Buku Pengayaan Bahasa Jawa Siswa Kelas 1

Bahasa
Jawa
untuk SMA dan SMK
Buku Pengayaan
ISI BUKU
Atur Cecala.............................................iii Kinanthi.................................5
Isi Buku...................................................iv A.Teks Serat Wedhatama......6
SMT 1
Wulangan 1 Serat Wedhatama Pupuh 3
Wasis..............................12
Guyub Rukun.................12
B.Pupuh Kinanthi ing Serat Kawruh Basa......................46
Wedhatama......................12 Pambijen Tengah Semester 1...............47
Wasis...............................14 Wulangan 4 Wacan Eksposisi..............52
Guyub Rukun..................15 A.Mangerteni Wacan
Bausastra Alit......................15 Eksposisi........................52
Gladhen Wulangan..............15 Wasis..............................54
Gladhen Perbaikan..............17 Guyub Rukun.................55
Gladhen Pengayaan.............18 B.Nulis Wacan Eksposisi..55
Kawruh Basa.......................18 Wasis.............................56
Wulangan 2 Geguritan.........................20 Guyub Rukun................57
A.Mangerteni Geguritan......21 Bausastra Alit...............57
Wasis................................25 Gladhen Wulangan........57
Guyub Rukun...................27 Gladhen Perbaikan........60
B.Nulis lan Maca Geguritan..28 Gladhen Pengayaan.......60
Wasis.................................30 Kawruh Basa................60
Guyub Rukun....................31 Wulangan 5 Aksara Jawa....................62
Bausastra Alit....................32 A.Pangertene Aksara
Gladhen Wulangan............32 Jawa.............................63
Gladhen Perbaikan............34 Wasis...........................65
Gladhen Pengayaan...........34 Guyub Rukun..............65
Kawruh Basa.....................35 B.Aksara Swara...............65
Wulangan 3 Wacan Deskriptif.............37 Wasis..........................67
A.Mangerteni Wacan Guyub Rukun..............67
Deskriptif............................38 Bausastra Alit......................67
Wasis..................................40 Gladhen Wulangan..............67
Guyub Rukun.....................41 Gladhen Perbaikan..............69
B.Maca Wacan Deskriptif......41 Gladhen Pengayaan.............70
Wasis..................................42 Kawruh Basa.......................70
Guyub Rukun.....................43 Pambijen Akhir Semester 1.................72
Bausastra Alit.....................43 SMT 2
Gladhen Wulangan.............43 Wulangan 6 Serat Tripama Pupuh
Gladhen Perbaikan.............45 Dhandhanggula................76
Gladhen Pengayaan............46 A.Kawruh Babagan Serat
Tripama..........................77 Guyub Rukun....................110
Wasis..............................81 Bausastra Alit...................110
Guyub Rukun.................82 Gladhen Wulangan...........111
B. Kawruh Babagan Tembang Gladhen Perbaikan...........113
Dhandhanggula...............82 Gladhen Pengayaan...........113
Wasis...............................84 Kawruh Basa....................114
Guyub Rukun..................85 Pambijen Akhir Tahun.......................115
Bausastra Alit......................85 Gladhen Pendadaran..........................119
Gladhen Wulangan..............85 Kapustakan.........................................127
Gladhen Perbaikan..............87
Gladhen Pengayaan.............87
Kawruh Basa.......................88
Wulangan 7 Wacan Eksposisi Budaya
Wewaler..........................89
A.Mangerteni Wacan
Eksposisi.........................90
Wasis................................91
Guyub Rukun...................92
B.Ekposisi Budaya Wewaler.92
Wasis.................................98
Guyub Rukun....................98
Bausastra Alit....................98
Gladhen Wulangan............98
Gladhen Perbaikan..........100
Gladhen Pengayaan.........101
Kawruh Basa...................101
Pambijen Tengah Semester 2.............103
Wulangan 8 Aksara Jawa...................106
A.Kawruh Basa Aksara
Jawa..................................107
B.Gladhen Nulis Pratandha
Aksara Jawa.....................109
Wasis................................110
Wulangan
Serat Wedhatama Pupuh Kinanthi
1
Kompetensi Dasar
2. menjawab pertanyaan tentang isi teks Piwulang
1.1 Menerima, mensyukuri, menghayati, dan menga
Serat Wedhatama pupuh Kinanthi;
malkan anugerah Tuhan berupa bahasa Jawa dalam bentuk
3. memberikan tanggapan atau komentar mengenai
teks Serat Wedhatama pupuh Kinanthi.
isi teks Piwulang Serat Wedhatama pupuh
2.1 Menunjukkan perilaku jujur, disiplin, tanggung jawab,
Kinanthi,
peduli (gotong royong, kerja sama, toleran, damai),
4. memahami isi pokok dan pembelajaran dalam
santun, responsif, dan proaktif dalam menggunakan
teks Piwulang Serat Wedhatama pupuh Kinanthi;
bahasa Jawa melalui teks Serat Wedhatama pupuh
Kinanthi. Materi Inti Pembelajaran
3.1 Menelaah teks Serat Wedhatama pupuh Kinanthi. A. Teks Serat Wedhatama.
4.1 Menanggapi isi Serat Wedhatama pupuh Kinanthi dan B. Pupuh Kinanti ing serat Wedhatama.
menulis, serta menyajikan syair tembang Kinanthi dengan Kata Kunci
bahasa sendiri. Teks Serat Wedhatama Pupuh Kinanthi.
Tujuan Pembelajaran Alokasi Waktu
Setelah mempelajari materi ini, diharapkan siswa mampu: 8 jam pelajaran
1. Mengetahui dan mengartikan kata-kata sulit pada Serat
Wedhatama pupuh Kinanthi, Karakter Bangsa
Jujur, disiplin, tanggung jawab, peduli.
Peta Konsep
Serat Wedhatama Pupuh
Kinanthi
Kaperang dadi 2 pasinaon
Teks Wedhatama Pupuh Kinanthi ing

Serat Wedhatama
Nyinau babagan
Nyinau babagan
1. Cakepan Serat
Wedhatama Pupuh 1. Tembang
Kinanthi Macapat
2. Tembang lan pada 2 Wos kang kamot
ing serat Wedhatama ing Tembang
3. Surasa wigati Kinanthi
piwulang seret (Wedhatama)
Wedhatama
Purwaka
Serat Wedhatama iku salah sawijining asil karya sastra Jawa kang gambar
ngandhut piwulang kabecikan. Piwulang kabecikan ing sajeroning Serat
Wedhatama kawedharake dening Sri Mangkunegara IV awujud tembang
macapat. Tembang macapat iku kalebu asil budaya Jawa kang kawentar
lan dimangerteni dening kabeh masarakat Jawa. Ora nggumunake menawa
kabeh mangerteni malah kepara bisa nembangake tembang macapat.
Tembang-tembang macapat ing Serat Wedhatama iku tetembangan
kang ngandhut piwulang kabecikan. Dadi anggone mangerteni isine iya
ora cukup ditembangake bae nanging kudu dionceki kanggo mangerteni
isine tembang kasebut. Pancen para pujangga tanah Jawa iku mumpuni ing
babagan medhar kawruh kabecikan. Ana kang lumantar dongeng, crita rakyat, tembang
dolanan, crita sandiwara, tembang macapat.
Tembang macapat iku ing ngendi bae iya pada bae paugerane, amarga paugeran macapat
iku pancen wus pinatok lan katemtokake. Guru gatra, guru lagu, lan guru wilangan tembang
Kinanthi, upamane, antarane tembang Kinanthi anggitane pujangga siji lan sijine iya pada
bae, nanging sing beda iku surasane tembang. Kanthi mangkana iku satemene kabeh wong
bisa bae nganggit tembang macapat, anggere ngetutake paugerane kanthi pener wus mesthi
tembang iku uga bener. Ngenani isining tembang iku gumantung kalantipaning panganggit.
Ing kene Serat Wedhatama iku wus mesthi isine tembang, surasane, lan piwulang kang
sumimpen ing jerone duweni aji kang adiluhung, mula saka iku ayo disinau kanthi becik.
Ringkesaning Wulangan
A. Teks Serat Wedhatama
Tembang macapat iku asil kabudayan Jawa kang adiluhung. Tembang macapat isih
akeh sing migunakake, tuladhane ing pamulangan, adicara adicara liyane, lan masarakat
kanggo lelipur. Tembang macapat iku ngandhut piwulang kabecikan, dadi sejene nyenengake
kanggo ditembangake uga bisa menewi piwulang kang migunani tumrap panguripan ing
saben dinane. Salah sijine yaiku tembang macapat Kinanthi saka Serat Wedhatama.
Tembang Kinanthi asale saka "kanthi" kang duweni teges nggandeng utawa nuntun.
Miturut maknane, tembang kinanthi nggambarake mangsa nalika manungsa wis mangun bale
wisma, urip rukun, lan tentrem ayem karo kulawargane. Kinanthi uga ditegesi nuntun utawa
nganthi. Tegese, minangka kuwajibane wong tuwa kudu bisa nuntun / nganthi para putrane
supaya kabeh tumindake ora nalisir saka bebener.
Tembang Kinanthi iku salah sijine tembang kang ana ing Serat Wedhatama. Ing serat
kasebut tembang Kinanthi cacahe ana wolulas pada. Gatekna lan mangertenana kang pratitis!
1. Cakepan Serat Wedhatama Pupuh Kinanthi
Pada 1
Mangka kanthining tumuwuh gambar
Salami mung awas eling
Eling lukitaning alam
Dadi wiryaning dumadi
Supadi nir ing sangsaya
Yeku pangreksaning urip
Tegese: Mangka kanggo sanguning urip, Ing kono yekti karasa
salawase kudu awas lan oling. Yen mlaku Dudu ucape pribadi
kudu ati-ati Eling marang pratandane urip Marma den sembadeng sedya
supaya adoh sangka sangsara, ya ngana Wewesen praptaning uwis
carane nglakoni urip Tegese: Aja nganti sembrana ning ati,
waspada marang pangucapanmu, ing kana
Pada 2
bakal rinasa, dudu pangucapane dhewe.
Marma den tabori kulup
Mula kudu tanggung jawab, nganti apa
Angulah lantiping ati
sing disembadaake sampurna.
Rina wengi den aneda
Pandak.panduking pambudi Pada 6
Bengkas kahadaning driya Simakna semanging kalbu
Supaya dadya utam Den waspada ing pangeksi
Tegese: Mula sregepa anak-anakku, sinau Yeku dalaning kasidan
netepi ati. Rina wengiden upaya, ngrasuk Sinuda saka sathithik
ing sajroning ati. Ngilangake nepsu supaya Pamotahing nafsu hawa
dadi wong kang utama Linantih mamnih titih
Tegese: Ngilangake rasa mamang ing ati,
Pada 3
den waspada marang pandolongmu,
Pangasahe sepi samun
mangkana iku dalan kang apik. Sudanen
Aywa osah ing salami
sangka sithik-sithik, kepenginane hawa
Samangsa wis kawistara
nepsu, den fatihen supaya sampurna
Landhepe mingis-mingis
Pasah wukir reksamuka Pada 7
Kekes srabedaning budi Aywa mematuh nalutuh
Tegese: Ngasah ing alam sopi, aja nganti Tanpa tuwas tanpa kasi
leren sadurunge ngrasuk ing awak. Yen Kasalibuk ing srabeda
wis ketara upa ya, landhepe tansah linuwih Marma dipun ngati-ati
ngitis gunung gedhe, bisa ngilangi Urip keh rencananira
pepalangane budi pekerti. Sambekala den kalling
Tegese: Aja kulina tumindak ala, tanpa
Pada 4
guna tanpa kasil, kona marang gangguan.
Dene awas tegesipun
Mula diati-ati, urip kui akeh panggodane,
Weruh warananing urip
panggoda kudu diwaspadani.
Miwah wisesaning tunggal
Kang atunggil rina wengi Pada 8
Kang mukitan ing sarkara Upamane wong lumaku
Gumelar ngalam sakalir Marga gawat den liwati
Tegese: Dene waspada iku tegese, weruh Lamun kurang ing pangarah
apa kang dadi ngalangi urip, sarta Sayekti karondhet ingri
panguwasaning kang Maha Esa, kang Apese kasandhung padhas
nduweni rina wengi, kang ngeparengake Babak bundhas anemahi
kabeh panyuwunan, anglimputi sagung Tegese: Saumpama wong mlaku, dalan
dumadi. kang bebaya dilewati, yen kurang ati-ati,
bisa kenari (pepalang). Apese kaya
Pada 5
kesandung watu pungkasane kelara-lara.
Ayawa sembrana ing kalbu
Wawasen wuwus sireki
Pada 9 lakune ngelmu sejati iku ora kena iri
Lumrah bae yen kadyaku ngurusi liya, ora kena panas atilan jail, ora
Atetamba yen wus becik nguja amung nepsu, kang ditindhakake
Duwel kawruh sabodhag amung antong.
Yen tan nartani ing kapti Pada 13
Dadi kawruhe kinarya Kaunanging budi luhung
Ngupaya kasil lan melik Bangkit ajer ajur kaki
Tegese: Lumrah wae yen mangkana golek Yen mangkana bakal cikal
tombo yen bablak, sanadyan duwe ilmu Thukul wijining utami
akeh.yen ora padha karo tujuan, kawruh Nadyan bener kawruhira
mung dienggo, ngupaya kasil lan pamrih. Yen ana kang nyulayani
Pada 10 Tegese: Luhure budi pekerti, gampang
Meloke yen arsa muluk srawung sapa wae, yaiku bakal thukul
Muluk ujare lir wali ilmu. Tukul ilmu kang utama, nadyan
Wola-wali nora nyata bener ilmune, kalamangsa ana sing bedha.
Anggepe pandhita kuwih Pada 14
Kaluwihane tan ana Tur kang nyulayani iku
Kabeh tandha-tandha sepi Wus wruh yen kawruhe nempil
Tegese: Nanging laire angalah
Omongane muluk-muluk, omongane kaya Katingala angemori
wall, bola-ballora ana asile Rumangsane Mung ngenaki tyasing lisan
dhewoke pandhita linuwih, nanging Aywa esak aywa serik
kaluwihane ora ana, kabeh iku prantarane Tegese: Kang nyulayani, lumrahe ora
wa kang kosang adhedhasar kawruhe dewo, nanging ing
Pada 11 njaba katone tansah ngalah, kareben ketok
Kawruhe mung ana wuwus becik, mung tansah bisa nyenengake atino
Wuwuso gurraib-gaib liya, kareben aja nganti lara ati lan serik.
Kasliring thithik tan kena Pada 15
Mancoreng alisegatik Yeku ilapating wahyu
Apa pandita antiga Yen yuwan ing salami
Kang mangkono iku kaki Marga wimbuh ing nugraha
Tegese: Ngelmuno mung omongan thok, Saking heb Kang Mahasuci
omongane digawe gawe. Disenggol sitik Cinancang pucuking cipta
ora kena. Muring-muring aliso gathuk. Nora ucul-ucul kaki
Apa kang Ingaran pandhita palsu, kang Tegese: Yaiku dedalane yen arep entuk
kaya mangkana kuwi wahyu, yen lega salawase, amarga pantes
Pada 12 entuk kanugrahan saking sabda Gusti,
Mangka ta kang aran laku ditali ing pucuke cipta, ora ngarah ucul,
Lakune ngelmu sejati anakku,
Tan dahwen pati openan Pada 16
Tan panaston nora jail Mangkono ingkang tinamtu
Tan njurungi ing kahardan Tanpa nugrahing widhi
Amung anong mamrihening Mamrih ta kulup den bisa
Tegese: Kamangka sing diarani laku, Mbusuki ujaring janmi
Pakoleh lair batinnya
Lir leluhur nguni-uni
Tegese: Kaya kuwi lumrahe wong urip,
entuk anugrahe Gusti. Mula sinau sakbisa-
bisane, otok otok ujare manungsa supaya
entuk katentromen, kaya ngono kuwi
budine sing becik.
Pada 17
Pantes tinulad tinurut
Laladane mrih utami
Utama kembanging mulya
Kamulyaning jiwa dhini
Ora yen ngeplekana
Lir leluhur nguni-uni
Tegese Pantes dadi tuladha lan ditiru,
saranane dadi wong kang utama. Iku
kembang kamulyan, kamulyane jiwa raga,
sanajan ora madani, kayata leluhur biyen.
Pada 18
Ananging ta kudu-kudu
Sakadarira pribadi
Aywa tinggal tutuladhan
Lamun tan mangkono kaki
Yekti tuna ing tumitah
Poma kaestokna kaki
Tegese: Ananging sira kudu ngupaya,
miturut kabisane awake dhewe, aja ninggal
patuladan Yen sira ora nglakoni, mesti
bakal dadi kang rugi, mula
lakonana,anakku
2. Tembung lan Pada Ing Serat Wedhatama
a. Tembung Ing Serat Wedhatama
Tembung Serat Wedhatama dumadi saka telung wanda.
1) Serat, duweni togos tulisan utawa kasusastran.
2) Wedha, tegese kawruh utawa piwulang.
3) Tama, dumadi saka tombung utama kang tegese becik, dhuwur, utawa luhur.
Dadi Serat Wedhatama duweni teges: sawijining susastra kang ngomot kawruh piwulang
kautaman lan kaluhuran uripe manungsa.
b. Pada ing Serat Wedhatama
Satus pada ing Serat Wedhatama awujud tembang Macapat, yaiku Pangkur, Sinom, Pocung,
Gambuh, lan Kinanthi.
1) Pangkur (14 Pada)
Serat Wedhatama pupuh Pangkur duweni piwulang ngelmu kang sampurna, kang dadi
pathokaning kanggo manungsa, yaiku babagan sopan santun. Syarat utama kanggo duweni,
yaiku ati-ati utawa mawas diri. Manungsa kang kasil mawas diri utawa ati-ati anggone
nglakoni urip bakal tentrem ana ing donya.
2) Sinom (18 Pada)
Pupuh Sinom ana ing Serat Wedhatama isino babagan pikolohe saka tumindak ngati-ati.
Tuladhane, Nata Mataram Senopati kang duweni gelar Wong Agung ing Ngoksigondo.
Togese, salah sawijining pemimpin teladan, sumeh, tresna marang kawulano, lan asring
nglakoni pasa, ananging ora ngadohi marang kawulane.
3) Pocung (15 Pada)
Isine pupuh Pocung ana ing Serat Wedhatama, yaiku kawicaksanan sejati. Kawicaksanan
sojati ora ketara ana sawijining papan panggonan Kawicaksanan kasebut kudu kolakon.
Piwulang Panembahan Mangkunegara IV. Yaiku Malan narima, legawa, utawa lila atine lan
pasrah, sabar, tulus ikhlas, sarta sumarah marang Gusti Ingkang Mahaagung.
4) Gambuh (35 Pada)
Piwulang kang ana ing pupuh Gambuh, yaiku rasa sukur marang Gusti Ingkang
Mahaagung kanthi suci ing batin, ngadohi watak angkara murka tan sifat ngondol-
ngendelake, sarta tekun nglakoni sembahyang,
5) Kinanthi (18 Pada)
Piwulang kautaman ing Pupuh Kinanthi kaperang dadi loro, yaiku ngandharake
piwulang kanggo kanoman lan wong tuwa.
3. Surasa Wigati Piwulang Serat Wedhatama
Ing ngisor iki piwulang ana ing Serat Wedhatama diringkes dadi rong perangan..
a. Piwulang kanggo kanoman
1) Para kanoman supaya nyinau babagan busana lan sopan santun sarta mangerteni sumber
ngelmu kang bener.
2) Supaya ora duweni sifat angkuh amarga duweni panguwasa.
3) Disuwun supaya bisa milah-milahake kanthi cermat kabeh piwulang supaya bisa
nggunakake ngelmu kasebut kanthi nyocokake papan lan ketrampilan kang diduweni.
4) Para muda taruna kasuwun purun budi daya kanggo trisarana urip, yaiku wirya, arta, lan
warsis.
b. Piwulang kanggo wong tuwa
Ngelmu kanggo menehi piwulang marang anake. Kepriye carane milah-milah babakan
ngelmu kang bener. Kepriye carane nglakoni eling marang Gusti Kang Mahaagung. Uwong
kang dianggep tua, yaiku uwong kang duweni ngelmu lan paham babagan lelakoning urip.
Dudu wong sing luwih tuwa umure.
Dadi Serat Wedhatama, yaiku ngelmu babagan kabecikan. Ora mung piwulang
kabecikan ing lair, nanging uga kabecikan ing batin
Wasis
Tegesana tembung-tembung ing ngisor iki kanthi teges ing basa Indonesia.
Gawenen tuladha ukara saka tembung-tembung kasebut
Tulisna ing papan kang cumawis!
No Tembung Tegese ing Basa Indonesia Tuladha Ukara
.
1 Eling
2 Taberi
3 Landhep
4 Wengi
5 Kalbu
6 Pangeksi
7 Sambekala
8 Pandhas
9 Kawruh
10 Muluk
11 Mancereng
12 Panasten
13 Nyulayani
14 Nempil
15 Marga
16 Tinantu
17 Utami
18 Tuladhan
Guyub Rukun
1. Tindakna wawan rembug karo kancamu sameja!
2. Rembugen babagan nilai-nilai sing kaandhut ing Serat Wedhatama!
3. Rembugen uga ngenani gegayutan antarane pitutur luhur ing Serat Wedhatama lan
kahanan jaman saiki!
4. Tulisen dewe-dewe asiling wawan rembugmu banjur aturna marang gurumu!
B. Pupuh Kinanthi ing Serat Wedhatama
Serat Wedhatama dumadi saka lima pupuh kang awujud gambar
tembang. Tembang kalebu karya sastra kang duwe daya kekuwatan lan
kaendahan mula bisa kanggo sarana pembangunan watak bangsa.
1. Tembang
Macapat Tembang macapat iku
duweni ciri-ciri, jenis, paugeran, sasmita, lan watak kaya kang kajlentrehake ing ngisor iki.
a. Ciri-ciri tembang macapat
1) Kaiket ing wewaton
(guru). A) Guru gatra:
cacahng gatra / arike / baris saben sapada / bait B) Guru wilangan:
caching wanda / suku kata saben sagatra. C) Guru lagu: tibaning swara ing
saben pungkasane gatra. 2) Basane Jawa Anyar, diseseli basa
Jawa Kuna (Kawi). 3) Isine bab pitutur, kasusilan, dongeng,
kaprajan wayang, lan sapanung. galane.
b. Jinise tembang macapat
Tembang Macapat iku cacahe ana sewelas, yaiku Mijil, Maskumambang, Kinanthi,
Sinom, Asmaradena, Durma, Dhandanggula, Gambuh, Pangkur, Pocung, lan Megatruh
c. Paugerane tembang Macapat (guru gatra, guru lagu, lan guru wilangan)
1) Mijil, dumadi saka 6 gatra, 10i 6o 10e 10i 6i 6a
2) Maskumambang dumadi saka 4 gatra, 12i 6a 8i 8a
3) Kinanthi dumadi saka 6 gatra, 8u 8i 8a 8i 8a 8i
4) Sinom dumadi saka 9 gatra, 8a 8i 8a 8i 7i 8u 7a 8i 12a
5) Asmaradana dumad saka 7 gatra, 8i 8a 8e 8a 7a 8u 8a
6) Durma dumadi saka 7 gatra, 12a 7i 6a 7a 8i 5a 7i
7) Dhandanggula duradi saka 10 gatra, 10i 10a 8e 7u 9i 7a 6u 8a 12i 7a
8) Gambuh dumadi saka 5 gatra, 7u 10u 12i 8u 8o
9) Pangkur dumadi saka 7 gatra, 8a 11i 8u 7a 12u 8a 8i
10) Megatruh dumadi saka 5 gatra, 12u 8i 8u 8i 8o
11) Pocung dumadi saka 4 gatra, 12u 6a 8i 12a
d. Sasmita lan watake tembang Macapat
1) Tembang Pocung Warta Mligi
Sasmitane: pocung, kaluwak, wanda cung Gunane tembang Macapat
Watake: sakepenake lan kurang greget, lumrahe kanggo nelakake -kanggo kasusastran jaman
geguyonan lan pitutur. saiki;
2) Tembang Maskumambang -bawa utawa nggerongi
Sasmitane: maskumambang, kampul, maskentir, kambang, kentir gendhing,
Watake: susah utawa sedhih lan melas asih mula cocok kanggo -lagu kethoprakAntikorupsi
Pendidikan lan wayang
nelakake rasa kasedhihan kang ngenesake. wong:
Wong kang baut mawas dhiri
3) Tembang Megatruh -parikan lan kang
iku wong dhagelan
bisa manjing
Sasmitane: duduk wuluhtruh, megatruh, pegat, duduk, wuluh, luh ajur-ajer, ngerti empan lan
Watake: sedhih lan kentekan pangarep-arep mula lumrah kanggo papan. Laras karo reh
nelakake crita kang nggrantesake ati. swasora sakupenge, tanpa
4) ninggalake subasita
Tembang Gambuh
Sasmitane: gambuh, buh, jumbuh, tambuh
Watake: grapyak, sumanak, mula cocok
kanggo nyritakake pitutur. 5) Tembang Mijil
Sasmitane: mijil, pamijil, wijil,
wiyos, raras, medal, sulastri Watake: tinarbuka, mula pante: kanggo
nelakake pitutur nasehat lan crita katresnan utawa asmara.
6) Tembang Kinanthi
Sasmitane: kinanthi,
kanthi, ganong, kanthil Watake: seneng,
tresna asih, mituur, nuladhani, mula lumrahe kanggo menehi pitutur lan crita kang nolakake
ras tresna asih.
7) Tembang Asmaradana
Sasmitane: asmaradana, asmara, brangta, kingkin, yungyun
Watake: tresna asih lan sedhih, mula pantes kanggo nelakake rasa brangta, kayungyun, tresna
asih, lan crita katresnan liyane.
8) Tembang Durma
Sasmitane: durma, dur, undur, sima, galak
Watake: galak, seneng, lan ngemu tenopson, mula cocok kanggo wong kang ana ing kahanan
paprangan.
9) Tembang Pangkur
Sasmitane: pangkur, wuntat, pungkur, ungkur, yudakenaka
Watake: seneng, antepan ati lan gagah, mula pantes kanggo nyritakake crita kagol,
mangkelake, pitutur kang disebabake rasa mangkel, lan kahanan paprangan.
10) Tembang Sinom
Sasmitane: sinom, taruna, anom, weninom, srinata pamase, logondang, rema, pangrawit,
mudha
Watake: sabar, grapyak, lan sumanal mula lumrahe kanggo nelakake crita kang ngemu
piwulang lan pitutur. 11) Tembang Dhandanggula
Sasmitane: dhandanggula, sarkara, hartati,
dhandang, madu, manis, sari bremana. gula drawa gagak, kaga tresna
Watake: luwes, Kemes lan ndudutati, mula pantes kanggo
nolakake crita apa bae ing ngendi bae lan kahanan apa bae.
2. Wos kang kamot ing Tembang Kinanthi (Wedhatama)
Dikanthi-kanthi (diarahke lan dibimbing) supaya dadi manungsa kang sejati. Manungsa
kang jaga bumi pertiwi. Pupuh Kinanthi ing Serat Wedhatama ngandhut surasa ajaran-ajaran
babagan kaya mangkene.
A. Ngasah kapekaan pangarsa supaya nyingkirake hawa nepsu supaya dadi manungsa kang
budi luhur lan duweni katentreman ati.
B. Supaya waspada lan mawas diri. Ngilangake mangu-mangu lan mantep nalika nindakake
kabecikan.
C.Ngilangake rasa srei lang dengki, panas ati, ora ngganggu marang liyan, namung meneng
lan tentrem.
D. Tumindak becik kang wis diwulangake kanggo kamulyan pribadhi.
Wasis
1. Adhedhasar paugerane tembang Kinanthi, gawea tembang Kinanthi anggitanmu dhewe!
2. Gawea tembang Kinanthi kang ngusung tema bab budi pekerti!
3 Tulisna ing papan kang cumawis ing ngisor iki!
Kinanthi
4 Pilihen salah siji tembang kinanthi ing ngisor iki, banjur tombangna ana ngarep kelas!
Kinanthi Kinanthi
Padha gulangen ing kalbu Nadyan asor wijilipun
Ing sasmita amrip lantip Yen kalakuane becik
Aja pijer mangan nendra Utawa sugih crita
Ing kaprawiran den kaesthi Crita kang dadi misi
Pesunen sarinira Iku pantes raketana
Sudanen dhahar lan guling Darapin mundhak kang budi
Guyub Rukun
1. Gawea kelompok kanthi anggota cacah 4-5 siswa!
2. Bebarengan karo kelompokmu tindakna wawan rembug!
3. Rembugen prakara ing ngisor iki!
A. Tanggepan kelompokmu tumrap isine serat Wedhatama pupuh Kinanthi.
B. Piwulang kang kaandhuting Serat Wedhatama pupuh Kinanthi.
C Teknik panulisane tembang kinanthi
D. Carane naliti lan mbenerake tembang Kinanthi anggitane wong liya.
E Teknik nembangake tembang kinanthi kanthi pener.
4. Tindakna presentasi ana ngarep kelas kanggo mbabarake asiling wawan rombug
kelompokmu!
5. Kelompok liyane nyemak lan menehi tanggepan.
bA Alit
Bausastra
Gatra : tembung utawa kumpulaning tembung saben sapada lingsa ana ing tembang
Pada : kumpulaning gatra saben satembang
Pupuh : perangan saka karya susastra serat kang bisa dipadanke kaya dene bab-bab
sajeroning wacan
Gladhen Wulangan
A. Wenehana tandha ping (x) sangarepe wangsulan sing
5. Citramengeng, kusumastuti, lan minta c. Gedhe
bener!
jiwa kalebu
1. Tembang jinising
Macapat tembang
kalebu tembang .. .... 3.7Tembang
Paugerane tembang macapat
Dhandhanggula kangsaka
dumadi tibane
... gatra.
a. alit a. Tengahan d. Kakawin
d. Gedhe a 6swara ing pungkasaned.gatra 9 diarani guru....
b. Alit
b. Kakawin e. Gedhe
e. Tengahan b.a.7 Lagu e. 10 d. Wilangan
c. macapat
c. geguritan c. b.
8 Gatra e. Sastra
c. laras 8. Rong tembang utawa
4. Serat Wedhatama iku dumadi saka luwih ing kang
5 pupuh
6. Serattembang
2. Paugerane Wedhatama katulis kanthi
Asmaradana yaiku...wujud
tembangdadi
kaperang macapat diarani ...
... pada.
a 7u 10utembang
12i 8u..80
a. Dhong-dhing d. Pada
b. 8i 8aa.8e
Pamularsih
8a 7a 8u 8a d. Tengahan a. 7 d. 117
c 8a 11ib. 8u
Macapat
7a 12u 8a 8i . e. Girisa b. 10 e. 1.000
d. 10i 6o 10e 10i 6i 6a c. 100
e. 8u 8i 8a 8i 8a 8i
b. Gatra e pupuh a. Bungah atine
c. Wilangan. b. Golek panguripan
c. Lara ati
9 Kang ora kalebu tingkah laku kang
d. Lair saka kandhutan
sopan, yaiku...
e. Ngangsu kawruh
a watara d deduga
b reringa e. Prayoga 17. Pupuh Kinanthi ing Serat Wedhatama
c adigang dumadi saka. ....pada.
a. 18 d. 28
10. Tembang Macapat cacahe ana...
b. 23 e. 33
a 11 d. 15
c. 25
b. 12 e. 17
c. 13 18. Ing ngisor iki sing kalebu tembang
tengahan, yaiku ...
11. Kang kalebu tembang alit, yaiku...
a Mintajiwa
a Macapat d. Wirangrong
b. Pamularsih
b. Pamularsih e. Kusumastuti
c. Juru Demung
c. Mintajiwa
d Citramengeng
12 Saka paugeran 8a, 10i, 8u, 7a, 12u, 8a, e Kusumastuti
8i bisa dimangerteni guru gatrane tembang
19. Serat Wedhatama dipara dadi lima
kuwi, yaiku ... gatra.
tembang, yaiku ...
a. 6 d. (u)
a Gambuh, Asmaradana, Pangkur. Durma,
b. 7 e (i)
lan Mijil
c. (a)
b. Megatruh. Pocung, Pangkur, Kinanthi,
13. Tibaning swara ing saben pungkasane lan Sinom
gatra diarani guru .... c. Pangkur, Sinom, Pocung, Gambuh, lan
a sastra d. Wilangan Kinanthi
b. Lumaksita e. Lagu d. Dhandhanggula. Maskumam bang,
c. Titilaras Sinom, Asmaradana, lan Kinanthi
14. Kang nganggit Serat Wedhatama,
yaiku...
a. Sri Sultan Hamengkubuwana IV
b. Sri Susuhunan Pakubuwana IV
c. Sri Susuhunan Pakubuwana V
d. KGPAA Mangkunegara IV
e. KGPAA Mangkunegara V
15. Tembang macapat asring diarani
tembang...
a. Maca papat-papat
b maca yen sempet
c. Macane mripat
d. Maca mlumpat-mlumpat
e. Maca kepepet
16. Dhandhanggula iku nggambarake
wong kang lagi ...
e. Sinom, Pocung, Maskumambang,
Asmaradana, lan Kinanthi
20 Serat Wedhatama kedadeyan saka ...
pupuh.
a1 d. 12
b. 5 e. 14
c7
B. Wangsulana pitakon-pitakon ing ngisor iki kanthi bener!

1. Apa isine pupuh Pocung ing Serat Wedhatama?
Wangsulan:
2. Sebutna sasmita lan watake tembang Kinanthi!
Wangsulan:
3. Apa bae piwulang ing Serat Wedhatama kang bisa dijupuk kanggo kanoman?
Wangsulan:
4. Kepriye watake tembang Sinom iku?
Wangsulan:
5. Sebutna kang kalebu tembang tengahan!
Wangsulan:
Catatan Guru Paraf Guru Nilai
Gladhen Perbaikan
Wangsulana pitakon-pitakon ing ngisor iki kanthi bener!
1. Apa bae piwulang ing Serat Wedhatama kang bisa dijupuk kanggo wong tuwa?
Wangsulan:
2. Apa kang diarani tembang Tengahan?
Wangsulan:
3. Piwulang apa bae kang bisa kapujuk saka pupuh Kinanthi Serat Wedhatama?
Wangsulan:
4. Jlentrehna telung wanda dumadine tembung serat Wedhatama!
Wangsulan:
5. Jlentrehna guru gatra, guru lagu lan guru wilangan tembang Kinanthi!
Wangsulan:
Gladhen Pengayaan
1. Gatekna Serat Wedhatama Pupuh Kinanthi pada 1 lan pada 2 ing ngisor iki!
Pada 1 Pada 2
Mangka kanthining tumuwuh Marma den taberi kulup
Salami mung awas eling Angulah lantiping ati
Eling lukitaning alam Rina wengi den aneda
Dadi wiryaning dumadi Pandak-panduking pambudi
Supadi nir ing sangsaya Bengkas kahadaning driya
Yeku pangreksaning urip Supaya dadya utami
2. Wacanen kang pratitis lan mengertenana tegese tembang iku.
3. Sak banjure salinana dadi gancaran
Kawruh Basa
Jinising Tembung Manut Panganggone

1. Tembung aran
Tembung aran yaiku jenengo sakabehing apa bae kang dianggep barang. Tembung aran
kaperang dadi loro.
a Tembung aran mawujud yaiku tembung aran kang bisa ditampa nganggo pancaindriya.
Sing kagolong tembung, aran mawujud upamane kaya mangkene.
1) Jenenge wong = Suryo, Raline Shah, Agnes Monika, Budi, Supriyadi, Atik.
2) Jenenge kutha = Solo, Milan, Pekalongan, Paris, Ujung Pandang, Tokyo.
3) Jenenge kewan = Garuda, semut, gajah, rayap, baya, laler, singa.
4) Jenenge gunung = Jayawijaya, Himalaya, Merapi, Fuji, Krakatau, Lawu.
5) Jenenge barang = Laptop, handphone, gelas, kulkas, TV.
b. Tembung aran mujarad (ora maujud), yaiku tembung aran kang ora bisa ditampa ngganggo
pancaindriya. Tuladha: iman, kepinteran, kabudayan, keyakinan.
2. Tembung kriya (kata kerja / verba)
Tembung kriya (kata kerja / verba) yaiku tembung sing mratelakake solah bawa utawa
tandhang gawe. Ana ing ukara, tembung kriya mujudake wasesa. Tembung kriya uga
kaperang dadi loro
a. Tembung kriya tanduk (kata kerja aktif): tembung kriya sing jejere dadi paraga kang
nindakake pagaweyan. Tembung kriya tanduk iki lumrah kadhapuk dening ater-ater anuswara
kayata am., An-, any-, lan ang- . Bisa uga katambahan panambang-ake. Tuladha: maku,
ngguyu, nyawang, nuthuk nulisake mapagake.
b. Tembung kriya tanggap (kata kerja pasit): tembung kriya sing jejere dikeneki pagaweyan.
Lumrahe kadhapuk karo ater-ater tripurusa dak-, ko- lan di-. Dene panganggone dak kanggo
ngganti tembung sesulih aku, ko-kanggo ngganti tembung sesulih kowe, lan di-kanggo
ngganti tembung sesulih saliyane aku lan kowe. Tuladha: dakgawakake, daktulis kopangan,
koambu, ditulis dinulu.
3. Tembung sipat (adjektiva)
Tembung sipat (adjektiva) uga kasebut embung watak utawa kaanan, yakuwi tembung sing
bisa mratelakake kahanan utawa watak sawijining barang utawa bab. Tembung watak bisa
sumandhing karo paling, rada, luwih, baiget, lan tinimbang. Tembung sifat bisa kaperang
dadi loro.
A. Tembung watak kang ora bisa owah: dengki, srei, jail, methakil, lan sak piturute.
B. Tembung watak kang bisa owah: sugih-semugih, mulya -minulya, cilaka-kacilakan, lan
sak piturute.
4. Tembung katrangan
Tembung katrangan, yaiku tembung kang mratelakake katrangan marang tembung kriya
utawa saliyane tembung aran. Amarga yen nerangake tembung aran banjur dadi tembung
kaanan.
5 Tembung sesulih
Tembung sesulih, yakuwi tembung kang dadi sesulihe / nggantekake kalungguhaning jejer
kang awujud wong utawa samubarang sng bisa dianggep barang. Tembung sesulih kaperang
dadi lima.
A. Sesulih purusa
Sesulih Purusa Ijen Akeh
Wong kapisan Aku, Ingsun, Kula Aku kabeh, Kula sedaya
Utama purusa Kowe, Sampeyan, Sira Kowe kabeh, Panjenengan
sedaya
Pratama purusa Dheweke, Piyambakipun,
Panjenenganipun
B. Sesulih pandarbe
Sesulih pandarbe Klitika
Aku Dak -ku
Kowe Kowe -mu
Dheweke -e
C. Sesulih panuduh
1) Panuduh lumrah: iki, iku, punika, niku.
2) Panuduh papan: kene, kana, neng kene, neng kana, ngriki, ngriku, rene, rana, mrene,
mrana, mrono.
3) Panuduh sawijining bab: ngene, ngono, makaten, ngana.
D. Sesulih pitakon: apa, kenengapa, kepriye, sapa, pira, ana ngendi, kapan.
E. Sesulih panyilah, yakuwi tembung kang pinangka panghubung antarane tembung lan sijine
kayata kang, sing ingkang, inggih menika
Luhuring Budi
Sawise nyinau piwulang babagan kasusastran kang ngandharake Serat Wedhatama
pupuh Kinanthi, siswa diajap bisa negesi tetembungan kang durung dimangerteni tegese ing
sajeroning pupuh Kinanthi. Kajaba iku, siswa bisa nemokake surasa sarta piwulang Serat
Wedhatama pupuh Kinanthi lan gegayutane karo kahanan masarakat jaman saiki. Sabanjure
siswa uga bisa nulis lan nembangake tembang kinanthi. Saka piwulang iki kaajap siswa bisa
duweni karakter kang percaya diri, rasa ingin tahu, tanggung jawab, lan kreatif.
Wulangan
2 Geguritan
Kompetensi Dasar
2 menulis geguritan
1.2 Menerima mensyukuri menghayati dan
3 menyampaikan teks geguritan dengan karya
mengamalkan anugerah Tuhan berupa bahas Jawa dalam
sendiri
bentuk teks geguritan
2.2 Menunjukkan perilaku jujur, disiplin tanggung jawab Materi Inti Pembelajaran
peduli (gotong royong kerja sam toleran damai), santun, Menyampaikan teks geguritan dengan karya sendiri.
responsit, dan proakif dalam menggunakan bahasa Jawa Kata Kunci
melalui teks geguritan 3.2 -Teks Geguritan
Menelaah teks geguritan -Nulis lan Maca Geguritan
4.2 Menulis geguntan dan membacanya.
Alokasi Waktu
Tujuan Pembelajaran 6 jam pelajaran
Setelah mempelajar materi ini diharapkan siwa mampu
Karakter Bangsa
1. memahami tentang teks geguritan
Gotong royong, kerja sama toleransi damai
Peta Konsep
Geguritan
Mangerteni Geguritan Nulis lan Maca Geguritan
nyinau babagan nyinau babagan
1. Pangertene 1. Nulis Geguritan

Geguritan 2. Maca Geguritan
2. Unsur-Unsur
Batin Geguritan
3. Struktur Lair
Geguritan
Purwaka
Panemu, pangrasa, lan pamikiran bisa kaandharake kanthi
gambar
maneka warna dalan, salah sijine lumantar geguritan. Kanthi
geguritan panganggit ngandharake panemune, pangrasane, utawa
pamikirane ngenani saweneh prakara, kahanan, barang, lan liya-liyane
supaya bisa dimangerteni dening pamaca. Geguritan iku basane
padhet lan ringkes nanging bisa momot isi kang akeh. Kanthi titikan
kang mangkana iku para panganggit kudu pinter lan talesih anggone
milih tembung kang bakal digunakake ing geguritan. Pamilihan
tembung wigati banget amarga geguritan iku sawijining karya kang
nengenake kaendahan swara. Dadi ora angger tembung ditata wantahan banjur dadi
geguritan. Kang mangkana iku iya bisa bae, nanging geguritan kang karipta kurang duweni
aji kang adiluhung. Geguritan kang karipta iku kudu duweni tembung-tembung pinilih kang
ringkes, bisa makili panemu, pangrasa, lan pamikirane panganggit ngenani saweneh prakara,
kahanan, utawa barang, nanging iya kudu bisa mujudake irama kang kepenak utawa endah
nalika diwaca, Kanthi angger-angger kasebut pancen ora gampang nganggit geguritan iku,
nanging iku iya amarga durung dicoba utawa durung kulina bae, kanthi sinau tumemen lan
digladhi kanthi tekun kabeh wong bisa mangerteni lan nganggit geguritan kanthi becik. Apa
sing diarani geguritan iku? Kepriye teknik nganggit lan maca geguritan? Kepriye carane
mangerteni isine geguritan? Kabeh iku bisa disinau ing wulangan iki.
A. Mangerteni Geguritan
1. Pangertene Geguritan
Apa kang ingaran geguritan iku? Sadurunge nyinau lan mangerteni babagan geguritan,
gatekna tuladha geguritan ing ngisor iki!
Geguritan 1
Lumunturing Budaya
(Ki Andanawarih)
Tumetesing waspa dumlewer ing pangarasanku
Nglentrihing pandulu ginambar ing netraku
Ancluming praupan kawistara ing pasuryanku gambar
Legeg trenyuh ginawa ing panggalihku
Amersani jaman saiki
Tumpraping polah tingkahing putra lan putri
Kang wis ninggalake subasita
Nerak angger-anggering budaya
Lali ing tatakrama mbuwang sekabehing unggah-ungguh basa
Kabeh rumangsa nistha
Yen isih ngugemi pranatan budaya bangsa
Sanadyan jaman wis maju
Aja banjur dadi kleru
Crita leluhur ginubah sawiyah-wiyah
Busana owah samesthine
Tetunggangan, wisma, laladan rinepta beda saka asline
Apa kita wis ora ngregani budaya kita dewe?
Apa budaya kita wis ora ana ajine?
Apa budaya kita wis kedaluwarsa?
Apa budaya kita wis luntur?
Pemuda pemudi jaman saiki
Unggah ungguh basa wis dilirwakake
Tata krama wis ditinggalna
Tata wicara wis ninggalake subasita
Apa sing salah sekolah?
Apa sing salah ibu bapak?
Apa kabeh salah?
Nyatane budaya bangsa wis ditinggalake
Wis arep luntur amerga pokale kita dhewe
Geguritan 2
Arti Tekamu
Ing petenge arah lan langkahku iki
Panjenengan dados srengenge kangge uripku
Menehi sumunar cahya kanggo kabeh pengarepan
Panjenengan madhangi lurung-lurung kang buntu
Liwat sorotan cahya kang metu saka swara lan tuturmu
Ing kelas kang ayem tentrem iki
Aku nangkep artine panguripan
Mung marang panjenengan gegayuhan dipuntaruhaken
Lan marang panjenengan pengarep kang luwih becik
Panjenengan kang nemtokake nasib bangsa Paduka
Boten mokal kagem panjenengan
Mujudake generasi emas bangsa kang gemebyar ing pepeteng.
Saben dina panjenengan nindakake kagiyatan mulya iki
rasa sabar uga rasa ikhlas ndampingi saben dina
sakabehe ing donya ora bisa mbales jasamu
yaiku jasamu kang iso nggawe bintang ing pepeteng
kita ora bisa ngganti jasamu karo apa bae
Nanging, kita bakal nggawe panjenengan bangga
Jasamu bakal kita pangeti sajrone uripku
bakal kita pengeti ing sajroning ati
lan ora bakal lebur dening puteran wektu
Matur nuwun sanget, guru ingkang kula tresnani
Tanpa panjenengan bakal peteng
lan amarga panjenengan urip dadi migunani
Geguritan 3
Gandrung
(Alie Emje)
Rambut acak-acakan
kaos kumel awut-awutan
ora kenal tembang
jare: luwih seneng disco-disconan
supaya ora diarani kampungan
ngisin-isini
Nanging gandrung ya gandrug
Aja kedlarung, dadi kedlurung
Apa wis ngerti
Tegese racun
Senajan ora mateni
Nanging bisa gawe getun
Jare: jaman modern
Nanging kok kereb senewen
Ngambah alam globalisasi
Kudu tansah ngati-ati
Senajan ndhelika
Ditututi.
Geguritan 4
Kidung Saka Wukir Danaraja
(Diah Hadaning)
Mirengna ujaring kandha
Jamane sekar sinengkar ing pringitan
Dhusun kencana ijo royo elok nyata
Rinengga taneman meneka warna
Tanjung kenanga mawar regula
Gandasuli mlati lan soka
Tlatah reja mekar ngrembaka
Kaserat abyor kuncara
Kang ngayomi wong agung linangkung
Wanodya kebak pangalembana
Kanjeng ibu kang asmanya arum ing rat
Ibu Agung sakaring pamuji.
Wis dadi kersaning Gusti
Sang endah jumeneng dadi oboring jaman
Kang nyimak sasmitaning ngaurip
Antuk berkah trus jumeneng ing uripe
Wruh ing rasa kang satuhu
Sang lukita maraga sekar bawana
Kikisa ong tutur ala
Lestari ing sejarahe
Agung arum ati suci
Danaraja wis dikunci
Anane mung enget negeri
Ing tlatah lor pasir dadi mlati
Geguritan 5
Kekudanganku
o, ngger sang ponang jabang bayi bebarengan
tangismu kang kejer sumusup ing wengi sira wus
lahir kanthi slamet
nyawang gumelaring jagat raya
yen sira nangis tak emban lan tak tembangake dandanggula lingsir wengi
kapurih sira bisa turu kanthi tentrem
yen sira mesem tak kudang tak liling
o, ngger sang ponang jabang bayi
tak gadang dadiya wong kang luhur bebudenmu ing tembe
Kepriye miturut panemumu ngenani geguritan ing dhuwur? Apa bae unsur-unsur kang
ngrakit geguritan kasebut? Gatekna kang premati wulangan ing ngisor iki!
Geguritan, yaiku iketaning basa kang memper syair. Mula ana sing ngarani syair Jawa
gagrag anyar. Tembung "geguritan" asale saka tembung "gurita". Tembung "gurita" owah-
owahan saka tembung "gerita". Tembung "gerita" linggane "gita", tegese tembang utawa
syair ". Geguritan Jawa sakawit tinemu ing lagu-lagu dolanan, saiki mujudake wohing
kasusastran puisi kang warna-warna wujud dhapukane
Adhedhasar dhapukaning ukara lan pangiketing tembung warna-warna, araning geguritan
kaya ing ngisor iki.
a. Syair rong gatra sapada = gita dwigatra
b. Syair telung gatra sapada = gita trigatra
c. Syair patang gatra sapada = gita caturgatra
d. Syair limang gatra sapada = gita pancagatra
e. Syair nem gatra sapada = gita sadgatra
f. Syair pitung gatra sapada = gita saptagatra
g. Syair wolung gatra sapada = gita hastha gatra
h. Syair sangang gatra sapada = gita nawa gatra
i. Syair dhapur sonata
j. Syair / geguritan bebas
Geguritan "kalebu jinis puisi Jawa Modheren. Dene wujud puisi Pendidikan Antikorupsi
Jawa Tradisional arupa tembang, kayata tembang macapat, Wong kang baut ngadi sarira, aja
tembang tengahan, lan tembang gedhe. Sing kalebu tembang mung kalimput marang adining
macapat yaiku Kinanthi, Pocung Asmaradana, Mijil, busana bae, nanging bisaa tansah
Maskumambang, Pangkur, Durma, Sinom, lan Dhandhanggula. marsudi marang padhanging
Kalebu tembang tengahan, yaiku Megatruh (Dudukwuluh). semu lan manising wicara tanpa
Gambuh Wirangrong, 'Balabak, lan Juru Demung. Dene mgliwakake marang alus lan
tembang gedhe, yaiku Girisa. luwese solah bawa
Puisi Jawa sing arupa tembang kaiket dening sawenehing paugeran / pathokan.
Pathokan-pathokan kang ana sajroning tembang kaya sing katulis ing ngisor iki.
a. Guru gatra tegese cacahing gatra (baris / larik) saben satunggal pada (bait / pupuh).
b. Guru wilangan tegese cacahing wanda (suku kata) saben sagatra.
c. Guru lagu / dhong-dhing tegese tibaning swara vokal ana ing pungkasaing gatra.
Geguritan utawa geguritan juja-makjujane dianggo kanthi tujuan nyindir / nyemoni
kahanan masyarakat wektu kuwi. Kajaba saka kuwi uga nduweni unsur pendidikan Geguritan
nduweni gatra kang ora tetep. Umume (biyen) gatrane kedadeyan saka wolung wanda, uga
diwenehi ukara ing gatra kapisan sing unine" Sun gegurit ".
Geguritan saiki wis beda, ngalami owah-owahan. Geguritan pada karo puisi bebas sing
ora kaiket dening cacahing baris saben bait, cacahing wanda saben gatra, ora kudu ana
tembang" sun gegurit ", lan ora kudu bab ngandhut unsur pendidikan. Tema kanggo geguritan
iki warna-warna, kayata moral, lingkungan, katresnan, masalah sosial, lan liya-liyane.
Geguritan kuwi dianggit minangka wujud saka wedharan gagasan pangrasa panganggit
2. Unsur-Unsur Batin Geguritan
Unsur-unsur kang kinandhut ana sajroning geguritan diarani unsur gambar
batin. Ing ngisor iki bab-bab kang kalebu unsur batin geguritan
A. Tema , Tegese punjeraning bab kang
ndadekake geguritan kuwi dumadi. Utawa gagasan pokok kang dikarepake
panganggit. Tuladha tema: sosial, moral politik, agama, individu, lan
sapiturute. B. Rasa-pangrasa,
Tembung-tembung kang dianggo ana sajroning geguritan nduweni teges
lan fungsi kanggo manjilmakake rasa-pangrasa. Rasa pangrasa kuwi
nduwe sipat rowa lan kompleks. Sing kalebu rasa-pangrasa, kayadene
simpati, empati, antipati, sedhih, susah, seneng, kangen, gumun, lan
sapiturute. C. Nada /
lagu, Tegese patrap (sikap) sing digunakake ana sajroning geguritan. Tuladha: ngguroni,
nuturi, ngenyek, muji, nyemoni, utawa patrap liyane.
D. Suasana, Tegese kahanane batin / jiwa pamaca sawise maca geguritan. Dadi geguritan
nduweni ancas kanggo mbangun suasana batin pamaca geguritan
E. Amanat kang dumunung ana geguritan , Tegese bab kang pengen diwedharake
panganggit marang pamaca. Amanat kuwi ora tinulis kanthi terang trawaca, ananging
sinandhi ana pangrakiting tembung tembung
3. Struktur Lair Geguritan
Kang sinebut struktur lair geguritan kuwi kahanan bab apa wae kang bisa dideleng utawa
digoleki ana ing tembung-tembung kang rinakit ana sajroning geguritan. Ing ngisor iki bab-
bab kang kalebu struktur lair geguritan
Wasis
A. Pinilihing tembung , Pinilihing tembung uga diarani diksi. Tembung-tembung kang ana
sajroning geguritan biasane nduweni teges konotatif, asipat polisemi, lan nduweni teges rowa
(abstrak). Pinilihing tembung kang trep bisa ngasilake pamikiran kang manjila.
B. Majas , Majas utawa gaya basa dening Prof. Teguh (dosen UNES) diarani lelewaning
basa. Majas utawa lelewaning basa iki kanggo nambahi grengsenge geguritan.
C. Rima, Rima utawa sajak utawa persamaan bunyi kanggo nyiptakake kaendahan lan
kekuwatan sawijining geguritan.
D. Tipografi, Tipografi kuwi larik-larik utawa gatraning geguritan kang tinulis mawa pada
utawa bait. Bab kuwi kang mbedakake antaraning geguritan lan gancaran.
Tindakna gladhen ing ngisor iki pinangka pakaryan omah!

1. Wacanen lang mangertenana geguritan-geguritan ing ngisor iki.
Geguritan 1
Sadawane Dalan Putih
(Turyo Ragilputro)
Dalan putih sing mendhak medhukul
Dawane tanpa wates, tanpa wates
Apa sliramu ngerti, sakiwa tengene akeh dajjal
Tawa woh-wohan seger lan manis?
Iki jagad tontonan
Papan kipraho para paraga
Menganggo sandhangan kebak gebyar
Pasuryan didandani maneka rupa
Kabeh sarwa cakrak diputih sarwa ngresepi
(kari milih sapa jumangkah premati
Endi sing rewa-rewa endi sing sejati)
Sadawane dalan putih
Kita kabeh mung kari milih
Lan bisa ngrasakake legine bratawali
Kalamun wis manggon ing wetenge bumi
Geguritan 2
Kitir
(Sumono Sandy Asmon)
Kitir iki
Isi panantangku marang wengi
Sing kebacut anggone nguja sepi
Dolanan swarane asu baung nggegirisi
Kitir iki
Wujud pangundhamanaku marang awang-awang
Sing kebacut brangasan
Ngrentengi lintang, nguntal rembulan
Kitir iki
Srana gugatku marang isen-isening jagad
Sing pijer royokan brekat
Tan keguh njaluk ruwat
Geguritan 3
Katresnan Bapak lan Ibu
(Miftahur Ridlo)
Bapak Ibu......
Pangorbananmu ,
Ora pedhot kairing lakune wektu
Katresnanmu ,
Awujud cahyaning lintang rembulan kang gumebyar ing langit biru
Tanpa panjenengan bapak ibu
Krasa luwih abot anggonku mlaku
Anggonku ngadhepi dina dina ing uripku
Anggonku kulak ngelmu kanggo nggayuh pangimpenku
Nalika ana tumindakku kang luput
Panjenengan tansah paring pangemut
Supaya uripku ora kalang kabut
Supaya bisa dadi tuladha becik lan bisa dianut
Matur nuwun Bapak ibu
Mugi-mugi Gusti mbales kabeh kabecikanmu
Lan aku bisa dadi kaya apa kang dadi pangimpenmu
Tansah agawe aruming asmamu
Kairing dongamu
Aku tansah nyuwun pangestu
Supaya bisa mbales budi mring sliramu
Lan bisa kacekel apa kang dadi pangimpenku
2 Tulisna analisismu tumraping unsur intrinsik saka geguritan 1, 2,lan 3 ing dhuwur
3 Geguritan nomer pira kang paling bisa ndudut atimu? Jlentrehna alesanmu
4. Miturut penamumu ing ngendhi kekuwatan kang paling utama kang diduweni dening
geguritan nomer 1, 2 lan 3? Terangna alasane!
5. Anggiten geguritan kang ngandharake babagan ‘Buruh’
6. Apa kang dadi pamikiranmu nganti bisa ngasitake geguritan kang koanggit iku? Jlentrehna
7 Garapen pakaryan omahmu iku kanthi rapi.
Guyub Rukun
1. Geguritan ing ngisor iki wacanen karo kancamu sameja!
Lawu Harga kang Rubeda
Dak sawang pucuking cemara lawu harga
Nora ana rubeda
Panyuwaraning peksi-peksi
Branjangan Nlika Hyang Praptanggawatti jumedhul
Ing tanceping tawang sisih wetan Kairing aris sumilaking samirana
Uga gumuyune prawan-prawan sunthi
Kang runtung-runtung ngindhit klenthing
Gujeng sendhang kang bening
Aku mesem
Dene isih ana kaendahan ing bawana
Kang kebak pokal dursila
Pokal bejat manungsa nora wedi laknat
Merga ngluru pangan saemplokan
Direwangi pecialan
Panyawangku tumuju maneh marang lawu harga
Dak sawang, wusana rubeda
Ora ana maneh panyuwaraning peksi-peksi
Uga gumuyune prawan-prawan sunthi
Kahanan sepi nyenyet nggegirisi
Ah, durung ana sakedhepan anggonku alihan
Lawu harga katon rubeda
Edi endah kang mau tak sawang
Apa aku mung ngimpi ?????
Merga sakupengku kebak pedhut leliwengan?
Ah Mbuh ..... !!!!!!!!!
2. Rembuken struktur batin geguritan ing ndhuwur!
Tema Rasa-pangrasa Nada Suasana Amanat
3. Rembuken struktur lair geguritan ing dhuwur!

Pinilihing Tembung Majas Rima Tipografi
4. Tulisen asiling wawan rembugmu, banjur aturna marang guru!

B. Nulis lan Maca Geguritan
Geguritan yaiku karangan sing awujud tatanan kanthi paugeran gambar
tartamtu. Miturut bausastra, geguritan, yaiku karangan kang kaya tembang
nanging guru gatra, guru wilangan, lan guru lagune ora ajeg.
1. Nulis Geguritan
Geguritan iku wujud puisi Jawa modheren kang tembung. Tembunge
singkat mentes, bisa nggunakake purwakanthi Ananging ora nganggo
paugeran metrum kaya dene tembang macapat
a Gladhen Nulis Geguritan
Amrih bisa nulis geguritan kanthi becik, bisa migunakake enem laku
minangka tuntunan mekarake kreativitas
1) Nggladhi tanggap sasmita
Nggladhi tanggap sasmita yaiku nggladhi kepekaan diri kang bisa katindakake kanthi
seneng nggatekake kahanan sakiwa-tengene, seneng mbandhingake kahanan, lan sapiturute
2) Nangkep ilham
Ilham ing kene bisa ditegesi pikiran utawa angen-angen kang metu saka ati lan
ngobahake pangrasa kanggo nganggit utawa nyipta karya
3) Ngetokake tembung pisanan
Ngetokake tembung pisanan minangka tembung kang bisa nuntun tembung-tembung
sateruse Satembung mau bisa didawakake kanthi menehi pitakonan
Warta Mligi
apa sapa, piye, kapan, lan ing papan ngendi. Kanthi mangkana
Gaya basa personifikasi
satembung mau bisa nglairake kang bisa ditulis sauger isih
mujudake tumindake
komprehensif lan koheren
samubarang kaya dene
4) Ngolah tembung
manungsa, bisa ngrasakake
Ngolah tembung bisa katindakake kanthi nyusun tembung- bungah utawa seneng,
tembung kang kawetu saka ilham mau. gumuyu, lumaku, gegojegan
5) Menehi sandhangane basa ing tembung- tembung lan sapanunggalane
Nalika tembung-tembung mau karasa durung wangun lan durung
pas, bisa diwenehi kagunan basa (purwakanthi, wangsalan, entar, pepindhan, paribasan, lan
sapanunggale).
6) Nyeleksi tembung
Bisa katindakake kanthi mikirke pamaca, kaya ngapa kang dibayangke. gambar
Sabanjure bisa ngganti tembung-tembung kang kurang mentes mau sadurunge
dibundhel utawa rampung, Kanthi mangkana, kaajap bisa tuwuh geguritan
kang prasaja nanging mentes isine lan narik kawigaten pamaca.
b.
Bab kang Digatekake Nalika Gawe Geguritan
Babagan kang kudu digatekake nalika gawe
geguritan kaya mangkene. 1) Pamilihing tembung
2) Wirama
3) Sandhanganing basa kang arupa
purwakanthi, dwipurwa, dwilingga, seselan -um-lan-in-, lan sapanunggale.
Isining geguritan kaya ing ngisor
iki 1) Irah-
irahan: gambaran saka isi (nanging ana geguritan sing ora ana irah irahane) 2)
Tema: idhe baku kang dadi dhasare goguritan
3) Amanat: piweling sing ana ing sajeroning geguritan
4) Diksi: pamilihe tembung (bisa migunakake majas frasa, lan klausa).
5) Retorika: alat kanggo nggambarake sing arep diandharake ana ing sajeroning geguritan
c. Urut-urutan Nulis Geguritan
Amrih geguritan dadi becik, ana sauntara cara sing bisa ditindakake, yaiku kaya mangkene.
1) Nemokake gagasan / idhe luwih dhisik utawa bab sing endah.
2) Nyelarasaken antarane wujud lan isine geguritan (ana gayutane sing endah lan laras
antarane wosing-rombug karo carane mbablasake wosing-rembug). 3)
Mujudake geguritan sing cetha ancase (guritan sing jelas kekarepane) lumantar ceplesing
anggone mbabar. 4) Ngatonake
dayane pribadi panganggit lan bisa nuduhake asli anggitane 5) Bisa nuduhake
yen anggitane iku unik (beda karo liyane) 6) Bisa njembarake wawasane
pamaca tumrap gumelaring urip ing madyaning jagad (gawe pepadhang murih padha gelem
mikir prakara becik).
2 Maca Geguritan Bab kang
kudu digatekake nalika maca geguritan kaya mangkene a Nada
Nada ing geguritan, yaiku sikap batin panganggit sing arep diungkapke marang
pamaca. Ana nada nuturi, panyaruwe, nyindhir, berontak, meri, drengki, sedhih, kuciwa,
benci, bungah, lan sapanunggalane.
b Suasana
Suasana batin pamaca kang tukul sawise maca geguritan
c. Irama
Irama uga diarani ritme yaiku salah sijine unsur kang ana gandheng cenenge karo bab
kang sarwa teratur
d Pamilihing Tembung
Pamilihing tembung uga diarani diksi kanggo ngasilake geguritan kang trep Panganggit
mesthi mikirake pilihan tembung kang mathuk Dene tembung-tembung kang digunakake ana
kang duwe teges lugu utawa apa anane (denotatif) tembung kang duwe teges entar utawa ora
sabenere (konotatil), sarta gambaran utawa pralambang
e. Tembung Entar
Mujudake tembung kang tegese wis owah saka teges kang baku
f. Pralambang
Pralambang iku kena dianggep kaya dene pasemon Tembange liya pralampita, wujuding
pralambang warna-warna ana kang wujudake gegambaran utawa pepethan sarta solah bawa
barang utawa basa
g. Purwakanthi
Tembung purwa "tegese wiwitan ngarep Dene tembung" kanthi tegese kanca gandheng,
karo, nganggo Purwakanthi kena ditegesi gandheng karo ngarep Kang dikarepake
"purwakanthi" yaiku tetembungan kang runtut karo tembung mburine ngenani bab swarane
sastra utawa tembunge. Purwakanthi digolongake dadi telu, yaiku purwakanthi guru swara,
purwakanthi guru sastra, lan purwakanthi lumaksita
Wasis
1. Wacanen ana ngarep kelas salah siji geguritan ing ngisor iki kanthi becik!
2 Siswa liyane nyemak kanthi premati banjur menehi bijilan tanggepan tumrap carane maca
lan pesen kang sumimpen ing sajroning geguritan iku!
Pepadang Bakal Tumeka
angrantu sinambi jumangkah ing dalan kang peteng kebak sandungan
mecaki lurung lurung kang dawa satengahing ara-ara samun
bumi kang kapidak kebak sinengker
anggawa ganda bacin
manuk manuk dhandhang kekitrang wayah sore
peteng kang gemuleng ing angganing manungsa
wus sinerat ana ing kitab duk ing uni
pepadang bakal tumeka anggawa kabar bebungah
kanggo kita sami jalma manungsa
kang bakal amadhangi lurung-lurung, dalan-dalan lan ara-ara samun
amadhangi sakendhenging jagat raya
mara gage kita sami tumenga ing angkasa
mangayubagya rawuhipun sang pepadhang
kanthi mesu raga nutup babahan hawa sanga
mangestu nampi pepadhang ...
Nyawang Pucuking Gunung Sumbing
sawah lan pategalan bawera
lumaku saktengahing kunang-kunang
kumelip nggawa wisik saka pucuking gunung sumbing
tak goleki ngendi panggonanmu
bapa biyung kang wus tumeka ing kasedan jati
anakmu isih nyawang pucuking gunung sumbing
ana ing saktengahing sawah pategalan sing dadi pangeling
o, bapa lan biyung...
saiki panggonanmu ing pangayunaning Pangeran
isih bisa nyawang ana ing panggonan iki
sawangen anakmu
Nalika Sepi
pasuryanmu sing bening
tumiba ing banyu mili turut pletheking surya
saya suwe tansaya adoh
ninggalake sepi
tan ana sabawa gumisiking alang alang
aku mung bisa nyawang
pasuryanmu sing kagawa banyu mili turut kali
nganti datan katon kasaput pedut
Guyub Rukun
Guru bakal mbagi kelas dadi pirang-pirang kelompok, sabanjure tindakna kagiyatan ing
ngisor iki bebarengan karo kelompokmu!
1 Kanthi sangu seserapan struktur lair lan batin geguritan ing ndhuwur, gawea geguritan
kanthi topik ing ngisor iki (saben anggota kelompok kudu nggawe geguritan siji)
a Lapangan pakaryan b Pahlawan bangsa c Generasi mudha
2 Geguritan kang ditulis bebarengan karo kancamu sakelompok tlitinen kanthi paugeran ing
ngisor iki
Geguritan kancamu Geguritan Asli Garapanmu
3. Geguritan saka kelompokmu pilihen salah siji, banjur wacanen ing ngarep kelas. Dene
kanca saka kelompok liyane mbiji adhedhasar kolom ing ngisor iki.
No Jeneng Unsur kang Dibiji
. Vokal Patrap Ekspresi Intonasi
1
2
3
4
5
Katrangan:
Rentang biji 50-90
Bausastra Alit
Amanat: piweling sing ana ing sajeroning geguritan
Diksi: pamilihe tembung (bisa migunakake majas frasa, lan klausa)
Irah-irahan: gambaran saka isi (nanging ana geguritan sing ora ana irah-irahane)
Retorika: alat kanggo nggambarakeGladhen sing arep diandharake ana ing sajeroning
Wulangan
geguritan Tema: idhe baku kang dadi dhasare geguritan
A. Wenehana tandha ping sangarepe wangsulan sing bener!
b hiperbola e metafora
1 Jeneng liyane sajak utawa persamaan c alegori
bunyi yaiku ..
4. Gagasan pokok kang disuguhake dening
a rima d diksi
panganggit diarani..
b. Tipografi e. majas
a pamilihing tembung d tema
c irama
b. pesen e lelewaning basa
2 Ing ngisor iki ora kalebu struktur lair c alur
geguritan yaiku....
5 Geguritan iku iketaning basa kang e
a pinilihing tembung d tembung entar
memper...
b imajinasi e. pralambang
a cerbung d. Cerkak
c majas
b macapat e syair
3 Lintang-lintang gegojegan ing sak kiwa c mantra
tengene rembulan
6. Wacanen geguritan ing ngisor iki!
Ukara iku ngandhut majas..
Dakwaspadakake
a repetisi d personifikasi
ibu bola-bali ngusapi pipi
perihe ati dislamur-slamur b. Hiperbola e. Metafora
senajan beling-beling kaca jendhela c. alegori
ajur kumepyur 13. Tembung gerita lingganipun ....
Gambaran pangindran kang kagu nakake a. Inggita d. Nggit
ana ing dhuwur, yaiku... b. Gita e nggita
a kaambu d pangrungu c grita
b pandeleng e. Pangrasa
c pangecap 14. Pesen, nasihat, utawa piwulang becik
kang diwedharake panganggit luman tar
7. Ahli nulis puisi Jawa tradisional sinebut. geguritan diarani ..
a pendekar d penyair a pamilihing tembung d tema
b. Penggunit e. Pemantun b amanat e lelewaning basa
c niyaga c alur
8 Jroning urip aku nate ngalami

lelakon kang gawe ngunguning ati
Gambaran pangindran sing katon ing
pethilan geguritan dhuwur kuwi, yaiku...
a pangecap d pandeleng
b pangrungu e pangrasa
c kaambu
9 Kahanan bab apa bae kang bisa digoleki
ana ing tembung-tembung kang ninakit
ana sajeroning geguritan diarani..
a tipografi d struktur lair
b unsur ekstrinsik e struktur batin
c lelewaning basa
10. Struktur lair geguritan kang mbe
dakake antaraning geguritan lan gancaran,
yaiku...
a rima d. Diksi
b. Tipografi e. Majas
c irama
11. Kaendahane geguritan salah sijine
gumantung purwakanthi Kang kalebu
jenise purwakanthi, yaiku ..
a cengkok d gaya basa
b guru gatra e guru swara
c.tipografi
12. Ing sajeroning geguritan, panganggit
njlentrehake karep kanthi mbolan mbaleni
tembung, iku tegese pang anggit
migunakake majas ....
a repetisi d. Personifikasi
15 Geguritan iku asale saka tembung gurita kang tegese... b maca geguritan kanthi cetha
a ngripta tembang d. Kaendahan c gunggunan swara lan pilihan tembung
b gawe tulisan e nyuwara d amanat kang ana sajroning gegu ritan
c nyenengake e mangerteni sing gawe geguritan
16. Gatekna geguritan ing ngisor iki! 18. Pinilihing tembung uga diarani...
Pitakon a rima d majas
b. Tema e diksi
.............. c irama
heh manungsa
kepriye anggonira padha 19 Salah sijine unsur kang ana gandheng cenenge
jejer dadi pangarsa karo bab-bab kang sarwa teratur diarani...
gubernur bupati lan wali a rima d diksi
kutha ........................ b. Tipografi e majas
Geguritan ing dhuwur iku aweh pita konan bebagan ... c irama
a pamikiran d rasa-pangrasa 20. Gagasan pokok kang disuguhake dening
b. Kaperluan e kuwajiban panganggit diarani ...
c. Panguripan a. Pamilihing tembung d tema
17 Kaendahan basa ing geguritan bisa sinawang saka.... b. Pesen e. Lelewaning basa
a nulis maneh geguritan kang diwaca c. Alur

1.Jentrehna tegese tembung geguritan adhedhasar asal usule tembung!
Wangsulan:
2. Kepriye titikane geguritan iku?
Wangsulan
3. Jlentrehna babagan paugerane geguritan gagrag lawas!
Wangsulan:
4. Kepriye titikane geguritan gagrag anyar iku?
Wangsulan :
5. Sebutna bab-bab kang kalebu struktur lair geguritan!
Wangsulan :
Gladhen Perbaikan
Wangsulana pitakon-pitakon ing ngisor iki kanthi bener!
1 Jlentrehna sebabe geguritan diarani puisi bebas!
Wangsulan
2 Andhamna carane ngripta geguritan!
Gladhen Pengayaan
Wangsulan
3 Jlentrehna tegese nggurit!
Wangsulan
4 Jlentrehna pangertene tipografi!
Wangsulan :
5 Tulisna carane ngapresiasi geguritan!
Wangsulan:
1.Coba gatekna gambar ing ngisor iki kanthi premati
2 Adhedhasar gambar iku coba gawenen geguritan kang becik!

3. Waspadakna geguritan ing ngisor iki
Padha Nyawiji
Ayo padha nyawiji
Tuwa mudha jaler estri
Sayuk eka kapti
Bareng dha tumandang nyuku
Sandhang pangan kita sami
Nanging aja ana kang korupsi
Yen padha korupsi
Negarane rugi kang sayekti
4. Banjur jlentrehna piwulang luhur ing jerone geguritan kasebut!
Kawruh Basa
Kawruh kagunan Basa lan Tembung Rangkep
1. Kawruh kagunan Basa
a Tembung Saroja
Tembung saroja ateges tembung loro utawa luwih sing meh padha tegese dirangkep dadi siji,
duweni teges bangetake
Tuladha: 1) Sanak sedulur 2) Guyup rukun 3) Tandang graying
4) Was sumelang 5) Lara lapa
b. Yogyaswara
Yogya = becik. Yogya swara = swara sing becik. Tembung yogyaswara ateges tembung loro
sing dirangkep dadi siji sing ngarep tiba swara "a" lan sing mburitiba swara 1, duweni teges
lanang wadon
Tuladha: 1) Dewa-dewi 2) Pemudha-pemudhi 3) Hapsara-hapsari
4) Widadara-widadari 5) Yaksa-yaksi
c Tembung Garba
Tembung garba utawa sandhi, yaiku tembung loro sing dirangkep dadi siji, nanging nganggo
ngurangi cacahing wanda. Wanda = suku kata (bahasa Indonesia)
Tuladha: 1) prapta + ing = prapteng 2) iya + iku = yeku 3) nara+pati= narpati
4) raja andra rajendra 5) parama + Iswari prameswari
2. Tembung Rangkep
Tembung rangkep utawa redup kasi ya kutembung kang rangkep tembunge utawa
Saperangan wandane. Tembung rangkep bisa kaperang dadi telung warna, yaiku dwipurwa,
dwilingga, landwiwasana
a.Tembung Dwipurwa
Tembung dwipurwa, yaiku tembung kang dirangkep wandane ngarep utawa wiwitan (dwi
loro, purwangarep wiwitan).
Tuladha: 1) Bungah bubungah-tebungah 2) Lara alara-lelara
3) Mangan mamangan memangan
b Tembung Dwilingga
Tembung dwillingga, yaiku tembung lingga karangkep. Pangrangkope tembung ana kang
jobles (dwilingga padha swara) lan ana kang owah swarane (dwilingga salin swara)
Tuladha: 1) Dwilingga padha swara
takon takon-takon buku buku-buku watuk watuk-watuk
2) Dwilingga salin swara
thinguk thingak-thinguk bali bola-bali lali lola-lali
Ana tembung-tembung kang wujude jebles karo tembung dwilingga, nanging tembung-
tembung iku dudu tembung rangkep. Tembung-tembung iku mau ora kena katlusur linggane.
Sanajan kena kalusur lingoane, surasane wis beda karo dhapukan tembung dwilingga.
Tembung kaya mangkono iku diarani dwilingga semu.
Tuladha: 1) Orong-orong 2) Ondhe-ondhe 3) kupu-kupu
c.Tembung Dwiwasana
Tembung dwiwasana, yaiku tembung kang dirangkep wandane mburi utawa wanda
pungkasan (dwi=loro, wasana = mburi utawa pungkasan).
Tuladha: 1) Cenges cengesnges cengenges
2) Cekak cekakkak cekakak 3) Cenuk cenuknuk cenunuk
Luhuring Budi
Sawise nyinau kasusastran Jawa kang adiluhung, yaiku geguritan siswa diajap bisa
mangerteni pengerten unsur struktur lan werna-werna araning geguritan Siswa uga diajap
bisa maca lan nulis geguritan kanth becik sarta mangerteni piweling luhur kang kakandhut
ing sakjeroning geguritan iku.
Wulangan
Wacan Deskriptif
3
Kompetensi Dasar
1.3 Menerima mensyukuri, menghayati, dan menga 2 menanggapi isi teks deskriptif tentang pakaian
malkan anugerah Tuhan berupa bahasa Jawa da lam adat Jawa
bentuk teks deskripsi tentang pakaian adat 3 menyampaikan kembali teks deskriptif tentang
2.3 Menunjukkan perilaku jujur, disiplin, tanggung jawab, pakaian adat Jawa
peduli (gotong royong, kerja sama, toleran damai), santun, Materi Inti Pembelajaran
responsil, dan proaktif dalam menggunakan bahasa Jawa -Wacan Deskriptif
melalui teks wacana nonsastra tentang budaya Jawa. -Maca Wacan Deskriptif.
3.3 Memahami isi teks deskriptif tentang pakaian adat
Kata Kunci
Jawa.
Teks deskriptif, pakaian adat Jawa
4.3 Menanggapi isi dan menceritakan kembali teks
deskriptif tentang pakaian adat Jawa. Alokasi Waktu
6 jam pelajaran
Tujuan Pembelajaran
Setelah mempelajari materi ini, diharapkan siswa mampu Karakter Bangsa
1. Memahami teks deskriptif tentang pakaian adat Jawa Santun, responsif, dan proaktif
Peta Konsep
Wacan Deskriptif
Mangerteni Wacan Maca Wacan
Deskriptif Deskriptif
1. Wacan Deskriptif 1. Jinis-Jinis Maca

2. Jinis Karangan 2. Gawe Karangan
Deskriptif
Purwaka
Busana adat iku sawijining asil kabudayan adat saka masarakat gambar
tartamtu. Busana adat Jawa itu ateges asil kabudayan saka masarakat Jawa.
Kita bisa mangerteni ngenani busana adat Jawa kanthi cara nonton gambar,
nonton langsung, utawa nonton video ngenani busana adat kasebut. Kita
uga bisa antuk informasi ngenani busana adat kanthi maca wacan kang isi
informasi ngenani busana adat.
Wacan ngenani busana adat kang isine ngajak-ajak supaya nresnani,
nguri-uri, lan mongkok tumrap busana adat iku kaaran wacan persuasi.
Jinis wacan saliyane persuasi iku ana argumentasi eksposisi, deskripsi, lan
narasi. Ing kalodhangan iki kita bakal sinau babagan wacan deskriptif.
Wacan deskriptifiku wacan kang nggambarake sawijining objek, kayata papan panggonan,
sawijining barang, pawongan, lan sapiturute. Kanthi wacan deskriptif iku, objek digambarake
nganti pamaca kaya-kaya bisa meruhi langsung objek kasebut kanthi cetha.
Wacan deskriptif babagan busana adat Jawa iku jinising wacan kang nyoba menehi
gambaran kanggo pamaca ngenani busana adat Jawa. Upama ngrembug blangkon iya kanthi
gegambaran kang cetha, kepriye wujude blangkon, wernane, gambar kang dadi hiasane
blangkon, lan sapiturute. Ing tembe nalika pamaca mangerteni blangkon kanthi langsung bisa
langsung ngenali amarga sadurunge wus mangerti kanthi cetha ngenani blangkon lumantar
wacan deskriptif. Semana uga jinis-jinis busana adat Jawa liyane, kayata kebaya lan beskap.
Wacan deskriptif ngenani busana adat Jawa bakal disinau ing kalodhangan iki
A. Mangerteni Wacan Deskriptif
1. Wacan Deskriptif
Wacanen kang pratitis wacan ing ngisor iki!
Beskap
Beskap iku sawijining busana adat pria Jawa saka tlatah Surakarta.
gambar
Beskap iku wangune memper jas, digawe saka kain sing kandel lan tanpa kerah
sing bisa dilempit. Beskap iku lumrahe polos tanpa motif, kanthi pola benik ing
sisih pinggir. Beskap iku satemene iya ora kudu polos lan tanpa motif, jaman
saiki akeh beskap saka kain sing ana motife. Nanging miturut paugerane,
beskap iku kudu polos lan tanpa motif, lumrahe kelire peteng, kayata ireng,
biru donker, coklat tuwa, lan sapanunggalane.
Beskap iku sanajan memper jas, nanging iya akeh prabedane. Ing bageyan
mburi, geger sisih ngisor lumrahe beskap iku ana krowoke rada menduwur,
ukurane ora pada karo sisih ngarep. Krowokan iku kanggo nylempitake keris
ing mburi lan supaya kerise isih tetep ketok. Beskap iku dianggo bebarengan karo uborampe
liyane, kayata keris, sabuk, epek, timang, blangkon, lan liya-liyane. Beskap iku uga
digunakake ing adicara-adicara tartamtu, dadi dudu ageman padinan.
Wacan ing dhuwur iku menehi gambaran ngenani beskap, kepriye wangune, kelire, lan
liya-liyane. Jinis wacan kaya mangkana iku sing jenenge wacan deskriptif. Kepriye wacan
deskriptif iku? Kanggo mangerteni luwih jangkep, setitekna wulangan ing ngisor iki!
A.Pangerten
Wacana deskriptif, yaiku wacana kang nggambarako kanthi cetha salah sawijining
kahanan (objek). Objek mau kaya-kaya ana ngarepe pamaca. Deskripsi kang adhedhasar
pengamatan kalebu gambaran kasunyatan. Gambaran kasunyatan iki mratelakake pawongan,
panggonan, kewan, prastawa, barang, lan sapanunggale.
B. Tandha-tandhane
Wacan Deskriptif Wacan deskriptif duweni titikan ciri-ciri kang becik yaiku kaya mangkene.
1) Nggambarake samubarang, upamane kahanan, papan, utawa manungsa,
2) Nggunakake pancaindriya (pandoleng, pangrasa pangungu, pangganda, lan pangecap).
3) Bisa ngajak pamaca kaya-kaya pamaca bisa ndeleng dhewe, ngrasa dhewe. Krungu dhewe,
ngambu / ngganda dhewe, tan ngecap dhewe.
C. Bab kang Digatekake Nalika Nulis Wacan Deskriptif
Bab-bab kang prolu ditindakake nalika arep nulis wacan deskriptif
1) Nemtokake bab kang arep ditulis
2) Ngumpulake katrangan kanthi jingglengi bab kang arep ditulis
3) Nyathet perangan perangan bab kanthi tlesih
4) Nulis kasile njingglongi mau kanthi urut, cotha, urip, lan nggunakake tembung tembung
kang trep
5) Naliti lan mbenerake ukara supaya dadi wacan kang becik
D. Jinising Paragrap
Manut mapane pokoke ukara, paragrap dibedakake dadi lima, yaiku paragrap deduktif,
induktif, deduktif induktif, ineratif, lan deskriptif / naratif. Nanging kang dirembug ana ing
kompetensi iki mung loro bae, yaiku paragrap deduktif lan induktif.
A) Paragrap deduktif
Paragrap deduktif, yaiku paragrap kang ukara pokoke manggon ana ing ngarep paragrap,
banjur kasusul ukara-ukara panjlentreh. Pokoke ukara (kalimat utama) ora kudu manggon ana
ing ukara pisanan, bisa manggon ana ing ukara kapindho jalaran ana paragrap kang ukara
pisanan awujud ukara transisi (perekat)
Tuladha:
Canela iku jinising busana adat Jawa kang dianggo ing sikil. Canela iku ana kang ngenal
kanthi jeneng selop, ana uga kang ngarani cripu, lan akeh uga kang nyebut sandal, Pigunane
canela uwis cetha yaiku kanggo njaga diamakan sikil supaya tetep resik, njaga saka barang-
barang kang mbebayani sikil, lan uga duweni piguna ing babagan kaendahan, yaiku nambahi
amrih pantese kang nganggo canela. Canela iku ngandhut piwulang canthelna jroning nala,
tegese cekelen kang rosa ing jroning atimu Canela dianggo ing sikil duweni sasmita njaga
laku kita supaya tansah ing dalan bener.
B) Paragrap induktif
Paragrap induktif, yaiku paragrap kang ukara utamane manggon ana ing sisih mburi
paragrap. Adate ukara utamane paragrap induktif nggunakake panghubung antarukara,
kayadene dadi, mula, lan sapanunggalane. Ananging iku ora mutlak jalaran akeh uga ukara
utama kang ora kudu diwiwitingganggo penghubung kasebut
Tuladha:
Busana adat Jawa iku akeh ſinise, ana beskap, surjan, blangkon, canela, kebaya, jarik, lan
liya-liyane. Busana-busana adat iku duweni sasmita dhewe-Dhewe, upamane jarik, saka
tembung ja-rik, tegese aja sirik. Aja sirik iki bisa dimangerteni aja gampang meri kabegjane
liyan. Jarik iku motife werna-werna, nanging lumrahe nganggo motif batik. Maneka warna
motif ing batik iku ora mangaribawani mupangat utawa pigunane saka jarik kasebut. Apa bae
motife, apa bae kelire kain, sepira ukurane, kabeh jarik iku pigunane padha wae, piguna kang
jumbuh kalawan pangertene jarik. Apa pangertenie jarik iku? Jarik, yaiku kain dawa kang
pigunane kanggo nutupi awak nganthi tekan sikil.
Paragrap iku dumadi saka kumpulan ukara-ukara kan duweni siji idhe pokok (kalimat
utama) lan ditambah anane ukara-ukara panjlentreh (kalimat penegas). Syarat paragrap bisa
diarani apik, yaiku duweni kohes / lan koherensi: Kohesi, yaiku nyambung babagan wujude
utawa duweni ukara-ukara kang nyawiji jumbuh saka wujude. Kohorensi, yaiku paragrap
dianggep nyawiji manawa kabeh ukara kompak padha nyengkuyung topik.
2. Jinis Karangan
Deskripsi iku siji ing antarane jinis-jinis karangan liyane. Jinis karangan wujud
gancaran iku ana lima wama, yaiku narasi, deskripsi, argumentasi, eksposisi, lan persuasi.
Dene karangan gancaran mono karangan kang arupa rerangkene ukara-ukara kang kaiket ing
sajeroning paragrap.
Narasi, yaiku karangan gancaran kang isine nyritakake Warta Mligi
samubarang kanthi runtut manut urutan wektu. Karangan jinis iki, Busana adat iku busana resmi
kayata cerkak, cerbung, novel, dongeng, utawa crita pengalaman ing sawijining panggonan.
pribadi (pengalaman olehe plesiran, pengalaman kang lucu, aneh, Dadi busana adat Jawa iku iya
nyenengake, medeni, ngisinake, nyusahake, lan sepanung- digunakake dening masyarakat
galane). Jawa. Saben daerah duweni
Deskripsi, yaiku karangan kang isine menehi gambaran busana adat dhewe-dhewe.
kahanan samubarang. Dene gancaran argumentasi, yaiku karangan
kang isine ngandharake sawijining pendapat gagasanidhe ngenani bab apa bae dikantheni
alasan / bukti sing kuat supaya pamaca percaya marang panemune panulis mau
Eksposisi, yaiku karangan kang isine menehi katrangan salah sijine topik utawa masalah
kanggo menehi informasi utawa kabar marang pamaca. Dene sing pungkasan persuasi, yaiku
karangan kang duweni ancas menehi pangaribawa (pengaruh) marang pamaca supaya gelem
melu marang kang dikarepake panulis.
Wasis
1. Wacanen kang pratitis teks ing ngisor iki!
Jarik
Jarik yaiku kain dawa sing gunane kanggo nutupi perangane awak nganti tekan sikil
Jarik iku wujude lembaran kain kang ana gambare lumrahe gambar motif batik Jarik
digunakake kanthi cara diubedake awak nutupi saka begeyan puser nganti tekan sikil Carane
ngubedake awak iya kudu nganggo waton dadi asile disawang iya katon apik Jarik iku ana
wirune yaiku lempitan lempitan jarik ing bageyan pinggir
Jarik iku ngemu sasmita aja sirik utawa aja gampang meri marang kabegjane liyan Rasa
meri iku oleh olehane ora ana liya kajaba andadekake gampang grusa-grusu gampang
muntab, lan gampang duwe rasa mangkel marang liyan Dadi jarik iku sejene duweni piguna
pinangka busana uga nyimpen piwulang kabecikan
Jarik iku jinise busana adat Jawa sing bisa digunakake dening priya lan wanita nanging
carane nganggo ora padha Jarik sing dianggo dening para priya iku wangune meh kaya
sarung Ing jaman saiki jarik iku dianggo ing adicara adicara tartamtu, dadi dudu sandhangan
padinan ing masarakat umum
2. Wenehana tanggapan ngenani wacan kasebut !
3. Jlentreha nilai-nilai kang kaadhut dening busana adat jarik lan gegayutane tumrap kahanan
masarakat saiki!
Guyub Rukun
1 Gawea kelompok kanthi anggota cacah 4-5 siswa!
2 Bebarengan karo kelompokmu, goleke wacan deskriptif babagan busana adat Jawa!
3 Wacanon banjur tindakna wawan rembug karo kancamu sakelompok!
4 Rembugen kanggo njlentrehake nilai-nilai kang kaandhuting wacan kasebut lan gegayutane
tumrap kahanan masarakat sakit
5. Tulisen asiling pakaryan kelompokmu banjuratura marang guru!
B. Maca Wacan Deskriptif
1. Jinis-Jinis Maca
Dideleng saka krungu lan orane swara kang maca wektu dheweke
gambar
maca, jinise maca kaya ing ngisor iki
a. Maca Seru
Maca kanthi swara seru yaikujinis maca sing dadi alat kanggo guru,
murid, utawa kang maca karo wong liya sing ngrungokake kanggo
nangkep lan mangerteni informasi, lan sing dikarepake karo sing nulis.
b. Maca ing sajeroning Ati
Maca sajeroning ati bisa nggunakake pangoling-eling. Njroning
babiki, sing aktif yaiku mripat lan pangeling
c. Maca Ekstensif
Maca ekstensil, yaiku maca kanthi kabeh. Bahane
ngamot sakakeh-akehe aksara ing sathithik-thithike wektu
d. Maca Survei
Maca survei, yaiku milih bahan wacan sing arep
disinaoni kanthi cara mang kene 1) Aneliti, aneliti daftar ukara-ukara
kang ana ing njero buku. 2) Ndeleng, niti priksa, aneliti
judu-judul bab sing ana ing njero buku-buku kang kawogan 3) Aneliti
bagan, skema buku e. Maca
Saklebatan Maca
saklebatan yaiku jinis maca sing gawe mripat awake dhewe obah kanthi cepet ndeleng bahan
ukara kanggo goleki lan ngolehake informasi Ana telu karep ing maca saklebatan
1) Kanggo ngolehake pangerten saka buku utawa artikel
2) Kanggo nemokake babakan kang wis gumathok saka wacan
3) Kanggo nemokake utawa manggonake bab kang dibutuhake ing perpustakaan
f. Maca Dangkal
Maca dangkal utawa superficial reading duweni karep kanggo nemokake karep kang cethek
sing ora duweni karep kang jero saka bahan wacan Maca dangkal lumrahe dilakokake
menawa awake maca kanggo kesenengan maca wacan kang nyenengake sing nekakake
kabahagian ing wektu longgar, contone crita pendek, novel ringan, Pendidikan Antikorupsi
lan liya-liyane Wong kang ora nate
g. Maca Intensif nandhang prihatin ora bakal
Maca intensif, yaiku nyinau saksama, nelaah kanthititi sing kasinungan rasa pangrasa
dilakokake ing jero kelas marang tugas sing sithik, kira-kira loro kang bisa jalari takane rasa
nganti papat halaman saben dina trenyuh lan welas lair batine.
h. Maca Pemahaman
Maca pemahaman sing dikarepake neng kene yaiku jinis maca sing duweni karep mangerteni:
1) standar-standar utawa norma-norma ke sastraan, 2) resensi kritis, 3) drama tulis,
4) pola-pola fiksi.
i Maca Kritis
Maca kritis, yaiku jinis maca sing dilakokake kanthi wicaksana, kanthi rasa kang Jero,
evaluatif, analitis, lan ora mung goleki kekliruan
j. Maca ide
Maca ide, yaiku jinis maca sing duweni karep goleki duweni, lan manfaatake Idhe kang ana
ing wacan. Sajeroning babakan iki, ana prinsip kang kudu dilelengake sakteuse, yaiku sumber
kang duweni idhe-idhe dhasar kanggo wawan rembug lan bocah-bocah luwih akeh ngudar
panemu sarta nulis kanthi apik menawa dheweke duwe idhe-idhe.
2. Gawe Karangan Deskriptif
Sing kudu digatekake nalika gawe karangan deskriptif kaya ing ngisor iki.
A. Nemtokake tema.
B Milih irah-irahan (judul). Judul becike nganggo tembung sing becik, cekak aos, narik
kawigaten pamaca.
C. Basane sing becik
D. Ukarane runtut (urut trep lakuning crita), yen ora runtut bisa gawe pamaca bingung. Ora
ngerti karepe isine karangan
E.Tulisan sing cetha, ora akeh orek orekan.
F. Antarane tema, irah-irahan, lan isi tansah sesambungan, cocok (jumbuh)
G. Sadurunge ngarang bisa kanthi gawe cengkorongan (kerangka).
Wasis
1. Wacanen wacan ing ngisor iki kanthi pratitis!
Surjan
Surjan iku busana adat Jawa kanggo priya model Yogyakarta Surjan iku ana rong
jinis, yaiku Surjan Lurik lan Surjan Ontrokusuma Sinebut Surjan Lurik amarga duweni motif
garis-garis, dene Surjan Ontrokusuma duweni motit kembang utawa kusuma
Surjan Lurik migunakake kain polos utawa turik saka tanah Nuswantara kene Dene
Surjan Ontrokusuma migunakake kain sutra
Surjan Lurik iku digunakake dening punggawa Kraton Mataram nganti tekan para
prajurit Kanggo mbedakake cendhek dhuwure drajate iku dibedakake saka gedhe cilike motif
turik. Gedhe lurike ateges sangsaya dhuwur drajate Dene Surjan Ontrokusuma iku
digunakake dening para priyayi Mataram Busana adat Surjan lumrahe dianggo bebarengan
karo nganggo blangkon
2. Tulisna wosing karangan deskripsi ing dhuwur nganggo basamu dhewe!
3. Tulisna tanggepanmu marang karangan ing dhuwur migunakake basa krama alus lan
wacakna ana ngarep kelas!
Guyub Rukun
1. Gawea kelompok kanthi anggota cacah 4-5 siswa
2 Bebarengan karo kelompokmu gatekna gambar ing ngisor iki
Gambar 1 Gambar 2
Gambar blangkon khas Solo Gambar blangkon khas Jogja

Gambar 3 Gambar 4
Gambar beskap Gambar surjan
3. Pilien salah siji gambar kasebut

4. Banjur gawenen karangan deskriptif adhedhadar gambar kasebut!
5.Sawise kuwi salah siji anggota kelompok maca ana ngarep kelas lan kelompok liyane
menehi pambiji
Bausastra Alit
Adat: pranatan kang lumrah diturut utawa ditindakake wiwit jaman biyen
Gancaran: karangan kang arupa rerangkene ukara-ukara kang kaiket ing sajeroning
paragrap Gladhen Wulangan
Maca:tandha
A. Wenehana ndeleng tulisan
ping lan nyuarake
(x) sangarepe utawasing
wangsulan ora nyuara kanthi ngerti isi tulisane.
bener! 1 Kang kalebu tuladhane gancaran narasi 2 Supaya pamaca percaya marang
yaiku.. panemune panulis becike panemu kasebut
a cerkak d makalah ditulis kanthi gancaran..
b resep masakan e geguritan a narasi d persuasi
c.urut-urutane gawe layangan
b argumentasi e deskripsi b. 2 e. 5
c eksposisi c. 3
3. Gancaran kanggo menehi informasi 11. Kang ora kalebu jinising karangan
utawa kabar marang pamaca diarani.. miturut carane ngandharake yaiku
a narasi d persuasi karangan.....
b. Argumentasi e deskripsi a narasi d. Ineratif
c eksposisi b Eksposisi e persuasi
c. Argumentasi
4 Tulisan kang isine pariwara lan kam
panye iku kalebu jinis karangan... 12. Kang ora kudu digatekake nalika gawe
a narasi d persuasi karangan, yaiku ...
b argumentasi e deskripsi a. Basane sing becik
c eksposisi b. Nulis nganggo aksara latin
c. ukarane runtut
5 Deskripsi kang adhedhasar penga matan
d. Nemtokake tema
kalebu gambaran.....
e. Milih irah-irahan
a imajinasi d informasi
b urutan kedadeyan e kasunyatan 13. Ing ngisor iki ora kalebu jinising
c proses paragrap manut pokok ukarane, yaiku..
a. Deskriptif d. Deduktif
6 ing ngisor iki ora kalebu titikan wacan
b. Ineratif e. Induktif
deskriptit kang becik yaiku..
c. ekstensif
a nggunakake pangangen-angen
b nggambarake kahanan 14. Maca ing batin kaperang dadi loro
c pamaca kaya kaya bisa ndeleng dewe yaiku maca intensif lan maca ....
d nggunakake pangganda a. Kreatif d Seru
e nggambarake manungsa b Kritis e Literal
c Ekstensif
7. Paragrap iku dumadi saka kumpulaning.
a tembung d idhe pokok 15. Karangan kang duweni ancas menehi
b ukara e ukara panjlentreh pangaribawa diarani ..
c aksara a. Eksposisi d Narasi
b. Deskripsi e. Persuasi
8. Paragrap kang kabeh ukara kompak
c. Ekstensif
padha nyengkuyung topik iku ateges
paragrap kasebut duweni... 16. Kang ora kalebu jinising paragrap
a idhe pokok d. ukara panjlentreh miturut ukara pokoke, yaiku...
b kohesi e irah-irahan a eksposisi d. Deduktif
c koherensi b. Ineratif e. Induktif
c. Narasi
9 Kang diandharake ana ing wacan
deskriptif yaiku......
a kahanan d sawijining pendapat
b. Proses e informasi
c idhe
10. Jinising karangan narasi kaperang dadi
a. 1 d. 4
17. Kang kalebu ancase wacan argumentasi, yaiku... 19. Kang ora kalebu ketrampilan dhasar maca, yaiku
a menehi kesenengan utawa panglipur a. Ketrampilan nguwasani tembung kunci
b. Ngajak nindakake sawijining tumindak b. Ketrampilan nulis
c. Menehi informasi marang pamaca c. Ketrampilan nguwasani frasa
M ngerti marang pamaca supaya tambah
d. Menehi d. Ketrampilan nguwasani mripat
pangretene e. Ketrampilan nguwasani tembung
e nuwuhake keyakinan marang pamaca 20. Paragrap kang ukara pokoke manggon ana ing ngarep
18.Maca kritis yaiku jinis maca sing dilakokake kanthi .... paragrap, banjur kasusul ukara-ukara panjlentreh
a. Batin d wicaksana diarani.......
b. Cepet e. Tliti a. Deskriptif d ekstensif
c. seneng b. Ineratif e induktif
c deduktif
1. Sebutna jinise karangan wujud gancaran kang ana ing basa Jawa!
Wangsulan:
2. Jlentrehna tegese maca ekstensif !
Wangsulan :
3. Apa kang diarani maca saklebatan?
Wangsulan:
4. Sebutna bab kang prelu digatekake nalika nulis karangan deskriptif!
Wangsulan:
5. Apa kang diarani maca kreatif?
Wangsulan:
Gladhen Perbaikan
Wangsulana pitakon-pitakon ing ngisor iki kanti bener!
1 Apa kang kudu digatekake nalika gawe sawijining karangan?
Wangsulan :
2 Jlentrehna babagan paragrap induktif!
Wangsulan :
3. Apa kang diarani maca scanning?
Wangsulan :
4 Jlentrehna kang diarani wacana deskriptif!
Wangsulan :
5 Sebutna titikane wacan deskriptif !
Wangsulan:
Gladhen Pengayaan
1 Gatekna paragrap ing ngisor iki kanthi premati!
Bathik iku kasil kerajinan tekstil kang nggunakake malam (lilin) lan canthing kanggo menehi
Kawruh Basa
motif utawa gambar ing kain. Bathik wis suwe ana, kurang luwih kawit 2000 taun kepungku
Asal tembung bathik yaiku ambathik saka tembung amba lan titik (basa Jawa) sing maknane
nggambar utawa nulis.
2 Minurut penemumu paragrap ing dhuwur iku kalebu paragraph deskriptif apa dudu?
Jlentrehna lan tuduhna bukti-buktine!
Jinising Tembung
1. Tembung Plutan
Tembung plutan tegese tembung sing diringkes cacahing wanda supaya luwih sathithik.
Upamane tembung para bisa diringkes utawa dipluta dadi "pra". Dene tegese ora owah.
Tuladha: a. Serat dipluta dadi srat. b. Suwara dipluta dadi swara
c. Weruh dipluta dadi wruh. d Sarana dipluta dadi srana e Sari dipluta dadi sri
2. Kerata Basa
Kerata basa uga diarani Jarwa dhosok. Kerata tegese udhar utawa ngudhari. Kerata basa
tegese tetembungan sing diudhari utawa dipirit, nanging dadi mathuk karo kekarepane.
Tuladha: a. Wedang = ngawe kadang. b. Brekat=mak brek diangkat
c. Kodhok = teka-toka ndhodhok. d. Kupluk=kaku tur cempluk.
e. Guru = digugu ditiru.
3. Rura Basa
Rura tegese rusak utawa salah. Rura basa tegese basa sing wis rusak utawa luput, nanging
yen dibenerake dadi sangsaya salah. Mula rura basa uga diarani basa sing salah kaprah.
Upamane tembung nguleg sambel iku ora bener. Benere nguleg lombok, trasi, uyah, tomat,
moto, lan sapiturute. Nanging yen dibenerake kaya ing ndhuwur iku malah bisa digeguyu
dening wong akeh.
Tuladha liyane yaiku kaya mangkene: a Nunggoni pitik , b Ngenam kepang , c Nggodhog
wedang , d Adang sega , e Menek jeruk
Luhuring Budi
Sawise nyinau babagan teks deskriptit, siswa diajap bisa mangerteni babagan teks
deskriptif, bisa mbedakake kalawan jinis teks liyane lan uga bisa gawe teks deskriptif kanthi
becik. Sabanjure siswa duweni krenteg ngembangake pakulinan maca lan nulis kanthi becik.
Pambijen Tengah Semester 1

A. Wenehana tandha ping (x) sangarepe wangsulan sing bener!
1.Wong nembang iku kudu nggatekake a titi swara d titi mangsa
pawitan...
b titi laras e titi tembung a Sinom d Maskumambang
c titi gatra b Kinanthi e Mijil
c Asmarandana
2 Tembang Kinanthi dumadi saka... gatra
a6 d9 10 Gatekna wacan ing ngisor iki!
b7 e 10 mingkar-mingkuring angkara
c8 akarana karenan mardi siwi
sinawung resmining kidung
3 Pupuh Sinom ing Serat Wulangren
sinuba sinukarta
dumadi saka... pada
mrih kretarta pakartining ngelmu luhung
a 52 d 34
kang tumrap neng tanah Jawa
b 53 e 33
agama ageming aji
c 41
Ing dhuwur iku diarani tembang Macapat...
4 Pathokan panulise tembang macapat a Dhandhanggula d Pangkur
kang ngemot cacahe wanda (suku kata) b Megatruh e Sinom
saben sagatra yaiku.. c Gambuh
a dong-ding d. Guru gatra
11. Geguritan yaiku puisi Jawa gagrag ...
b guru wilangan e purwakanthi
a modheren d lawas
c guru lagu
b kuna e anyar
5 Watake Pocung yaiku... c semu
a sembrana lan wibawa
12 Syair kalih gatra sapada aran gita..
b wibawa lan panikena
a caturgatra d dwigatra
c parikena lan rumaket
b pancagatra e. Trigatra
d rumaket lan sak penake
c sadgatra
e sak penake lan sembrana
13. Geguritan kalebu tembang utawa
6 Guru lagu lan guru wilangane tembang
lelagon kang nganggo purwakanthi guru..
Kinanthi yaiku...
a gatra d. Lagu
a 8a ,8i, 8a, 8i, 7i, 8u 7a 8i, 12a
b. Pada e. Wilangan
b 8i. 8a, 8o, 8a ,7a,8u ,8a
c. swara
c 8u ,8i, 8a, 8i, 8a. 8i
d 8i. 8a, 8o, 8a. 7a, 8u, 8a 14.Tegese tembung lingga gita yaiku...
e 8a, 11i, 8u 7a 12u 8a 8i a ngripto d syair
b. Aksara e. Gancaran
7 Salah siji karya agung KGPAA
c. tembung
Mangkunegara IV yaiku ...
a Wulangreh d. Centhini 15. Wacanen geguritan ing ngisor iki!
b. Kinanthi e Wedhatama Dakwaspadakake
c Jayabaya ibu bola-bali ngusap pipi
perihe ati dislamur-slamur
8.Sipat nelangsa, prihatin, lan keranta ranta
senajan beling-beling kaca jendhela
iku diduweni dening tembang ..
ajur kumepyur
a. Asmarandana d Maskumambang
Adhedasar geguritan ing dhuwur, bisa
b. Pocung e Megatruh
dimangerteni menawa pangrasane Ibu lagi
c. Dhandhanggula
a biyasa wae d. Seneng
9 Tembang macapat sing tegese wis cetha b. Ngebayang e. Ngalamun
priya utawa wanita yaiku ... c. Susah
16.Gatekna geguritan ing ngisor iki! marang panemune panulis mau
Panggawe becik puniku, b karangan isine menehi katrangan lan
Gampang yen wus den lakoni, informasi/kabar
Angel yen durung kalakyan, c karangan kang isine menehi gambaran
Aras-arasen nglakoni, kahanan samubarang apa bae
Tur iku den lakonana, d karangan kang isine nyritakake
Mumpangati badaneki. samubarang kanthi runtut manut urutan
Geguritan dhuwur kuwi maring pitutur wektu
supaya kita... e karangan isine menehi katrangan salah
a. nglampahi tumindak becik sijine topik/masalah kanggo menehi
b adhap asor dhumateng sesami informasi/kabar marang pamaca
c. nuladha tumindak ingkang sae 23. Paragrap kang ukara pokoke manggon
d miturut dhumateng tiyang sepuh ana ing ngarep paragrap, banjur kasusul
e. seneng tetulung ukara-ukara panjlentreh diarani paragrap...
17 Struktur lair geguritan sing kanggo a ineratif d. Deskriptif
nambahi grengsenge geguritan yaiku... b. Deduktif e. Induktif
a. rima d. Diksi c narasi
b. Tipografi e. Majas 24 Wacana kang mbudi daya owahe
c. Irama panemune wong liya supaya percayalan
18 Struktur lair geguritan kang kena di tumindak jumbuh karo panemune sing
anggep kaya dene pasemon jenenge... nulis utawa sing ngomong diarani...
a purwakanthi d. Pralambang a wacana deskripsi d wacana argumentasi
b. Pinilihing tembung e. Tembung entar b wacana eksposisi e wacana narasi
c. Majas c wacan persuasi
19. Geguritan telung gatra sapada diarani.. 25 Maca kang bahane ngamot sakakeh
a. Kuatrain d. Distikon akehe aksara ing satithik-tithike wektu
b. Kuin e. Terzina diarani ..
c. sekstet a maca kreatif d maca literal
b maca kritis e maca ekstensif
20. Ing ngisor iki ora kalebu struktur batin
c maca seru
geguritan, yaiku ...
a. Nada d. Tema 26 Cara maca kanggo goleki bab-bab kang
b. Amanat e. Suasana wigati kanthi cepet diarani cara .....
c. isi a scanning d intensif
b ekstensif e skimming
21. Maca pemahaman yaiku maca kanggo
c cepet
mangerteni...
a. Bagan d. Drama 27 Gatekna paragrap ing ngisor iki!
b. Bausastra e. Peta Lumrah manungsa iku duwe pe penginan
c dudutan sing apik Ora ana manungsa sing kepengin
nemu kedadeyan sing ala Mula banjur ana
22. Karangan deskripsi yaiku..
tembung beja lan Cilaka. Yen bisa nemoni
a. Karangan kang isine ngandharake
kedadeyan sing nyenengake iku sinebut
sawijining pendapat / gagasan / idhe
beja, dene yen nemoni kedadeyan ora nye-
ngenani bab apa bae dikantheni alasan /
bukti sing kuat supaya pamaca percaya
nengake adate banjur diarani cilaka. a wawancara marang sadhengah pawongan
Wacan kasebut kalebu tuladha paragrap ... b gawe salam panutup
a deskriptif d deduktif c nemtokake karangan
b ineratif e induktif d gawe salam pambuka
c ekstensif e nemtokake bab kang arep ditulis
28 Maca kang ancase nangkep isi wacan kang tinulis 30 Karangan argumentasi kang pur wakane saka
diarani maca
N ... akibat kang ana banjur njlentrehake apa kang dadi
a kreatif d literal sebab musababe diarani karangan argu mentasi...
b kritis e ekstensit a sebab-akibat d. Ekspositoris
c seru b akibat-sebab e sugestif
29 Kang sepisan ditindakake kanggo nulis karangan c ineratif
deskriptif yaiku...
B Wangsulana pitakon-pitakon ing ngisor iki kanthi bener!

1 Sebutna cirine tembang Macapat!
Wangsulan:
2. Tembang Macapat kalebu tembang gagrag apa?
Wangsulan:
3. Apa kang diaran Serat Wedhatama?
Wangsulan:
4. Kepriye watake tembang Dhandanggula?
Wangsulan:
5. Sebutna pupuh kang kalebu ana ing Serat Wedhatama!
Wangsulan :
6 Geguritan utawi guritan aslinipun saking tembung lingga gurit, jlentrehna tegese!
Wangsulan :
7. Apa kang diarani gita pancagatra?
Wangsulan:
8 Apa kang diarani distikon?
Wangsulan:
9. Jlentrehna paugerane geguritan gagrag lawas!
Wangsulan :
10. Struktur lahit sing endi kang katon cetha ing geguritan ngisor iki?
Esuk Iki
Angin pancen sumilir ngrajut awak
Nanging mau bengi hawane nggodha angen
Kumepyur grimis ngruwis nggawa pengarep
Mengko udan ngadhemi bumi sing ngrantu
Woh, woh, medhot rasa gumawang
Lebu sing tumemplek lumahing godhong
Durung owah gambarane
Jago Kuruk sesautan ora miyak cahya srengenge
Kaya padatan njalari donya iki tangi
Donya peteng ora kawiyak sunar padhang
Ing bang wetan ngranuhi sesawangan
Kepara saiki krasa kulit anyep
Kesiram angin playon nerak-nerak sak karepe
Isih binareng thathit gumerit nyigar keteg dhadha
Gordhin jendhela mobat-mabit sesalaman
Kleyang-kleyang godhong ing ngarepan
Mudal-mudal gumlethak ngebaki plataran
Godhong blimbing, jambu bangkok, blimbing wuluh
Mosak-masik ing plataran ora kumanan kentekan semen
Got paving urunan warga gumlesah larahan pasar
Esuk iki kosok balen karo mau bengi
Panas sing sumeblak diwiyak angin adhem mabit
Njalari angin keplantrang miyaki jaman
Sing teka ora kinira miyak donya
Apa iki sasmita lumahing donya kurebing langit
Aweh panyendhu marang manungsa
Esuk lan sore singgeting dina rahina
Wengi nggarit ati miyaki leladi iku wis pinasthi
Aja ngowah-owahi lakuning lintang ing akasa
Iku luwih prayoga
Wangsulan:

Wulangan
4 c x Wacan Eksposisi
Kompetensi Dasar
1.4 Menerima mensyukuri, menghayali, dan menga 2 membuat teks eksposisi tentang gamelan
malkan anugerah Tuhan berupa bahasa Jawa dalam 3 menyajikan teks eksposisi tentang gamelan.
bentuk teks eksposisi tentang gamelan. Materi Inti Pembelajaran
2.4 Menunjukkan perilaku jujur, disiplin, tanggung -Mangerteni Wacan Eksposisi
jawab, ped (gotong royong, kerja sama, toleran, damai), -Nulis Wacan Eksposisi
santun, responsif, dan proaktif dalam menggunakan
Kata Kunci
bahasa Jawa melalui teks eksposisi tentang gamelan
Teks eksposisi, teks eksposisi tentang gamelan.
3.4 Menelaah teks eksposisi tentang gamelan
4.4 Menulis teks eksposisi tentang gamelan. Alokasi Waktu
8 jam pelajaran
Tujuan Pembelajaran
Setelah mempelajari materi ini, diharapkan siswa mampu: Karakter Bangsa
1 memahami teks eksposisi tentang gamelan Kreatif, rasa ingin tahu, jujur, gemar membaca.
Peta Konsep
Wacan Eksposisi
Mangerteni Wacan
Nulis Wacan Eksposisi
Eksposisi
nyinau babagan
nyinau babagan
1. Pathokan Panulise
1. Teks Eksposisi
Paragrap Eksposisi
2. Ancas Wacan
2. Cara Nulis Paragrap
Eksposisi
Eksposisi
3. Jinising Paragrap
Eksposisi
Purwaka
Ing patemon kapungkur kita wus sinau babagan wacan gambar
deskriptif. Wacan deskriptif iku salah sawijining jinis wacan
saliyano narasi, argumentasi, persuasi, lan eksposisi. Wacan-
wacan kasebut duweni prabedan lan kagunan dhewe-dhewe.
Kanggo mbabar crita kayadene dongeng utawa cerkak iku
migunakake wacan narasi dene kanggo njlentrehake pangerten utawa definisi iku migunakake
wacan eksposisi.
Ing patemon kapungkur kita sinau wacan deskriptif kanggo nggambarake busana adat
sacetha-cethane. Nanging menawa kita prelu njlentrehake pangertene beskap, carane nganggo
beskap, utawa carane nggawe beskap iku kalebu jinis wacan eksposisi. Ancase wacan
eksposisi kanggo mbabar kawruh utawa ilmu, definisi, pengerten, cak. Cakan sawijining
kagiyatan, metode, cara, lan proses dumadi sawijining kedadeyan utawa bab, Kanthi nulis
wacan eksposisi kita bisa menehi informasi ngenani sawijining objek lan pangertene pamaca
uga bisa mundak. Amarga pancen karangan eksposisi iku duwe sipat menehi ngerti utawa
ngandharake sawijining bab. Ing wulangan iki wacan eksposisi kanggo njlentrehake babagan
gamelan.
Kepriye mangerteni wacan eksposisi, kepriye carane gawe wacan eksposisi, lan
kepriye nya wisake wacan eksposisi kanthi becik, kajlentrehake ing wulangan iki mula
gatekna kang premati!
A. Mangerteni Wacan Eksposisi
1. Wacan Eksposisi
Gatekna wacan ing ngisor iki kang premati!
Gamelan Jawa
Gamelan Jawa iku salah sawijining jinis corak gamelan sing
gambar
urip ing Jawa Tengah Yogyakarta, lan Sebageyan Jawa Wetan.
Musik gamelan Jawa iki beda karo musik gamelan saka daerah liya.
Musik gamelan Jawa lumrahe duwe nada luwih lembut lan alon.
Beda karo musik gamelan Bali sing nduwe nada luwih cepet sarta
gamelan Sundha sing rasa musike nglaras banget lan didhominasi
swara suling.
Gamelan Jawa iku nduwe gatra-gatra pentatonis lan nduweni rong laras, yaiku laras
slendro lan laras pelog. Laras slendro duweni urutan gatra-gatra 1 2 3 5 6 Giro luma nem).
Ing Jawa, ana telung pathet. Pathet iku kaperang dadi pathet nem, pathet sanga, lan pathet
manyura. Urutan iki umume kanggo pagelaran wayang. Laras pelog nduweni gatra-gatra 1 2
3 4 5 6 7 Gjiro lu pat ma nem pi). Ing Jawa, ana telung pathet. Pathet iku kaperang dadi
pathet nem, pathet lima, lan pathet barang.
Piranti gamelan Jawa bisa dikelompokake dadi papat bageyan, yaiku gongan, balungan,
panerusan, lan kendhang. Gong, kempyang, kethuk, kempul, lan kenong iku kalebu gongan.
Balungan iku rangkeyan melodi ing gamelan. Dadi ing jinis musik gamelan iki inti melodine
ana ing rangkeyan swara balungan iki. Sing kalebu balungan, yaiku saron panerus, saron
barung, demung lan slenthem.
Saron demung utawa demung iku salah sawijining piranti gamelan Jawa sing ditabuh lan
mlebu kelompok piranti saron. Iki jinis saron paling gedhe ukurane, sing paling cilik peking
sing tengah-tengah saron barung tembe demung.
Ana loro jinis saron demung, yaiku pelo demung lan slendro demung. Loro jinis piranti
panerus iki ndhuwe laras beda-beda. Wilah saron demung iki paling gedhe ing kelompok
saron ukurane kira-kira 35,5 cm dawa lan ambane 9 cm. Saron der ndhuwe swara paling
cendhek ing kelompok saron. Panerusan, yaiku bonang,gender gambang.siter, tan rebab.
Bonang barung yaiku salah sawijine bageyan perangkat gamelan Jawa kang duweni
bentuk pencu banjur diarani bentuk pencon. Laras slendro wlaho ana 12 cacahe, banjur kang
Laras Pelog wilahe ana 14 cacahe, Bonang barung manggone ing rancakan saka kayu kang
bentuke kaya amben Pencon kuwi mau ditata ing rancakan ditumpangake Ing tali kang
diarani pluntur.
Bonang barung ditabuh nganggo kayu kang cacahe loro, kayu kuwi mau sing
bagayan dhuwur diblebet nganggo kain lan pluntur. Cara nabuh bonang kuwi ana akeh pola
tabuhane, yaiku pola tabuhan gombyang, mipil, imbal, sekaran, klenangan, lan liya liyane.
Bonang barung kuwi gunane kanggo mbukani gendhing. Sakliyane kuwi, bonang barung uga
bisa kanggo nuntun alur gendhing. Khusus ing pola mipil, bonang barung kuwi bisa kanggo
nuntun piranti liyane. Bonang barung ora bisa dadi lagu penuntun, nanging kolaborasi karo
bonang penerus gawe pola lagu lan ing aksen-aksen penting bonang gawe sekaran kang
lumrahe ana ing pungkasaning ukara lagu.
Yen kendhang iku salah sijining piranti gamelan Jawa sing ditabuh nganggo kombinasi
antara tapakan karo driji, dadi ora nganggo tabuh. Ing musik modheren piranti iki
digolongake piranti perkusi. Kendhang diselehake ing wadhah panyangga saka kayu sing
wujude memper huruf Y. Kendhanging musik gamolan fungsine kanggo mimpin lan
ngarahake musik. Kendhang nduweni jinis lan ukuran kang wema werna Ukurane kondhang
antarane 20 cm nganti 45 cm Kendhang bentuke kaya drum lan dimainake kanthi cara
ditabuh. Papat kelompok iku nduweni fungsi dhewe-dhewe kanggo nggawe swara sing
harmonis.
Gamelan Jawa nduwe aturan-aturan sing wis pakem antarane katata saka pirang pirang
rambahan lan pathet utawa joro cetheking swara. Ana uga aturan sampak utawa cepet-
rendhete laku sing wis pakem, sarta batasan-batesan gongan lan melodine wis diatur ing
bagayan-bageyan sing saben-saben ketata papat gatra.
Pandangan urip Jawa kang digambarake sajrone musik gamelan yaiku kaselarasan
kauripan jasmani lan rohani, Kaselarasan sajrone omongan fan tumindak saengga mujudake
toleransi ing sasama. Wujud nyata ing musik gamelan Jawa yaiku tarikan tali rebab kang
sedengan paduan seimbang swara kenong, srin, kendhang. Sarta gambang lan swara gong
kanggo nutup irama. Gamelan Jawa biasane dianggo ngiringi pagelaran wayang lan tari-tari.
Saliyane musik, gamelan Jawa uga ana swara sindhen kang nembangake laocaran, ladrang,
lan gendhing-gendhing Jawa
Wacan ing dhuwur iku diarani wacan eksposisi kepriye pangertene wacan eksposisi iku?
Wacan eksposisi yaiku wacan kang njlentrehake utawa medharake sawijining bab kanggo
pamaca Supaya pamaca oleh informasi kang genep bab sawijining objek, sabanjure pangreten
pamaca bisa mundhak. Mula saka iku wacan eksposisi asipat menehi ngerti, aweh pamrayogi
(saran), utawa ngandharake sawijining bab Panulise iki ditindakake lumantar sadhengah cara
penjelasan ing antarane penjelasan proses lan penjelasan ilustrasi Sumbering bisa saka asil
pengamatan panaliten utawa pengalaman
2. Ancas Wacan Eksposisi
Ancase wacan eksposisi yaiku kanggo maparake, jlentrehake ngaturake informasi, lan
nerangake salah sawijining bab supaya pamaca bisa nampa utawa nrima Wacana eksposisi
adate digunakake kanggo babarake pengetahuan / ilmu, definisi, pengerten, langkah
sawijining kegiatan cara, lan proses dumadine prastawa utawa bab
Paragrap, yaiku karangan kanggo nyritakake kedadeyan kanthi runtut kena kanggo kang
mung khayalan bae. Eksposisi iku salah sijijinis paragrap. Dene jangkepo pinis. Nyritakake
kedadeyan kang nyata, nanging uga kena kanggo nyritakake kedadeyan finis paragrap kaya
ing ngisor iki
a. Paragrap Narasi (Nyritakake)
Paragrap narasi yaiku paragrap kang budi daya nyritakake prastawa utawa mau. Utawa
paragrap kang nyritakake kanthi cetha rorangkening tumindak ing sajeroning prastawa kang
winates ing sajeroning wektu.
b. Paragrap Deskripsi (Nggambarake)
Paragrap deskripsi, yaiku paragrap kang nggambarake objek supaya pamaca ngrasa kaya
nyawang dhewe objek kang digambarake. Tembung kang digawe cetha lan diperinci
c. Paragrap Eksposisi (Nyritakake Proses)
Sajroning paragrap eksposisi dibeberake anane analisis proses nganggo cara narasi. Narasi
kang mangkana mau diarani narasi ekspositoris / narasi teknis, awit ancas kang tinuju titise
katrangan ngenani sawijining prastawa kang dibeberake.
d. Paragrap Argumentasi (Panemu)
Paragrap argumentasi, yaiku paragrap kang mratelakake alesan, tuladha, lan bukti kang kuat,
sarta bisa gawe yakine pamaca. Ancase kanggo gawe yakine pamaca saengga bisa benerake
panemu lan keyakinane panulis.
e. Paragrap Persuasi (Pangajak)
Paragrap persuasi iku sambungan utawa kembangane saka paragrap argumentasi. Persuasi
sopisanan ngandharake gagasan nganggo alesan, bukti, utawa tuladha kanggo yakinake
pamaca. Banjur dibarengi nganggo ajakan, bujukan, rayuan, imbauan, utawa saran marang
pamaca. Bedane paragrap argumentasilan paragrap persuasi, yaiku paragrap argumentasi
kang dadi bakune salah benere gagasan / pendapat. Manawa paragrap persuasi ngarep-arep
supaya pamaca melu karo kekarepane panulis. Paragrap persuasi duweni ancas kanggo
mangaribawani, ngajak, utawa ngrayu pamaca saengga melu apa kang dadi gegayuhane
Panulis.
Wasis
1. Golekana sepuluh bae tembung tembung angei saka wacan "Gamelan Jawa" ing dhuwur!
2 Tegesana tembung angel kasebut banjur gawenen tuladha ukarane!
3. Tulisen ing papan kang cumawis ing ngisor iki!
Tembung Angel Teges Tuladha Ukara

Guyub Rukun
1 Tindakna wawan rembug karo kancamu sameja!
2 Rembugen kanggo nemtokake pokok-pokok isi saben paragrap saka wacan Gamelan Jawa
ing dhuwur!
3 Tulisen ana papan kang cumawis ing ngisor iki!
Paragrap Pokok-Pokok Isi
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
B. Nulis Wacan Eksposisi

1 Pathokan Panulise Paragrap Eksposisi
Pathokan panulise paragrap eksposisi kaya ing ngisor iki Pendidikan Antikorupsi
gambar
a Eksposisi mung ngupaya kanggo Wong kang wis nate ketaman

nyethakake utawa lentrehake sawijining pokok prastawa prihatin luwih bisa ngrasakake
persoalan b Isi eksposisi panan dhange wong liya. Mula
ora duwe karep ngundang reaksi dayani sikap, lan panemune adhakane luwih gelem aweh
pamaca pitulungan marang kang kasusahan
c Gaya eksposisi kudu informatif lan nyakinake
d Basa eksposisi minangka basa pawarta tanpa rasa subjektif lan emosional
e Ing eksposisi fakta-fakta mung digunakake dadi piranti
konkritisasi maksude gawe rumusan lan kaidah kang dijlentrehake supaya tambah cetha (ora
dadi bahan pembuktian) f .Eksposisi ngupaya kanggo jembarake
pamawas lan pangertene pawongan marang objek kang dirembug
g
Panulis eksposisi kudu ngerti prastawa kang diandharake Warta Mligi
h Panulis Salah sawijining teks eksposisi
eksposisi kudu prigel nganalisis prastawa kanthi cetha lan yaiku resep masakan, amarga
konkret nyawisake isi wacan kanthi wujud
2 Cara Nulis Paragrap Eksposisi langkah-langkah lan cara-cara gawe
a Nemtokake underaning perkara (tema) panganan. Mula saka iku resep
b Nemtokake ancase nulis wacana eksposisi masakan kalebu teks eksposisi
c Ngumpulake data saka sumber.
d. Nyusun cengkorongan kerangka) sing cocok karo underan sing dipilih
e. Ngrembakake (mengembangkan) cengko rongan dadi paragrap eksposisi.
3. Jinising Paragrap Eksposisi
a Eksposisi Definisi Eksposisi definisi, yaiku
gancaran kang dijlentrehake mawa menehi katrangan utawa teges babagan karo mokusake
karakteristike b. Eksposisi
Proses / Tata Cara Eksposisi proses utawa tata cara yaiku
Antikorupsi gancaran saka urutaning tindakan-tindakan kanggo nyiptakake utawa ngasilako
urutaning kedadeyan utawa prastawa. Lumrahe, akeh ditemokake ing buku-buku petunjuk
pagaweyan, cara-cara, lan sapanunggalane.
c. Eksposisi Klasifikasi
Eksposisi klasifikasi, yaiku gancaran proses kanggo nglompokake babagan kang duweni sipat
padha ing kategori-kategori
d. Eksposisi Ilustrasi
Eksposisi ilustrasi, yaiku gancaran kang sipate umum kang merlokake tuladhal conto sing
sipate nyata. Pengembangane migunakake gambaran sederhana utawa bentuk konkret saka
pemikiran
e. Eksposisi Perbandingan
Eksposisi perbandingan, yaiku gancaran kang dijlentrehake mawa migunakake rong sudut
pandang kanthi pasang-pasang. Cara nerangake idhe ing kalimat utamane nganggo cara
bandingake sing siji karo sing liyane.
f. Eksposisi Laporan
Eksposisi laporan, yaiku gancaran kang sistematis kanggo nglaporake kedadeyan kang wis
kedaden sakdurunge.
g Eksposisi Berita
Eksposisi berita, yaiku gancaran kang isine pawarta ngenani kedadeyan. Biyasane wacan iki
akeh ditemokake ana ing koran
h Sebab-Akibat
Sebab-akibat yaiku gancaran kang nggunakake pola sebab lan akibat Urutane bisa kawiwitan
saka sebab tumuju akibat utawa sawalike Gagasan pokoke bisa ana ing sebab utawa ing
akibat Pratandhane yaiku migunakake tembung penghubung tuladhane sebabe, akibate
saengga mila lan sapanunggale
i Eksposisi Pertentangan
Eksposisi pertentangan yaiku gancaran kang isine nentang antara sip lan sijine
Wasis
1 Nulisa teks eksposisi babagan gamelan!
2 Pilihen salah sijijinis teks eksposisi sing arep kotulis!
3 Tulisen nganggo ragam basa ngoko!
4 Rampung anggonmu nulis, banjur wacakna ana ngarep kelas!
5 Siswa liyane nyemak lan menehi pambiji
6 Anggone menehi pambiji migunakake tabet ing ngisor iki
Jeneng Sing Dibiji Biji 50-100 Simpulan Biji

-Pocapan
- Intonasi
-Kendel
-Pocapan
- Intonasi
- Kendel
-Pocapan
- Intonasi
- Kendel
-Pocapan
- Intonasi
-Kendel
-Pocapan
-Intonasi
-Kendel
Guyub Rukun
1 Gawea kelompok kanthi anggota cacah 3-4 siswa !
2 Bebarengan karo kelompokmu goleka tulisan eksposisi babagan gamelan!
3. Banjur tindakna wawan rembug kanggo mangerteni piwulang kang sumimpen ing jerone
wacan babagan gamelan iku!
4 Tulisan laporan wawan rembugmu banjur aturna marang guru!
Bausastra Alit
Analisis: mbabarake prakara tartamtu adhedhasar panaliten kanthi rinci kanggo
nemokake pangerten kang bener
Informasi: kabar utawa pawarta babagan prakara tartamtu
Jinis: kang duweni ciri khusus
Wacan :asil pangolahing angen-angen kang awujud tulisan
Gladhen Wulangan
3 Gancaran kang menehi katrangan utawa
1. Kanggo nglaporake kedadeyan kang wis teges diarani eksposisi ...
kedaden sakdurunge diarani eksposisi .... a. Klasifikasi d. Definisi
a perbandingan d. Klasifikasi b ilustrasi e proses
b laporan e. Ilustrasi c perbandingan
c berita
4 Ngrembakakake cangkorongan dadi
2. Kang ora kaebu jinising karangan paragrat eksposisi kalebu ...
miturut carane ngandharake yaiku a ciri-ciri wacan eksposisi
karangan... b carane nulis wacan eksposisi
a narasi d. Ineratif c ancase paragrap eksposisi
b. Eksposisi e. Persuasi d jinis paragrap eksposisi
c argumentasi e tuladha wacan eksposisi
5 Isine paragrap eksposisi yaiku... pamaca
a. gancaran kang njlentrehake babagan b nggambarake objek supaya pamaca
karo mokusaken karakteristike ngrasa kaya nyawang dhewe objek kang
b. gancaran kang dijlentrehake mawa digambarake
migunakake rong sudut pandang kanthi c ora meksa pamaca supaya percaya utawa
pasang-pasang ngetutke isi saka karangan mau
c. gancaran kang sipate umum kang d mratelakake alesan, tuladha, lan bukti
merlokake tuladha / conto sing sipate nyata kang kuat lan bisa gawe yakine pamaca
d. ora meksa pamaca supaya percaya e gawe yakine pamaca saengga bisa
utawa ngetutke isi saka karangan mau mbenerake panemu lan keyakinane panulis
e. kanggo nglaporake kedadeyan kang wis 12 Ing ngisor iki sing ora kalebu cin-ciri
kedaden sakdurunge wacan eksposisi yaiku...
6 Kang ora kalebu linising paragrap a mangsuli pitakonan bab apa, yen lan
miturut ukara pokoke, yaitu ... carane
a deduktif d ineratif b nemtokake ancase
b induktif e narasi c ana gambar, grafik, karo tabel sing
c deskriptif magepokan karo isi wacan
d wasananing wacan ana penjelasan
7 Wacana eksposisi yaiku wacana kang
e wangun tulisan sing nyedhiyani ateges
nyritakake ...
lan kawruh
a kedadeyan d pawarta 13 Ing ngisor iki ora kalebu jinise paragrap

b kahanan e proses eksposisi yaiku ...
c prastawa a eksposisi laporan d eksposisi logis
b eksposisi definisi e eksposisi klasifikasi
8 Eksposisi kang dijlentrehake mawa c eksposisi berita
migunakake rong sudut pandang kanthi
pasang-pasang diarani eksposisi... 14. Gancaran kanggo njlentrehake mawa
a perbandingan d klasifikasi menehi katrangan utawa teges yaiku
b laporan e ilustrasi paragrap eksposisi ....
c berita a laporan d ilustrasi
b. Definisi e klasifikasi
9. Jinising karangan narasi kaperang dadi.. c. Perbandingan
a. 1 d4
b2 e5 15. Gancaran kang pengembangane
c3 migunakake gambaran sederhana utawa
bentuk konkret saka pamikiran diarani
10. Informasi ing sajrone karangan a eksposisi ...
eksposisi iku ngandhut babagan... a perbandingan d. Klasifikasi
a fakta ngenani pawongan b laporan e ilustrasi
b. Panemune tokoh c berita
c kahanane barang
d urutan wektu 16 Wacan naratif yaiku wacan kang
e kaelokaning alam nyritakake kanthi cetha rerangkening
tumindak ing sajeroning prastawa. Kang
11 Isine paragrap eksposisi iku... winates ing sajeroning.....
a ngandharake gagasan nganggo alesan, a tokoh d tema
bukti, utawa tuladha kanggo nyakinake
b papan e latar
c wektu
17 ing ngisor iki kang kalebu jinis wacan
eksposisi yaiku ....
a nyritakake lelakon d nuduhake proses
b menehi bukti e nggambarake objek
c ngajak-ajak
18 Wacana kang ngupayakake owane
panemune wong liya supaya percaya lan
tumindak jumbuh karo panemune sing
nulis utawa sing ngomong diarani wacana..
a. Argumentasi d. Eksposisi
b narasi e persuasi
c deskripsi
19. Kang diarani karangan kudu duweni
kohesi tegese...
a nyambung tema
b nyambung babagan wujude
c nyawiji kabeh ukarane
d. Karangan kang jlentreh
e nyritakake samubarang
20. Gancaran kang isine nentang antara
sijilan sijine diarani eksposisi ...
a laporan
b pertentangan
c sebab-akibat
d. berita
e proses
B Wangsulana pitakon-pitakon ing ngisor iki kanthi bener!
1 Kepriye carane nulis paragrap eksposisi?
Wangsulan:
2 Apa bae gancarane sebab-akibat wacan eksposisi?
Wangsulan:
3 Tulisna pangertene gancaran saka wacan eksposisi proses!
Wangsulan:
4 Sebutna pathokan panulise wacan eksposisi!
Wangsulan :
5 Apa kang diarani eksposisi berita?
Wangsulan:
M Paraf Guru Nilai
Catatan Guru
Gladhen Perbaikan
Wangsulana pitakon-pitakon ing ngisor iki kanthi trep!
1 Jlentrehna pangertene eksposisi laporan!
Wangsulan:
2. Sebutna kang adate nggunakake wacan eksposisi!
Wangsulan:
3 Apa kang diarani eksposisi definisi?
Wangsulan:
4. Jlentrehna pangertene eksposisi ilustrasi!
Wangsulan:
5. Jlentrehna pangertene eksposisi berita!
Wangsulan:
Gladhen Pengayaan
1. Gatekna paragrap ing ngisor iki kanthi premati !
Gamelan sing lumrahe digunakake ing tanah Jawa duweni akeh jenis lan cara nabuh, yaiku
ana sing volume keras lan ana sing lembut. Jinis-jinising gamelan ana akeh, saka piranti apa
bae sing kang ditabuh lan piranti sing diutamakake ditabuh. Ana gamelan kanggo pementasan
lan kanggo upacara adat. Mula iku, kula lan panjenengan kudu ngerti jinis, jeneng piranti
gamelan, lan mufangatipun gamelan kanggo nguri-uri budaya Jawa.
2. Miturut panemumu paragrap ing dhuwur iku kalebu paragraph eksposisi apa dudu?
Jlentrehna lan tuduhna bukti-buktine!
Kawruh Basa
Panyandra
Panyandra yaiku unen-unen saemper pepindhan kang surasane mawa tetandhingan
sarta ngemu teges mirip utawa memper Kang dicandra bab becike lan mengku ngalem
kaendahan kayata kahananing manungsa kahanane sato kewan kahanane tetuwuhan,
kahanane alam lan sapanunggalane
1 Tegese Panyandra
Tembung candra bisa mengku teges kaya ing ngisor iki
a Rembulan (planet) b Sasi (petungan wektu)
c Gegambaran utawa crita ngenani samubarang apa bae mawa tembung maneka wama
2 Jinis Panyandra
Panyandra bisa kaperang dadi kaya ing ngisor iki
a Candraning Manungsa (Peranganeng awak)
Candrane perangane awak yaiku parumpamaan sing nganggo awake dhewe.
Tuladha: 1) Irunge ngudhup mlathi (ngrunggih). 2) Pipine duron sajuring.
3) Alise nanggal sepisan. 4) Idepe tumengeng tawang. 5) Untune miji timun.
6) Bangkekane nawon kemit. 7) Lengene nggendhewa pinenthang 8) Drijine mucuk eri
b. Candra Solah Bawa (Tandang Gawe)
Tuladhane: 1) Lakune kaya macan luwe. 2) Pangamuke kaya bantheng ketaton.
3) Swarane kaya belah-belahna bumi. 4) Lambeyane blarak sempal.
c. Candraning Wong Nesu
Tuladha: 1) Talingan sir sinebit 2) Idep mangada-ada 3) Angga mubal dahana
d. Candraning Mangsa (Kahanane Alam)
1). Satya murca ing embanan = candrane mangsa kasa.
Tegese: wiwit wit-witan padha brindhil.
2) Bantala rengka = candrane mangsa karo.
Tegese: lemah-lemah padha nela (mlethek).
3) Suta manut bapa = crandrane mangsa ketelu
Tegese: wit gembili (gadhung) padha mrambat.
4) Waspa kumembeng jroning kalbu = candrane mangsa kapat.
Tegese: tuk-tuk padha pipet (bumpet).
5) Pancuran mas semawur ing jagat = candrane mangsa kalima.
Tegese: wiwit akeh udan.
e Candrane Satriya Bagus
Satriya ing Madukara Raden Janaka (Arjuna) iya sang pamadya padha-padha satriya
wasis fan waskitha tata, tit titis, lan trengginas, sekti mandraguna digdaya pinunjul ing
apapak bisa manjing ajur ejer bisa mrooling akarep pratandha satriya gentur tapane karep
nenepi ing guwa kang sirung nenedha ing dewane saka tekad kang murnilan kenceng marang
pandenge mring luhure dhin datan wigih ing lara, wani marang patijroning ngaurip
Luhuring Budi
Sawise nyinau piwulang paragrap eksposisi siswa kaajap bisa mangerteni lan bedakake
finis-jinis paragrap ing basa Jawa Kejaba kuwi siswa uga mangerteni babagan gamelan
pinangka asli kabudayan Jawa Sawise kuwi siswa bisa gawe paragrap eksposisi babagan
gamelan Kanthi mangkana, siswa kaajap bisa duweni karakter tliti, disiplin, santun lan
percaya diri
Wulangan
5 Aksara Jawa
Kompetensi Dasar
1.5 Menerima mensyukuri, menghayati dan mengamalkan 2 menganalisis kaidah penulisan teks lima paragraf
anugerah Tuhan berupa bahasa Jawa dalam bentuk teks berhuruf Jawa menggunakan aksara swara:
lima paragraf aksara Jawa 3 menulis dan menyajikan teks berhuruf Jawa lima
2.5 Menunjukkan perlaku jujur, disiplin tanggung jawab, paragraf yang menggunakan aksara swara.
peduli (gotong royong kerja sama, toleran, damai), santun, Materi Inti Pembelajaran
responsif dan proaktif dalam menggunakan bahasa Jawa -Pangertene Aksara Jawa
melalui teks lima paragraf aksara Jawa -Aksara Swara.
3.5 Mengidentifikasi kaidah penulisan teks 5 (lima)
Kata Kunci
paragraf berhuruf Jawa menggunakan aksara swara
Aksara Jawa, aksara swara
4.5 Menulis dan menyajikan teks berhuruf Jawa lima
paragraf yang menggunakan aksara swara. Alokasi Waktu
8 jam pelajaran
Tujuan Pembelajaran
Setelah mempelajari materi ini, diharapkan siswa mampu Karakter Bangsa
1 menganalisis substansi teks lima paragraf aksara Jawa Menghargai prestasi, demokratis, kreatif peduli sosial
Peta Konsep
Aksara Jawa
Pangertene Aksara
Aksara Swara
Jawa
Nyinau babagan
Nyinau babagan
1. Aksara Legena 1. Cacah Aksara Swara

2. Sandhangan 2. Fungsi Aksara Swara
3. Aksara Mandaswara 3. Tata Cara Nulis Aksara
4. Pada Swara
4. Bentuk Aksara Swara
Purwaka
Ha na ca ra ka da ta sa wala pa dha ja ya nya ma ga ba tha nga iku gambar
unine aksara Jawa Aksara Jawa iku karpta kanggo nyukupi kabutuhane
masarakat Jawa ing babagan maca lan tulis Ing jaman samana maca lan
nulis kang ditindakake dening masarakat Jawa migunakake aksara Jawa
Mula ora nggumunake nalika kita nemoni karya-karya satra Jawa awujud serat iku katulis
nganggo aksara Jawa Mula supaya kita mangerteni isine piwulang ing jerone karya sastra
kasebut iya kudu kanthi maca kang ateges kudu bisa maca aksara Jawa Satemene maca lan
nulis aksara Jawa iku gampang Kayadene aksara latin aksara Jawa iku uga bisa disinau
dening sapa bae, apa maneh tumraping wong Jawa kang duweni aksara kasebut mestine iya
luwih gampang lan malah kepara duwe motivasi kang matikel tikel amarga pinangka wong
Jawa bisa melu ngun-un kabudayan Jawa Supaya kaprigelanmu ngenani maca lan nulis
nganggo aksara Jawa sangsaya mantep sinaunen wulangan iki kanthi tumemen
A. Pangertene Aksara Jawa
1. Aksara Legena
Aksara Jawa iku kalebu aksara silabik, tegese yen saben aksara uga nyandhang
sawijining swara Hanacaraka kalebu keluarga aksara Brahmi sing asale saka Tanah
Hindhustan Dene wujude, aksara Hanacaraka anane wis kaya saiki wiwit saora-orane abad
kaping 17 Aksara Hanacaraka iki jenenge dijupuk saka limang aksara wiwitane
Aksara Jawa iku ana rong puluh uga diarani aksara legena utawa dentawyanjana Saben
aksara legena ana pasangane kang gunane kanggo nyambung wanda sigeg utawa kang mati
kaliyan wanda candhake
2 Sandhangan
Sandhangan yaiku tetenger kanggo ngowahi utawa nambahi swara aksara utawa
pasangan Sandhangan aksara Jawa bisa kaperang dadi loro, yaiku sandhangan swara lan
sandhangan panyigeging wanda
a. Sandhangan Swara
Jeneng Wujud Swara Tuladha
Wulu i = biji siji
Suku u = kuku
Pepet = sega pera
Taling e = kewan
Taling Tarung o = coro loro
b. Sandhangan Panyigeging Wanda

Wignyan h = wayah
Layar r = kartu
Cecak ng = mangga
Pangkon Aksara mati = mentas
3. Aksara Mandaswara
Manda tegese tengah-tengah, swara tegese uni / swara. Mandaswara tegese swara kang
nyakup konsonan lan vokal.
Cakra ra = krasa
Cakra Keret re = srengenge
Pengkal ya = prasetya
Panjing Wa wa = kwali
Panjing La la = mlaku
4. Pada
Jeneng Wujud Gunane
Adeg-Adeg Kanggo miwiti ukara
Pada Lingsa Digunakake ing perangan ukara.
Pada Lungsi Kanggo mungkasi ukara
Pada Pangkat Kanggo ngapit angka lan nedahake
panyebute perangan ukara
Wasis
Isenana ceceg-ceceg saka tabel kang rumpang ing ngisor iki
No. Aksara Jawa Unine
1
2 Dhatan cara
3
Guyub Rukun
Bebarengan karo kancamu sameja, ukara ing ngisor iki salinana nganggo aksara Jawa!
1. Zaman Khalifah
Wangsulan :
2. Suku Urdu
Wangsulan:
3. Gofar lagi dzikir
Wangsulan:
4. Organisasi ekonomi
Wangsulan:
5. Bebeke ngendhog 56 saben dina
Wangsulan:
B. Aksara Swara
Aksara swara yaiku salah sawijining aksara ing aksara Jawa, kang luwih dikenal
Hanacaraka utawa Carakan Aksara swara iku aksara swatantra sing nglambangake vokal
bebas. Ing Hanacaraka aksara iki, yaiku a,i,u,e lan o Banjur re (diarani pa cerek)lan le
(diarani nga lelet) uga diarani aksara swara Alesane amarga ing basa Sanskertran ‘re’ lan ‘le’
kaanggep aksara swara Mulane ora ana aksara swara sing nglambangakeppet amar ing basa
Wasis
Sanskerta ora ana pepet.
1. Cacah Aksara Swara
Aksara swara yaiku aksara kang gunane kanggo nulis tembung manca. Yen perlu
kacethakake pangucapane. Aksara swara cacahe ana lima, yaiku (a), (e), (i), (o), (u)
2. Fungsi Aksara Swara
Fungsi aksara swara antarane kaya ing ngisor iki
a. Digunakake kanggo nulis vokal kang dadi suku kata ing struktur kalimat, utamané istilah
saka basa manca supaya luwih cetha
b. Kanggo nambah utawa nguatake pelafalan.
c. Kanggo nulisake pangkat, sesebutan, lan asmane wong sing dikurmati.
d. Kanggo nulis jenenge daerah, tuladhane jeneng desa, kutha utawa
nagara. Warta Mligi
3. Tata Cara Nulis Aksara Swara Aksara Hanacaraka iku sawijining
Aksara swara gunane kanggo nulis swara kang dadi wanda ing aksara sing digunakake ing Tanah
Jawa lan saubenge kayata ing
tembung utamane tembung manca (asing) kanggo nyethakake
Madura,Bali,Lombok,lan Tatar
(memperjelas) pangucapane. Tata cara nulis aksara swara kaya Sundha.Aksara Hanacara iku uga
mangkene iki. diarani aksara Jawa
a Aksara swara ora bisa dadi pasangan, dadi yen ana aksara sigeg
(mati) ing ngarepe mula kudu dipangku.
b. Aksara swara ora kena diwenehi sandhangan swara (wulu, suku,
Pendidikan Antikorupsi
pepet, taling, lan taling tarung)
Sapa kang nandur mesthi
c Aksara swara uga bisa dianggep aksara gedhe (kapital), dadi bisa ngundhuh Dene apa sing diundhuh
digunakake kanggo nulis jenenge kutha, desa, nagara, utawa wong ya manut wijine kang ditandur. Yen
4. Bentuk Aksara Swara sing ditandur wijine alang-alang,
Ing sawetara sumber, nyatakake yen a, i, u, le, re, e, lan o kuwi ing tembe iya aja ngarep-arep yen
kalebu ing aksara swara. Dene sumber liyane nyatakake yen aksara bakal panen pan. Mula ayo tansah
swara mung a, e, i, o, lan u. nandur kabecikan ing saben wektu
a. Guna Aksara Swara
Aksara swara digunakake kanggo panulisan wanda supaya pangucapane pener
Tuladha: 1) Ismangil: 2) Amerika:
b. Panulisan Aksara Swara
Panulisan aksara sigegan ing sakngarepe aksara swara kudu disigeg dhisik mawa sandhangan
pangkon amarga aksara swara ora bisa dadi aksara pasangan Dadi aksara nglegena ing
ngarepe aksara swara kudu disigeg
1) Mas Abas: 2) Wulan Oktober:
c Aksara Swara
Aksara swara bisa diwenehi sandhangan panyigeging wanda wignyan cecak layar lan
pangkon
Tuladha: 1) Urbanisasi 2) Ahmad:
Aksara Jawa ing ngisor iki salinana nganggo aksara Latin!
1.
Wangsulan:
2.
Wangsulan:
3.
Wangsulan:
4.
Wangsulan:
Guyub Rukun
Bebarengan karo kancamu sameja, ukara ing ngisor iki salinana nganggo aksara Jawa!
1 Iskak
Wangsulan:
2. Ismail Marzuki
Wangsulan:
3. Allah
Wangsulan:
4. Erlangga
Wangsulan:
Bausastra Alit
Aksara: silabik yen saben aksara uga nyandhang sawijining swara
Gladhen Wulang
Mandaswara: swara kang nyakup konsonan lan vokal
Sandhangan:
A. Wenehana tetenger
tandha ping kanggo ngowahi
(x) sangarepe utawa
wangsulan singnambahi
bener! swara aksara utawa pasangan
1 Ukara iki kang nuduhake aksara swara A 4. Tetenger kanggo ngowahi utawa mu
yaiku... wuhi swara aksara utawa pasangan diarani
a. d. a. Pasangan d. Aksara mandaswara
b. e. b. Aksara lengena e. Sandhangan
c. c. panyigeging wanda
2. ing ngisor iki kang ora bisa ditulis 5. aksara kasebut kalebu sandhangan.
nganggo aksara murda, yaiku... a. panyigeg d murdha
a. Serapan d. Papan b. nglegena e. wyanjana
b. Jeneng e Kalimat. c. dentawyanjana
c. Gelar 6.
3. Yen ditulis latin dadine....
Manawa diwaca ... a. Wani ngalah dawa walesan
a Tata krama kudu dianggo b Wani lunga kudu wani bali
b. Tata krama kudu diugemi c. Wani ngalah luhur wekasane
c. Tata krama iku patut ditiru d. Wani ngalah dhuwur wekasane
d. Tata krama iku kanggo ditiru e. Wani ngalah dawa wekasane
e. Tata krama iku digugu 7. aksara kasebut diarani...
a. le d. pa
b. re e. sa a kaca mata d. kaca mala
c. nga b kaca tama e. kaca sama
c.kaca mama
8 sandhangan kasebut diarani..
a. Adeg-adeg d. Wignyan 17.
b. Pangkon e. Pepet Manawa diwaca...
c. pengkal a pak kyayi ngajak bocah-bocah ngaji
9. Aksara swara iku ana...
a. 3 d. 6
b. 4 e. 7
c. 5
10.
Aksara Jawa kasebut manawa ditulis latin..
a. sapi lemu golek pakan
b. sapi lemu ana kandhang
c. sapi lemu ana lapangan
d. sapi lemu ana lapangan
e. sapi lemu kakehan mangan
11. diwaca.....
a. tegal lan sawah d. sawah lan tegal
b. sawah lan tegalanan e. tegal lan sabin
c. tegal lan sawahan
12 sandhangan kasebut jenenge ...
a cakra d. Pengkal
b pangkon e. Cakra keret
c. cecek
13. Sandhangan aksara Jawa saged kape.
Rang dados kalih yaiku sandhangan ..
a. Panjing wa lan panjing la
b. Cakra lan cakra keret
c. wara saha lan panyigeging wanda
d. Panyigeging wanda lan manda swara
e. Mandaswara lan swara saha
14. sandhangan kasebut diarani...
a. Pengkal d. Adeg-adeg
b. Wignyan e. Pangkon
c. Pepet
15. aksara kasebut unine ...
a. U d A
b. E e. I
c. O
16. manawa ditulis latin
yaiku....
b. para kyayi tekun mulang bocah-bocah supaya a pangkon d. pada lingsa
pinter ngaji b. adeg- adeg e. pada lungsi
c. pak kyayi ngaji karo bocah-bocah c cakra keret
d. kyayi sinau ngaji karo bocah-bocah
e. bocah-bocah sinau ngaji karo pak kyayi 20.
yen ditulis latin yaiku.......
18 Gunane aksara swara kanggo........ a Bapak tindak dhateng Semarang kaliyan Pakdhe
a Nulisi tembung manca kang dicethakake b. Bapak tindak dhateng Semarang kaliyan budhe
b. Nyambung wanda sigeg c. Bapak badhe kondur saking Semarang
c Wanda ingkang mati kaliyan wanda candhakipun d. Bapak badhe tindak menyang Semarang karo
d. Nyerat nama tiyang minangka pakurmatan Pakdhe
e. Kangge mungkasi wanda e Bapak badhe kondur saking Semarang ngasta
19. sandhangan kasebut jenenge...... oleh-oleh
B. Wangsulana pitakon-pitakon ing ngisor iki kanthi trep!

1. Kepriye tata cara nulis aksara swara?
Wangsulan:
2. Apa kagunane pada lingsa iku?
Wangsulan:
3. Nglambangake apa aksara swara iku?
Wangsulan:
4. Sebutna jinising sandhangan wyanjana!
Wangsulan:
5. Apa gunane pada pangkat?
Wangsulan:
Gladhen Perbaikan
1. Apa kang diarani aksara swara?
Wangsulan:
2. Jlentrehna pangertene sandhangan!
Wangsulan:
3. Sandhangan aksara Jawa kaperang dadi pira? Sebutna!
Wangsulan:
4. Jlentrehna gunane aksara swara!
Wangsulan:
5. Aksara swara kalebu aksara apa?
Wangsulan:
Gladhen Pengayaan
1. Gatekna wacan nganggo aksara Jawa ngisor iki.
2. Waspadakna apa ana aksara swara ing jerone?
Kawruh Basa
Jinising Tembung
Adhedhasar jinise, tembung basa Jawa bisa dibedakake dadi sepuluh, kaya ing ngisor iki.
1. Tembung Aran
Tembung aran utawa kata benda (nomina) yaiku tembung kang mratelakake jenenge barang
utawa apa bae kang kaanggep barang. Tembung aran akeh-akehe bisa sumambung karo
tembung dudu utawa tembung ana lan ora bisa sumambung karo tembung ora.
2. Tembung Kriya
Tembung kriya utawa kata kerja (verba) yaiku tembung sing mratelakake solah bawa utawa
tandang gawe (verba tindakan) utawa mratelakake lumakuning kaanan (verba proses).
Tembung kriya bisa diorakake nganggo tembung ora.
3. Tembung Sifat
Tembung sifat utawa kata sifat (adjektiva) kang uga sinebut tembung watak utawa kaanan
(kahanan) yaiku tembung kang bisa mratelakake kaanan utawa watak sawijining barang
utawa bab. Tembung sifat bisa sumandhing karo tembung luwih, rada, paling, lan banget.
4. Tembung
Luhuring Budi katrangan
Tembung katrangan utawa kata keterangan (adverbial) yaiku tembung kang aweh katrangan
marang tembung liya. Tembung katrangan iki bisa nerangake tembung aran, kriya, sipat,
wilangan, lan bisa uga nerangake tembung katrangan. Minangka sesulih uwong, barang,
utawa apa bae kang dianggep barang
5. Tembung Sesulih
Tembung sesulih purusa utawa kata ganti (pronominal yaiku tembung kang digunakake
6. Tembung Wilangan
Tembung wilangan utawa kata bilangan (numeralla) yaiku tembung kang mratelakako
kewan, lan sawijining bab. Tuladhane: sij, sajinah, satangkep, sewu, separo, tan liya liyane.
7. Tembung Panggandheng
Tembung panggandheng utawa kata sambung (konjungsi) yaiku tembung kang gunane
kanggo nggandhengake ukara sijilan ukara liyane munh ukara dadi tambah dawa. Tembung
panggandheng uga bisa kanggo nggandhengake tembung sijilan tembung liyane ing
sawijining frasa
8. Tembung Ancer-Ancer
Tembung ancer-ancer utawa kata depan (preposisi) yaiku tembung kang gunane kanggo
ngancer-anceri papan utawa ngancer-anceri tembung aran. Tembung ancer-ancer iki tansah
mapan ana ing ngarep (sisih kwane) tembung aran utawa tembung sifat
9. Tembung Panyilah
Tembung panyilah utawa kata sandang (artikula) yaiku tembung kang dianggo nyilahake
patrap, barang, utawa sawijining bab. Tembung panyilah padatan sumambung karo tembung
aran. Tembung panyilah tansah dumunung ing sisih kiwane tembung kang disilahi lan
tembung iki gunggune mung wintes, Kang kalebu tembung panyilah, yaiku si, sang, sri.
Ingkang, kang, sing, lan para
A. Punapa ingkang rama wonten dalem, Mbak?
B. Si Suta lan si Soma mlaku ngidul bebarengan
C. Sri Sultan kawentar nalendra kang wicaksana.
D. Sang Nata ing Praja Mataram inggih punika Kanjeng Panembahan Senopati.
E. Para winasis ingkang waskitha ing sasmita
F Putraku kang bagus dhewe, muga tansah kinantenan ing sihing Gusti.
G Para mudha sing gagah prakosa, ayo padha gumregah mangun karaharjaning nagara
10. Tembung Panyeru
Tembung panyeru utawa kata seru (interjeksi) yaiku tembung kang nggambarake wedharing
rasa seneng, kaget, kuciwa, kagelan, susah, lan gumun. Tembung panyeru ana uga kang
ngarani tembung lok. Tembung iki tansah dhisiki ukara lan bisa madeg dhewe. Kang kalebu
tembung panyeru, yaiku adhuh, ah, eh, o, oh, nah, wah, hah, heh, hus, huh, hi, sokur, hore,
iyung, walah, tobat, eman, halo, lan yahud.
A.Oh, kowe ta, Le, rak ya padha becik ta?
B. Wah, elok tenan garapanmu.
C. Hus, ora pareng muni kaya ngana kuwi, ora ilok.
D. Hore, sesuk dolan menyang kebun binatang.
E. Mbok ya sing sareh ta, eman wong tuwamu sing ngragati sekolah.
Sawise nyinau piwulang ing babiki, siswa kaajap bisa mangerteni babagan aksara
swara ing panulisan aksara Jawa kanthi becik. Siswa uga bisa maca lan nulis ukara utawa
paragrap kang ngetrapake aksara swara. Mula, kanthi nyinau bab iki siswa bisa duweni
karakter tliti, disiplin, lan rajin.
Pambijen Akhir Semester 1

1. Ing ngisor tembang kang ora ana ing Serat Wedhatama, 5 Ing ngisor iki kang migunakake guru lagu lan
yaiku.... guru wilangan (6i) yaiku.....
a Asmaradana d. Kinanthi a Bapang den simpangi
b. Gambuh e. Pangkur b. Dedalane guna lawan sekti
c. Sinom c. Kudu andhap asor
d Wani ngalah dhuwur wekasane
2. Ing ngisor iki guru lagu lan guru wi langan tembang
e. Tumungkula yen dipun dukani
Pangkur yaiku ....
a. 10i, 10a, 8e, 7u, 9i, 7a, 6u, 8a, 12e, 7a 6. Puisi Jawa tradhisional ora bisa dipisahake kalawan...
b. 10i, 6o, 10e, 10i, 6i, 6u a. Guru lagu d. titi mangsa
c. 8a 8i, 8a, 8i, 7i, 8u, 7a ,8i, 12a b. Guru wilangan e tembang
d. 8a, 11i, 8u, 7a ,12u, 8a, 8i c. guru swara
e. 8u, 8i 8a 8i, 8a 8i 7 Geguritan gagrag anyar nggunakake basa Jawa ...
3. Tembang Dhandhanggula iku matuk kanggo... a. Modheren d. Kawi
a piwulang kang dhuwur d. pambuka gendhing b. Ngoko e. Kuna
9. Amung sliramu sing nggait mata. 10. Wacanen geguritan ing ngisor iki!
b. nggambarake rasa susah e. mituturi c .Krama
Basa endah kasebut tegese ... eklasna aku lunga biyung
c. medharake cangkriman
a. gur kowe sing daksawang 8. Geguritan
sanadyan ing iku
dhuwurasalelangite
saka tembung
katon ...
4. Piwulang babagan
b. gur ukumayu
kowe sing kakandhut
dhewe ing Serat a. garit
mendhung d. griya
Wedhatama pupuh
c. gur kowe...sing bisa ngobati mripat b. grita aku lunga
eklasna e. graham
a. Pocungd .gur kowe singd. Kinanthi
tansah dak eling c. gurita
lungaku sangu ati lapis waja
b. Pangkur e. Gambuh
e .gur kowe sing ngumbah mripat .................................................
c. Sinom
Isine geguritan ing dhuwur yaiku ... b bait e. Narasi
a. Pamit arep budhal sekolah c paragrap
b. Pamit arep golek pakaryan 17. Wacan kang isine nglompokake ba
c. Rasa sedhih ninggalake tuwa wong bagan kang duweni sipate padhaing ka
tuwa. tegori-kategori iku kalebu eksposisi ...
d. Wis ora kuwat maneh amarga lara a. Perbandingan d. Klasifikasi
e Bocah enom kang bingung arep lunga b. Laporan e. Ilustrasi
11. kang ora kalebu jinising karangan c. Berita
miturut carane ngandharake yaiku 18 Paragrap yaiku karangan kanggo
karangan... nyritakake kedadeyan kanthi....
a narasi d argumentasi a lesan d. Prasaja
b. eksposisi e persuasi b. Pacelathon e runtut
c ineratif c ringkes
12 Maca kang dadi alat kanggo guru 19 Ing ngisor iki sing ora kalebu urut
supaya siswane pada ngrungokake diarani urutane nulis narasi yaiku...
maca.... a noto rantamaning karangan
a kreatif d. literal b. Ngembangake rantamaning karangan
b kritis e ekstensif c. nemtokake tema karangan
c. seru d. Nemtokake paraga
13. Sarate paragrap kang becik kudu e nglumpukake bahan-bahan ka rangan
duweni kohesi kang tegese .... 20. Jinise paragrap eksposisi sing lumrahe
a kabeh ukara nyengkuyung topik ditemokake ing buku-buku petunjuk
b ora nyambung siji lan sijine pagaweyan, cara-cara, lan sapanung galane
c basa rancu diarani eksposisi ...
d ukara pokoke kudu mapan ana ngarep a. Klasifikasi d definisi
e duweni ukara-ukara kang nyawiji b. Ilustrasi e. Proses
jumbuh saka wujude c. perbandingan
14 Miturut ahli basa, Prof. Henry Guntur 21. Migunakake tembung sebabe, akibate,
Tarigan, maca ikujinise ana loro yaiku saengga, mila, lan sapanunggale kalebu
maca nyuwara lan maca... wacan eksposisi...
a. batin d. sora a. Pertentangan
b. dangkal e seru b sebab-akibat
c. cepet c. berita
15. Kang ora kalebu jinising karangan .. d. Proses
a. Ekstemporan d narasi e. Laporan
b. Deskripsi e. Persuasi
c. eksposisi
22. Paragrap kang ukara pokoke manggon
16. Karangan kanggo nyritakake keda ana ing ngarep paragrap, banjur kasusul
deyan kanthi runtut kena kanggo ukara ukara panjlentreh diarani..
nyritakake kedadeyan kang nyata, nanging a deskriptif
uga kena kanggo nyritakake kedadeyan b. Induktif
kang mung khayalan bae diarani... c. ineratif
a. Tanggapan d. Larik
d. Deduktif 28. aksara Jawa kuwi diwaca...
e. Narasi a. le
b. re
23. Kang ora kalebu ciri-ciri wacana
c. ca
eksposisi yaiku...
d. nga
a Arupa wacana informasi
e. nya
b. Migunakake pola pengembangan umum
tumuju khusus 29. sandhangan kasebut jenenge.....
c. Momot kalimat topik a Aksara swara I
d. Momot kalimat rincian utawa penjelas b. Aksara swara U
e. Nggambarake salah sawijining kahanan c. ha
d. ba
24.
e. nga
manawa ditulis latin, yaiku....
a sega liwet masakane enak banget nganti 30. Abi gebyur ana kali karo kancane. Yen
pengin imbuh maneh ditulis nganggo aksara Jawa yaiku....
b. sega liwet sing kok masak enak banget a
nganti pengin imbuh b
c sega liwet enak banget nganti pengen c
imbuh d
d sega liwet masakane ibu enak banget e
nganti pengin imbuh
e sega liwet ngarop omah kae rasane enak
25.
Yen ditulis nganggo aksara latin dadi...
a ora lali maringi piwulang becik

b. Aja lali marang piwulang kang becik
c ora lali marang piwulang kang becik
d. Aja lali mring pitutur becik
e. Aja wedi maringi piwulang becik
26. Manawa
ditulis nganggo aksara latin yaiku ...
a. Ana bandha
b. Anak landa
c. ana andha
d. Anak baya
e. Ana dadha
27. Kang kalebu sandhangan wyanjana,
yaiku ...
a.
b.
c.
d
e.
1. Sebutna jinis-jinising tembang !
Wangsulan:
2. Jlentrehna tegese "Tama" miturut asale tembung!
Wangsulan:
3. Sebutna kang kalebu tembang gedhe!
Wangsulan:
4. Kepriye sebabe geguritan iku diarani sastra sing adiluhung?
Wangsulan:
5. Apa kang diarani tipografi?
Wangsulan:
6. Gatekna teks ing ngisor iki kanthi becik!
Kebaya
Kebaya yaiku klambi tradhisional kan plenago kapag wadon ing Indonesia. Kebaya
digawe saka bahan kang tipis lan lumrahe dienggo karo sarung, slendhang, jarik, utawa
Bathik. Kebaya uga kena dienggo karo songket lan klambi tradhisional yano. Kebaya Pulo
Jawa, kebaya mung dienggo karo keluarga krajan. Ing jaman jajahan Walanda wong Eropah
banjur nganggo kebaya. Kebaya dadi klambi resmi. Kebaya banjur divariasi wujud lan
motife, ana kang nganggo kain sutra, nganggo sulaman warna-warna. Saiki kebaya uga
dimodifikasi karo rok lan celana jeans, Kebaya uga duwe model kang warna warna. Ana kang
simetris lan asimetris. Kebaya dimodhifikasi karo payet, bordiran, lan renda-renda.
Sandhangan kang memper kebaya diarani nyonya kebaya. Wong-wong iku nganggo
sandhangan iki karo sarung lan sepatu kanthi rerenggan manik-manik kang diarani kasut
manek. Kebaya duwe longen kang dawa, lumrahe dienggo karo ngisoran kang dawa. Kebaya
iku sandhangan kang mirunggan dianggo wong wadon. Kebaya lumraho dionggo ing acara
resmi kaya ta ngantenan, resepsi, Kartininan, lan acara-acara penyambutan tamu agung
Golekana tegese tembung tembung ngisor iki!
a. Songket b. Kebaya c Rasukan d Asimetris
Wangsulan:
7. Apa kang diarani eksposisi perbandingan?
Wangsulan:
8. Tuku klambi batik ing Pasar Klower numpak becak. Tulisna nganggo aksara Jawa!.
Wangsulan:
9 Brata menyang sekolah numpak pit onthol bareng-bareng. Tulisen nganggo aksara Jawa!
Wangsulan:
10 Tulisen nganggo aksara Latin
Wangsulan:
Wulangan
Serat Tripama Pupuh
6 Dhandhanggula
Kompetensi Dasar
1.1 Menerima, mensyukuri, menghayati, dan mengamalkan 3. Memberikan tanggapan atau komentar mengenai isi
anugerah Tuhan berupa bahasa Jawa dalam bentuk teks Serat Teks piwulang Serat Tripama pupuh Dhandhanggula;
Tripama. 4. memahami isi pokok dan pembelajaran dalam Teks
2.1 Menunjukkan perilaku jujur, disiplin, tanggung jawab, piwulang Serat Tripama pupuh Dhandhanggula.
peduli (gotong royong, kerja sama, toleran, damai), santun,
responsif, dan proaktif dalam menggunakan bahasa Jawa Materi Inti Pembelajaran
melalui teks Serat Tripama. -Kawruh Babagan Serat Tripama
3.1 Menelaah teks Serat Tripama pupuh Dhandhang gula. -Ngudhar Piwulang Serat Tripama Pupuh Dhandhanggula
4.1 Menanggapi isi Serat Tripama pupuh dhandhanggula -Kawruh Babagan Tembang Dhandhanggula
dan menulis, serta menyajikan syair tembang Dhandhanggula -Nulis Cakepan Tembang Dhandhanggula.
karangan sendiri. Kata Kunci
Tujuan Pembelajaran Serat, tembang, Macapat, Tripama, Dhandhanggula
Setelah mempelajari materi ini, diharapkan siswa mampu: Alokasi Waktu
1. mengetahui dan mengartikan kata-kata sulit pada Teks 8 jam pelajaran
piwulang Serat Tripama pupuh Dhandhanggula;
Karakter Bangsa
2. menjawab pertanyaan tentang Isi Teks piwulang serat
Percaya diri, rasa ingin tahu, tanggung jawab lan kreatif
Tripama pupuh Dhandhanggula;
Peta Konsep
Serat Tripama Pupuh
Dhandanggula

Kawruh Babagan
Kawruh Babagan
Serat Tripama
Tembang Dhandhanggula
nyinau babagan
nyinau babagan
1. Cakepan Serat Tripama 1. Sasmita Macapat

Pupuh Dhandhanggula 2. Dhandhanggula
2. Katrangan Babagan Serat 3. Tata Cara Nulis
Tripama Cakepen Tembang
3. Ngudhar Piwulang Serat
Purwaka Tripama Pupuh
Dhandhanggula
Kanjeng Gusti Pangeran Adipati Arya (KGPAA) Mangkunegara gambar
IV iku sejene ratu ing Mangkunegaran uga kondang pinangka pujangga
kang misuwur. KGPAA Mangkunegara IV kondang pinangka pujangga kang nganggit Serat
Wedhatama. Babagan Serat Wedhatama wus kita sinau wiwit saka kelas 10 nganti tekan
seprene Nanging kang wigati kanggo dimangerteni, KGPAA Mangkunegara IV iku ora mung
nganggit Serat Wedhatama wae nanging uga nganggit karya liyane, yaiku Serat Tripama.
Serat Tripama iku mung kasusun saka pitung pada tembang Dhandhanggula mula wujude
tipis. Serat Tripama iku nyritakake Patih Suwanda, Kumbakarna, lan Adipati Karna Kepriye
isine Serat Tripama lan piwulang apa kang sumimpen ing jerone? Kanggo mangerteni iku
kabeh, sinaunen kang premati wulangan ing ngisor iki!
A. Kawruh Babagan Serat Tripama
1. Cakepan Serat Tripama Pupuh Dhandhanggula
Pada 1
Yogyanira kang para prajurit gambar
Lamun bisa sira anulada
Duk ing nguni caritane
Andelira Sang Prabu
Sasrabahu ing Maespati
Aran patih Suwanda
Lalabuhanipun
Kang ginelung triprakara;
Guna kaya purun ingkang den antepi
Nuhoni trah utama
Tegese: Yogyane (becike) para prajurit, kaboh bisa niru (nyonto) kaya dongengan jaman
kuna, andel-andele sang Prabu Sasrabau ing Maespati, sing asmane Patih Suwanda. Lela
buhane (jasa) kang diantepi dening Patih Suwanda marang negara digelung (diringkes,
dipadukan) dadi siji, yaiku guna, kaya, purun, nuhoni (ngantepi) trahing wong utama.
Pada 2
Lire lalabuhan triprakawis
Guna bisa saniskareng karya
Binudi dadya unggule
Kaya sayektinipun
Duk bantu prang Manggada nagri
Amboyong putri dhomas
Katur ratunipun
Purune sampun tetela
Aprang tanding lan ditya Ngalengka nagri
Suwanda mati ngrana
Tegese: Tegese lelabuhan telung prakara, yaiku 1. guna, bisa mrantasi gawe supaya dadi
unggul 2.nalika paprangan negara Manggada,bisa mboyong putri dhomas,diaturake marang
ratu, 3. purun: kekendelane wis nyata nalika perang tandhing karo Dasamuka, ratu ing
Ngalengka, patih Suwanda gugur ing madyaning paprangan
Pada 3
Wonten malih tuladan prayogi
Satriya gung nagri ing Ngalengka
Sang Kumbakama arane
Tur iku warna diyu
Suprandene nggayuh utami
Duk wiwit prang Ngalengka
dennya darbe atur
Mring raka amrih raharja
Dasamuka tan keguh ing atur yekti
Dene mengsah wanara
Tegese: Ana maneh tuladha sing prayoga (becik), yaiku satriya agung ing Ngalengka sing
asmane Kumbakarna. Sanadyan wujude buta, parandene kepengin nggayuh kautaman. Nalika
wiwit perang Ngalengka dheweke nduwe atur marang ingkang raka supaya Ngalengka fetop
slamet (raharja). Dasamuka ora nggugu guneme Kumbakarna jalaran mungsuh bala kethek
Pada 4
Kumbakarna kinen mangsah jurit
Mring kang raka sira tan lenggana
Nglungguhi kasatriyane
Ing tekad datan purun
Amung cipta labuh nagari
Lan noleh yayah rena
Nyang leluhuripun
Wus mukti aneng Ngalengka mangke
Arsa rinusak ing bala kapi
Punagi mati ngrana.
Tegese: Kumbakama didhawuhi maju perang ora mbantah jalaran nglungguhi (netepi) watak
satriyane. Tekade ora gelem mung mikir labuh negara lan ngelingi bapak ibune sarta leluhure
sing wis mukti ana ing Ngalengka saiki arep dirusak bala kethek. Luwih becik gugur ing
paprangan
Pada 5
Wonten malih kinarya palupi
Suryaputra narpati Ngawangga
Lan Pandawa tur kadange
Len yayah tunggil ibu
Suwita mring Sri Kurupati
Aneng nagri Ngastina
Kinarya gul-agul
Manggala golonganing prang
Bratayuda ingadegken senopati
ngalaga ing Kurawa
Tegese: Ana maneh sing kena digawe patuladhan yaiku Raden Suryaputra ratu ing Ngawang
Karo Pandhawa isih sadulur sojo bapa tunggal ibu. Raden Suryaputra suwita marina Prabu
Kurupati ing Ngastina. Didadekake manggalaning (panglima) prajurit Ngastina nalika ing
Perang Bratayuda.
Pada 6
Den mungsuhken kadange pribadi
Aprang tanding lan Sang Dananjaya
Sri Karna suka manahe
Dene nggenira pikantuk
Marga denya arsa males sih
Ira Sang Duryudana
Marmanta kalangkung
Denya ngetok kasudiran
Aprang rame Kama mati jinomparing
Sumbaga wiratama
Tegese: Dimungsuhake karo sedulure dhewe, yaiku Raden Arjuna (Dananjaya). Prabu kama
seneng banget atine jalaran oleh dalan kanggo males kabecikane Prabu Duryudana. Mulane
banget anggone ngetog kasudiran (kekendelan). Wusanane Karna gugur kena panah.
Kondhang minangka prajurit kang utama.
Pada 7
Katri mangka sudarsaneng Jawi Warta Mligi
Pantes lamun sagung pra prawira Serat Tripama iku karya sastra Jawa
Amirita sakadare gagrag anyar kang ngamoto Jawa,
Ing lalabuhanipun mligine bab kawruh pepeling kang
Aja kongsi diandharake lumantur pralambang
mbuwang palupi lakon pewayangan minangka tuladha.
Manawa tibeng nistha
Ina esthinipun
Sanadyan tekading buta
Tan prabeda budi panduming dumadi
Marsudi ing kotaman.
Tegese : Katelu (pahlawan) minangka tuladha wong
Jawa iku patut kanggo kabeh perwira njupuk minangka tuladha yen prelu, (yaiku) babagan
sumbangsihe aja nganti mbuwang tuladha apa maneh ceblok ina asoring pangimpen sanadyan
tekad kaya raseksa ora ana bedane ing budi miturut jangkane ngangsu kawruh kanggo entuk
kabecikan
2. Katrangan Babagan
Serat Tripama Serat Tripama yaiku salah sawijining serat anggitane swargi Kanjeng
Gusti Pangeran Adipati Arya (KGPAA) Mangkunegara IV sing ditulis nalika jaman
Mangkunegaran ing Surakarta Had ngrat Sakliyane Serat Tripama ana serat anggitanipun
Kanjeng Gusti Pangeran Adipati Arya (KGPAA) Mangkunagara IV, yaiku Serat Wedhatama
lan Wirawiyata
Tembung Serat Tripama dumadi saka telung tembung yaiku serat tn, lan pama Serat,
tegese tulisan utawa kasusastran tri tegese telu utawa telu kawruh utawa ajaran lan pama
dumadi saka tembung upama kang tegese patuladhan Dadi Serat Tripama duweni pangerten
sawijining susastra kang ngemot kawruh telu patuladhan Patuladhan kang dimaksud yaiku
telu lakon ing pewayangan kang duweni watak kautaman lan kaluhuran
Serat Tripama kalebu salah sawijining susastra Jawa sing misuwur lan unggu utamane
ing babagan reroncening tembung uga kawruh patuladhan kautaman ing uripe manungsa.
Serat Tripama yaiku salah sawijining soratan Kanjeng Gusti Pangeran Adipati Arya sri
Mangkunegara IV. Serat Tripama ngandhut piwulang luhur kanggo mbangun budi pekerti.
Serat Tripama duweni isi piwulang babakan budi pekerti utawa tumindak utama, utamano
patuladhan kepriye dadi manungsa kang ngabekti marang bangsa lan nagarane .
Serat Tripama kira-kira ditulis ing taun 1860-an kanthi pangajap bisa didadekake
pepanut lan sumbering pepenget kanggo kabeh lapisan masyarakat nalika nglakoni urip ing
bebrayan agung miturut garis wewengkone dhewe-dhewe. Serat iki pisanan diterbitake ing
kumpulan serat-serat anggitane Mangkunegara IV jilid III (1927).
Serat Tripama dumadi saka sakpupuh tembang Dhandhanggula kang isine pitung pada.
Tembang Dhandhanggula dipilih dadi siji-sijine tembang kang ana ing pupuh Tripama
amarga tembang kang nggambarake manungsa kang lagi ngrasakake nikmating urip, bebasan
logining gula, nggambarake umur kang wis diwasa, wiwit bisa ngatur kabutuhane urip, lan
seneng nyambut gawe bebarengan.
3. Ngudhar Piwulang Serat Tripama Pupuh Dhandhanggula
Serat Tripama iku ana telu lakon sing dadi tuladha, yaiku Bambang Sumantri Patih
Suwanda saka Epos Arjuna Sasrabahu ing negari maospati, Kumbakarna saka Epos
Ramayana ing negari Ngalengka, lan Adipati Karna Basukarna / Suryaputra saka Epos
Mahabharata ing negari Ngawangga. Intino, Serat Tripama Pupuh Dhandhanggula iku isine
pepeling supaya para prajurit prayogane niru sipat kesatria, lelabuhan / pangurbanan marang
nagara. Ing ngisor iki patuladhan telu lakon kang dijlentrekahe sajeroning serat Tripama.
A. Bambang Sumantri
Lakon Bambang Sumantri dijlentrehake ing pada 1 lan 2 Serat gambar
Tripama. Lakon kapisan kang dadi patuladhan para wira tamtama yaiku Patih
Suwanda. Dheweke dadi patih sing disenengi Prabu Harjunasasrabahu ing
Maespati. Nalika isih ning pertapan, Suwanda dijenengake Bambang Sumantri.
Patih Suwanda kondang kekendelane, bisa ngayahi kabeh jejibahan saka Prabu
Harjunasasba Dheweke di sawijining tuladha abdi kang tansah setya tuhu nalika
nglakoni amanah sing diemban, yaiku mboyong citrangada lan wolung Atus
pangiringe. Suwanda gugur ing tengahing palagan perang lawan Dasamuka.
Dheweke duweni telu sipat kang bisa dadi piwulang becik kanggo manungsa
saiki.
1) Guna: ateges pinter, wasis, lan trampil nalika ngabdi marang bangsa lan nagarane. Patih
Suwanda uga ngisi awake maneka ngelmu sekti.
2) Kaya: ateges amanah marang kang dititahake lan bisa dipercaya. Kang dadi bukti nalika
Patih Suwanda diutus raja nggawa bandha kasil rampasan perang digawa kanthi ngati-ati
tanpa digunakake dhewe.
3) Purun: ateges kendel nalika dhewe lan bebarengan kanthi tekad kang gedhe.
B. Kumbakarna
Lakon kumbakarna dijlentrehake ing pada 3 lan 4 Serat Tripama. Lakon gambar
kapindho kang dadi patuladhan ing serat Tripama yaiku Kumbakarna. Sing ora
liya sedulur adhi Prabu Dasamuka (Rahwana) saka Alengka. Sanadyan Kumbakarna awujud
raseksa, dheweke duwe tekad pengen urip ing kamulyan. Dheweke mujudake watak kang
tansah bela marang nagarane. Iku kabukti nalika Alengka diserang bala prajurit kethek,
Kumbakarna maju ngarep dhewe numpas sapa bae sing nyerang nagarane. Ora pedhuli nalika
iku nagarane ing dalan kang benar apa salah. Iku wujud watake kang tansah bela nagarane,
nanging ora bela kakangmas Dasamuka kang ora bener. Wasana Kumbakarna gugur ing
palagan perang klawan wadyabala kothek. Pangajabe luwih becik gugur ing tengahing
palagan karana bela bangsa nagarane.
C. Adipati Karna
Lakon Adipati Kama dijlentrehake ing pada 5 lan 6 Serat Tripama. Lakon gambar
katelu kang dadi patuladhan ing Serat Tripama yaiku Adipati Kama Sojatine
Suryaputra isih sedulur kandunge Pandhawa (padha ibu nanging beda bapak).
Wiwit lair Kara ora urip bareng Pandhawa, nanging digulawenthah dening
kusir Adirata kang nemokake kama nalika isih bayi abang. Nganti diwasa,
dheweke didadekake adipati ing Ngawangga. Karna rumangsa duwe utang budi
marang Duryudana lan ngucap setya bakal bela Duryudana. Watak loyalitas iku
kabukti sadawane uripe Adipati Kama tansah bela Prabu Kurupati nganti tokan
patine senajan kudu ngalahake sedulur kandhunge dhewe. Wasana kama gugur
kena panah saka Arjuna .
Pada pungkasan nilentrehake telu lakon sing wis kasebutake ing pada siji nganti nenem
iku patut dadi patuladhan kanggo wong Jawa. Dadi manungsa kudu tansah bela, mbudidaya
lan rumangsa andarbeni marang bangsa nagarane.
Saripathi sing kamot ing Serat Tripama yaiku kaya mangkene.
A. Serat Tripama ngandhut konsep bela negara kang ana ing sabon larik.
B. Kawruh bab tresna marang bangsa lan nagara.
C. Perkara bangsa lan nagara iku luwih utama tinimbang perkara pribadi.
Wasis
Tembung-tembung ing ngisor iki tegesana, banjur gawenen tuladhan ukarane!
No Tembung Teges Tuladha Ukara
.
1. Yogyanira
2. Lalabuhaning
3. Amboyong
4. Tetela
5. Prayogi
6. Raharja
7. Lenggana
8. Mukti
9. Kadange
10. Senopati
11. Marmanta
12. Sumbaga
13. Amirita
14. Palupi
15. Dumadi
Guyub Rukun
1 Gawea kelompok kanthi anggota cacah 4-5!
2 Tindakna wawan rembug karo kelompokmu!
3. Rembugen babagan nilai-nilai sing kaandhut ing Serat Tripama!
4. Rembugen uga ngenani gegayutan antarane pitutur luhur ing Serat Tripama kalawan
kahanan jaman saiki!
5.Tindakna presentasi ana ngarep kelas kanggo medharake asiling wawan rembugmu!
7. Presentasi ditindakake kanthi gilir gumanti kanggo kabeh kelompok.
B. Kawruh Babagan Tembang Dhandhanggula
1. Sasmita Macapat gambar
Macapat iku ngandharake urut-urutane lelakoning manungsa saka wiwit bayi
abang nganti tumekaning pati. Mungguh urut urutane tembang kaya kang ing
ngisor iki
A. Maskumambang, gambarake jabang bayi sing isih ana kandhutane ibune,
sing durung kawruhan lanang utawa wadon. Mas ateges durung weruh lanang
utawa wadon, kumambang ateges uripe ngambang ing kandhutane ibune.
B. Mijil, tegese wis lair lan wis cetha lanang utawa wadon.
C. Sinom, tegese kanoman, minangka kalodhangan sing paling wigati
kanggone wong anom supaya bisa ngangsu kawruh sak akeh-akehe.
D. Kinanthi, tegese saka tembung kanthi utawa nuntun kang ateges dituntun
supaya bisa mlaku ngambah panguripan ing alam ndonya.
E. Asmarandana, ateges rasa tresna, tresna antarane priya lan wanita kang kabeh mau wis
dadi kodrat
F. Gambuh, tegese saka tembung jumbuhvsarujuk kang ateges yen wis jumbuh / sarujuk
banjur digathukake antarane priya lan wanita sing padha nduweni rasa tresna mau supaya
bisa urip bebrayan.
G. Dhandhanggula, tegese nggambarake uripe wong kang lagi
seneng-senenge, apa kang digayuh bisa kasembadan. Kelakon Pendidikan Antikorupsi
duwe sisihanybojo, duwe anak, urip cukup kanggo sak Mumpung isih esuk, nandura wiji
keluarga. Mula iku wong kang lagi bungah / bombong atine, cipta lan panggawe kang becik becik.
bisa diarani lagi ndandanggula. Awit elinga yen akeh sathithik anak-
H. Durma, tegese saka tembung darma / weweh. Wong yen putu kita uga bakal katut, melu
ngrasakake pait getire woh kang
wis rumangsa kacukupan uripe, banjur tuwuh rasa welas asih
bibite ditandur dening wong tuwane.
marang kadang mitra liyane kang lagi nandang kacintrakan,
mula banjur tuwuh rasa kepongin darma / weweh marang
sapadha-padha. Kabeh mau disengkuyung uga saka piwulange agama lan watak sosiale
manungsa. I Pangkur, tegese saka tembung mungkur kang atogos
nyingkiri hawa nepsu angkara murka. Kang dipikir tansah kepingin weweh marang sapadha-
padha. J. Megatruh, tegese saka tembung megat roh utawa
pegat rohe / nyawane, awit wis titi wancine katimbalan marak sowan mring Ingkang
Mahakuwasa. K. Pocung, tegese yen wis dadi tayon / mayit
banjur dibungkus mori putih utawa dipocong sak durunge dikubur
2. Dhandhanggula
Dhandhanggula iku salah sijine tembang Macapat kang isine pengarepan utawa
pengajap kang becik. Dhandhang iku pongarep-arep. Mula saka kuwi, serat kang nganggo
metrum Dhandhanggula uga duwe isi kang legi kaya dene gula. Akeh pitutur kuna kang
nganggo jinis iki.
Tembang Dhandhanggula nduweni watak luwes, ngresepake. Mathuk kanggo bebuka /
pambuka medharake piwulang, rasa kasmaran gandrung. Pralambange tumrap para nom-
noman sawise padha kasmaran ngalami kedadeyan kang endah-endah kenangan manis).
Dene, sasmitaning tembang Dhandhanggula: manis, sardula, madu, drawa, lan gendhis.
Tembang Dhandhanggula iku kalebu tembang alit. Tembang Macapat minangka salah siji
wujude tombang Jawa ing kasusastran Jawa Anyar manut riwayat timbule tembang Macapat
iku kanipta dening para wali. Tembang Macapat minangka pralambang laku uriping
manungsa.
3. Tata Cara Nulis Cakepan Tembang
Panulise tembang Macapat iku sejatine gampang amarga pathokan lan tata carane nulis
wis cetha lan gumathok Iku bisa kaudi lumantar gladhen kaprigelan kang rutin Tembang
Macapat iku minangka salah sijining jinis karya sastra Mula surasane lan basa kang
digunakake milih tembung-tembunge kang duwe wangun lan teges endah Dene trap-trapan
panulise tembang Macapat iku kaya mangkene
a Nemtokake jinis puisi tradhisional Jawa (tembang Macapat)
Adhedhasar andharan sadurunge ngenani tembang Macapat jinis saka puisi tradhisional
Jawa (tembang Macapat) kaperang saka sewelas jinis, yaiku Maskumambang, Mijil, Sinom.
Kinanthi. Asmaradana, Gambuh. Dhandhanggula, Durma, Pangkur. Megatruh lan Pocung
Kasewelas tembang kasebut nduweni wewategane dhewe-dhewe Saben wewatekan
nggambarake swasana kang bakal kawangun sajrone tembang Macapat Adedhasar wateg
kasebut, siswa bisa nemtokake tema kanggo tembang Macapat kang bakal dianggit
b. Nengeri lan ngandharake paugeran
Paugeran kang dikarepake ana ing tembang Macapat, yaiku guru gatra, guru wilangan,
lan guru lagu saka tembang kasebut Menawa wis cetha ngenani paugeran lan wewatone,
banjur gawe ukara kang cacahe cocog karo paugerane guru gatra tembang kang kapilih
Menawa wis rampung, terus ngitung cacahe wanda-wandane tembang ing saben ukara,
dilarasake karo paugerane tembang Kang dipilih. Pungkasane yaiku nglarasake guru lagune,
tegese sing durung trep diganti lan sing wis trep terus dienggo.
c. Migatekake pamilihan tembung sajrone nulis tembang Macapat
Pemahaman lan kemampuan milih tembung lan majas minangka sangu kanggo nulis
tembang Macapat. Saka pamilihan tembung kang trep kasebut bisa nuwuhake
1) rerangken swara kang merdhu:
2) makna kang bisa nyababake makna kanthi rasa estetis; lan
3) keraketan ayang-ayang kang bisa nuwuhake kesan kang jero.
Milih tembang Macapat kang katulis dening panulis kang disenengi, sabanjure ngetrapake
3N, yaiku niteni, nirokake, lan nambahi. Paribasan iki nuduhake anane proses nggatekake,
ngeling ngeling, nirokake, lan nambahake. Nirokake ing kene dudu ateges njiplak terbang
Macapat, nanging kang ditiru yaiku tetembungan kang estetis lan cara nganggo majas sajrone
tembang Macapat.
d. Motivasi nulis tembang Macapat
Supaya tahapan langkah sajrone nulis tembang Macapat bisa ditindakake kanthi apik,
mula saka kuwi sadurunge nulis tembang Macapat prelu anane motivasi utawa sikap awal
kang kudu dituwuhake supaya kawasisan nulis tembang macapat bisa kasil. Bab kang prelu
ditindakake, yaiku: 1) anane niat kang kuat; 2) sinau lan latian nulis tembang Macapat, sarta
3) ngulinakake mirengake lan nembangake tembang Macapat kang wis ana.
Kayata kang kaandharake ing jlentrehan sadurunge menawa tembang Macapat mujudake
puisi Jawa tradhisional mula ana saperangan tahap sajrone panulisan tombang Macapat
minangka wujud saka puisi kasebut. Tahap-tahap kasebut kaandharake kaya ing ngisor iki.
1) Tahap penginderaan , 2) Tahap perenungan , 3) Mainake tembung
Wasis
1. Anggiten tembang macapat Dhandhanggula sak pada!
2. Gatekna paugerane tembang Dhandhanggula kanthi pener!
3. Gawenen kanthi ngusung tema bebas!
4. Tulisen asil karyamu ana papan kang cumawis ing ngisor iki.
Tembang: Dhandhanggula
Tema:
Dening:
Cakepan:
1. Kowe wus nganggit tembang macapat Dhandhanggula kanthi becik.

2. Saiki sinaunen lan gladhinen tembang macapat anggitanmu lan anggitane kancamu sameja!
3. Bebarengan karo kancamu sameja, tembangna ana ngarep kelas!
4. Sing ditembangake yaiku tembang anggitanmu lan uga anggitane kancamu sameja.
5. Rembugen sing becik anggitane sapa sing ditembangake dhisik lan endi sing kapindho!
6. Siswa liyane menehi pambiji migunakake tabel ing ngisor iki.
Guyub Rukun
Jeneng Unsur kang Dibiji
Vokal Patrap Ekspresi
Katrangan: Rentang biji 50-90
Bausastra Alit
Gatra: tembung utawa kumpulaning tembung saben sapada lingsa ana ing tembang
Pada: kumpulaning gatra saben satembang
Pupuh: perangan saka karya susastra serat kang bisa dipadanke kaya dene bab-bab
sajeroning wacan
Gladhen Wulangan
A.Wenehana tandha (x) sangarepe wangsulan sing bener!
1. Paugerane tembang Macapat ngenani cacahing c. Grapyak
wanda saben sagatra diarani guru ....
7. Parikan migunakake paugeran purwakanthi guru....
a sastra d wilangan
a. Swara d. Gatra
b gatra e lamba
b. Sastra e. Wilangan
c lagu
c. Lagu
2. Tembang Macapat nanging wis ora populer, wis
8. Serat Tripama dumadi saka tembung tri + pama,
arang-arang kesrambah diarani tembang ..
tegese ...
a Kinanthi d tembung
a. lakon wayang d. telu patuladhan
b. Macapat e. Gedhe
b telungpuluh patuladhan e. telu wayang
c tengahan
c. telu wong
3. Tegese tembung wanara yaiku...
9. Tembang kang digunakake ing serat Tripama
a kethek d. tetuwuhan
yaiku...
b kutha e alas
a Dhandhanggula d. Maskumambang
c kidang
b. Megatruh e. Sinom
4 Serat Tripama ngandhut pitutur luhur kanggo bangun c. Kinanthi
a budi pakerti d bela nagara
10. Serat Tripama duweni isi piwulang babakan budi
b gotong royong e tepa selira
pekerti utawa ....
c solah bawa
a.olah kanuragan d. gotong royong
5. Paugeran tembang Macapat kang arane utawa b.tumindak utama e. tepaselira
cacahe larik saben sapada diarani.. c solah bawa
a guru wilangan d guru lagu
11. Aprang tandhing lan sang Dananjaya tugelan
b.guru gatra e.guru sastra
tembang kasebut tegese ..
c. guru lamba
e. Dananjaya diajak manah kidang a.12Kekancan
Serat Tripama ditulis
kaliyan watara taun ..
Dananjaya
6. Tembang tengahan Juru Demung duwe watak .... b.a.Adu
1686kasekten lawan Arjuna
a. Prenesan d. Parkena b. 1680 sang Dananjaya
c. Nggoleki
b. Tinarbuka e. Mrabawani d. Sang Dananjaya ing angkara
c 1860 d9
d. 1927 e. 10
e. 1972 . 19. Paraga wayang kang ora dadi patu
13. Tembang Durma duwe ... gatra. ladhan ing Serat Tripama yaiku ..
a. 4 a. Patih Suwanda
b. 5 b. Dasamuka
c. 6 c. Adipati Karna
d. 7 d. Kumbakarna
e. 8 e Sumantri
14. Watakipun tembang Wirangrong 20. Tembung piweling tegese..
yaiku... a pangeling
a. Parikena b. Aturan
b. Kemrungsung c. waspada
c. mrabawani d pesen
d. Sumringah e. Angen-angen
e. Prenesan
15. Patih Suwanda nalika isih ana ing
pertapan jenenge ..
a. Bambang Atmaja
b. Sumantri Manggala
c. Suryaputra
d. Bambang Sudarmo
e. Bambang Sumantri
16 Paugeran tembang Macapat kang
nganggo guru lagu u i, a, i, a, i yaiku
tembang..
a. Gambuh
b. Dhandhanggula
c. Durma
d. Kinanthi
e. Asmarandana
17. Serat Tripama dumadi saka pada.....
a1
b. 5
c. 7
d. 8
e 11
18. Tembang Dhandhanggula dumadi saka
... gatra.
a6
b7
c. 8
B. Wangsulana pitakon-pitakon ing ngisor iki kanthi bener !

1. Sapa kang nganggit Serat Tripama?
Wangsulan:
2. Jlentrehna sipat kang diduweni Bambang Sumantri !
Wangsulan:
3. Sebutna saripathi sing kamot ing Serat Tripama!
Wangsulan:
4. Sebutna telu bae jinise tembang Jawa!
Wangsulan:
5. Sebutna kang kalebu tembang Macapat?
Wangsulan:
Gladhen Perbaikan
Wangsulana pitakon pitakon ing ngisor iki kanti bener!
1. Apa kang diarani Serat Tripama?
Wangsulan:
2. Kepriye sipate telu lakon wayang kang diceritakake sajerone Serat Tripama?
Wangsulan:
3. Tulisna guru wilangan lan guru lagune tembang Dhandhanggula!
Wangsulan:
4 Jlentrehna sipat kang dadi patuladhan saka lakon Patih Suwanda!
Wangsulan :
5 Jlentrehna pangertene guru gatra guru wilangan lan guru lagu!
Wangsulan:
Gladhen Pengayaan
Serat Tripama ngandhut piwulang luhur kanggo mbangun budi pekerti utawa tumindak
utama Tulisna 5 bae tuladhane tumindak utama ing satengahing bebrayan!
Kawruh Basa
Cangkriman
Cangkriman yaiku rumpakan utawa unen-unen kang kudu dibatang utawa dibethek
maksude. Adhedhasar dhapukan, surasa, lan wujude, cangkriman bisa kabedak-bedakake
kaya ing ngisor iki
1. Cangkriman kang Awujud Tembung Wancahan
a. Burnas kopen ,Tegese bubur panas kokopen.
b Buta buri, Tegese tebu ditata mlebu lori.
c Gamoh thuwet ,Tegese paga amoh, munthu awet.
d. Gerbong tulis ,Tegese pager kobong, watune mendhelis
e. Gowang polot ,Tegese jagono ana ing lawang, cempene mencolot.
2. Cangkriman kang Ngemu Surasa Pepindhan utawa Irib iriban
a Anake clututan, mbokne prak-prakan ,Tegese piranti nonun
b. Bosok malah enak ,Tegese tape.
c Dicakot pucuke, sing kalong bongkote, Tegese udud utawa rokok.
d Dijupuki malah dadi mundhak gedhe ,Tegese jugangan
e. Mboko dilus-elus anake didak-idak ,Tegese andha
3. Cangkriman kang Ngemu Surasa Blenderan
Tuladhane kaya ing ngisor iki
a. Hara sapa sing gelem ngukur meja dak opahi saringgit. (Ngukur tegese nyumurupi sapira
dawane)
b. Jo, sesuk menyang kutha, Jare bakale Cina arep digantungl (sing digantungi bakale / kain)
c. Kowe ngandel apa ora, manawa ing pasar malem ana banyu palt, yen totes legi. (Totes ing
kene tegese godhogan tobu)
d. Laitumen ki aku, ana uceng-uceng neng banyu urip (banyu urip ku jeneng panggonan ing
tlatah Surabaya).
e We lha, ora idhep isin, cah gedhe kok ngguyu tuwa. (Ngguyu tuwa ateges nangis)
f. Wong wudunen iku sugih pari. (karepe paringisan)
Luhuring Budi
Sawise nyinau piwulang babagan Serat Tripama pupuh Dhandhanggula siswa diajap
bisa negesi tetembungan kang durung dimangerteni tegese ing sajeroning pupuh
Dhandhanggula. Kajaba iku siswa bisa nemokake surasa lan piwulang Serat Tripama pupuh
Dhandhanggula an gegayutane karo kahanan masarakat jaman saiki Sabanjure siswa uga bisa
nulis lan nembangake tembang Dhandhanggula Saka piwulang iki kaajap siswa bisa duweni
karakter kang percaya diri rasa ingin tahu tanggung jawab lan kreatif
Wulangan
Wacan Ekposisi Budaya
7 Wewaler
Kompetensi Dasar
1.2 Menerima mensyukuri, menghayati dan 2 menjawab pertanyaan tentang is teks eksposisi
mengamalkan anugerah Tuhan berupa bahasa Jawa tentang budaya wewaler
dalam bentuk teks budaya wewaler 3 memberikan tanggapan atau komentar mengenai
2.2 Menunjukkan perilaku jujur disiplin tanggung isi teks eksposisi tentang piwulang budaya wewaler
jawab, peduli (gotong royong, kerja sama toleran 4 memahami isi pokok dan pembelajaran dalam teks
damai), santun, responsit, dan proaktif dalam eksposisi tentang budaya wewaler
menggunakan bahasa Jawa melalui teks budaya Materi Inti Pembelajaran
wewaler -Mangerteni Wacan Eksposisi
3.2 Memahami teks eksposisi tentang budaya wewaler -Eksposisi Budaya Wewaler.
4.2 Menanggapi teks eksposisi tentang budaya
Kata Kunci
wewaler
Eksposisi, budaya wewaler
Tujuan Pembelajaran
Alokasi Waktu
Setelah mempelajari materi ini diharapkan siswa
8 jam pelajaran
mampu:
1 mengetahui dan mengartikan kata-kata sulit pada Karakter Bangsa
teks eksposisi budaya wewaler, Teliti, disiplin, santun lan percaya diri
Peta Konsep
Wacan Eksposisi
Budaya Wewaler

Mangerteni Wacan Eksposisi Budaya
Eksposisi Wewaler
1. Tikikane wacan 1. Pangertene Wewaler

Eksposisi 2. Jinise Wewaler
2. Gegayutane wacan 3. Wewaler Kalebu
Eksposisi Sawijining Gugon
3. Pola Ngembangake Tuhon
Eksposisi
4. Struktur wacan
Eksposisi
Purwaka
Aja mangan ing tengah lawang, ora ilok. Yen tangi gambar
turu aja nganti kawanen, mengko rejekine digondol pithik. Aja
nglungguhi bantal, mengko bisa wudunen. Telung prakara iku
saperangan saka unen-unen kang asring keprungu saka wong
tuwa marang putrane pinangke pepeling. Pepeling iku
tumraping bocah lumrahe iya dituruti tanpa pitakonan apa apa
maneh gegayutane karo nalar. Apa gegayutane tangi awan karo pithik sing nggondol rejeki,
ketemu nalar ing ngendhi kok nglungguhi bantal bisa wudunen kang mangkana iku ora tau
ditakokake. Lan wong tuwa sing menehi pepeling iku akeh-akehe iya sadrema ngetutake apa
sing nate dituturake dening wong-wong biyen, dadi sing menehi pepeling iku akeh-akehe iya
ora mangerteni gegayutane pepeling iku karo klebuning nalar. Nanging sanajan mangkana
lumrahe bocah sing dielingake kanthi pepeling iku iya mesti manut miturut dawuhe wong
tuwa.
Pepeling kang mangkana iku sing diarani wewaler, yaiku pepacuh kang ora kena
dilanggar. Wewaler iku kapercayan kang wus ana wiwit jaman biyen lan turun-temurun
nganti tekan seprene, nanging jaman saiki wis ora kaya biyen. Ing jaman saiki wewaler iku
wus ora dipercaya kaya jaman biyen, nanging ora ateges dipaido amarga saiki akeh sing
nggothak-gathukake pepali iku supaya kalebu nalar. Piwulang ing sajerone wewaler iku bisa
dijarwakake, ananging mung sawetara. Dene kang durung jarwa iku ya akeh banget.
Njlentrehake babagan wewaler lan pangerten utawa definisine bisa kawedharake lumantar
wacan eksposisi. Kanggo jangkepe, gatekna wulangan ing ngisor iki!
A. Mangerteni Wacan Eksposisi
gambar
Wacan eksposisi yaiku salah sawijining wacana sing bisa mbudi
daya ngandharake pokok pikiran sing ancase njembarake wawasan
utawa pangerten pamaca. Wacan iki Adate digunakake kanggo mbabar
kaweruh utawa ilmu, definisi, pangerten, cak-cakan sawijining
kegiyatan, metode cara, lan proses dumadi sawijining kadadeyan utawa
bab.
Ing pamulangan kepungkur wus disinau babagan jinis jinise wacan eksposisi, yaiku
eksposisi definisi, eksposisi proses, eksposisi klasifikasi, eksposisi ilustrasi, eksposisi
perbandingan, eksposisi laporan, eksposisi berita, eksposisi sebab akibat, lan eksposisi
pertentangan. Paragrap eksposisi iku kayadene lumrahe paragrapiya duweni pikiran pokok
utawa pikiran utama. Adhedhasar mapane pikiran pokok, jinising paragrap bisa kaperang
dadi papat, yaiku paragrap deduktif, induktif, ineratif, lan deduktif-induktif
Paragrap deduktif, yaiku paragrap kang tembung intine ana ing ngarep paragrap lan
dicethakake nganggo tembung panerang Paragrap induktif, yaiku paragrap kang tembung
intine ana ing pungkasane paragrap. Paragrap ineratif, yaiku paragrap kang tembung utamane
ana ing tengahing paragrap kanthi tersirat. Paragrap deduktif-induktif, yaiku paragrap kang
tembung intine ana ing ngarep lan pungkasane paragrap.
Paragrap eksposisi bisa digawe kanthi mapanake pikiran pokok ing ngarep paragrap.
Tengah, utawa ing pungkasaning paragrap, utawa bisa uga pikiran pokok ana ing ngarep lan
mburi.
1. Thikane Wacan Eksposisi
Wacan eksposisi duweni titikan / tandha-tandha kang becik.
a Arupa wacan informasi.
b. Migunakake basa baku, informatif, lan denotatif
c. Jelaske fakta, proses kahanan, urun rembug, kayakinan, tan sapiturute
d Fakta kang dikuwatake kaliyan wilangan, data, peta, grafik, lan sapiturute kanggo
nyetakake informasi
e. Wasananing wacan ana penjelasan
f Bukti digunakake minangka alat kontribusi
2 Gegayutane Wacan Eksposisi
Wacan eksposisi digawe ana gegayutano, yaiku kaya ing ngisor iki
a. Wacan sing nuduhake proses, b. Wacan sing nuduhake tuladha,
c. Wacan sing nuduhake sebab akibat.
3. Pola Ngembangake Eksposisi
a Eksposisi proses yaiku pada eksposisi kang jlentrehako roroncenane tumindak, ngolahane
kanggo ngasilake kahanan, uraian cara kelaksanane kahanan, cara nglampahake kahanan
kanthi cara kronologis.
b. Eksposisi perbandingan yaiku pada eksposisi kang jlentrehake pambanding loro bab utawa
luwih kalih nuduhake pamadane-pamadane lan pambedha-pambedha saka objek kang
dibandingake.
c Eksposisi sebab-akibat yaiku pada oksposisi kang njabarake kahanan kanthi cara
dijlentrehake ing bentuk gegayuhan sebab akibat utawa akibat sebab.
d. Eksposisi ilustrasi yaiku pada eksposisi kang nggunakake katrangan tambahan kanggo
njlentrehake paparan liya.
e. Eksposisi umum khusus utawa khusus umum yaiku pada eksposisi kang diwiwiti kanthi
jlentrehake kahanan saka bab-bab kang nduweni sifat umum banjur jlentrehake kalih ukara-
ukara pendukung kang luwih khusus. (Lan sewalike kanggo khusus umum).
4 Struktur Wacan Eksposisi
Wujude wacan eksposisi iku ana pranatane, yaiku kaya mangkene. a Purwaka ,
b. Isi (nyeritakake proses) ,c. Pungkasan
Wacanen tuladha telu wacan eksposisi ing ngisor iki!

Wacan 1
Tiwul yaiku panganan utama sing bisa dadi gantine sega sing digawe saka tela duweni
rasa khas gaplek. Ian beda karo jinis liyane Tiwul akeh dipangan dening masarakat ing
Gunung Kidul (Pacitan Wonogin Gunung Kidul) kanggo panganan utama. Ing jerone tiwul,
isine kalori, pancen isih nang ngisore beras nanging isih bisa kanggo panganan penggantine
beras
Wacan 2
Carane gawe krupuk bisa kanthi manual Carane yaiku adonan krupuk digawe lonjoran
dawa Sawise dadi lonjoran, banjur dimasak kanthi dikukus Yen wis mateng, banjur diirisi lan
dipepe insan krupuk kang wis ganng, banjur digoreng ing lenga panas Lonjoran krupuk iki
bisa digawe saka godhong utawa plastik krupuk dipepe supaya bisa mekar yen digoreng
Krupuk kalebu panganan kang cepet gosong nalika digoreng Dadi yen nggoreng krupuk
cukup sedhela bae Aja nganti krupuk dadi gosong. Yen nganti gosong rasane krupuk bakal
dadi pait lan wernane dadi ireng.
Wacan 3
Pamerintah arep maringi bantuan pembangunan omah utawa bangunan kanggo korban
lindhu. Bantuan pembangunan omah utawa bangunan kasebut dipasake karo tingkat
kerusakane. Warga kang omahe rusak enteng oleh bantuan udakara sepuluh yuta. Warga kang
omahe rusak sedeng oleh bantuan udakara rong puluh yuta. Warga kang omahe rusak abot
oleh bantuan kurang luwih telung puluh yuta. Calon warga kang prima bantuan kasebut
ditemtokake dening aparat dusun setempat karo pengawasan saka pihak LSM.
2. Gatekna wacan 1, 2 lan 3 ing dhuwur kanthi pratitis!
3. Jlentrehna kanthi losan jinising wacan eksposisi saka tuladha ing dhwur iku!
4 Tuduhna bukti-buktine kanthi cetha!
Guyub Rukun
1. Gawea kelompok kanthi anggota cacah 4-5 siswa !
2. Bebarengan karo kelompokm goleka tuladha paragrap eksposisi jinis eksposisi ilustrasi,
perbandingan, laporan, berita, sebab-akibat, utawa pertentangan, salah siji bae!
3. Tindakna wawan rembug kanggo nganalisis ngenani strukture!
4. Tulisan asil pakaryan kelompokmu, banjur aturna marang guru!
B. Eksposisi Budaya Wewaler
Wewaler bisa diarani waler utawa dumadi saka tembung waler, gambar
tegese pepacuh / pepali kang ora kena dilanggar. Wewaler ing madyaning
masyarakat Jawa diarani pepali utawa larangan. Wewaler iku kalebu
kapitayan kang wis ana wiwit jaman biyen
1. Pangertene Wewaler
Wewaler yaiku kapitayan marang sawenehing bab utawa perkara
kang ora tinemu nalar. Tumrape wong kang percaya marang wewaler iku mesti duwe rasa
sumelang manawa ora bisa nyembadani. Luwih-luwih malah ana kang mastani manawa
wewaleriku bisa mbebayani marang kang nglanggar.
Wewaler digunakake para sesepuh ing jaman kuna Warta Mligi
kanggo piwulang marang bocah bocah, tumrape marang Budaya wewaler iku nuduhake yen
wong ing jaman saiki Nanging saiki akeh wong Jawa kang wong Jawa iku duweni pribadhi kang
ora mangerteni piwulang ing sajerone wewaler iku, awit alus, nalika menehi piweling utawa
piwulang mau mung dianggep ora ilok, ora becik, disapu piwulang arang banget kanthi dibla
malaikat lan sapanunggalane (utamane wewaler kang angel kakake, akeh-akeh kanthi cara sinandhi
dimengerteni) Piwulang ing sajerone wewaler iku uga ana utawa pasemon, kang mangkana iku
sing wis bisa dijarwakake, ananging mung sawetara Dene asung piwulang pinangka wong Jawa
iku kudu bisa tanggap ing sasmita.
kang durung jarwa iku ya akeh banget. Wewaler bisa
didadekake sarana edhukasi
Nalika guneman ana wong Jawa kang ngucap wewaler. "Aja lungguh bantal mundhak
wudunen" Manawa dinalar, ora ana gegayutan antarane lungguh ing bantal lan wudunen Ora
ana wong wudunen merga lungguh ing bantal Nanging wewaler iku duwe teges liyane kang
dadi piwulang marang kang ngrungokake, yaiku wong lungguh bantal iku ora becik awit
bantal iku mapane ana sirah, manawa ditungguhi ora prayoga
Wewaler ana sawetara jinise Miturut wujude wewaler ana enem jinise, yaiku wewaler
babagan agama, kebatinan, kamanungsan, bebangsa, keluarga, lan bebandha.
2. Jinise Wewaler
a Wewaler Babagan Agama
Tegese pepali kang ana gegayutane karo agama.
Tuladha: 1) Aja andhisik kersa. Tegese: Manungsa ora kona ndhisiki takdir, awit iku kabeh
wis ginaris saka Ingkang Mahakuwasa.
2) Aja sira mung kelingan barang kang katon bae, sebab kang katon gumelar iki anane malah
ora langgang Tegese: Manungsa ora kena nguja bab kang ketok nyata bae amarga apa kang
ketok nyata iki sejatine ora saklawase utawa ora langgeng
3) Aja sira wani marang wong atuwanira, jalaran sira bakal kena bindhu saka Kang Murbeng
Dumadi. Tegese: Anak ora kena maneni marang wong tuwa, akibate bisa kena murkaning
Ingkang Mahakuwasa
4) Aja darbe pangira yen mung piyandelira iku kang saka Pangeran. Kabeh pi yandel iku
asale saka Pangeran. Ing ngendi papan Pangeran iku ana. Tegese: Aja nganggep mung
kapercayan dewe kang peparinge Gusti Pangeran. Kabeh kapercayan iku asale saka Gusti
Pangeran. Ing ngendi bae ana Gusti Pangeran
b. Wewaler Babagan kebatinan
Tegese pepali kang ana gegayutane karo batine manungsa.
Tuladha: 1) Aja darbe pangira yen lelembut iku mesthi alane, jalaran sing apik iya ana, sing
ala iya ana, ora beda kaya dene manungsa. Tegese: Makhluk alus iku sipate ora ala kabeh,
sing apik ya ana. Pada dene sipating manungsa.
Pendidikan Antikorupsi
2) Aja ngala-ala liyan marga bisa caturan karo lelembut,
Ing jadaging pasrawungan mono nyirik
yen sira dhewe durung bisa caturan karo lelembut marang sisipat kang gumedhe lan
Tegese Manungsa ora kene ngece manungsa liya kang bisa wewataken kang tansah ngegungke dhin.
guneman karo makhluk alus mung jalaran dheweke ora Sipat lan wewateken mau adha kane
bisa nglakoni bab iku banjur nuwuhake rasa ora nila yen nyipati
3) Aja lali saben ari eling marang Pangeranira, jalaran ora liyan sing luwih katimbang dheweke
sejatine sira iku tansah katunggon Pangeranira
Tegese Saben manungsa ora kena lali marang Gusti Ingkang Mahakuwasa amarga sejatine
saben manungsa dijaga dening Gusti Ingkang Mahakuwasa
4) Aja seneng gawe rusaking liyan, jalaran sira bakal kena siku dhendhaning Guru Sejatinira
Tegese Aja seneng ngganggu wong liya amarga bisa kena karmaning Gusti Ingkang
Mahakuwasa
5) Aja sira nacad piyandeling iyan, jataran durung mesthi yen piyandelira iku sing boner
dhewe. Tegese: Manungsa ora kena ngece kapercayane wong liya amarga durung mesthi
kapercayane dhewe luwih apik.
c. Wewaler Babagan Kamanungsan
Tegese pepali kang ana gegayutane karo bab kamanungsan.
Tuladha: 1) Aja fali marang kabecikaning liyan Tegese: Manungsa aja nganti lali marang
wewehing wong liya.
2) Aja lali marang kahanan kang tau gawe susah, jalaran kang kaya mangkana mau bisa bali
maneh, mula kudu ngati-ati. Tegese: Manungsa ora kena lali marang kahanan kang gawe
susah. Amarga iku besa tumeka maneh. Mula kudu waspada.
3) Aja lali marang penggawe becik, jalaran penggawe becik iku minangka dalane mulyanira.
Tegese: Manungsa aja nganti lali tindak tanduk kang becik amarga iku dalan tumuju
kamulyan.
4) Aja sira degsura, ngaku luwih pinter tinimbang sejene. Tegese: Manungsa ora kena
gumadhe, apa maneh rumangsa linuwih pinter tinimbang wong liya.
5) Aja rumangsa bener dhewe, jalaran ing donya iki ora ana sing bener dhewe.
Tegese: Manungsa ora kena rumangsa paling bener amarga ing donya iki sejatine luwih ana
kang Maha Paling Bener.
6) Aja semangkeyan rumangsa dadi wong sugih, nuli lali marang wong tuwane, jalaran iku
ateges ora mikani Pangeran Tegese: Manungsa aja nganti rumangsa paling sugih, terus lali
karo wong tuwane, kaya mangkana iku kalebu wong kang ora mangerteni marang Gusti
Pangerane.
7) Aja wedi kangelan, jalaran urip aneng donya iku pancen angel Tegese Manungsa ora kena
ngrasa urip angel amarga urip iku sejatine pancen angel Urip kudu tansah ngupa daya.
8) Aja tansah gawe gelaning liyan, iku prasasat gawe gelaning awake dhewe
Tegese Manungsa aja seneng gawe gela wong liya, sejatine iku gawe larane awake dhewe
9) Aja gawe serik atining liyan Tegese Manungsa ora kena nglelara wong liya.
10) Aja golek mungsuh. Tegese Urip ing donya aja nganti golek musuh
d. Wewaler Babagan Bebangsa
Tegese pepali kang ana gegayutane karo bangsa dan negara.
Tuladha: 1) Ala seneng yen lagi darbe penguwasa, serk yen tagi ora darte penguwasa Jalaran
kuwi bakalana bebendhune dhewe chewe Tegese Manungsa aja nganti tali amarga kshanan,
soneng mung nalika duwe drajat pangkat, susah nalika asor, ku kabeh bakat ana karmane
dhewe-dhewe
2) Aja mung kepengin menang chewe kang bisa marakake craing nagaralan bangsa, kudu
seneng rerembugan njaga ketrenteman lahir batin. Tegese: Manungsa ora kena kudu menang
dhewe, rumangsa kuwasa dhewe. Iku bisa nyebabkake rusaking bangsa dan nagara Karo
sepadha-padha kudu tansah jaga sesrawungan.
e. Wewaler Babagan Keluarga
Tegese pepali kang ana gegayutane karo perkara ing jero keluarga
Tuladha: 1) Aja mung ngaku wong tuwa lamun wong atuwamu katon sugihan dhuwur dra
jate, jalaran sira iku asale saka wong tuwanita senajan kaya ngapa wujude,
Tegese: Manungsa aja nganti rumangsa wong tuane dhewe kang paling sugih lan gedhe
drajad pangkate amarga kabeh bocah asale saka wong tuwa sakloron. Senajan kaya ngapa bae
wujude
2) Aja mulang nganggo basa kasar Tegese: Nalika dadi guru ora kena mulang murid nganggo
basa sing ala.
3) Aja seneng merisuh tan mala marang garwa. Tegese: Wong lanang ora kena nesu-nosu apa
maneh mala marang bojone.
4) Aja ngendelake anake wong wirya lan sugh bandha, durung mesthi darbe kapintoran
sarana ngupaya boga Tegese: Manungsa aja nganti ngandelake anake wong liya kang sugih
bandha donya amarga durung mesthi wong iku bisa golek pangan dhewe.
5) Aja mung ngagungake duwe pangkat lan duwe bandha, jalaran pangkat dan bandha iku
mau bisa sima sadurunge sira pralaya. Tegese: Manungsa aja nganti gumedhe jalaran duwe
drajad pangkat iku bisa bae ilang sakdurunge tumekaning pati
6) Aja rumangsa bisa nanging bisaa rumangsa. Tegese Manungsa ora kena rumangsa paling
bisa, luwih becik dadia wong kang pinter ngrasakake.
7) Maratuwa aja diwaneni mundhak silih ungkih Tegese Manungsa ora kena maneni wong
tuane lan maratuwane amarga iku bisa nyebabake crahing keluarga
f. Wewaler Babagan Bebandha
Tegese pepali kang ana gegayutane karo bab bandha donya
Tuladha: 1) Bandha iku prelu nanging aja diumuk-umukake, drajat lan pangkat iku prelu, aja
dipamer-pamerake, jalaran bisa mlesetake awake dhewe Tegese: Urip ing donya iku pancen
butuh bandha lan pangkat, nanging iku kabeh ora kena diurukake. Iku bisa nyilakakake
marang awake dhewe.
2) Aja melik darbeking liyan, marga rajabrana lan wanita iku bisa gawe congkrah ing para
sujana lan uga gawe nisthaning ati Tegese: Manungsa aja seneng ngrebut duweke wong liya
amarga bandha donya lan wanodya iku bisa gawe rusaking para winasis lan gawe rusaking ati
3) Aja ngegungake dadi wong sugih bandha mundhak kuciwa ing tembe mburine, sebab
kahanan kang ana iki bisa rusak. Tegese: Manungsa ora kena rumangsa paling sugih dhewe
amarga iku bisa ilang kapan bae.
4) Aja seneng mamerake bandha lan ung pangkal, sebab bandha bisa lunga drajat bisa oncat.
Tegese: Dadia manungsa kang nglembah manah, aja seneng ngumukake drajad pangkate
amarga iku bisa ilang kapan bae.
5) Aja seneng bandha kang ora becik. Tegese: Manungsa kudu ngupa daya ing dalan kang
bener. Ora kena golek bandha donya kang ora becik.
6) Aja seneng marang wong kang lagi nguja hawa napsu marga akeh bandhano, jalaran
bandha mau bisa gawe cilaka amarga durung mesthi bandha kang resik Tegese: Manungsa
aja nganti kekancan marang wong liya sing seneng nguja bandha donyane, durung mesthi
bandhane bandha kang halal.
7) Aja sira mung lelaku kanggo golek bandha bae, jalaran iku malah gawe nistha ing tembe
mburi. Tegese: Urip aja mung mburu bandha donya bae amarga manungsa uga butuh perkara
liya kanggo tumuju ing kamulyan
8) Aja sira mung seneng letaku kanggo golek drajat tan pangkat bae jalaran bisa mlesedake
sira pribadi Tegese Urip aja mung golek drajad pangkat bae amarga urip kang kaya
mangkana bisa nyilakani awake dhewe
3 Wewaler Kalebu Sawijining Gugon Tuhon
Wewaler iku wujude meh padha karo gugon tuhon Gugon tuhon yaiku tindak-tanduk
kang kurang pantes lan dipercaya bakal nekakake kacilakan manawa nekat dilakoni Umume
gugon tuhon senng krungu ing guneme wong tua marang anake utawa guru marang muride
Mulane bocah-bocah kang kulina nampa pitutur saka wong tuwa iku ora wani nglakoni apa
kang wis dituturake sanadyan kadhangkala pitutur kuwi mau ora tinemu nalar
Gugon dumadi saka tembung gugu kang entuk panambangan(...-n) gugu + an, kang
duwe teges gampang banget percaya marang critane wong liya Dene tuhon dumadi saka
tembung tuhu antuk panambang (..-an) sing tegese nyata, setya utawa duwe Sipat kang
gampang dipercaya. Dadi gugon tuhon duweni sipat gampang dipercaya marang samubarang
kang dicritakake utawa didongongako. Gugon tuhon kagolongako dadi telu.
a Pitutur sinandhi
Gugon tuhon iki kalebu pitutur kang ora kalaitake kanthi melok. Luwih akeh migunakake
tembung ora lok sing sejatine ngemu teges ora becik.
Tuladha: 1) Aja gawe sumur ing ngarepan omah Amarga bebayani bocah dolan. ,
2) Aja kureb ajang Sawise madhang, aja banjur ajange dikurebake, becik isahana dhisik. ,
3) Aja mangan ndhodhok ing tengah lawang Lire wong mangan ndhodhok yen disawang
saru, Kajaba mangan ing tengah lawang bisa ngalang ngalangi wong sing arep liwat.,
4) Aja mangan ing paturon Amarga bisa ngregedi paturon, kajaba nalikalara ,
5) Aja mangan karo ngadeg, mundhak wetenge dawa Amarga mangan karo ngadeg iku saru,
bocike karo lingguh sing apik.
b. Pepacuh utawa wewaler
Wewaler yaiku pitutur kang dumadi saka leluhur utawa wong kang nate nemu kacilakan
amarga nindhakake sawijining bab. Kedadeyan iku banjur dicritakake marang wong liya lan
anak putu dadi wewaler.
Tuladha: 1) Wong menyang Segara Kidul, ora kena nganggo sandangan ijo pupus.
Lire nalika semana ana wong Ngayogyakarta kang keseret ombak menengah, mbenori
sandhangane ljo pupus. Wusanane wong-wong kang padha plesir ing pesisir kidul ora wani
nganggo sandhangan ijo pupus. Dene kang baku kudu tansah ngati-ati.
2) Tedhak turune Panembahan Senapati, ora kena nith jaran bathilan (jaran sing buntute
dikethok)
Para turunane Panembahan Senapati ora kena nunggang jaran bathilan / jaran sing bunthute
dikethok amarga bisa cilaka.
3) Wong Kudus sing manggon sawetan kali ora kena bebesanan karo sing mapan
Wong Kudus, sing omahe neng wetan kali ora kena bebesanan karo wong sing omahe nong
kulon kali amarga calon temanten ora kena nglumpati kali, sakulon kali. Wong Kudus, sing
omahe neng wetan kali ora kena bebesanan karo wong sing omahe neng kulon kali amarga
calon temanten ora kena nglumpati kali, ora ilok
4) Wong Bagelan ora kena nganggo jarit gadhung mlati
Miturut kapercayan wong Jawa timur, wong bagelan ora kena nganggo jarit gadhung mlathi
amarga miturut wong kono bisa marakake cilaka.
c Gugon tuhon kang salugu
Tuladhane yaiku bocah cilik utawa wong kang dadi mangsane Bathara kala miturut dongeng
diarani bocah Sukerta. Miturut kapitayan, bocah iku mau bisa waluya lan lestari manawa
diruwat kanthi ditanggapake wayang kanthi lakon Amurwa Kala.
Tuladha: Jempina: bocah lair durung mangsane
Julung caplok: bocah lair wayah surup (srengenge anslup)
Julung kembang: bocah lair wayah pletheke srengenge
Julung sungsang: bocah lair wayah bedhug (tengah awan)
Kalung usus: bocah lair pusere nggubed gulu
Kembar: bocah laire bareng luwih saka siji, tanang / wadon
Konduran: bocah fair nanging ibune mati
Margana: bocah laire ing tengah dalan, sajrone lelungan
Wacanen kang pratitis wacan ing ngisor iki, banjur jlentrehna kanthi lesan nilai-nila
budaya wewaler ing jero wacan kasebut!
Jejere manungsa iku pinangka makhluk pribadi tan makhluk sosial. Pinangka makhluk
sosial manungsa ora bisa urip ijon amarga tansah mbutuhake wong liya supaya bisa nglakoni
urip kanthi becik. Wiwit cilik diopeni wong tuwane, nalika ngangsu kawruh iya digulawentah
dening guru-guru ing pamulangan, nalika nandhang susah manungsa mbutuhake pitulungane
wong liya. Mula ora samestine yon manungsa iku tansah ngendel-ondelake kapinterane,
kasugihana, drajate lan sapiturute. Becik tansah ngrumangsanl jejere kamanungsane sing
tansah mbutuhake wong liya, kang mangkana iku jumbuh kalawan unen-unen sawijining
wewaler aja rumangsa bisa nanging bisaa rumangsa, tegese manungsa ora kena rumangsa
paling bisa, luwih becik dadia wong kang pinter ngrasakake.
Kanthi bisa rumangsa iku kita bakal tansah eling nalika diwenehi pitulungan dening
wong liya, amarga iya lumrahe urip bebrayan iku pancen samad-sinamadan lan tulung-
tinulung siji lan sijine. Ing dina iku kita diwenehi pitulungan, ing liya dina gentenan kita sing
menehi pitulungan, mula saka iku kudu ditanemake ing awake dhewe supaya aja lali marang
kabecikaning liyan.
Guyub Rukun
1. Gawea kelompok kanthi anggota cacah 4-5 siswa!
2. Bebarengan karo kelompokmu, sinaunen maneh jinise wewaler lan gugon tuhon ing
dhuwur lan tuladhane!
3. Rembugen babagan nilai-nilal utawa piwulang saka wewaler lan gugon tuhon kesebut!
4. Wedharna gegayutane (isih jumbuh apa ora) kalawan kahanan jaman saiki!
5 Tindakna presentasi ana ngarep kelas kanggo mbabarake asiling wawan rembugmu!
7. Kabeh kelompok oleh giliran nindakake presentasi.
Bausastra Alit
Crah : pasulayan jalaran saka beda panemu
Gegayutan : ana sambung rapete
Pepacuh : piweling kang ora kena ditrajang
Gladhen Wulangan
1 Ing ngisor iki kang kalebu pepali kang 3. Tegese tembung tuhon, yaiku...
ana gegayutane karo agama yaiku... a. Pepali d. Nyata
a aja golek mungsuh b Wewaler e. Percaya
b aja sira wani marang wong atuwanira c. Malati
c aja seneng bandha kang ora becik 4. Wewaler kang ana gegayutane kapi
d aja lali saben an eling marang layan marang Gusti Kang Murbeng
Pangeranira Dumadi kalebu wewaler ....
e aja sira nacad piyandeling liyan a. Bebandha d. Kebatinan
2. Wewaler iku wujude meh padha karo... b. Bebangsa e. Kamanungsan
a Gugon tuhon d. Paribasan c. Agama
b. Cangkriman e bebasan 5. Ngrembakakake cengkorongan dadi
c. Wangsalan paragrap eksposisi kalebu ....
a Ancase paragrap eksposisi
b. Jenis paragrap eksposisi b dongeng e kebatinan
c. Tuladha wacan eksposisi c keluarga
d. Ciri-ciri wacan eksposisi 13. Ing ngisor iki ora kalebu wewaler
e. Carane nulis wacan eksposisi babagan kamanungsan, yaiku ....
6 Wacan kang nggambarake kanthi cetha a Aja gawe serik atining liyan.
salah sawijining kahanan (objek), objek b Aja golek mungsuh.
mau kaya-kaya ana nga repe wong kang c. Aja tansah gawe gelaning liyan.
maca diarani... d Aja lali marang kabecikaningliyan.
a argumentasi d Naratif e. Aja seneng gawe rusaking liyan.
b ekspositoris e deskriptif 14. Gugon iku duwe teges ....
c. eksposisi. a. Pepali d gampang percaya
7. Kang diandharake ana ing wacan oks. b wewaler e nyata
Posisi yaiku ... c. malati
a. Ngandharake kahanan 15. Jinise wacan eksposisi kang nerangake
b. Ngandharake proses bab kang duweni sipat padha ing kategori
c. Ngandharake papan diarani eksposisi ....
d. Ngandharake sawijining pendapat a klasifikasi d proses
e Ngandharake informasi b definisi e ilustrasi
8. Aja sira degsura, ngaku luwih pinter c laporan
tinimbang sejene. Wewaler kasebut kalebu
jinis...
a.kebatinan d kamanungsan
b keluarga e bebandha
c agama
9. Jinise wacan eksposisi kang nyritakake
urutaning tindakan-tindakan kanggo
nyiptakake utawa ngasilake urutaning
kedadeyan utawa prastawa diarani ...
a. eksposisi klasifikasi d eksposisi definisi
b. eksposisi laporan e. eksposisi proses
c eksposisi berita
10. Kang ora kalebu jinising toks yaiku ..
a deskripsi d persuasi
b. Eksposisi e. Narasi
c kontemporer
11. Bocah diarani julung kembang amarga
laire ..
a. kalung usus d. Wayah isuk
b ing tengah dalan e. Wayah surup
c. durung mangsane
12. Ing ngisor iki ora kalebu jinise
wawaler, yaiku ....
a kamanungsan d. Agama
16 Ing ngisor iki sing ora kalebu titikane wacan eksposisi yaiku ..
eksposisi yaiku.. a wawancara marang sadhengah pawongan
a wasananing wacan ana penjelasan b. Gawe salam panutup
b wangunn tulisan sing nyedhiyani pengertian lan c nemtokake karangan
kawruh d gawe salam pambuka
c mangsuli pitakonan bab apa, yen lan carane e nemtokake tema kang arep ditulis
d nemtokake ancas 19. Wewaler miturut wujude kaperang dadi...jinis
e ana gambar grafik karo tabel sing magepokan karo isi a3 d7
wacan b. 4 e8
17 Karangan naratif kabagi ana loro perangan yaiku... c6
a narasi eksposisi lan sugestif 20 Pola ngembangake wacan eksposisi kang
b narasi ekspositoris lan sugestif nggunakake katrangan tambahan kanggo jlentrehake
c narasi campuran lan argumen prakara eksposisi ...
d narasi deskripsilan argumen a sebab-akibat d proses
e narası argumen lan campuran b ilustrasi e perbandingan
18 Kang sepisan ditindakake kanggo nulis teks c umum khusus

1. Sebutna pola ngembangake eksposisi!
Wangsulan:
2. Aja seneng marang wong kang lagi nguja hawa napsu marga akeh bandhane, jalaran
bandha mau bisa gawe cilaka amarga durung mesthi bandha kang resik. Jlentrehna tegese
wewaler kasebut!
Wangsulan:
3. Sebutna bab kang prelu digatekake nalika nulis teks eksposisi!
Wangsulan:
4. Apa kang diarani paragrap ineratif?
Wangsulan:
5. Apa kang komangerteni babagan eksposisi ilustrasi pinangka salah sawijining pola
ngembangake eksposisi?
Wangsulan:
Gladhen Perbaikan
Wangsulana pitakon-pitakon ing ngisor iki kanti bener!
1. Apa pangertene teks narasi?
Wangsulan:
Wangsulan:
Gladhen Pengayaan
3. Apa tegese wewaler "Aja sira nacad piyandeling liyan jalaran durung mesthi yen
piyandelira iku sing bener dhewe”?
Wangsulan:
4. Wujud teks eksposisi digunakake ing babagan nulis opo bae?
Wangsulan:
5. Kepriye pangertene eksposisi sebab-akibat pinangka salah siji pola ngembangake
eksposisi?
Wangsulan:
1. Coba jlentrehna budaya wewaler utawa gugon tuhon kang isih ana ing daerahmu!
2. Kepriye tanggepane masarakat ing kana ngonani budaya wewaler utawa gugon tuhon
kasebut?
3. Lan kepriye sikep lan tanggopanmu ngenani budaya wewaler utawa gugon tuhon kasebut?
Kawruh Basa
Wangsalan
Wangsalan iku unen-unen wujud cangkriman kang dikantheni batangane pisan, sanajan
batangan mau mung nyrompet bae. Kaya dene cangkriman utawa tobakan. Tembung
wangsalan nunggal teges karo wangsulan". Ing sajeroning wangsalan ngemu unen-unen lan
unen-unen iku butuhake wangsulan minangka batangane.
Wangsalan ana kang kaprah lan tinemu ing paguneman padinan lan mengku karep
tartamtu, tur saben wong ngerti karepe. Wangsalan uga akeh tinemu ing kasusastran, lumrahe
ninakit ing basa pinathok tur rinengga. Ana uga kang sinawung ing tembang macapat. Ing
seni karawitan sok kanggo umpak-umpak ing gendhing.
1. Wangsalan Padinan
a Isih enom kok njangan gori. (Jangan gori gudheg) ,
b Ditakoni malah ngembang suruh. (Kembang suruh = drenges) ,
c We, kok banjur ngewoh kesambi (woh kesambi = kucacil)
Wangsalan padinan kaperang dadi loro yaiku kaya ing ngisor iki
a Wangsalan padinan kang ora nyebutake batangane
1) We lha, janur gunung kowe tekan kene (janur gunung = aren = kadingaren)
2) Bok aja nglemah bengkah (lemah bengkah = tela = nyela-nyela)
3) Aja njenang gula lho karo aku (jenang gula = glali = lali)
4) Wah, mandhan rawa lho kowe, bareng macak Jawa (pandhan rawa = wlingi manglingi)
5) Mung kepengen nggentha dara. (Gentha dara sawangan = nyawang)
b. Wangsalan padinan kang nyebutake batangane
1 Nyaron bumbung, nganti cengklungen nggonku ngenteni. (Saron bumbung angklung =
cengklungen)
2 Yen ora nesu, geneya kowe kok ngembang kacang, mrengut torus. (Kembang kacang =
sungut mrengut)
3 Balung geni, mbokmanawa aku rene liya dina (balung geniumawa = mbok manawa)
4 Pindhang lulang, kacek apa aku karo dheweke (pindhang lulang = krocek kacek)
5 Kancing gelung munggweng dhadha, titenanal (kancing gelung munggweng dhadha =
peniti = litenana).
2. Wangsalan kang Rinacik Ukara
a Ayam wana, ywa nasar tindak dursila. (Bekisar)
b. Balung janur, nyata sira mangka usada (sada)
c. Balung klapa, ethok-ethok ora priksa. (Bathok)
d. Balung ula, dakgagas gawe rekasa (gragasan).
3. Wangsalan kang Dumadi saka Rong Ukara utawa Rong Gatra
Gatra kapisan minangka wangsalan (cangkriman), ukara kapindho minangka bodhokane
utawa wangsulane.
Tuladha: a Gentha dara, ari Senen basa kuna (sawangan: Soma)
Sawangane, narima asrah ing jiwa.
b. Ancur kaca, kaca kocak munggwing netra. (Banyu rasa; tesmak)
Den rinasa, tindak mamaktan prayoga.
c Ari Sena, Sena gelung minangkara. (Arjuna: Wrekodara)
Puji arja, mrih antuk sihing bandara.
4. Wangsalan Sinawung ing Tembang
a. Sinom
Jamang wakul Kamandaka,
kawengku ing jinem wangi.
kayu malang munggeng wangan,
sun wota sabudineki,
roning kacang wak mami,
yen tan panggih sira nglayung,
toya mijil sing wiyat,
roning pisang losah ing wit,
edanira lan waras dening usada.
b. Kinanthi
Sastra pangandheging kidung.
sudarma Basudewaji,
ngestu pada mring kusuma
manjanma ping sakethi
pusara pangiket gangsa
tumutur tan sedya kar
Luhuring Budi
Sawise nyinau wacan eksposisi budaya wewaler siswa diajap bisa mengerteni nilai-nilai
utawa piwulang ing sajroning Pambijen Tengah
budaya wewaler, Semester
gegayutane 2
kalawan kahanan jaman saiki, lan
bisa matrapake ing panguripan saben dinane
3. Paugeran tembang Macapat kang
1. Serat Tripama dumadi saka.... pupuh. nganggo guru gatra 9 larik yaiku tembang..
a. 1 d8 a Sinom d Maskumambang
b. 5 e. 11 b Kinanthi e. Mijil
c. 7 c. Asmarandana
2. Kendel nalika dhewe lan bebarengan 4. Serat Tripama anggitane ...
kanthi tekad kang gedhe iku kang diarani a. KGPAA Mangkunegara VII
sipat.. b. KGPAA Mangkunegara III
a. Guna d. Wasis c. KGPAA Mangkunegara IX
b. Purun e. Amanah d. KGPAA Mangkunegara V
c.kaya e KGPAA Mangkunegara IV
5 Paugerane tembang Macapat ngenani b. kingkin e jumbuh
cacahing wanda saben sagatra diarani guru c gandeng
a gatra d. Lamba 14. Kang ora kalebu ing tembang
b. Lagu e. Wilangan tengahan, yaiku ...
c. sastra a Girisa d Wirangrong
6 Kakange Kumbakarna iku ratu ing .. b Juru Demung e Kinanthi
a. Ngastina d. Ngalengka c. Balabak
b Madukara e Maespati 15 Patih Suwanda duweni telung sipat
c. Pringgondani kang dadi piwulang becik, salah sijine
7. Rumpakan utawa unen-unen kang kudu kaya, tegese ....
dibatang utawa dibethek karepe diarani .. a. Winasis d. Nekat
a. Wangsalan d. Cangkriman b. Kendel e. Tampil
b wancahan e pepindhan c. amanah
c. saloka 16. Wacan eksposisi yaiku..
8. Watakipun tembang Balabak yaiku .... a karangan kang isine ngandharake
a. Parikena d. prenesan sawijining pendapat / gagasan / idhe
b. Kemrungsung e mrabawani ngenani bab apa bae dikan theni alasan /
c. Sumringah bukti sing kuat su paya pamaca percaya
marang panemune panulis mau
9. Nilai-nilai luhur ing serat Tripama
b. Karangan kang isine nggambarake
ngandhut piwulangan kang luhur kanggo...
Sawijining objek (bisa panggonan utawa
wewujudan liyane) kanthi trewaca
a. Gumedhe d ngolah raga c karangan kang isine ngajak pamaca
b bela nagara e bebungah supaya nglakoni apa kang dikandhakake
c tumindak ala panulis
10. Tembang kang dumadi ing jaman para d gancaran kang isine nyritakake
wali yaiku tembang .... samubarang kanthi runtut manut urutan
a. Wirangrong d balabak wektu
b Macapat e gedhe e karangan isine menehi katrangan salah
c. Tengahan sijine topik utawa masalah kanggo menehi
informasi utawa kabar marang pamaca
11. Lakon kang dicritakake ing serat
Tripama pada lima yaiku .... 17. Bocah lair durung mangsane diarani..
a Patih Suwanda d Bambang Sumantri a. julung caplok d jempina
b. Kumbakarna e Surya Putra b konduran e. margana
c. Pandhawa c. sungsang
12 Tembang Macapat kang dadi pupuh 18. Wewaler iku kapitayan marang per
ing Serat Tripama yaiku .... kara kang ..
a Pocung d. Pangkur a. mbebayani d.lumrah ing saben dinane
b. Gambuh e. Sinom b. marahi kuwalat e. ora tinemu nalar
c. Dhandhanggula c. kobak sasmitha
13. Sasmita tembang Dhandhanggula 19. Aja tansah gawe gelaning liyan, iku
antarane ... prasasat gawe gelaning ....
a.galak d. sarkara a. Tangga teparo d. Awake dhewe
b. Masarakat e. Wong tuwane b. Pitudhuh e. Pepacuh
c. anak bojo c. gugon tuhon
20. Tuhon dumadi saka tembung .... 26. Aja mangan ing paturon Unen-unen
a. Waler d. Manut kasebut kalebu ....
b. Gugu e. Setya a. Bocah sukerta d. Patuladhan
c. tuhu b. Pitutur sinandhi e. Wewaler
c. Pepacuh
21. Eksposisi proses iku njlentrehake cara
nglampahake kahanan kanthi cara .. 27. Surakarta mapan ana ing tengahing
a. Proses d. Perbandingan Pulo Jawa, kalebu ing Propinsi Jawa
b. Sebab akibat e ilustrasi Tengah. Sisih kulon uga winates kutha
c. Umum-khusus Sukoharjo. Sisih lor diwatesi kutha Sragen.
Dene sisih wetan winates kutha
22 Isine paragrap eksposisi yaiku ....
Karanganyar.
a. Mratelakake alesan, tuladha, lan bukti
Wacan kasebut kalebu tuladha paragrap ....
kang kuwat lan bisa gawe yakine pamaca
a deskriptif d. Deduktit
b. Gawe yakine pamaca saengga bisa
b ineratif e. Induktif
mbenerake panemu lan keyakinane panulis
c. ekstensif
c. Ngandharake gagasan nganggo alesan,
bukti, utawa tuladha kanggo nyakinake 28 Kang ora kalebu ciri-ciri wacana eks
pamaca posisi yaiku ....
d ngambarake objek kanthi tujuan supaya a momot kalimat topik
pamaca ngrasa kaya nyawang dhewe objek
kang digambarake
e kanggo njlentrehake hal marang pamaca
lan ora meksa pamaca supaya percaya
utawa ngetutako isi saka karangan mau
23. Paragrap eksposisi kang njabarako
kahanan kanthi cara dijelasake ing bentuk
gegayuhan sebab akibat tiwa akibat sebab
diarani ....
a eksposisi sebab-akibat
b. Eksposisi ilustrasi
c eksposisi umum khusus
d. Eksposisi proses
e eksposisi perbandingan
24. Paragrap eksposisi kang lentrehake
reroncenane tumindak, diarani ....
a. Eksposisi sebab-akibat
b. Eksposisi ilustrasi
c. Eksposisi umum khusus
d eksposisi proses
e eksposisi perbandingan
25. Wewaler uga bisa diarani ....
a. Piwulang d. Pepeling
b. Momot kalimat rincian utawa penjelas
30. Aja sira mung kelingan barang kang katon
c. nggambarake salah sawijining kahanan
bae amarga kang katon gumelar iki anane
d. Arupa wacana informasi
malah ..
e. Migunakake pola pengembangan umum
a. Dalane mulya d. Andhisike karsa
tumuju khusus
b. Tumuju kamulyan e. Kena bendhu
29. Wewaler dumadi saka tembung ... c. ora langgeng
a pepali d waler
b. Mala e. Pepacuh
c. memala
B. Wangsulana pitakon pitakon ing ngisor iki kanthi bener!

1. Sapa wae lakon sing dadi patuladhan ing Serat Tripama?
Wangsulan:
2. Kepriye sipat patuladhan saka takon Suryaputra?
Wangsulan:
3. Sebutna lanjlentrehna paugeran tembang Jawa!
Wangsulan:
4. Apa kang diarani tembang Macapat?
Wangsulan:
5. Kepriye piwulangan luhur ing Serat Tripama kanggo kanoman?
Wangsulan:
6. Apa kang diarani paragrap deduktif-induktif?
Wangsulan:
7. Apa bae struktur kang kudu ana ing teks eksposisi?
Wangsulan:
8. Apa kang diarani gugon tuhon?
Wangsulan:
9. Apa kanggone wewaleriku ing jaman kuna?
Wangsulan:
Wangsulan:

Wulangan
Aksara Jawa
8
Kompetensi Dasar 1. mengetahui dan mengartikan kata-kata sulit pada
1.3 Menerima, mensyukuri, menghayati, dan menga teks aksara Jawa;
malkan anugerah Tuhan berupa bahasa Jawa dalam 2.menjawab pertanyaan tentang isi teks aksara Jawa
bentuk teks lima paragraf aksara Jawa. 3. memberikan tanggapan atau komentar mengenai
2.3 Menunjukkan perilaku jujur, disiplin, tanggung isi teks aksara Jawa
jawab, peduli (gotong royong, kerja sama, toleran, 4. memahami isi pokok dan pembelajaran dalam
damai), santun, responsif, dan proaktif dalam teks aksara Jawa
menggunakan bahasa Jawa melalui teks lima paragraf
aksara Jawa. Materi Inti Pembelajaran
3.3 Mengidentifikasi kaidah penulisan teks berhuruf -Kawruh Bab Aksara Jawa
Jawa lima paragraf yang menggunakan tanda baca -Gladhen Nulis Pratandha Aksara Jawa
(pada). Kata Kunci
4.3 Menulis lima paragraf berhuruf Jawa yang Aksara Jawa, nulis, lima paragrap aksara Jawa.
menggunakan tanda baca (pada).
Alokasi Waktu
Tujuan Pembelajaran 8 jam pelajaran
Setelah mempelajari materi ini, diharapkan siswa
Karakter Bangsa
mampu:
Teliti, disiplin lan rajin
Peta Konsep
Aksara Jawa
Kawruh Bab Gladhen Nulis Pratandha

Aksara Jawa Aksara Jawa

1. Adeg-Adeg
1. Aksara Legena lan 2. Pada Lungsi
Pasangane 3. Pada Lingsa
2. Aksara Murda 4 Pada Pangkat
3. Aksara Rekan 5. Pada Guru
4. Aksara Wilangan 6. Pada Pancak
5. Pratandha (Tanda Baca) 7. Pada Luhur
8. Pada Madya
9. Pada Andhap
10. Purwa Pada
11. Madya Pada
12. Wasana Pada
Purwaka
Ora bisa diselaki jaman saiki ora akeh sing mangerti aksara
gambar
Jawa. Kang mangkana iku bisa dimangerteni amarga aksara Jawa
iku wus ora digunakake ing komu nikasi padinan, dadi ya ora maido
yen ora akeh sing mangerti babagan maca lan nulis nganggo aksara
Jawa. Nanging ngelingi kanyatan wulangan basa Jawa kalebu maca
lan nulis aksara Jawa diwulangake wiwit SD nganti tekan SMA lan
SMK, kita bisa ngajap yen saiki akeh para kanoman utamane para
siswa ing pamulangan kang mangerti babagan maca lan nulis nganggo aksara Jawa. Kang
mangkana iku becik banget lan kudu ditingkatake supaya uga duweni rasa tresna lan
mongkok marang asil kabudayan Jawa, kalebu aksara Jawa, dadi bisa tukul krenteg kanggo
nguri-uri kabudayan Jawa. Ing kalodhangn iki supaya para siswa bisa luwih winasis anggone
nulis aksara Jawa, mula ayo gladhen nulis aksara Jawa meneh kang cacahe luwih akeh, yaiku
cacah lima paragrap lan migunakake aksara pratanda. Setitekna wulangan ing ngisor iki
kanthi pratitis!
A. Kawruh Bab Aksara Jawa
1. Aksara Legena lan Pasangane
Aksara Jawa iku ana rong puluh, uga diarani aksara legen utawa dentawyanjana. Saben
aksara legena ana pasangane kang gunane kanggo nyambung wanda sigeg utawa kang mati
kaliyan wanda candhake.
2. Aksara Murda
Aksara murda digunakake kanggo nulis aksara wiwitan ukara jeneng gelar daerah lembaga
lan liya-liyane Manawa ing basa Indonesia diaran huruf kapital ing ngisor iki wujude aksara
murda
Tuladha: unine: Nakula unine Pangeran

Aksara murda ing panggunan basa Jawa saiki Warta Mligi
lumrahe dienggo dadi kaya dene huruf gedhe ing Aksara Hanacara iku uga diarani aksara
aksara Latin utawa dienggo nulis jeneng-jeneng sing Jawa, nanging sejatine ukara iki kurang
dimuleni utawa dikurmati lan jeneng panggonan utawa sreg amarga aksara Jawa iku wamane
nagara. Aksara murda uga diarani aksara mahaprana. akeh. Saliyane iku aksara iki ora mung
Sajatine aksara iki unine boda karo sing lumrah amarga dinggo nulis basa Jawa bae. Aksara iki
mula-mulane piridan saka ing basa Sanskerta. Nanging uga dinggo nulis basa Sanskerta, Aksara
tumraping basa Jawa dianggep pada wae pocapane, Bali, Sundha, Madura, Sosok, lan Melayu
mung gunane dadi seje.
3. Aksara Rekan
Aksara rekan yaiku aksara saka basa manca kang nresep dadi basa Jawa. Ing ngisor iki
wujude aksara rekan
kha dza fa/ va za Gha
kha dza fa / va za Gha

Aksara rekan iku aksara-aksara Hanacaraka sing ditambahi tandha dhiakritik arupa
cecak telu. Cecak telu iki karepe kanggo "ngreka" fonem-fonem saka basa manca, utamane
basa Arab. Mula diarani aksara rekan. Aksara rekan iki wujude ora beda karo aksara biasa
nanging ana cecak telune wae. Yen ora ngerti pocapane, aksara rekan iki bisa diucapake
miturut pocapan Jawane. Dene pasangan aksara rekan migunakake aksara pasangan biasa
kang ditambahi cecak telu
4. Aksara Wilangan
Aksara wilangan yaiku angka kang wujude hanacaraka. Wujude kaya ing ngisor iki.
Hanacaraka uga nrapake angka-angka dhesimal

5. Pratandha (Tanda Baca)
Nalika nulis ukara nganggo aksara Jawa mesthi ana pratandane (tanda baca) ing ngisor iki
wujude pratandha
a.Pada utama
Jeneng Aksara
Pada adeg-adeg
Pada lingsa
Pada lungsi
b. Pada khusus
Jeneng Aksara
Pada luhur
Pada madya
Pada andhap
Purwa pada
Madya pada
Wasana pada
B. Gladhen Nulis Pratandha Aksara Jawa
Panulise aksara Jawa iku mesthi nganggo pratandha minangka tetenger nalika diwaca. Dadi
manawa ana tulisan kang nganggo aksara Jawa iku mesthi nganggo tenger titik, koma,. Lan
liya-liyane.
1. Adeg-Adeg
Adeg-adeg ditulis nalika purwakaning ukara / pada.
2. Pada Lungsi
Pada lungsi ditulis ing pungkasaning ukara.
3. Pada Lingsa
Pada lingsa digunakake ing tengahing ukara minangka panyela (jeda).
4. Pada Pangkat Pendidikan Antikorupsi
Pada pangkat ditulis minangka pratandha aksara wilangan. Banyu iku sanadyan maune
5. Pada Guru buthek, nanging yen wis meneb
Pada guru digunakake ing purwakaning pada utamane iya banjur bisa bening, semana
pambuka crita layang. uga tumrap sakehing prakara,
gagasan, lan panggayuh bisa dadi
6. Pada Pancak
padhang yen wis meneb pamikire
Pada pancak ditulis ing pungkasaning pada utamane
pungkasaning crita / layang.
7. Pada Luhur
Pada luhur digunakake ing salah sawijining pambuka nalika nulis layang resmi / layang sing
derajate luwih dhuwur.
8. Pada Madya
Pada madya digunakake ing salah sawijining pambuka nalika nulis layang sing tumuju
marang wong sing derajate padha.
9. Pada Andhap
Pada andhap digunakake ing salah sawijining pratandha pambuka nalika nulis layang sing
tumuju marang wong sing derajate luwih cendhek.
10. Purwa Pada
Purwa pada ditulis minangka pambukaning teks tembang.
11. Madya Pada
Madya pada ditulis minangka panyela ing tengah-tengahing pada teks tembang.
12. Wasana Pada

Wasana pada ditulis minangka pungkasaning teks tembang.
Wasis
Tulisen maneh aukunksara pada khusus ing papan kang cumawis!
Jeneng Pada Pada Pada Purwa Madya Wasana
Luhur Madya Andhap Pada Pada Pada
Aksara
Guyub Rukun
1 Bebarengan karo kancamu samoja, goleka paragrap kang ngandhut aksara pratandha!
2. Sabanjure salinen paragrap kuwi nganggo aksara Jawa! Kumpulna marang guru ana
selembar folio!
Bausastra Alit
Aksara hanacaraka : sawijining aksara sing digunakake ing tanah Jawa lan saubengo
kayata ing Madura, Bali, Lombok, lan Tatar Sundha
Aksara nglegena : aksara Jawa dhasar / inti kang isine 20 aksara, uga bisa diarani
denta wiyanjana
Aksara pasangan : aksara Jawa kang digunakake kanggo mateni aksara vokal
konsonan ing ngarepe
Aksara rekan : aksara Jawa kanggo nulis basa manca kang nresep dadi basa
Jawa Gladhen Wulangan
Aksara swara : aksara Jawa vokal kang utama (kapital)
b. Madya pada e Pada madya
1. sandhangan swara kasebut c. Pada andhap
diarani ....
5.
a. Suku d. Pepet
Yen ditulis Latin dadine...
b. Taling e. Wulu
a Wani ngalah dhuwur wekasane.
c taling tarung
b. Wani ngalah dawa wekasane.
2. "Aja keminter mundhak keblinger" c. Wani ngalah luhur wekasane.
manawa ditulis nganggo aksara Jawa d. Wani ngalah dawa walesan.
dadine .... e. Wani lunga kudu wani bali.
a.
6. aksara Jawa kuwi diwaca...
b.
a. nya d na
c.
b. re e. le
d.
c nga
e.
7. Sandhangan kanggo ngowahi aksara
3. manawa ditulis latin ...
vokal ing ....
a. Nata bata d. Nata bala
a pungkasaning tembung
b. Mawa rasa e. Mala bala
b tengahing wilangan
c. rasa nyata
c. ngarepe konsonan
4. aksara kasebut jenenge.... d. ngarepe tembung
a Purwa pada d. Pada luhur e tengahing tembung
8. yen diwaca dadi... b. Aksara pasangan e. Aksara swara
a 12 d. 23 c. aksara murda
b. 14 e. 71 15. tulisan kasebut yen diwaca ..
a. Gunadi d Sumari
c. 21
9. aksara kasebut yen ditulis nganggo
aksara latin dadi...
a2 d. 6
b. 4 e. 8
c. 5
10. aksara kasebut yen ditulis nganggo
aksara latin dadi...
a4 d7
b. 5 e8
c. 6
11.
Aksara Jawa kasebut manawa ditulis latin
a rondha tengah wengi
b. Remen gojeg
c. reog Ponorogo
d. Renea tak kandhani
e. Kutha Ponorogo
12.
Diwaca....
a. Dolan pasar kembang tumbas sepur-
sepuran
b. Dolanan sepur-sepuran ditumpaki
ambruk
c. Dolan pasar kembang numpak sepur
kluthuk
d. Dolan pasar klewer numpak sepur
kluthuk
e. Dolan menyang klewer numpak sepur
mini
13. Aksara dentawyanjana yaiku aksara
Jawa sing awujud aksara ..
a. Rekan d swara
b. Dhasar e. Murda
c. pasangan
14. Ing basa Indonesia diarani huruf
kapital, ing aksara Jawa arane...
a. Aksara rekan d. Aksara wilangan
b. Sumardi e. Sumarna 19 Sapa weruh ing panuju sasat Sugih pager wesi
c. Sumarno "yen ditulis nganggo aksara Jawa dadi...
a
16 aksara rekan kasebut unine...
b
a. dza d. tsa
c
b. kha e gha
d
c. fa
e
17. gunane aksara iku kanggo...
20. Abi gebyur ana kali karo kancane. Yen ditulis
a nambahi fonem n d. Nambahi fonem r
nganggo aksara Jawa yaitu....
b. Nambahi fonem ng e. Nambahi fonem k
a
c. nambahi fonem h
b
18. Manawa diwaca.... c
a. ewah gingsir d ora mudheng d
b. omah gedheg e omah tuwa e
c ora gigrig

1. Salinen nganggo aksara latin!
Wangsulan:
2 Apa gunane sandhangan panyigeg wanda?
Wangsulan:
3. Apa gunane madya pada?
Wangsulan:
4. "Ridho diajak bapake mancing menyang segara kidul numpak prau." Tulisen nganggo
aksara Jawa kanthi paugeran kang bener!
Wangsulan:
5. Kepriye carane nulis aksara Jawa?
Wangsulan:
Gladhen Perbaikan
1. Apa gunane purwa pada?
Wangsulan:
Gladhen Pengayaan
2. Aksara apa bae kang ana ing aksara Jawa?
Wangsulan:
3. Kepriye panganggone sandhangan swara?
Wangsulan:
4. Apa kang diarani pratandha ing aksara Jawa iku?
Wangsulan:
5. Salinen ing aksara latin
a. b.
c.
Wangsulan:
Aranana jenenge pratandha ing ngisor iki!

1.
Wangsulan:
2.
Wangsulan:
3.
Wangsulan:
Kawruh Basa
Parikan
Parikan yaiku unen-unen kang dumadi saka rong ukara. Ukara sepisanan kanggo
narik kawigaten, lan ukara kapindho minangka isi. Parikan iku kaya pantun nanging ora
mung rong tarik, parikan migunakake purwakanthi guru swara. Paugeran utawa pathokane
parikan yaiku kaya mangkene.
1. Cacahing wanda kapisan, kudu padha karo ukara kapindho.
2 Ukara sing ngarep kanggo bebuka dene ukara sabanjure minangka isi, wos
3. Tibaning ukara kang kapisan kudu padha karo ukara sing kapindho.
4. Parikan bisa dumadi saka rong gatra utawa patang gatra.
Parikan kaperang dadi 5, miturut cacahing wanda kaperang dadi kaya ing ngisor iki.
1 Parikan (4 wanda + 4 wanda) x 2
Tuladha: a. Pitik blorok, manak siji. Jare kapok, malah ndadi.
b. Wajik klithik, gula Jawa. Luwih becik, sing prasaja.
c Nyangking ember, kiwa tengen. Lungguh jejer, tamba kangen.
2. Parikan (4 wanda + 6 wanda) x 2
Tuladha: a Bisa nggender, ora bisa ndemung. Bisa jejer, ora bisa nembung
b Bisa nggambang, ora bisa nyuling. Bisa nyawang, ora bisa nyandhing.
c. Manuk emprit, menclok godhong tebu. Dadi murid, sing sregep sinau.
3. Parikan (3 wanda +5 wanda) x 2
Tuladha: a Bayeme, wis kuning-kuning, Ayeme, yen wis nyandhing.
b. Timune, diiris-iris. Gumune ora uwis uwis
c Sirahe, dianguk-anguk. Senenge, yen wis kepethuk.
Tuladha: a. Klapa sawit, wite dhuwur wohe alit. Isih murid aja seneng keceh dhuwit.
b Kembang menur, sinobar den awur-awur. Yen wis makmur, aja lali mring sedulur.
c. Tawon madu, ngisep sari kembang jambu. Aja nesu, yen ditudhuhna luputmu.
Tuladha: a Gawe cao nangka sabrang, kurang sirup luwih banyu. Aja awatak gumampang,
den sengkud nggregut sinau.
b Jangan kacang winor kara, kaduk uyah kurang gula. Piwelingku mring pra siswa, aja wedi
ing rekasa.
c Kayu urip ora ngepang,ijo-ijo godhong jati Uwong urip ora gampang mula padha ngati
Luhuring Budi
Sawise nyinau piwulang ketrampilan nulis aksara Jawa iki, siswa diajap bisa gladhen
maca lan nulis aksara Jawa kanthi ngetrapake aksara pratandha siswa bisa nyalin wacan
aksara Jawa kang ngetrapake aksara pratandha dadi aksara Latin Kajaba kuwi siswa uga bisa
nulis aksara Jawa kanthi nyalin sawijining paragrap kanthi ngetrapake aksara pratandha lan
benerake penganggone aksara kang kaleru ing panulisaning wacan aksara Jawa
a. 10i, 10o, 8e, 7u, 9i, 7a, 6u, 8a, 12i, 7a 16. Syarate paragrap kang becik kudu
b 10i, 11a, 8e, 6u, 9i, 7o, 6u, 9a, 12i, 7a
Pambijen Akhirduweni
Tahunkohesi kang tegese ....
c. 10i, 10o, 8e, 7u, 9i, 7a, 6u, 8a, 11i,7a a. Kabeh dadi ukara pokoke
A.Wenehanad. 10i, 10a,(x)
tandha 8esangarepe
7u, 9i, 7a,wangsulan
6u, 8a 12i,sing
7a bener! b ora nyambung sijilan sijine
e 11i, 10a,
1. Ngenggokake 8e, 7u
utawa ,9i, 8o, 6u, 8a,notasi
mbengkongake 121, 8a
lagu 5.c.Tembang
bahasa rancu
Macapat ing ndhuwur kalebu tembang ...
utawa titi
10.laras diarani
Macapat ....
kasebut kalebu tembang .. a. Dhandhanggula kudu mapan
d. Ukara pokoke d.ana ngarep
Gambuh
e duweni ukara-ukara kang nyawiji
a. Kinanthi
a. Cengkok d. luk
d. Wirangrong b. Pangkur e. Megatruh
b Wiled b. Durma jumbuh saka wujude
e. gregel
e. Sinom c. Maskumambang
c. Dhandhanggula
c.laya luluh 17. Unine wewaler kang isine manungsa
6. Tembang ing dhuwur duwe paugeran guru gatra
Gatekna11 tembang ora kena dhisiki takdir, awit iku kabeh wis
Gugon ing ngisor
dumadi iki tembung
saka kanggo mangsuli
. cacahe....
pitakon nomer ginaris saka Ingkang Mahakuwasa yaiku...
.a waler2-6! d. Manut. a.a.4 Aja lali marang kabecikaning d. 9 liyan
Wonten b. malih
Gugu tuladan prayogie Setya
b.b.6 Aja sira degsura, ngaku luwih e 10 pinter
Satriya gung
c Tuhu nagri ing Ngalengka
c. tinimbang
7 sejene
Sang Kumbakarna arane
12 Bocah kang laire wayah bedhug diarani Gatekna tembang
c. Aja wedi kangelan, ing ngisor ikiurip
jalaran kanggo mangsuli
aneng
Tur iku wama diyu
a. Julung sungsang d julung caplok pitakon
donya nomer
iku pancen7-10!angel
Suprandene nggayuh
b kalung usus utami e. julung kembang d. Aja
Katri sira wani
mangka marang wong
sudarsaneng Jawi, atuwanira
Duk wiwit prang Ngalengka
c jempina e. Ajalamun
pantes andhisiki kersa
sagung pra prawira,
Dennya darbe atur
13. Karangan kang isino ngandharake amirita sakadare,
18. Ing ngisor iki ora kalebu jinising
Mring raka amrih raharja
sawijining pendapat / gagasan / idhe ingparagrap
lalabuhanipun ,
manut pokoke ukara, yaiku ....
Dasamuka tan koguh ing atur yekti
ngenani bab apa bae dikantheni alasan ajaa kongsi
ineratifmbuwang palupi,
d ekstensif
Dene mengsah wanara.
/bukti sing kuat diarani karangan ... manawa tibeng nistha, e. Induktif
b deduktif
2. Ukaraa "dennya
narasi darbe atur ndhuweni d. Argumentasi
tegese .... inac.esthinipun,
deduktif-induktif
b persuasi
a. Saengga dados manungsa utama e eksposisi sanadyan tekading buta,
19 Wacana eksposisi yaiku wacana kang
c deskripsi
b. ngilangake nepsu pribadi tan prabeda budi
nyritakake .... panduming dumadi,
c mlebu 14.
ing Nyusun
sanubariutawa nggawe karangan eks marsudi ing kotaman.
a. Prastawa d pangerten
d. sinau posisi kang kudu
nglandepko ati digawe sadurunge yaiku..
7.b.IngPawarta
ngisor iki kang kalebu sasmita e. Kahanan
tembang ing
e dhewekea tujuane
nduwetulisan
atur d. kerangka tulisan c proses
dhuwur yaiku .....
b. nemtokake tema e isi tulisan
3. Larik kaping lima" Suprandene ngga yuh utami a.20.
Hartati, tambuh,
Kanggone wongsima
sing isih ngugemi
c. bahan tulisan
"saka tembang ing dhuwur, tegese yaiku .... b gugon
sarkara,tuhon, Nakula lan Sadewa iku perlu
hartati, gagak
a makarya15.awan
Karangan jenis eksposisi kabagi ana
lan bengi c. diruwat
Sarkara,amarga
ungkur,...manis
sanga
b. kepengin perangan
nggayuh ing antarane yaiku ....
kautaman d a. Margana
gagak, undur, galak d jempina
a Eksposisi campuran
c. saengga dados manungsa utama lan sugestif e.b. Julung caplok
Gandheng, gandhul ganda e. Kembar
b Eksposisi
d sinau nglandepke ati diskripsi lan argumen c julung kembang
c. Eksposisi campuran lan argumen 8. Tembang kasebut kalebu ing serat Tripama pada
e. mlebu ing sanubari
d. Eksposisi pertentangan lan berita nomer ....
4. Larik kaping telu duwe
e. Eksposisi argumen paugeran guru wilangan lan a. 2
lan campuran d. 6
guru lagu... b3 e7
a. 7u d 5u c. 5
b. 8e e.7i
9. Guru wilangan lan guru lagu tembang kasebut
c. 6i
yaiku....
21. Kanggo mateni aksara vokal konsonan budhe
ing ngarepe migunakake aksara .... c Bapak badhe kondur saking Semarang
a. Swara d. Pasangan d Bapak badhe tindak menyang Semarang
b rekan e. Murda karo pakdhe
c wilangan e Bapak badhe kondur saking Semarang
ngasta oleh-oleh
22. Kang diarani pada andhap wujude...
a 28 Aksara vokal sing utama iku jenenge
b aksara...
c a murda
d b swara
e c rekan
d nglegena
23. gunane sandhangan iku kanggo..
e pasangan
a. Nambahi fonem n d. Nambahi fonem r
b. Nambahi fonem ng e nambahi fonem k
c. Nambahi fonem h 29 Kang diarani madya pada wujude
24. yaiku....
Menawa ditulis Latin yaiku.. a
a. Sega liwet masakane enak banget nganti b
pengin imbuh c
b. Sega liwet sing kok masak enak banget d
nganti pengin imbuh e
c Sega liwet enak banget nganti pengen 30 Sandhangan aksara Jawa kabagi dadi
imbuh loro, yaiku sandhangan ...
d. Sega liwet masakane ibu enak banget a panjing walan lan panjing la
nganti pengin imbuh. b cakra lan cakra keret
e Sega liwet ngarep omah kae rasane enak c swara lan panyigeg ing wanda
25. Manawa ditulis nganggo d panyigeging wanda lan swara saha
aksara latin yaiku... e manda swara lan swara saha
a. meja tamu d. meja tuwa
b melu duka e mega biru
c rena biru
26. "Simbah tindak pasar nitih kreta" yen
ditulis nganggo aksara Jawa dadi..
a
b
c
d
e
27.
Yen ditulis Latin yaiku ...
a Bapak tindak dhateng Semarang kaliyan
pakdhe
b Bapak tindak dhateng Semarang kaliyan
1 Tulisna isi serat Tripama!
Wangsulan:
2. Gatekna cakepan Serat Tripama ing ngisor iki lan tulisna kalebu pada pira bae!
Tembang A Tembang B
Katri mangka sudarsaneng Jawi Kumbakarna kinen mangsah jurit
Pantes lamun sagung pra prawira Mring kang raka sira tan lenggana
Amirita sakadare Nglungguhi kasatriyane
Ing lalabuhanipun Ing tekad datan purun
Aja kongsi mbuwang palupi Amung cipta labuh nagari
Manawa tibeng nistha Lan noleh yayah rena
Ina esthinipun Nyang leluhuripun
Sanadyan tekading buta Wus mukti aneng Ngalengka mangke
Tan prabeda budi panduming dumadi Arsa rinusak ing bala kapi
Marsudi ing kotaman Punagi mati ngrana.
Tembang C Tembang D
Yogyanira kang para prajurit Wonten malih kinarya palupi
Lamun bisa sira anulada Suryaputra narpati Ngawangga
Duk ing nguni caritane Lan Pandhawa tur kadange
Andelira Sang Prabu Len yayah tunggil ibu
Sasrabahu ing Maespati Suwita mring Sri Kurupati
Aran patih Suwanda Aneng nagri Ngastina
Lalabuhanipun Kinarya gul-agul
Kang ginelung triprakara; Manggala golonganing prang
Guna kaya purun ingkang den antepi Bratayuda ingadegken senopati
Nuhoni trah utama ngalaga ing Kurawa
Wangsulan:
3. Apa piwulange Bambang Sumantri ing Serat Tripama?
Wangsulan:
4. Apa kang diarani eksposisi berita iku?
Wangsulan:
5. Sebutna jinise wewaler kang ana ing Jawa!
Wangsulan:
6. Jlentrehna kang diarani wewaler!
Wangsulan:
7. Apa kang diarani pola ngembangake eksposisi umum-khusus?
Wangsulan:
8. Jlentrehna pangertene eksposisi proses pinangka salah sawijining pola ngembangake
eksposisi!
Wangsulan:
9. Apa gunane aksara sandhangan?
Wangsulan:
10. Kepriye titikan panganggoneGladhen Pendadaran
aksara pasangan?
Wangsulan:
1. Getekna tembang ing ngisor iki! Akarana karanan mardi siwi
Mingkar mingkuring angkara Sinawung resmining kidung
Sinuba sinukarta dhewe-dhewe
Mrih kretarta pakartining ngelmu luhung Wacan deskripsi ing ngisor iki kanggo
Kang tumrap neng tanah Jawa mangsuli pitakon nomer 4 lan 5!
Agama agoming aji Omah Limasan
Pitutur luhur kang kamot ing tembang ing
dhuwur yaiku .... (1) Omah adat Jawa Tengah iku omah
a manungsa kudu gelem sinau kang asli Jawa salah sijine omah limasan.
b. manungsa kudu sregep nyambut gawe (2) Omah limasan yaiku omah kang
c. nalika mulang anak kudu nganggo duweni empyak papat lan wujude limas.
kidung (3) Ing omah limasan ana 4 saka guru lan
d. manungsa kudu milih agama sing paling 14 saka tambahan. (4) Saka mau dipasang
becik Jejeg, kuat lan lurus duweni teges
e nalika ndhidhik anak kudu nyingkiri keyakinan niat. Tekad, lan tumindak
tumindhak angkara kanggo nggayuh kesejahteraan urip ing
2 Wacanen pethikan cerkak ing ngisor iki! donya lan akhirat. (5) Omah limasan
"Malah aku dikongkon ndang rabi maneh," kabagi dadi papat ruang, yaiku teras,
bacute. Coba sampeyan deleng apa Bapak dalem agung, pawon, pakiwan.
iki isih pantes rabi maneh ta, Nak? "Aku 4. Adhedhasar wacan ing dhuwur kang
mung bisa mesem, bapak tuwa kuwi nuduhake pambageyane ruang ing omah
banjur meneng suwe kaya-kaya lagi limasan yaiku ukara nomer ....
mikirke nasibe. a (5) d. (2)
Nilai sastra pethikan cerkak ing dhuwur, b. (4) e. (1)
yaiku .... c. (3)
a ekonomi d. Moral 5. Nilai kang bisa dijupuk saka jeroning
b. Budaya e. Estetika wacan deskripsi ing dhuwur yaiku ....
c. etika a omah adat Jawa iku cacahe akeh
3. Wacanen pawarta ing ngisor iki! b. cacahing saka guru iku nuduhake akehe
Pameran maneka tuwuhan pasren kang kabutuhan urip
digelar ing plataran Taman Budaya Jawa c. nggayuh kesejahteraan urip iku
Tengah (TBS) Solo, wiwit dina Setu butuhake niat lan tumindak
nganti Jemuah kapungkur, nuduhake yen d tandha kesejahteraan urip iku dititik saka
pasar tuwuhan pasren wiwit sepi. Para kasile mbangun omah limasan
pandhemen tuwuhan pasren wis ora e. masang saka kudujejog lan kuat supaya
Ndlidir kaya dene sawetara wektu uripe sejahtera
kapungkur. Apa meneh, racake saben 6 Ukara-ukara ing ngisor iki kang migu
pameran uga duwe pangsa pasar dhewe- nakake aksara mandaswara yaiku ....
dhewe. a
Inti pawarta ing dhuwur yaiku .... b
a. Plataran Taman Budaya Jawa Tengah c
kanggo pameran tuwuhan d
b. Pasar tuwuhan pasren wiwit sepi e
c. Pameran maneka tuwuhan pasren
7 Getekna tembang Sinom saka Serat
d. Pandhemen tuwuhan pasar wis ora
Wedhatama ing ngisor iki!
ndlidir maneh
Nulada laku utama
e pameran tuwuhan duwe pangsa pasar
Tumrape wong Tanah Jawi
Wong Agung ing Ngeksiganda 10. Wacanen kang pratitis wacan ing
Panembahan Senopati ngisor iki!
Kepati amarsudi Soto Kudus
Sudane hawa lan nepsu
Pinesu tapa brata Soto Kudus pancen kondang kaloka
Tanapi ing siyang ratri sotone kang enak. Pancen sak teraman soto
Amamangun karyenak tyasing sasama iku pada karo soto-soto liyane, nanging
Adhedhasar tembang ing dhuwur, ing sak wuse panjenengan ngincipi rasane,
ngisor iki ora kalebu tepa patuladhan saka wus mesthi bakal ngrasakake kanikmatan
Panembahan Senopati, yaiku ... kang ora bisa dite. Mokake saka soto-soto
a. Meper hawa nepsu liyane, rasa onak kang andadhekake
b laku prihatin semsem lan kepingin nyoba maneh lan
c. tansah makarya maneh. Soto Kudus iku nyadiyani rong
d. Welas asih mring sesama pilihan, yaiku soto ayam lan soto kebo.
e sekti mandraguna Tembung saroja kang kamoting teks ing
dhuwur yaiku ....
8. Waspadakna pethilan crita wayang a soto ayam d maneh lan maneh
"Bima Bungkus" ing ngisor iki! b. Kondang kaloka e semsem lan kepingin
Duhkitaning Prabu Pandu lan Dewi Kunti c sak tleraman
jalaran laire ponang jabang bayi kang
awujud bungkus. Tanana sanjata kang 11. Waspadakna paragrap ing ngisor iki
tumawa kanggo mbedah bungkus. Kurawa Lumpia Semarang
uga melu cawe-cawe arsa mecah bungkus,
Panganan iki pancen mantep lan enak
sanadyan amung lelamisan, bakune arsa
tenan, apa maneh yen di dahar nalika isih
nyirakaken si bungkus. Wisiking dewa
anget. Luwih enak maneh yen ditambahi
sang bungkus den bucaling alas
saus kenthel manis sethithik bae, iku kang
Krendawahana.
andha. Dhekake rasane lumpia Semarang
Latar suasana saka crita kasebut yaiku..
iki digandrungi dening para wisatawan.
a Bingung lan susah
Ing jerone lumpia iku ana bung, daging
b. Susah lan bungah
ayam, endhog, lan urang kang enak banget
c. bungah lan nggrantes
lan pas nalika dicampuri saus kenthel
d nggrantes lan sumringah
manise. Pingin nyoba, wus mesthi bakal
e. Sumringah lan bingung
tuman.
9. Wacanen wacan ing ngisor iki! Kang dudu kalebu isine paragraping
Nuwun, para sepuh, para pinisepuh dhuwur yaiku ....
ingkang dhahat kinurmatan para a jenenge panganan
pangembating praja ingkang tuhu b rasane panganan
sinudarsana, Bapak-Bapak Ibu-Ibu para c. carane mangan
rawuh kakung miwah putri ingkang dahat d. Isen-isene panganan
kinurmatan. e carane gawe panganan
Pethilan wacan panatacara ing dhuwur iku
12. yen ditulis latin yaiku ...
minangka perangan ....
a 17 September d 16 Agustus
a. Surasa basa d. Wasana basa
b 17 Agustus e. 16 September
b. Ancasing gati e. Purwaka basa
c. 17 petugas
c. salam pambuka
13 Gatekna tembang ing ngisor iki! langsung nyambut damel sageda tumunten
Ngelmu iku kalakone kanthi laku pikantuk pedamelan ingkang trep kaliyan
Lekase lawan kas ilmu ingkang sampun kaudi won ten ing
Tegese kas nyantosani bangkuning pawiyatan punika
Setya budya pangekese dur angkara Pethilan ukara ing dhuwur minangka
Setya budya pangekese dur angkara perangan sesorah ...
duweni teges .... a surasa basa d. Purwaka
a Golek ngelmu iku kudu temen lan b dudutan e. Panutup
ngedohi sipat ala supaya bisa kasil. c. wasana basa
b Yen golek ngelmu iku kanthi temenan 16.Wacanen pethilan sesorah ing ngisor iki
bakal bisa kagayuh. Nuwun, para sesepuh saha para rawuh
c. Ngelmu kang becik bisa nyingkirake ingkang dhahat kinurmatan. Puji syukur
sipat kang ala. tansah konjuk ing ngarsanipun Gusti
d. Golek ngelmu iku kelakone kanthi ingkang Mahaagung dene ing menika
rekasa. saged makempal ing papan menika kanthi
e Golek ngelmu diwiwiti kanthi niat. nir ing sambekala.
14 Wacanen pethilan novel ing ngisor iki! Sesorah ing dhuwur kagolong...
a. Pambuka d penutup
Ing sawijining dina nalika Rudi lan
b isi/ wigating atur e. Aweh panglipur
Rukidi langi ngrembug bab kanggo siap-
c. pangarep-arep
siap menyang industri, nalika kuwi kanca-
kancane uga takon "Kepriye, persiapan 17.Wacanen kang pratitis paragrap ing
ning industri wis siap durung, Rudi?" ngisor iki !
Pitakone kancane marang Rudi. Upacara penganten adat Jawa iku salah
sawijine upacara sakral adat Jawa sing
"Wis siap kabeh muga-muga ora ana
duwe rantaman upacara lan tata cara sing
alangan apa-apa. Wekte samsaya sore wis
wis pakem. Upacara penganten iki
wayahe bali ning Omahe dhewe-dhewe,
nglambangake sapatemonan antarane
Rudi, Rukidi, lan kancane kuwi kang lagi
penganten putri lan penganten kakung ing
kumpul ning warung kopi Mak Cor.
kahanan sing mligi kaya dene raja lan ratu.
Latar panggonan pethilan novel ing
Padhatan rantaman inti upacara dilakoni
dhuwur yaiku ...
ing daleme penganten putri, sing dadi
a industri d. warung kopi
pamengku gati yaiku wong tuwa utawa
b. Disnaker e omahe Rukidi
kulawarga penganten putri dibiyantu
c. sekolahan
dening kulawarga saka penganten kakung.
15 Wacanen pethilan sesorah ing ngisor iki Rantaman adicara penganten adat Jawa ing
Kadang kula kelas tiga ing kang kula saben laladan, beda miturut kahanan
tresnani, kula tansah ngaturaken sewu- ekonomi saben kulawarga.
sewu gunging panuwun dene panjenengan Miturut pethilan wacana eksposisi ing
korsa paring pitedah dhumateng ingkang dhuwur, sing ora kalebu filosofi adat
rayi kelas kalih saha kelas satunggal. tradisi mantu yaiku ....
Boten langkung kula namung saged a lakune adicara mantu lumaku miturut
memuji dhu mateng raka kelas tiga, mugi adat tradisi ana ing papan panggonan
mugi ingkang anggadhahi peng galih tinamtu
nglajengaken wonten ing pawiyatan b. Lakune prosesi pengantenan gumantung
sageda katampi, lan ingkang badhe saka kersane pengan tenan lan
kulawarganipun kuwi mau ing wayah tengah wengi wis
c. fitrahe manungsa iku betah pasangan entuk 999 candi. Ngerti kahanan
urip kanggo mbagi rasa seneng lan susah mangkana, Rara Jonggrang banjur gawe-
kanthi kebak rasa tresna gawe supaya ora kasil anggone Bandung
d. Adicara pengantenan kudu bisa gawe Bandawasa tandhang gawe. Mulane kabeh
seneng para tamu kang rawuh tanpa wong dikon metu lan ngobong damen ana
nggatekake prabeya ing sisih wetan supaya dikira wis esuk.
e. Upacara penganten duwe ancas kang Ngerti Rara Jonggrang tumindhak culika
mulya kanggo nerusake sesambungan Bandung Bandawasa nesu banjur Rara
anggone omah omah Jonggrang disabda dadi candising ping
1.000.
18. Aksara Jawa ing ngisor iki kang migu
Pitutur luhur kang kakandhut ing crita
nakake aksara rekan yaiku...
rakyat kasebut yaiku ....
a.
a yen menehi sarat iku sing kalebu nalar
b.
b becik dadi wong kang sekti mandraguna
c.
c. dingati- ati ing pangucap
d.
d. Aja seneng ngganggu wong tumandhang
e.
gawe e
19 Waspadakna tembang Gambuh kang aja gampang nesu
dirumpangako ing ngisor iki!
21. Wasapadakna pariwara ing ngisor iki
Samengko ingsun futur
kang premati!
Sembah catur supaya lumuntur
Dhihin raga, cipta. jiwa, rasa kaki SAYEMBARA BASA LAN
Ing kono lamun tinemu SASTRA JAWA
.......................................... "Greget kawula mudha mring kabudayan
Ukara kang pener kanggo ngiseni ceceg- hanyengkuyung isti mewanipun
ceceg saka bageyan kang rumpang yaiku.. Yogyakarta tumuju rahajaning buwana”
a Wantu wataking wewaton Isi pariwara kasebut babagan...
b. Tandha nugrahaning Manon a. Dinas Kabudayan DIY
c Sarengate elok elok b. Gumregeling kawula muda mring
d. Anggere padha nyalemong kabudayan
e Akale kaliru enggon c. istimewanipun Yogyakarta
20.Wacanen lan mangertenana crita rakyat d Yogyakarta tumuju raharjaning buwana
ing ngisor iki! e. Sayembara basa lan sastra Jawa
Ing tlatah Prambanan ngrem baka crita 22. Wacanen kang pratitis paragrap ing
rakyat kedadeyane Candi Sewu. Crita sing ngisor iki!
nyritakake Bandung Bandawasa sing Kendhang yaiku salah sijining piranti
kepincut marang Rara Jonggrang. gamelan kang digawe saka kayu lan kulit.
Ananging Rara Jonggrang ora gelem dadi Kendhang ditabuh nganggo kombinasi
sisihane Bandung Bandawasa tanpa diamakan karo dhj. Dadi ora nganggo
menehi sarat sing mokal bisa dilakoni. tabuh. Kendhang diselehake ing wadhah
Bandung Bandawasa dikon nggawe candi panyangga saka kayu sing wujude memper
cacahe sewu sakjrone sowengi. Gandheng aksara Y. Kendhang ing musik gamelan
Bandung Bandawasa iku sekti gunane kanggo mimpin lan ngarahake
mandraguna, dheweke bisa nglakoni sarat musik.
Wacan ing dhuwur iku kalebu teks d lumaku ing dalan kang kebak pacoban
eksposisi .... e. Dedalan kang gawan lan rungsit
a. Kosok balen d. Ilustrasi 27. Wacanen geguritan ing ngisor iki
b. Klasifikasi e analisis Dakwaspadakake
c. definisi ibu bola bali ngusapi pipi
23. Setitekna wacan ing ngisor iki! perihe ati dislamur-slamur
Wayang wong menika salah satung galing senajan beling-beling kaca jendela
jinis pagelaran tradhisional Jawa. Wayang ajur kumepyur
wong menika gabungan saking seni drama Gambaran pangindran kang kagu nakake
ingkang ngrembaka Ing Eropa kaliyan seni ana ing dhuwur yaiku ...
pagelaran wa yang ingkang ngrembaka ing a pangrungu d. Pandeleng
tanah Jawa. Pagelaran wayang menika b pangrasa e kadeleng
ngrembaka ing kraton kangge hiburan c. Kaambu
golongan priyayi utawi bangsawan. 28. Wacanen geguritan ing ngisor ikil
Ana ing pethilan teks eksposisi ing Dakwaspadakake
dhuwurana tembung ngrembaka kang ibu bola-balingusapi pipi
duweni teges .... perihe ati dislamur-slamur
a. Kelestarian d rintisan senajan beling-beling kaca jendhela
b. Berkembang e. Tumbuh ajur kumepyur
c. bersemi Adhedasar geguritan ing dhuwur, bisa
24. Ing ngisor iki kang katulis nganggo dimangerteni menawa pangrasane Ibu lagi.
aksara murda yaiku ... a. Seneng d. Ngebayang
a b. Ngalamun e. Susah
b c biyasa wae
c 29. Gatekna geguritan ing ngisor iki!
d Panggawe becik puniku,
e Gampang yen wus den lakoni,
Gatekna tembang ing ngisor iki kanggo Angel yen durung kalakyan,
mangsuli pitakon nomer 25 lan 26! Aras-arasen nglakoni.
Upamane wong lumaku Marga gawat den Tur iku den lakonana,
liwati Lamun kurang ing pangarah Sayekti Mumpangati badaneki.
karendhet ingri Apese kasandhung padhas Geguritan ing dhuwur kuwi maringi
Babak bundhas anemahi pitutur supaya kita ....
25 Tembang ing dhuwur diarani tembang a miturut dhumateng tiyang sepuh
a. Dhandhanggula d Kinanthi b seneng tetulung
b. Sinom e. Pangkur c nglampahi tumindak becik
c. Megatruh d. Andhap asor dhumateng sesami
26. Pitutur kang kamot ing tembang ing e. Nuladha tumindak ingkang sae
dhuwur yaiku .... 30. Gatekna geguritan ing ngisor iki!
a. Wong kang kurang pangati-ati bakal
cilaka ing tembene Grimis ing sak Ngisore Garis
b. Pungkasane bakal gawe lara awake Udan-2
dhewe Dening: Susanto Sagipah
c bakal nemoni bebaya ing saparanparan
Wis wancine grimis medhun saka langit watesan-watosan gongan lan melodine wis
sak ngisore garis udan ... ing bageyan-bageyan sing saben-saben
Ora prelu semendhe ing pitakonan, apa wis ketata 4 gatra Pandangan urip wong Jawa
wancine mangsa labuhan? kang ... sajerone gamelan yaiku
Mangsa owah-owahan wis suwe ditinggal kaselarasan kauripan ... lan rohani.
wara-wara lan pranyatan sah Kaselarasan sajerone omongan lan
Tumiyube angin wis cukup kanggo kirim tumindak saengga mujudake toleransi ing
pawarta sasama. Wujud nyata ing gamelan Jawa
Langit kemul mega yaiku ... tali rebab kang sedengan paduan
Wis cukup kanggo tandha yen lagi ana seimbang swara kenong, srin, kendhang.
apa-apa sing bakal tumiba Lan gambang uga swara gong kanggo
Nibani bantala nutup irama Gamelan Jawa lumrahe
Geguritan ana ing dhuwur kalebu guritan.. dianggo. Pagelaran wayang lan tari-tari.
a. Ekstemporan d. Modheren 33. Tembung kang pener kanggo ngiseni
b. Anyar e. Lawas ceceg.ceceg ing bageyan kang yaiku
c. kuna rumpang saka paragrap ing dhuwur
31.Gatekna gambar ing ngisor iki yaiku......
a wiwit, sarta, dipisah, rumesep,donya,
suwara, ngganteni
b saka, utawa, diatur, digambarake,
jasmani, tarikan, ngiringi
c dadi, lan, didapuk, nglirwakake, jasmani,
Gambar ing dhuwur iku kalebu ana ing pedote, matesi
perangan busana adat Jawa. Jenenge d wiwit, utawa, winates, rumesep. Seni,
perangan ing dhuwur yaiku ... tarikan, mengaribawani
a. Keris d blangkon e. Saka, sarta, diatur, digambarake, seni,
b jarik e. Beskap wujude, ngiringi
c selop 34. Paragrap ing dhuwur iku kalebu
32. Perangan busana adat Jawa kanggo jinising wacan ....
nutup sirah sing digawe saka bahan batik. a. Argumentasi d deskripsi
Lumrahe sing nganggo wong lanang. b persuasi e. Eksposisi
Padhatan ana mondholaning burine. c. narasi
Perangan busana adat sing dikarepake 35. Ing ngisor iki panulisane ora migu
diarani .... nakake aksara swara, yaiku ...
a. Keris d. Blangkon a
b jarik e. Beskap b
c. selop c
Wacanon kang premati paragraping d
ngisor iki kanggo mangsuli pitakon nomer e
33 lan 341!
Gamelan Jawa duwe aturan-aturan sing 36. Gatekna tembang ing ngisor iki!
wis pakem antarane katata ... pirang pirang Lire lalabuhan tri prakawis
rambahan lan pathet ... jero cetheking Guna bisa saniskareng karya
swara, uga ana aturan sampak utawa cepet- Binudi dadi unggule
rendhete laku sing wis pakem, uga ana Kaya sayektinipun
Duk bantu prang Manggada nagri d. Aja seneng bandha kang ora becik
Amboyong putri dhomas e Aja ngegungake dadi wong sugih bandha
Katur ratunipun 39. Gatekna ukara ukara ing ngisor iki!
Purunne sampun tetela (1) Aja andhisiki kersa. AGAMA
Aprang tandhing landitya Ngalengka aji (2) Aja lali marang kabecikaning liyan.
Suwanda mati ngrana KAMANUNGSAN
Ukara kang tegese lelabuhane Patih (3) Aja mulang nganggo basa kasar.
Suwanda bisa mrantasi gawe, yaiku KELUARGA
a. Bisa saniskareng karya (4) Aja rumangsa bisa, nanging ora
b. Purune sampun tetela bisarumangsa. KELUARGA
c Bantu prang manggala (5) Aja gawe sumur ing ngarepan omah.
d. Binudi dadya unggule GUGON TUHON
e Bisa mati ngrana (6) Aja mangan ing paturon. GUGON
37 Gatekna tembang ing ngisor iki! TUHON
Wonten malih tuladan prayogi Saka ukara-ukara ing dhuwur kang kalebu
Satriya gung nagari Ngalongka gugon tuhon yaiku .....
Sang Kumbakama arane a. (1) lan (2)
Tur iku wama diyu b. (2) lan (3)
Suprandene nggayuh utami c. (3) lan (4)
Duk awit prang Ngalengka d (4) lani (5)
Dennya darbe atur e. (5) lan (6)
Mring raka amrih raharja 40.
Dasamuka tan keguh ing atur yekti Manut ukara ing dhuwur, tumindak kang
De mung mungsuh wanara adigang.-adigung-adiguna kuwi marakke
Adhedhasar tembang ing dhuwur tepa kurang .
patuladhan kang bisa dijupuk saka a prawira
Kumbakarna yaiku ... b. Prayitna
a seneng perang c. Prayoga
b. dedeg piadeg kang gedhe dhuwur d. Pramuniaga
c. tansah nggayuh kautaman e pramuswara
d menehi pitutur bab seni perang
e. sepi ing pamrih rame ing gawe
38. Sanajan KPK wus kepelung akeh ang
gone nyekel para kang tumindhak korupsi
nanging kok ya prakara korupsi ing nagara
kita kaya ora ana enteke. Isih ana wae
wong kang tumindhak colong jupuk
duwite nagara kang ateges gawe rugining
nagara lan rakyat. Wewaler poner kanggo
menehi piweling supaya ora lumindhak
kaya mangkana yaiku ....
a. Aja andhisiki karsa.
b Aja lali marang kabecikaning liyan
c. Aja gawe serik atining liyan.
1. Kepriye itikane crita rakyat iku?
Wangsulan:
2. Apa bedane pupuh karo pada pinangka paugerane macapat?
Wangsulan:
3. Kepriye bedane antarane faktual lan aktual pinangka sipating warta?
Wangsulan:
4. Kepriye titikane cerkak iku?
Wangsulan:
5. Tembung-tembung ing jero tabel iki tulisen mawa aksara Jawa ana kolom sisih jejere!
No. Tembung / Ukara Tulisan Aksara Jawa

1 Bathara Surya
2 Bagya seneng mamah
3 Banyu mili
4 17 Agustus
5 Warga padha bungah
Wangsulan:

Buku Pengayaan Bahasa Jawa Siswa Kelas 1

Diunggah oleh

Informasi Dokumen

Hak Cipta

Format Tersedia

Bagikan dokumen Ini

Bagikan atau Tanam Dokumen

Opsi Berbagi

Apakah menurut Anda dokumen ini bermanfaat?

Apakah konten ini tidak pantas?

Hak Cipta:

Format Tersedia

Buku Pengayaan Bahasa Jawa Siswa Kelas 1

Diunggah oleh

Hak Cipta:

Format Tersedia

Bahasa

Teks Wedhatama Pupuh Kinanthi ing

B. Wangsulana pitakon-pitakon ing ngisor iki kanthi bener!

Catatan Guru Paraf Guru Nilai

Jinising Tembung Manut Panganggone

Mangerteni Geguritan Nulis lan Maca Geguritan

nyinau babagan nyinau babagan

1. Pangertene 1. Nulis Geguritan

Tindakna gladhen ing ngisor iki pinangka pakaryan omah!

3. Rembuken struktur lair geguritan ing dhuwur!

4. Tulisen asiling wawan rembugmu, banjur aturna marang guru!

8 Jroning urip aku nate ngalami

B. Wangsulana pitakon-pitakon ing ngisor iki kanthi bener!

Catatan Guru Paraf Guru Nilai

1.Coba gatekna gambar ing ngisor iki kanthi premati

2 Adhedhasar gambar iku coba gawenen geguritan kang becik!

nyinau babagan nyinau babagan

1. Wacan Deskriptif 1. Jinis-Jinis Maca

Gambar blangkon khas Solo Gambar blangkon khas Jogja

Gambar beskap Gambar surjan

3. Pilien salah siji gambar kasebut

Catatan Guru Paraf Guru Nilai

Pambijen Tengah Semester 1

B Wangsulana pitakon-pitakon ing ngisor iki kanthi bener!

Catatan Guru Paraf Guru Nilai

Tembung Angel Teges Tuladha Ukara

B. Nulis Wacan Eksposisi

a Eksposisi mung ngupaya kanggo Wong kang wis nate ketaman

Jeneng Sing Dibiji Biji 50-100 Simpulan Biji

a kedadeyan d pawarta 13 Ing ngisor iki ora kalebu jinise paragrap

1. Aksara Legena 1. Cacah Aksara Swara

b. Sandhangan Panyigeging Wanda

B. Wangsulana pitakon-pitakon ing ngisor iki kanthi trep!

Catatan Guru Paraf Guru Nilai

Pambijen Akhir Semester 1

a ora lali maringi piwulang becik

Catatan Guru Paraf Guru Nilai

Kaperang dadi 2 pasinaon

1. Cakepan Serat Tripama 1. Sasmita Macapat

1. Kowe wus nganggit tembang macapat Dhandhanggula kanthi becik.

Katrangan: Rentang biji 50-90

B. Wangsulana pitakon-pitakon ing ngisor iki kanthi bener !

Kaperang dadi 2 pasinaon

nyinau babagan nyinau babagan

1. Tikikane wacan 1. Pangertene Wewaler

Wacanen tuladha telu wacan eksposisi ing ngisor iki!

B. Wangsulana pitakon-pitakon ing ngisor iki kanthi bener!

Catatan Guru Paraf Guru Nilai

B. Wangsulana pitakon pitakon ing ngisor iki kanthi bener!

Catatan Guru Paraf Guru Nilai

Kawruh Bab Gladhen Nulis Pratandha

nyinau babagan nyinau babagan

Tuladha: unine: Nakula unine Pangeran

kha dza fa/ va za Gha

kha dza fa / va za Gha

Hanacaraka uga nrapake angka-angka dhesimal

12. Wasana Pada

B. Wangsulana pitakon-pitakon ing ngisor iki kanthi bener!

Catatan Guru Paraf Guru Nilai

Aranana jenenge pratandha ing ngisor iki!

No. Tembung / Ukara Tulisan Aksara Jawa

Catatan Guru Paraf Guru Nilai

Anda mungkin juga menyukai