Departemen Matematika
FMIPA IPB
Bogor, 2015
2 Fungsi Invers
7 Telaah Konsep
Fungsi logaritma:
Penentuan besaran skala gempa bumi (dalam skala Richter).
Penentuan kekerasan suara (dalam desibel, dB).
Fungsi eksponensial:
Pertumbuhan populasi bakteri, populasi penduduk yang bergantung
pada daya dukung lingkungan.
Perhitungan banyaknya tabungan dengan bunga majemuk kontinu.
Penentuan kandungan bahan radioaktif.
Penentuan kapasisitas penyimpanan muatan listrik pada kapasitor blitz
kamera.
Fungsi trigonometri invers:
Posisi tempat duduk terbaik ketika menonton …lm di bioskop.
Masalah-masalah nyata yang terkait pengukuran sudut.
De…nisi
Fungsi f dikatakan fungsi satu ke satu (1-1) pada daerah fungsi Df jika
x1 6= x2 ) f (x1 ) 6= f (x2 )
atau
f (x1 ) = f (x2 ) ) x1 = x2
8x1 , x2 2 Df .
Uji garis datar akan memotong fungsi 1-1 tepat pada satu titik.
Jika f naik ataukah turun pada selang I, maka f fungsi 1-1 pada I.
f (x ) = x3
f (x ) = x
Fungsi 1-1
f (x ) = x 2
f (x ) = sin x
0
f Bukan Fungsi 1-1
x 0 1 2 3 4
4
f (x) 1 0 1 4 9
5 f (t) adalah tinggi badan seseorang pada saat berumur t tahun.
Fungsi Invers
De…nisi
Misalkan f fungsi 1-1 dengan daerah asal Df dan daerah hasil (wilayah)
Wf . Fungsi invers f adalah f 1 yang bersifat
y = f (x) , x = f 1 (1)
(y)
dengan Df 1 = Wf , Wf 1 = Df .
D f = W f −1 W f = D f −1
f
x• •y
f - -1
y = f (x)⇔x = f −1 (y)
(Departemen Matematika FMIPA IPB) Kalkulus Bogor, 2015 8 / 51
Fungsi Invers
y
(b, a)
•
y=x
y = f -1(x) •
(a, b)
x
y = f(x)
f ( x) = 2 x − 2 f ( x) = x 2 , x ≥ 0
1
f −1 ( x) = x +1
2
f −1 ( x) = x , x ≥ 0
Contoh
Tentukan fungsi invers bagi fungsi 1-1 berikut.
1
1 y = f (x) = 2x 2)x=f (y) = y/2 + 1 ) f 1 (x) = x/2 + 1.
p p
2 y = f (x) = x2 , x 0 ) x = f 1 (y) = y ) f 1 (x) = x.
x
3 y = f (x) = SOLUSI
x+1
(Departemen Matematika FMIPA IPB) Kalkulus Bogor, 2015 11 / 51
Fungsi Invers
y = f (x) , f 1
(y) = x
1
y = f (x) , f (y) = x
Karenanya berlaku sifat pembatalan:
1
f (f (x)) = x, x 2 Df
(2)
1
f f (x) = x, x 2 Wf
Contoh
y = f (x) = 2x , f 1 1 1
1 (x) = x/2 ) f (f (x)) = f f (x) = x.
2 y = f (x) = x2 , x 0,f 1
(x) = x1/2 )f 1
(f (x)) =
f f 1 (x) = x.
Misalkan y = f (x) , x = f 1
(y) . O
dy/dx = f 0 (x) , dx/dy = f 1 0 0
(y) = f 1 (f (x))
Dengan penurunan implisit terhadap y pada f (x) = y:
dx
f 0 (x) =1
dy
dx 1 1
= 0 = , atau
dy f (x) dy/dx
0 1 1
f 1 (y) = 0 = 0
f (x) f (f 1 (y))
dx 1
=
dy dy/dx
(3)
1 0 1 1
f (y) = 0
= 0
f (x) f (f 1 (y))
0 1 1
1
f (y) = = 0
f0 (x) f (f 1 (y))
y y
(b, a) l2
l2 •
y=x y=x
• (d, c)
l1
(b, a) • l1 •(a, b)
•(c, d) y = f -1(x)
x x
• (a, b)
y = f(x)
c−a 1
m2 = =
d − b m1 dx 1
( f )' (b ) = f '1(a )
−1
=
dy dy
dx
(Departemen Matematika FMIPA IPB) Kalkulus Bogor, 2015 14 / 51
Fungsi Invers
f ( x) = x3 − 2
f ( x) = x 2 , x ≥ 0
m1 = f '(2) = 3(2) 2 = 12
m1 = f '(2) = 2(2) = 4
m2 = ( f −1 ) (6) =
' 1 1
=
m2 = ( f −1 ) (4) =
' 1 1
= m1 12
m1 4
p 1 0
3 Jika f (x) = x + x, tentukan f (6) .
De…nisi
Fungsi logaritma natural
Z x
1
ln x = dt , x > 0 (4)
1 t
Rx 1
f (x) = ln (x) = 1 t
dt, x>0) Gra…k ln x
1 f 0 (x) = 1/x (berdasarkan TDK
1) ) f fungsi naik pada f (x ) = ln x
Df = (0, ∞).
2 f 00 (x) = 1/x2 < 0 ) f
cekung ke bawah pada
Df = (0, ∞).
Z x 0 1
1
3 ln(x) = dt =
8 1 t
>
> <0 , 0<x<1
>
<
0 , x=1
>
>
>
: >0 , x>1
Teorema
Jika x, y bilangan positif, dan r bilangan rasional, maka
1. ln 1 = 0
2. ln (x y) = ln x + ln y
x (5)
3. ln = ln x ln y
y
4. ln xr = r ln x
1
Dx ln x =
x
(6)
1
Dx ln u = Dx u
u
Contoh
Tentukan turunan fungsi berikut
1 f (x) = ln x2 + 1
2 f (x) = ln 2
3 f (x) = sin (ln x)
Contoh
Tentukan turunan fungsi f dengan f (x) = ln jxj .
Solusi
8
< ln x , x>0
f (x) = ln jxj = (perhatikan x 6= 0)
: ln ( x) , x < 0
8
>
< 1/x , x>0 1
0
f (x) = Dx ln jxj = =
> 1 x
: ( 1) = 1/x , x < 0
x
)
1
Dx ln jxj = , x 6= 0 (7)
x
Soal
p
Tentukan turunan fungsi f dengan f (x) = sin ln x2 + 1 .
SOLUSI
1
Dx ln jxj = , x 6= 0
x
R 1 (8)
dx = ln jxj + C, x 6= 0
x
Soal
Tentukan integral berikut
R 4x3 + 6x
1 dx,
x4 + 3x2
R dx
2 ,
x ln x
R 1 x3
3
0 4
dx,
R 1+x
4 tan x dx.
Teknik:
Untuk menurunkan y = f (x) dengan teknik penurunan logaritmik,
1 Logaritmakan kedua sisi ) ln y = ln f (x). O
y0
2 Turunkan masing-masing sisi terhadap x ) = Dx [ln f (x)] .
y
3 y0 = y Dx [ln f (x)] = f (x) Dx [ln f (x)] .
Contoh
Gunakan teknik penurunan logaritmik untuk menentukan y0 dari
fungsi-fungsi berikut.
1 y = xx , x > 0 y0 6= x xx 1 !! SOLUSI
2 +1
2 y = (sin x)x
p
x2 + 3 2x + 1
3 y= , x>5
x 5
Soal
Gunakan teknik penurunan logaritmik untuk menentukan y0 dari
fungsi-fungsi berikut.
1 y = xn , n : bilangan real (dengan de…nisi turunan dan turunan
implisit, baru diturunkan untuk n bilangan rasional)
2 xy = yx , x, y > 0, y 6= e
y = ex , x = ln y
y = ln −1 x = e x
y=x
e
1 y = ln x
1 e
eln x = x, x > 0
(10)
ln ex = x, x 2 R
Teorema
Jika x, y adalah bilangan real, maka
1. ex+y = ex ey
ex
2. ex y = (11)
ey
y
3. x
( e ) = ex y
SOLUSI
Dx ex = ex
(12)
Dx eu = eu Dx u
R
ex dx = ex + C (13)
Contoh
Hitung
d 2 +1
1 dx e3x
d
2 dx e2x+1 ln x
d x
3 dx (xx ) dengan membuat xx = eln x = ex ln x dan tunjukkan hasilnya
sama dengan menggunakan penurunan logaritmik
R 2
4 xe x +1 dx
R ln 3 2x
5
0
e dx
f (x) = ax
1
f (x) = loga x
Kaitan:
y = ax , x = loga y
x
Berdasarkan kesamaan ax = eln a = ex ln a , diperoleh
d x
a = ax ln a
dx
d u du (14)
a = au ln a
dx dx
Z
ax
ax dx = +C (15)
ln a
y = loga x , x = ay
ln x
x = ay , ln x = y ln a , y =
ln a
ln x
y = loga x , (16)
ln a
ln x dy 1
y = loga x = ) =
ln a dx x ln a
1
Dx loga x =
x ln a
1 (17)
Dx loga u = Dx u
u ln a
De…nisi
1
1 y = sin x , x = sin y, y 2 [ π/2, π/2]
2 y = cos 1x , x = cos y, y 2 [0, π ]
3 y = tan 1x , x = tan y, y 2 ( π/2, π/2)
(Departemen Matematika FMIPA IPB) Kalkulus Bogor, 2015 44 / 51
Fungsi Trigonometri Invers
Solusi:
y = tan 1x , tan y = x
dy
sec2 y =1
dx
2
dy 1 1 1
= = cos2 y = p =
dx sec2 y 1 + x2 1 + x2
(Departemen Matematika FMIPA IPB) Kalkulus Bogor, 2015 45 / 51
Fungsi Trigonometri Invers
1 1
Dx sin x= p , jxj < 1
1 x2
1x 1
Dx cos = p , jxj < 1
1 x2
1x 1
Dx tan =
1 + x2
1 (18)
Dx cot 1 x =
1 + x2
1
Dx sec 1 x = p , jxj > 1
jxj x2 1
1x 1
Dx csc = p , jxj > 1
jxj x2 1
(lihat soal).
(Departemen Matematika FMIPA IPB) Kalkulus Bogor, 2015 47 / 51
Fungsi Trigonometri Invers
Contoh
Buktikan bahwa
Z
1 1 x
1 p dx = sin + C, a > 0,
a 2 x2 a
Z
1 1 1 x
2
2 2
dx = tan + C, a 6= 0. SOLUSI
a +x a a
Contoh
Hitung integral berikut:
R π/2 sin x
1
0
dx,
1 + cos2 x
R x+4
2 dx.
x2 + 4
Telaah Konsep I
Kuis Benar-Salah
JAWABAN
Telaah Konsep II
Kuis Benar-Salah
d 1
12 dx (ln π ) = .
π
Z
1
13 dx = ln 2 jxj + C.
x
Z e2
1
14 dx = 2.
1 x
Z 10
1 1
15 ln 10 = dx = 1.
1 x
Tentang Slide