ning duwur
Aling-aling taplak meja werna jembon
Nganggo kaca mata, tapi matane pendiranagan
Tapi delengen mengisor
Tangan-tangan manjing selokaning meja
Sapa sing cepet iku sing wareg
Padahal iku kudu duite
Gampang
Disiplin dingin
Kanggo sing ana ning duwur
Sukiki dikerek bendera entepan duwit
Aman.....aman.....sebab ning duwur mesem seneng
kelalen......tambah kelalen
Sebab kekeceh duit
Bli eling ning anak putu
Sedelat maning Gusti Allah paring bebendu
Olih hadiah manjing hotel prodeo
Tembang Pangkur
Tembang Asmarandana
Gambuh
Wonten pocapanipun
Adiguna adigung adigung
Pan adagang kidang adi
Guna pan esti
Adguna ula iku
Telu pisan mati sampyuh
Si kadang ambengipun
Ngendelaken kebat lumpatipun
Pan sigajah ngendelaken geng nginggil
Si ula ngedelaken iku mandine wisa yen nyakot
Sewise siswa nyimak guritan, tugas siswa gawe puisi minangka tugas
individu, dikerjakaken ning kertas selembar, ditulis sing rapih lan wacakaken
ning arep kelas. Puisi sing wis di waca dikumpulaken ning Guru bahasa
daerah.
Made Casta
Gegething Langit