Memetri Basa Jawa Kelas 7 Semester 2

Imam Riyadi
Memetri
Basa Jawa
Kanggo Siswa SMP/MTs
Kelas 7
Semester Genap
1
Adhedhasar Pergub Jatim No. 19 Taun 2014
Muatan Lokal Bahasa Daerah Provinsi Jawa Timur
lan KTSP 2013
”Memetri Basa Jawa” Kelas 7 SMP/MTs - SEMESTER GENAP 1

PERLU DINGERTENI
Piwulangan Basa Jawa iku mujudake piwulangan kanggo:

- nggegulang rasa pangrasa
- nyinau pengetrapane unggah-ungguh basa kang bener
- ngulinakake tumindak becik manut tata krama
- nguri-uri sarta ngrembakake basa, sastra, lan budaya Jawa
SESANTI
Luhuring budaya ambangun kapribaden bangsa.
PEPELING
Senajan wong manca, yen gelem rekadaya sinau basa Jawa

iya bisa basa Jawa.
Kosok baline:
Senajan wong Jawa, yen ora gelem nyinau basane dhewe

wekasane malah ngisin-isini.
2 ”Memetri Basa Jawa” Kelas 7 SMP/MTs - SEMESTER GENAP

Atur Pangiring
Kanthi andhap asoring manah, kula ngonjukaken puji syukur dhateng ngarsanipun Gusti
Ingkang Maha Agung ingkang tansah kepareng ngrumentahaken berkah, rahmat, taufik, saha
hidayahipun ngantos kula saged ngrampungaken buku “Memetri Basa Jawa 1” salah satungaling
gegaran piwucalan Basa Jawi tataran SMP/MTs ing provinsi Jawa Timur.
Pangrakiting buku “Memetri Basa Jawa 1” punika kajumbuhaken kaliyan Kurikulum
Tingkat Satuab Pendidikan (KTSP) 2013 Mata Pelajaran Basa Daerah Muatan Lokal Wajib
Provinsi Jawa Timur adhedhasar Peraturan Gubernur Nomer 19 taun 2014 tanggal 3 April 2014
ngengingi “Mata Pelajaran Bahasa Daerah Sebagai Muatan Lokal Wajib di sekolah/
Madrasah”. Kanthi wontenipun buku punika kaajab sageda mbiyantu para siswa lan guru
anggenipun nindakaken piwucalan basa Jawi ing tataran SMP/MTs.
Sejatosipun pangripta sampun mbudidaya murih buku punika saged sampurna, nanging
awit saking cubluking pangertosan saha cupeting seserapan pranyata buku punika taksih kathah
kekiranganipun. Pramila sedaya punakarta saking sinten kemawon tansah kaantu-antu lan katampi
kanthi tulus saha bingahing manah murih prayogining buku-buku babaran salajengipun. Awit
keparengipun paring punakarta kaaturaken agenging panuwun. Wasana mugi-mugi buku punika
wonten gina paedahipun tumrap rancaging saha kemajenganipun piwucalan basa Jawi ing tataran
SMP/MTs.
Nuwun.
Pangripta.

DHAFTAR ISI
ATUR PANGIRING .............................................................................................................................................. 3

ISINE BUKU ............................................................................................................................................................ 4
Wulangan 1 GEGURITAN ............................................................................................................................... 5
1. Struktur Teks Geguritan ........................................................................................................... 6
2. Unsur Basa jroning Teks Geguritan ..................................................................................... 9
3. Pesen Moral jroning Teks Geguritan ................................................................................... 10
4. Nulis Geguritan ........................................................................................................................ 12
5. Maca Endah Geguritan ....................................................................................................... 16
6. Ngrelevansi Isine Geguritan ................................................................................................ 16
Pandadaran Akhir Wulangan 1 ............................................................................................................................ 14
Wulangan 2 TEMBANG MACAPAT .......................................................................................................... 18

1. Struktur Tembang Macapat ................................................................................................ 19
2. Unsur Basane Tembang Macapat ................................................................................... 20
3. Pesen Morale Tembang Macapat ..................................................................................... 23
4. Nglagokake Tembang Macapat ....................................................................................... 24
5. Ngarang Tembang Macapat .............................................................................................. 26
Pandadaran Akhir Wulangan 2 ............................................................................................................................. 28
Wulangan 3 NULIS AKSARA JAWA ............................................................................................................ 32

1. Penganggone Sandhangan Aksara Jawa ........................................................................ 33
2. Penganggone Pasangan Aksara Jawa .............................................................................. 35
3. Panulise Sandhangan lan Pasangan .................................................................................. 38
Wulangan 4 CRITA RAKYAT .......................................................................................................................... 49

1. Ngidhentifikasi Teks Crita Rakyat .................................................................................... 50
2. Struktur Teks Crita Rakyat ................................................................................................. 53
3. Unsur Basa jroning Teks Crita Rakyat ............................................................................. 54
4. Pesen Moral jroning Teks Crita Rakyat ......................................................................... 58
KAPUSTAKAN ......................................................................................................................................................... 64

1 Ge guritan
Kompetensi Dasar Pengetahuan:
3.4 Memahami struktur teks, unsur kebahasaan, dan pesan moral puisi secara lisan dan
tulis.
Indikator:
1. Menjelaskan struktur teks puisi.
2. Menjelaskan unsur kebahasaan teks puisi.
3. Menjelaskan pesan moral teks puisi.
Kompetensi Dasar Keterampilan:

4.4 Mengapresiasi secara lisan dan tulis teks puisi.
Indikator:
1. Menulis teks puisi sesuai tema.
2. Membaca indah teks puisi.
3. Menanggapi isi teks puisi yang dibaca temannya.
4. Menceritakan relevansi pesan moral puisi dalam kehidupan sehari-hari.
M ba ba r Wawa s a n
Geguritan mujudake puisi kanthi
nggunakake basa Jawa.
Umume geguritan kuwi isine
ngenani pengalamane manungsa urip utawa
kedadeyan-kedadeyan kang dialami
manungsa saben dinane.
Isi kang kinandhut jroning geguritan
kebak pitutur lan piwulang kabecikan.
Para generasi mudha kudune tansah nyinau
lan gelem ngrembakakake geguritan.
Lumantar ngripta lan maca
geguritan uga kena kanggo ngandharake
rasa pangrasa kang nengenake rasa
kaendahan.
Pangaji-aji (nilai-nilai) budaya jroning geguritan uga ora ninggalake
anane unsur seni lan sastra.

1. Struktur Teks Geguritan
Sing diarani struktur teks geguritan yaiku anane unsur-unsur kang bisa aweh pambiyantu lan
panyengkuyung tumrap isine geguritan. Struktur teks geguritan iku ana loro, yaiku: struktur fisik
(wewujudane) geguritan lan struktur batine geguritan.
1. Struktur Fisik
Kang kalebu struktur fisik yaiku: pamilihing tembung, pangangen-angen, tetembungan kang sanyatane,
lelewane basa, purwakanthi, lan wewujudane (tipografi).
a. Pamilihing tembung
Tembung kang dipilih padhet, mentes, lan mantesi (nengenake rasa endah).
b. Penganggone majas utawa gaya bahasa
Majas digunakake kanggo menehi gegambaran (pangangen-angen) saka panggurit.
c. Penganggone wirama lan purwakanthi
Wirama lan purwakanthi digunakake kanggo nambahi rasa kaendhan jroning geguritan
lumantar runtute tetembungan lan basa.
2. Struktur Batin
Kang kalebu struktur batin yaiku: tema, sikepe penggurit marang tulisane, sikepe penggurit marang
sing maca, lan amanat jroning geguritan
a. Tema (underan), yaiku bakune gagasan kang diandharake dening panggurit.
b. Sikepe panggurit marang para pamaca kang uga diarani nada.
c. Perasaane panggurit marang geguritan sing ditulis.
d. Gegambarane pancandriya kang diandharake lumantar geguritan (citraan)
e. Pesen lan amanat jroning geguritan, yaiku piwulang kabeikan sing dikarepake dening panggurit.
f. Kadhangkala nggunakake tembung entar, yaiku tembung sing tegese ora satemene.
Gatekna geguritan ing ngisor iki!
SAMBILATA
dening: St. M. Yani
Tanduran leluhur
ana pereng lungur dhuwur
pait rinasa bleger ora mingsra
Sambilata
tuwuh minangka sasmita
prasaja
langka
minangka usadalara lapaning budaya
Kumpulan Geguritan “BOLONG”
Sembilan Mutiara Trenggalek, 2018.

Struktur fisik jroning teks geguritan “Sambilata”:
a. Pamilihing tembung becik banget.
Milih tembung-tembung becik kang maknane luwih nges lan mentes.
Tuladha : dipilih tembung “rinasa” (geneya kok ora nganggo “dirasa”)
dipilih tembung “tuwuh” (geneya kok ora nganggo “thukul”)
dipilih tembung “prasaja” (geneya kok ora nganggo “sedherhana”)
dipilih tembung “usada” (geneya kok ora nganggo “obat”)
b. Penganggone majas “lara lapaning budaya”
Tembung “lara lapa” lumrahe digunakake kanggo manungsa.
c. Penganggone wirama lan purwakanthi becik banget (upamane penganggone purwakanthi swara) kaya
ing tembung-tembung:
- lungur dhuwur
- pait rinasa, bleger ora mingsra
- sambilata, tuwuh minangka sasmita, prasaja, langka, minangka usada, lara lapaning budaya.
Struktur batin jroning teks geguritan “Sambilata”:
a. Temane, bab tanduran obat kuna sing isih diopeni.
b. Sikape panggurit tansah ngajeni leluhur lan ngajak pamaca aja nglalekake obat-obat kuna.
c. Perasaane panggurit, geneya kok akeh wong sing padha nglalekake obat-obatan kuna.
d. Gegambarane pancadriya: pait rinasa (nggunakake ilat); bleger ora mingsra (nggunakake mata).
e. Pesen lan amanat: aja mung kesengsem karo obat-obatan modhern (kang awujud obat kimia), senajan
ta mung wujude sambilata (obat kuna) nanging isih duwe daya kang luwih ampuh.
f. Nggunakake tembung entar “lara lapane budaya” kang ateges uripe budaya sing tansaya prihatin.
Gladhen
Wacanen geguritan ing ngisor iki kanthi setiti!
Taman
Dening : J.F.X. Hoery
Ing taman
Ing taman anakku
Tawon lan kupu rebutan madu
Kinjeng lan kombang rebutan kembang
Angin esuk ngerog ebun ing pucuking kudhup
Kekedhering kinjeng lan kupu
Aja nganti mbokincup
Sawangen wae
Endahe
Ing taman
Ing taman anakku
Kupu lan kinjeng isih kapiadreng
Tawon lan kombang ngenam panandhang

Madu lan kembang ninggal kudhup esuk
Mega-mega putih gegojegan mapag angin sore
Aja mbokguyu dheweke
Sawangen
Ing biruning langit
Kae papane kawruh lungit
Lan ing kana uga aku titip
Geguritan kang dakrakit.
“Jayabaya” No. 28 , tanggal 9 Maret 1986
A. Wangsulana pitakon-pitakon ing ngisor iki!

1. Apa irah-irahane geguritan ing dhuwur?
..............................................................................................................................................
2. Sapa sing nganggit geguritan ing dhuwur?
..............................................................................................................................................
3. Ing taman iku ana apa wae?
................................................................................................................................................
4. Ing wayah esuk, apa sing dilakoni dening kewan-kewan mau?
................................................................................................................................................
5. Apa sebabe kewan-kewan mau ora oleh diincup?
................................................................................................................................................
6. Nalika wayah sore, apa sing dilakoni dening kewan-kewan mau?
..............................................................................................................................................
7. Sapa sing mapag angin sore?
..............................................................................................................................................
8. Ing ngendi papane kawruh lungit iku?
..............................................................................................................................................
9. Panggurit titip guritan sing wis dirakit ing ngendi?
..............................................................................................................................................
10. Kanggo nambah kawruhmu bab geguritan, gancarna geguritan mau!
..............................................................................................................................................
B. Rembugana karo kancamu sarana dhiskusi, banjur dhiskusekna kepriye strukture teks
geguritan “Taman” ing ndhuwur!
1. Struktur fisike geguritan:
..............................................................................................................................................
..............................................................................................................................................
..............................................................................................................................................
2. Struktur batine geguritan

..............................................................................................................................................
..............................................................................................................................................
..............................................................................................................................................

2. Unsur Basa jroning Teks Geguritan
Unsur basa kang dumunung jroning sawijine geguritan lumrahe awujud ukara-ukara kang ngandhut tembung-
tembung kang endah.
Ukara sing ditulis lumrahe padhet, mentes, lan mantesi.

- Diarani padhet jalaran ukara sing digunakake dudu ukara kaya ing crita, nanging mujudake ukara kang
baku lan isine ringkes.
- Diarani mentes jalaran diplihake tembung-tebung kang nduweni teges kang mentes (berbobobt/
bermakna).
- Diarani mantesi jalaran tembung-tembung kang digunakake mujudake tembung-tembung kang endah.
Unsur basa kang tinemu jroning geguritan “Taman” bisa diandharake kaya ng ngisor iki.
1. Tansah ngugemi anane rasa kaendahan.
Kaendahaning rasa jroning dumunung ing :
a. Pilihane tembung kang endah, mentes lan mantesi.
Upamane: ”Tawon lan kupu rebutan madu”.
Sing ateges tawon lan kupu genti-genten menclok ing kembang ngisep madu, lan sapanunggalane.
b. Kadhangkala nggunakake tembung Kawi.
Upamane: ”Kae papane kawruh lungit”.
Tembung ”lungit” iku mujudake tembung kawi, kang nduweni teges: landhep, linuwih, lan endah.
c. Rinakit kanthi wujud utawa bentuk (tipografi) kang cocog karo isi, pesan moral, lan gagasan
kang diwedharake.
d. Nggunakake wirama kanggo ngrenggani basane.
Wirama kang digunakake awujud purwakanthi.
Upamane: “Ing taman anakku, tawon lan kupu rebutan madu”
“Kinjeng lan kombang rebutan kembang”
2. Nggunakake basa rinengga.

Basa rinengga kang tinemu jroning geguritan (apadene jroning tembang macapat) akeh-akehe wujud
gaya bahasa, pepindhan, dasanama, lan milih tembung-tembung sing luwih katon bergas lan endah.
Upamane: ”Angin esuk ngerog ebun ing pucuking kudhup”
“Mega-mega purih gegojegan maag angin sore”
”Ing biruning langit kae papane kawruh lungit”
3. Nggunakake unggah-ungguh basa (tataran basa)

Basa kang dienggo ing geguritan biasane cukup nganggo tembung ngoko, nanging uga ora sethithik
sing ngunakake basa krama.

Gladhen
Wacanen lan semaken maneh kanthi setiti geguritan sing judhule “Taman” ing ngarep utawa goleka maneh
geguritan liyane.
Yen wis koksemak utawa kokwaca anjur analisisen unsur basane kanthi paugeran ing ngisor iki.
1. Jroning geguritan tansah ngugemi anane rasa kaendahan.
a. Tulisen ukara sing nggunakake tembung endah, mentes, lan mantaesi!
................................................................................................................................................
................................................................................................................................................
................................................................................................................................................
................................................................................................................................................
b. Tulisen tembung endi sing kalebu tembung Kawi!

................................................................................................................................................
................................................................................................................................................
................................................................................................................................................
................................................................................................................................................
c. Coba terangna kepriye bentuk/tipografine utawa wewujudane!

................................................................................................................................................
................................................................................................................................................
................................................................................................................................................
2. Tulisen ukara sing nggunakake basa rinengga!

......................................................................................................................................................
......................................................................................................................................................
......................................................................................................................................................
......................................................................................................................................................
3. Adhedhasar unggah-ungguhe, basa apa sing digunakake kanggo nulis geguritan iku?
......................................................................................................................................................
......................................................................................................................................................
......................................................................................................................................................
......................................................................................................................................................
3. Pesen Moral jroning Teks Geguritan

Sing diarani pesen moral jroning teks geguritan yaiku pitutur luhur utawa piwulang apa wae sing kepengin
diandharake dening panggurit marang pamaca lumantar geguritan sing ditulis.

Kitir
dening: Sumono Sandy Asmoro
Kitir iki
Isi panantangku marang wengi
Sing kebacut anggone nguja sepi
Dolanan swarane asu baung nggegirisi
Kitir iki
Wujud pangundhamanaku marang awang-awang
Sing kebacut brangasan
Ngrentengi lintang, nguntal rembulan
Kitir iki
Srana gugatku marang isen-isening jagad
Sing pijer royokan brekat
Tan keguh njaluk ruwat
Jroning geguritan “Kitir” karangane Sumono Sandy Asmoro ing ngarep, pesen lan amanat kang
diandharake dening panggurit katujokake marang kahanane jagad lan tumindake para manungsa (kalebu
para pejabat) sing kaya-kaya wis padha golek menange dhewe-dhewe.
Pesen moral kang ana ing sajroning geguritan “Kitir” yaiku:
- Kahanan ing donya iki wis tansaya ngegirisi, mulane awake dhewe kudu ngati-ati.
- Tumindake para manungsa akeh sing nyimpang saka pranatan, mula ayo padha dibenerene.
- Aja niru patrape manungsa sing ora nggugu pitutur lan sing mung njaluk menange dhewe.
Gladhen
Manungsa
Lelakone manungsa
Sing diduweni amung upaya
Sing dilakoni amung dedonga Lakon becik lan alane
Kebak marang apa sing jenenge dosa Iku kabeh bakal ana pitungane
Sing dideleng ramene donya Sing dideleng amung rupa
Donya kang kebak lelakon manungsa Yen koktresnani amung rupane donya
Yen koktresnani amung rupane manungsa
Banjur kepriye marang Gusti sing tanpa rupa

Pesen lan amanat jroning geguritan “Manungsa” yaiku:
...........................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................
4. Nulis Geguritan
Nulis geguritan tumrape wong sing durung tau nulis pancen
ora gampang jalaran kudu bisa milih tembung kang endah lan cocog
karo karepe (isine) geguritan sing ditulis, mulane perlu latihan.
Jroning nulis geguritan sing kudu digatekake yaiku: dhiksi
(pamilihing tembung), imajinasi (pangangen-angen), majas (gaya
bahasa), ritmik, lan makna semantik.
Pamilihing tembung kudu pas karo karepe (isine) geguritan.
Imajinasi kanggo aweh gambaran marang pamaca supaya bisa
ngrasakake apa sing diandharake pengarang. Majas (gaya bahasa)
kanggo aweh rasa kaendahan estetika jroning nulis geguritan. Ritmik mujudake tibane swara kang anjalari
geguritan iku kepenak diwaca lan dirungokake. Dene geguritan iku diarani apik menawa geguritan kasebut
nduweni makna semantik kang bener lan ngresepake ati.
Tata urutan utawa tataran jroning nulis geguritan yaiku:
a. Golek idhe/gagasan.
b. Ngangen-angen lan ngleremake idhe/gagasan.
c. Nulis geguritan.
d. Ngedhit utawa mbenerake lan nyampurnakake panulisan.
Dene carane nulis geguritan yaiku:
a. Nemtokake lan milih pengalaman-pengalaman becik kang tau dialami.
b. Milih salah sijine pengalaman sing paling nabet ing ati minangka bahan kangge nulis geguritan.
c. Nemtokake lan nulis pamilihing tembung kanthi trep.
d. Nulis gatra-gatra (larik-larik) geguritan adhedhasar pamilihing tembung.
e. Naliti lan mbenerake utawa nyampurnakake geguritan sing ditulis.
Gladhen
Sawise mahami carane nulis geguritan, banjur gawea geguritan sabisamu !
1. Miliha salah siji pengalamanmu sing paling nabet ing atimu!
2. Tulisen tembung-tembung sing bisa kanggo nulis geguritan!
3. Nulisa geguritan adhedhasar pilihan tembung sing wis koktulis!
4. Tlitinen, benerna, lan sampurnakna geguritan sing mentas koktulis!
(Geguritanmu tulisen ing kertas wae, wenehana rerenggan utawa hiasan,
banjur pajangen ing mading kelasmu!)

5. Maca Endah Geguritan
Maca guritan iku mujudake sawijine hobi lan bakat. Sapa wae sing nduweni hobi lan bakat maca
guritan, nalika dikongkon maca geguritan mesthi kepenak dirungokake. Senajan ora duwe bakat lan hobi,
nanging yen gelem latihan mesthi bisane.
Supaya bisa maca guritan kanthi becik, bab-bab sing kudu digatekake yaiku:
a. Mangerteni isine guritan sing diwaca, sarana negesi tetembungane utama.
b. Bisa ngrasakake surasane guritan, supaya ekspresi lan mimike bisa trep.
c. Duwe swara sing landhung lan becik, supaya kepenak dirungokake.
d. Pangucape tembung kudu bener, sarana maca guritan dibolan-baleni (sokur yen nganti bisa apal).
Bab-bab sing kudu digatekake jroning maca geguritan yaiku:
a. Ekspresi/mimik, bisa ngrasakake isine geguritan kanthi becik diwujudake kanthi mobah mosiking
praen (raut muka).
b. Kinestik, mobah mosiking perangane awak kudu trep karo isine geguritan.
c. Artikulasi, jroning ngucapake tembung kudu bener lan jelas.
d. Wirama, ngenani intonasi, banter lirihe swara, dawa cendhake swara, lan cepet utawa kaleme
swara kudu trep.
Gladhen
1. Miliha salah siji geguritan sing ana ing buku iki (bisa uga goleka geguritan saka sumber apa wae),
banjur wacanen geguritan kasebut kanthi lagu, pocapan, sarta eneng kang trep karo isine!
2. Nalika kancamu maca geguritan, tanggapana patrape kancamu anggone maca, kepriye: mimik/
akspresine, mobak mosiking awak (kinestek), pangucapane tembung (artikulasi), lan kepriye wiramane.
6. Ngrelevansi Isine Geguritan

Sing diarani ngrelevansi isine geguritan yaiku njumbuhake utawa nyocogake isine geguritan karo
kahanan panguripan ing masyarakat jaman saiki.
Sadurunge ngrelevansi (njumbuhake isine) geguritan karo panguripan ing jaman saiki, luwih dhisik kudu
paham isine geguritan sing arep direlevansi.
Isine guritan bisa diudhari saka pirang-pirangane aspek, kayata: pamilihe tembung, suwasana
kang kagambarake, lelewaning basa, imajinasine panggurit, lan liya-liyane. Isine guritan iku nuduhake
gegambarane urip lan panguripane manungsa.
Supaya bisa ngerteni isi lan maksude geguritan, mula sing kudu ditindakake luwih dhisik:
a. ngudhari utawa negesi tembung-tembung sing utama;

b. olehe maca dibolan-baleni nganti paham;
c. njlentrehake ukara siji lan sijine kepriye sambung rapete;
d. nemtokake tema kang kinandhut.

Pandadaran Akhir
Wulangan 1
A. Pilihen salah siji jawaban sing bener!
1. Unsur-unsur kang bisa aweh pambiyantu lan panyengkuyung tumrap isine geguritan diarani ....
A. unsur basa teks geguritan C. pesen moral teks geguritan
B struktur teks geguritan D. ngrelevansi teks geguritan
2. Karangan utawa reriptan kang nengenake anane rasa kaendahan sing anggone ngarang bebas ora
kaiket anane paugeran kaya ing tembang diarani ....
A. parikan B. macapat C. geguritan D. cangkriman
3. Sing kalebu strukture teks geguritan yaiku ....
A. struktur fisik lan struktur batin C. struktur intrinsik lan ekstrinsik
B. unsur basa lan pesen morale D. tipografi lan struktur fisike
4. Ing ngisor iki sing kalebu struktur fisike geguritan yaiku ....
A. tema, pamilihing tembung, sikepe panggurit, tetembungan kang sanyatane, lan amanat jroning
geguritan.
B. pamilihing tembung, pangangen-angen, tetembungan kang sanyatane, lelewane basa, purwakanthi,
lan wewujudane (tipografi).
C. pangangen-angen, tetembungan kang sanyatane, sikepe penggurit marang sing maca, lan pamilihing
tembung.
D. tema, sikepe penggurit marang tulisane, sikepe penggurit marang sing maca, lan amanat jroning
geguritan.
5. Ing ngisor iki sing kalebu struktur batine geguritan yaiku ....
A. tema, pamilihing tembung, sikepe panggurit, tetembungan kang sanyatane, lan amanat jroning
geguritan.
B. pamilihing tembung, pangangen-angen, tetembungan kang sanya-tane, lelewane basa, purwakanthi,
lan wewujudane (tipografi).
C. pangangen-angen, tetembungan kang sanyatane, sikepe penggurit marang sing maca, lan pamilihing
tembung.
D. tema, sikepe penggurit marang tulisane, sikepe penggurit marang sing maca, lan amanat jroning
geguritan.
6. Unsur-unsur basa kang dumunung jroning sawijine geguritan lumrahe awujud ukara-ukara kang
nggunakake ....
A. basa lugu B. basa endah C. basa lumrah D. basa padinan
7. Ukara sing digunakake kanggo nulis geguritan iku lumrahe basane padhet, tegese ....
A. tembung sing digunakake tembung kang endah
B. tembung sing digunakake nduweni teges becik
C. ukara sing digunakake tegese angel dingerteni
D. ukara sing digunakake ukara baku lan ringkes

8. Ukara sing digunakake kanggo nulis geguritan iku lumrahe basane mentes, tegese ....
9. Ukara sing digunakake kanggo nulis geguritan iku lumrahe basane mantesi, tegese ....
10. Basa sing dipaesi utawa dipacaki supaya luwih katon endah lan katon bergas diarani basa ....
A. baku B. dhialek C. rinengga D. gancaran
11. Bab-bab sing kudu digatekake nalika nulis geguritan yaiku ....
A. ekspresi utawa mimik, kinestik, artikulasi, lan wiramane swara.
B. pamilihing tembung, ekspresi utawa mimik, gaya bahasa, kinestik, lan artikulasi.
C. ekspresi/mimik, mobak mosiking awak, pangucapane tembung, lan wirama.
D. pamilihing tembung, pangangen-angen, gaya bahasa, ritmik lan makna semantik.
12. Tata urutan utawa tataran sing bener jroning nulis geguritan yaiku ....
A. menehi judhul, ngangen-angen idhe gagasan, nulis geguritan, ngedhit panulisan.
B. golek idhe, ngangen-angen ngleremake idhe, nulis geguritan, lan ngedhit panulisan.
C. nulis tema, golek idhe, ngleremake idhe, nulis geguritan, lan mbenerake panulisan.
D. golek tema, ngleremake idhe, nulis geguritan, menehi judhul, lan ngedhit tulisan.
13. Bab-bab sing kudu digatekake nalika maca geguritan yaiku ....
A. ekspresi utawa mimik, kinestik, artikulasi, lan wiramane swara.
B. pamilihing tembung, ekspresi utawa mimik, gaya bahasa, kinestik, lan artikulasi.
C. ekspresi/mimik, mobak mosiking awak, pangucapane tembung, lan wirama.
D. pamilihing tembung, pangangen-angen, gaya bahasa, ritmik lan makna semantik.
14. Nalika maca geguritan kudune bisa ngrasakake isi utawa surasane geguritan tujuwane supaya ....
A. bisa cepet nangkep isine geguritan sing diwaca
B. geguritan sing diwaca bisa kepenak dirungokne
c. ekspresi lan mimike bisa trep karo isine geguritan
d. anggone ngucapake tembung bisa trep karo isine
15. Nalikane maca geguritan bab-bab sing gegayutan karo bisa ngrasakake isine geguritan kanthi becik
kang diwujudi kanthi mobah mosiking praen (rauta muka) diarani ....
A. ekspresi B. kinestik C. artikulasi D. wirama
16. Nalikane maca geguritan bab-bab sing gegayutan karo intonasi kayata banter lirihe swara, dawa
cendhake swara, lan cepet utawa kaleme swara diarani ....

17. Nalikane maca geguritan bab-bab sing gegayutan pangucapane tembung kang kudu bener lan jelas
diarani ....
18. Nalikane maca geguritan bab-bab sing gegayutan karo mobak-mosiking perangane awak kang kudu
trep karo isine geguritan diarani ....
19. Supaya bisa maca geguritan kanthi becik, bab-bab sing kudu dgatekake yaiku ....
A. paham lan bisa ngrasakek isine geguritan, duwe swara sing landhung, lan olehe ngucapake tembung
kudu bener.
B. bisa ngarang geguritan kanthi becik, ngerteni isine geguritan sing diwaca, lan nduweni swara
sing landhung.
C. pangucapane saben-saben tembung kudu bener, swarane kudu banter, lan duwe kapinteran ngarang
geguritan.
D. paham lan bisa ngrasakek isine geguritan, kudu duwe swara sing banter, lan bisa negesi geguritan
kanthi becik.
20. Supaya bisa ngrelevansi utawa njumbuhake isisne geguritan karo panguripan ing jaman saiki, bab
baku sing kudu dikuwasani luwih dhisik yaiku ....
A. bisa ngarang geguritan kanthi becik C. paham/ngerti karo isine geguritan
B. bisa maca geguritan kanthi becik D. paham teori bab ngarang geguritan
B. Garapen soal ing ngisor iki manut prentahe!

1. Apa sing diarani geguritan?
................................................................................................................................................
................................................................................................................................................
2. Apa sing diarani struktur teks geguritan?

................................................................................................................................................
................................................................................................................................................
3. Sebutna apa wae strukture teks geguritan?

................................................................................................................................................
................................................................................................................................................
4. Jelasna apa wae sing kalebu struktur fisike teks geguritan!

................................................................................................................................................
................................................................................................................................................
5. Jelasna apa wae sing kalebu struktur fisike teks geguritan!

................................................................................................................................................
................................................................................................................................................

6. Kepriye unsur basa sing digunakake jroning geguritan?
................................................................................................................................................
................................................................................................................................................
7. Ukara sing ditulis jroning geguritan kuwi lumrahe padhet, mentes, lan mantesi.
Terangna apa sing dikarepake ukara kasebut?
................................................................................................................................................
................................................................................................................................................
................................................................................................................................................
................................................................................................................................................
8. Jelasna dununge kaendahane rasa jronin g geguritan!

................................................................................................................................................
................................................................................................................................................
9. Apa sing diarani basa rinengga? Wenehena tuladha loro wae!

................................................................................................................................................
................................................................................................................................................
10. Basa apa sing lumrah digunakake jroning geguritan?

................................................................................................................................................
................................................................................................................................................
11. Jelasna tata urutan jroning nulis geguritan!

................................................................................................................................................
................................................................................................................................................
12. Apa wae sing kudu digatekake supaya bisa maca geguritan kanthi becik?
................................................................................................................................................
................................................................................................................................................
13. Bab-bab apa wae sing kudu digatekake nalikane maca geguritan?
................................................................................................................................................
................................................................................................................................................
14. Terangna kepriye carane supaya bisa ngerteni isine geguritan?

................................................................................................................................................
................................................................................................................................................
................................................................................................................................................
................................................................................................................................................
15. Apa sing diarani ngrelevansi geguritan iku?

................................................................................................................................................
................................................................................................................................................

2 Tembang Macapat

3.5 Memahami struktur teks, unsur kebahasaan, dan pesan moral tembang macapat dan
lagu kreasi secara lisan dan tulis.
Indikator:
1. Mengidentifikasikan struktur teks tembang macapat.
2. Mengklasifikasikan unsur kebahasaan tembang macapat.
3. Menyimpulkan pesan moral tembang macapat.

4.5 Melagukan dan mengungkapkan pesan tembang macapat dan lagu kreasi.
Indikator:
1. Membaca notasi tembang macapat.
2. Melagukan tembang macapat.
3. Mengungkapkan pesan yang terdapat dalam tembang macapat.
4. Mengarang tembang macapat sesuai dengan kaidah.
Ngelmu iku kalakone kanthi laku,
Lekase lawan kas,
Tegese kas nyantosani,
Setya budya pangekese dur angkara.
Teks ing ndhuwur mujudake salah sijine kaskaya sastra

Jawa kang awujud tembang macapat.
Miturut andharane para winasis, tembang macapat
kuwi pranyata mujudake sarana kanggo nggegulang
utawa aweh tuntunaning urip saka para leluhur marang
para generasi sateruse.
Jroning tetembangna macapat, diajarake ngenani urip lan panguripan sarta tumindak kabecikan
kang menehi piwulang marang para generasi mudha.
Isi kang kinandhut jroning tembang macapat mujudake ngelmu lan kawruh sing bisa digunakake kanggo
tuntunan urip gesang ing bebrayan.

1. Struktur Teks Tembang Macapat
Tembang macapat kuwi sawijine karangan kang kaiket anane paugeran-paugeran tartamtu, yaiku: guru
gatra, guru wilangan, lan guru lagu.
- Guru gatra, yaku cacahe gatra (larik/baris) saben sapada (sabait).
- Guru wilangan, yaiku cacahe wanda (suku kata) saben gatra.
- Guru lagu, yaiku dhong-dhinge (tibane) swara saben pungkasane gatra.
Cacahe tembang macapat iku ana 11, yaiku: Dhandhanggula, Kinanthi, Sinom, Maskumambang, Gambuh,
Mujil, Pangkur, Durma, Asmaradana, Megatruh, lam Pocung.
Dene strukture tembang macapat yaiku:

a. Guru gatra, guru wilangan, lan guru lagu.
b. Ngelmu utawa kawruh kang kinandhut jroning teks tembang.
c. Rasa kaendahane kang kinandhut jroning teks tembang.
d. Nilai-nilai kautaman kang kinandhut jroning teks tembang.
Gatekna tembang Pangkur ing ngisor iki!

Pangkur
Kuwajibane pra siswa
Kudu tansah mituhu lan ngabekti
Lamun angupadi ngelmu
Tumuju pawiyatan
Nyumingkiri mring sakabehe pepacuh
Tansah nindakake pranatan
Kanthi ikhlas lair batin.
Tembang Pangkur ing ndhuwur nduweni struktur yeks kaya ing ngisor iki.
a. Saben sapada (sabait) dumadi saka 7 (pitung) gatra (larik).
- gatra kapisan, dumadi saka 8 (wolung) wanda (suku kata), kanthi guru lagune [a].
- gatra kapindho, dumadi saka 11 (sewelas) wanda (suku kata), kanthi guru lagune [i].
- gatra katelu, dumadi saka 8 (wolung) wanda (suku kata), kanthi guru lagune [u].
- gatra kapapat, dumadi saka 7 (pitung) wanda (suku kata), kanthi guru lagune [a].
- gatra kalima, dumadi saka 12 (rolas) wanda (suku kata), kanthi guru lagune [u].
- gatra kaenem, dumadi saka 8 (wolung) wanda (suku kata), kanthi guru lagune [a].
- gatra katelu, dumadi saka 8 (wolung) wanda (suku kata), kanthi guru lagune [i].
b. Ngelmu utawa kawruh kang kinandhut yaiku bab kuwajibane para siswa nalika golek ngelmu ing
pawiyatan (sekolahan)
c. Rasa kaendahan kang tinemu yaiku penganggone lan pamilihing tetembungan kang endah ing saben-
saben ukara.

d. Nilai-nilai kautaman kang inandhut, yaiku:
- Wong yen lagi micara kuwi kudu resep sedhep utawa nyenengake.
- Isine pirembugan kudu runtut lan bener.
- Apa sing dikandhakake gampang ditampa lan ora ngelantur (ngayawara).
- Solah bawane samadya wae (ora digawe-gawe) tur nyenengake tumrap wong liya.
Gladhen
Gatekna tembang ing ngisor iki!
Kinanthi
Marang ibu bapak guru
Aja nganti pisan wani
Wigatekna lan rungokna
Yen ana kang mituturi
Aja ninggal tata krama
Mituhu sarta ngabekti.
Coba golekana strukture teks tembang kinanthi ing ndhuwur!

a. Saben sapada ana pirang gatra (larik)? ................................
- gatra kapisan, ana ........... wanda, lan guru lagune ...........
- gatra kapindho, ana ........... wanda, lan guru lagune ...........
- gatra katelu, ana ........... wanda, lan guru lagune ...........
- gatra kapapat, ana ........... wanda, lan guru lagune ...........
- gatra kalima, ana ........... wanda, lan guru lagune ...........
- gatra kaenem, ana ........... wanda, lan guru lagune ...........
b. Ngelmu utawa kawruh kang kinandhut yaiku bab:

....................................................................................................................................................
....................................................................................................................................................
c. Rasa kaendahan kang tinemu yaiku:
....................................................................................................................................................
....................................................................................................................................................
d. Nilai-nilai kautaman kang inandhut, yaiku:
....................................................................................................................................................
....................................................................................................................................................
2. Unsur Basa jroning Tembang Macapat

Unsur basa jroning tembang macapat kang bakal dirembug ing kene yaiku tegese tembung-tembung
kang digunakake kanggo nulis tembang sarta maneka warna basa kang tinemu jroning tembang.

Kanggo mahami unsur basa kang kinandhut jroning tembang macapat, ayo digatekake maneh tembang
Pangkur kaya sing wis diandharake ing ngarep!
Pangkur
Ajining wong ing wicara,
resep sedhep wijile rum aririh,
wosing sedya laras runtut,
grapyak gampang tinampa,
culing tutur tinampa datan ngelantur,
solah bawa mung samadya,
karyenak tyasing sasami.
Jroning tembang Pangkur, unsur basane bisa diudhari sarana nggoleki tegese tembung-tembung
utama utawa negesi maknane saben-saben ukara kang bisa awujud tembung kawi, dasanama, tembung
plutan, tembung garba, basa rinengga, tembung garba, lan sapanunggalane.
Dene tegese tembung-tembung lan ukara utama bisa diandharake kaya ing ngisor iki.
Ajining wong ing wicara,

Tegese, becike wong yen lagi wicara (omong-omongan).
Ukara kasebut nggunakake tembung dasanama lan basa rinengga.
Resep sedhep wijile rum aririh,
Tegese, kudu resep sedhep (nyenengake), apa sing diwedharake becik ora kelirihen lan ora
kebanteren.
Ukara kasebut nggunakake tembung “resep sedhep” mujudake tembung saroja kang ateges
nyenengake, tembung “wijile” mujudake tembung Kawi kang ateges metune, tembung “rum”
tembung plutan saka tembung “arum”, lan uga tembung Kawi “aririh” kang ateges sarwa kepenak.
Wosing sedya laras runtut,
Tegese, isine tetembungan kang dikarepake kudu becik lan runtut ora pating blasur.
Ukara kasebut nggunakake tembung dasanama lan uga tembung saroja “laras runtut”.
Grapyak gampang tinampa,
Tegese, seneng aruh-aruh ora sombong tur apa sing diomongne gampang ditampa utawa dingerteni
dening wong liya.
Ukara kasbut kejaba dasanama uga nggunakake tembung andhahan mawa seselan -in- (tembung
“tinampa” asale saka tembung lingga “tampa + seselan -in-”).
Culing tutur tinampa datan ngelantur,
Tegese, tetembung utawa swara sing ditampa (dirungokake) ora ngelantur utawa ora ngayawara.
Ukara kasebut nggunakake tembung “culing tutur” mujudake tembung wancah“culing” asale saka
tembung “ucul + ing”.
Solah bawa mung samadya,
Tegese, sasolah tingkahe utawa tindak-tanduke kudune lumrah wae ora digawe-gawe.
Ukara kasebut nggunakake tembung saroja “solah bawa” lan tembung Kawi “samadya.

Karyenak tyasing sesami,
Tegese, tansah agawe kepenak marang penggalihe wong sapepadhane.
Ukara kasebut nggunakake tembung “karyenak” mujudake tembung garba “karyenak” asalae
saka tembung “karya + enak”, tembung “tyas” mujudake tembung Kawi kang ateges “ati”.
Gladhen
Gatekna tembang Kinanthi ing ngisor iki!
Anoman malumpat sampun,

Prapteng witing nagasari,
Mulat mangandhap katingal,
Wanodyayu kuru aking,
Gelung rusak awor kisma,
Ingkang iga-iga kaeksi.
Rembugana karo kancamu sarana dhiskusi!

1. Jroning tembang ing ndhuwur tinemu anane tembung bali swara.
a. Apa tegese tembung bali swara?
................................................................................................................................................
b. Tulisen endi sing kalebu tembung bali swara?
................................................................................................................................................
c. Apa gunane tembung bali swara jroning tembang?
................................................................................................................................................
2. Uga tinemu anane tembung garba.

a. Apa sing diarani tembung garba?
................................................................................................................................................
b. Apa gunane tembung garba jroning tembang?
................................................................................................................................................
c. Tembung endi wae sing kalebu tembung garba?
................................................................................................................................................
3. Terangna tegese tembung-tembung ing ngisor iki!

a. prapteng, tegese ......................................................................................................................
b. witing nagasari, tegese .............................................................................................................
c. mulat, tegese ...........................................................................................................................
d. mangandhap, tegese ................................................................................................................
e. katingal, tegese ........................................................................................................................
f. wanodyayu, tegese ..................................................................................................................
g. kuru aking, tegese ....................................................................................................................

3. Pesen Moral jroning Tembang Macapat
Jroning tembang macapat isine kebak piwulang lan pitutur tumrap panguripan utawa gesang ing bebrayan.
Piwulang lan pitutur iku diarani pesen moral utawa amanat.
Gatekna tembang Pocung ing ngisor iki!
Pocung
Murid iku wajib bekti lan mituhu,
pituturing dwija,
sabarangreh ngati-ati,
tata krama, empan papan katindakna.
Tembang Pocung ing ndhuwur isine aweh pitutur marang para siswa. Dene pesen moral utawa pitutur kang
kinandhut jroning tembang kasebut yaiku:
a. Saben murid (siswa) iku kudune tansah ngabekti lan mituhu (nurut) marang kabeh pituture dwija (guru).
b. Ing samubarang apa wae kudu ngati-ati, aja nganti sembrana.
c. Jroning tumindak kudu netepi lan ngerti ing tata krama.
d. Empan papan jroning pirembugan kudu digatekake, yaiku: ing ngendi olehe ngomong, sapa sing diajak
ngomong, lan apa wae sing diomongake.
Supaya bisa nemokake pesen moral jroning tembang macapat, bab-bab sing kudu
dilakoni yaiku:
a. Nerangake tegese tembung-tembung kang utama.
b. Ngudhari tegese tembung kang angel dingerteni.
c. Nerangake karepe ukara jroning tembang.
d. Nggathuk-nggathukake tegese saben ukara, kepriye sambung rapete saben-saben
ukara kasebut.
Gladhen
Gatekna tembang macapat ing ngisor iki!
1. Durma 2. Pangkur
Luwih becik akeh ilmu timbang bandha, Kuwajibane para siswa,
lan luwih migunani, kudu tansah mituhu lan ngabekti,
bisa hamiguna lamun hangupadi ngelmu,
mring sapadha-padha, tumuju pawiyatan,
ananging yen bandha kuwi, nyumingkiri sakabehe pepacuh,
gampang yen ilang, tansah nindakake pranatan,
ilang dicolong maling. kanthi ikhlas lair batin.

Tulisen pesen moral kang kinandhut jroning tembang Durma lan Pangkur kasebut!
Pesen moral jroning tembang Durma yaiku: ..........................................................................................

............................................................................................................................................................
............................................................................................................................................................
............................................................................................................................................................
............................................................................................................................................................
Pesen moral jroning tembang Pangkur yaiku: ........................................................................................

............................................................................................................................................................
............................................................................................................................................................
............................................................................................................................................................
............................................................................................................................................................
4. Nglagokake Tembang Macapat

Supaya bisa nembang macapat kanthi becik, bab sing kudu ditindakake yaiku maca titi larase
dhisik. Jroning maca titi laras kudu bener amrih cengkok tembang dilagokake bisa pas karo titi laras sing
wis ditulis. Sing diarani maca titi laras tembang macapat yaiku maca anga-angka kang inangka lelirune
gamelan Jawa.
Apa sing diarani titi laras? Titi laras yaiku angka-angka lelirune gamelan (gampange yen ing bahasa
Indonesia diarani not).
Titi laras jinise ana 2, yaiku laras pelog lan slendro.

a. Laras Pelog
Laras pelog nggunakake angka-angka
1 2 3 4 5 6 7
ji ro lu pat ma nem pi
b. Laras Slendro
Laras slendro nggunakake angka-angka
1 2 3 5 6
ji ro lu ma nem
Sawise bisa maca titi larase, banjur maca cakepane.

Apa sing diarani cakepan iku? Cakepan yaiku tembung-tembung sing ana ing tembang macapat
(gampange yen ing bahasa Indonesia diarani syair/lirik lagu).

Ayo tembang Pangkur ing ngisor iki ditembangake bebarengan!
PA N G K U R (Laras Pelog Pathet Nem)
3 5 5 5 5 5 3 3
Ming – kar ming – kur – ing ang - ka - ra
3 5 5 56 1 1 1 1 1 1 1
A - ka - ra - na, ka - re - nan mar - di si -wi
5 6 i i i i 123 i
Si - na - wung res - mi – ning ki - dung
i 6 5 5 5 5 45
Si - nu - ba si - nu - kar - ta
3 5 5 56 2 2 2 2 2 323 5 6
Mrih ker - tar - ta, pa - kar - ti - ning ngel - mu lu - hung
2 3 3 3 3 3 3 - 3
Kang tum - rap neng ta - nah ja - wa
1 2 3 1 2 3 3 21
A - ga - ma a - ge - ming, a - ji
Gladhen
Ing ngisor iki ana 4 (patang) pada tembang macapat. Miliha salah siji, banjur tembangna!
1. Pocung 2. Maskumambang
Pawiyatan papan kanggo ngudi ngelmu, Kewajiban para siswa klawan siswi,
ngelmu kang utama, ana pawiyatan,
hanggulawenthah pakerti, iya kudu tansah bekti,
sarta tata krama urip paberayan. marang sekabeh pranatan.
3. Gambuh 4. Mijil
Sing sregep sinau, Lelakune dadi siswa wasis,
dimen mundhak mring tambahe ngelmu, iku pancen abot,
ngelmu umum klawan ngelmu agami, ora gampang sarat saranane,
tinimbang mbesuk gegetun, sanadyan iku amung sethithik,
tuwa dadi wong kang bodho. sregep maca nulis,
mituhu mring guru.

5. Ngarang Tembang Macapat
Ing ngarep wis dijelasake menawa tembang macapat iku sawijine reriptan kang mawa
paugeran; guru gatra (cacahe gatra/larik saben sapada), guru wilangan (cacahe wanda/suku kata
saben-saben gatra/larik), lan guru lagu (tibane swara ing pungkasane gatra).
Upamane yen arep ngarang tembang Pocung (gatekna maneh tembang Pocung ing ngarep!).
Tembang Pocung iku nduweni paugeran:
a. Guru gatrane ana 4, tegese saben sapada ana 4 (patang) gatra/larik.
b. Guru wilangan lan guru lagune saben gatra kaya ing ngisor iki:
Gatra ka-1: guru wilangane ana 12, tegese gatra kasiji kudu ana 12 wanda.
guru lagune [u], tegese ing pungkasane gatra tiba ing swara [u].
guru lagune [a], tegese ing pungkasane gatra tiba ing swara [a].
guru lagune [i], tegese ing pungkasane gatra tiba ing swara [i].
guru lagune [a], tegese ing pungkasane gatra tiba ing swara [a].
Kanthi mangkono yen diringkes guru gatra, guru wilangan, lan guru lagune
tembang Pucung bisa ditulis: 4 gatra = 12u, 6a, 8i, 12a.
Gladhen
Gawea tembang sapada wae nggunakake basamu dhewe!
Kanthi paugeran kaya ing ngisor iki!
1. Maskumambang
Njupuka saka jeneng-jenenge buwah-buwahan.
Gatra ka-1 : 12i = ....................................................................................................
Gatra ka-2 : 6a = ....................................................................................................
Gatra ka-3 : 8i = ....................................................................................................
Gatra ka-4 : 8a = ....................................................................................................

2. Pocung
Njupuka jeneng-jenenge jajan pasar.
Gatra ka-1 : 12u = ....................................................................................................
Gatra ka-2 : 6a = ....................................................................................................
Gatra ka-3 : 8i = ....................................................................................................
Gatra ka-4 : 12a = ....................................................................................................
3. Pangkur
Njupuka jeneng-jenenge kewan.
Gatra ka-1 : 8a = ....................................................................................................
Gatra ka-2 : 11i = ....................................................................................................
Gatra ka-3 : 8u = ....................................................................................................
Gatra ka-4 : 7a = ....................................................................................................
Gatra ka-5 : 12u = ....................................................................................................
Gatra ka-6 : 8a = ....................................................................................................
Gatra ka-7 : 8i = ....................................................................................................

Pandadaran Akhir
Wulangan 2
1. Karangan utawa asil reriptan kanthi paugeran tartamtu kang carane maca sarana ditembangake
utawa dilagokake diarani ….
A parikan B. sesanti C. geguritan D. macapat
2. Tembang macapat iku sawijine karangan sing kaiket anane paugeran ....
A. guru gatra, guru wanda, lan guru sastra C. guru gatra, guru wilangan, lan guru lagu
b. guru swara, guru wilangan, lan guru lagu D. guru gatra, guru wanda, lan guru lagu
3. Tembang macapat uga diarani ....
A. tembang cilik C. tembang tengahan
b. tembang gedhe D. tembang dolanan
4. Cacahing wanda saben-saben gatra jroning tembang macapat diarani ....
A. guru gatra B. guru wilangan C. guru wanda D. guru lagu
5. Tibane swara utawa dhong-dhinge swara ing saben-saben pungkasane gatra jroning tembang macapat
diarani ....
6. Cacahing gatra utawa larik saben pada jroning tembang macapat diarani ....
7. Tembang macapat ing ngisor iki sing guru gatrane padha yaiku ....
A. Mijil karo Pangkur C. Maskumambang karo Pocung
B. Pocung karo Sinom D. Kinanthi karo Asmaradana
8. Ing ngisor iki kalebu strukture teks tembang macapat, kejaba ....
A. ngelmu utawa kawruh C. nilai-nilai kautaman
B. rasa kaendahan D. rasa kamanungsan
9. Gatekna teks tembang macapat ing ngisor iki!
Lamun sira duwe kakang apa adhi,

Wadon apa lanang,
Kumpula kanthi gemati,
Elinga yen tunggal garba.
Ngelmu utawa kawruh kang kinandhut jroning tembang ing ndhuwur yaiku ....
A. perlune urip rukun C. pentinge duwe kanca
B. wigatine duwe dulur D. perlune golek kanca

10. Gatekna teks tembang macapat ing ngisor iki!
Ayo padha ngupaya ing becikipun,

Lestarine alam,
Aja malah rebut bathi,
Wusanane bakal tinampa bebaya.
Nilai kautaman kang kinandhut jroning teks tembang macapat ing ndhuwur yaiku ....
A. aja seneng golek bathi C. tansah tumindaka becik
B. aja seneng ngrusak alam D yen ana bebaya singkirana
Gatekna teks tembang macapat ing ngisor iki! (kanggo soal nomer 11 nganti 15)
Padha gulangen ing kalbu,

Ing sasmita amrih lantip,
Aja pijer mangan nendra,
Kaprawiran den kaesthi,
Pesunen sariranira,
Cegahen dhahar lan guling.
11. Unsur basa sing paling akeh digunakake jroning teks tembang ing ndhuwur yaiku ....
A. tembung garba C. tembung Kawi
B. tembung saroja D. tembung bali swara
12. Ngelmu utawa kawruh kang kinandhut jroning tembang ing ndhuwur yaiku ....
A. wigatine tansah ngopeni ati C. wigatine wong nduweni ngelmu
B. perlune seneng tandang gawe D. bebayane wong seneng mangan turu
13. Nilai kautaman kang kinandhut jroning tembang ing ndhuwur yaiku ....
A. Jaganen atimu saka pakarti lan tumindak kang ala.
B. Mumpung isih mudha padha senenga golek ngelmu.
C. Miliha kanca sing seneng nyegah mangan lan ngombe.
D. Dadi manungsa kuwi kudu bisa nyingkiri mangan lan turu.
14. Apa tegese tembung “pesunen sariranira” jroning teks tembang ing ndhuwur?
A. jaganen atimu C. openana pikiranmu
B. jaganen awakmu D. tentremna pikiranmu
15. Jroning tembang ing ndhuwur ngajak amrih kita kabeh padha ngreksa lan ngopeni ati tujuwane supaya ....
A. seneng aweh tetulung wong liya C. ora gampang dipaido wong liya
B. bisa nyadhari kekurangane dhewe D. pinter ngrasakne samubarang
16. Piwulang kabecikan utawa pitutur luhur tumrap panguripan ing bebrayan kang kinandhut jroning
tembang macapat iku diarani ....
A. ngelmu utawa kawruh C. pesen lan moral
B. struktur teks tembang D. unsur-unsur basa

17. Supaya bisa nemokake pesen moral kang kinandhut jroning sawijine tembang macapat, bab sing
kudu dilakoni yaiku ....
A. bisa nglagokake tembang macapat kanthi becik lan bener
B. bisa ngarang maneka warnane jinis tembang macapat
C. nerangake tegese tembung lan ukara jroning tembang
D. ngertei paugeran kanggo ngarang tembang macapat
18. Supaya bisa nglagokake tembang macapat kanthi becik, bab sing kudu dilakoni luwih dhisik yaiku ....
A. nerangake tegese tetembungan jroning tembang
B. ngapalake sakabehing cakepane tembang macapat
C. maca titi larase tembang macapat kanthi bener
D. nulis sakabehe titi laras lan cakepane tembang
19. Sing diarani titi larase tembang macapat yaiku yaiku ....
A. teknik anggone nembangake saben-saben jinis tembang macapat.
B. tata cara panulisane tembang manut manut paugeran sing bener.
C. tembung-tembung sing kudu dilagokake jroning tembang macapat.
D. angka-angka lelirune gamelan sing nuduhake cendhek dhuwure swara
20. Sing diarani cakepan tembang macapat yaiku yaiku ....

A. teknik anggone nembangake saben-saben jinis tembang macapat.
B. tata cara panulisane tembang manut manut paugeran sing bener.
C. tembung-tembung sing kudu dilagokake jroning tembang macapat.
D. angka-angka lelirune gamelan sing nuduhake cendhek dhuwure swara

1. Apa sing diarani tembang macapat?
...............................................................................................................................................
2. Apa sing dadi paugerane tembang macapat?

...............................................................................................................................................
3. Jelasna apa sing diarani guru gatra, guru wilangan, lan guru lagu!
...............................................................................................................................................
...............................................................................................................................................
...............................................................................................................................................
4. Sebutna apa wae sing kalebu tembang macapat iku!

...............................................................................................................................................
...............................................................................................................................................
...............................................................................................................................................
5. Sebutna apa wae strukture teks tembang macapat!

...............................................................................................................................................
...............................................................................................................................................

6. Apa sing diarani tembung bali swara lan apa gunane tembung bali swara jroning ngarang tembang
macapat!
...............................................................................................................................................
...............................................................................................................................................
7. Apa sing diarani tembung garba, lan apa gunane tembung garba jroning ngarang tembang macapat!
...............................................................................................................................................
...............................................................................................................................................
8. Apa sing diarani pesen moral jroning tembang macapat?

...............................................................................................................................................
...............................................................................................................................................
9. Kepriye carane supaya bisa nemokake pesen moral jroning tembang macapat!
...............................................................................................................................................
...............................................................................................................................................
10. Apa sing kudu ditindakake supaya bisa nembangake tembang macapat kanthi becik?
...............................................................................................................................................
...............................................................................................................................................
11. Apa sing diarani titi laras, lan sebutna jinis-jinise titi laras!
...............................................................................................................................................
...............................................................................................................................................
12. Apa bedane titi laras pelog karo titi laras slendro!
...............................................................................................................................................
...............................................................................................................................................
13. Coba tulisen titi laras pelog lan titi laras slendro!
...............................................................................................................................................
...............................................................................................................................................
14. Apa sing diarani cakepane tembang macapat?

...............................................................................................................................................
...............................................................................................................................................
15. Jelasna apa sing kudu dipahami supaya bisa ngarang tembang macapat!
...............................................................................................................................................
...............................................................................................................................................

3 Aksara Jawa
3.6 Memahami kaidah penulisan teks berupa kalimat sederhana dengan aksara Jawa.
Indikator:
1. Mengindentifikasi penulisan teks kalimat sederhana aksara Jawayang mengandung sandangan.
2. Mengindentifikasi penulisan teks kalimat sederhana aksara Jawayang mengandung pasangan.
3. Menyebutkan kaidah penulisan teks kalimat sederhana aksara Jawa yang mengandung
sandhangan.
4. Menyebutkan kaidah penulisan teks kalimat sederhana aksara Jawayang mengandung pasangan.
4.6 Membaca dan menulis kalimat sederhana dengan aksara Jawa.
Indikator:
1. Membaca teks kalimat sederhana dengan dengan aksara Jawayang mengandung sandhangan
dan pasangan.
2. Menulis teks kalimat sederhana dengan aksara Jawa yang mengandung sandhangan dan pasangan.
3. Mananggapi atau memberi komentar hasil pekerjaan temannya.
Aksara Jawa iku mujudake salah sijine warisane para
leluhur sing perlu dileluri, dilestarekake, lan dingrembakakake.
Tulisan aksara Jawa bisa ditemoni jroning prasasti-prasasti,
buku utawa naskah-naskah kuna, sarta tulisan-tulisan ngenani
sejarah lan karya sastra Jawa kang nduweni pangaji-aji kang
adiluhung.
Kanggo nglestarekake tulisan aksara Jawa wis akeh
pambudi daya sing wis dilakoni dening masyarakat, kayata:
kanggo nulis jenenge dalan-dalan ing kutha gedhe, kanggo
ngrenggani tulisan ing majalah utawa kalawarti, lan sapanunggalane.
Aksara Jawa utawa carakan Jawa iku cacahe ana 20 sing wujude kaya ing ngisor iki.
ꦲꦤꦕꦫꦏꦢꦠꦱꦮꦭ
ha na ca ra ka da ta sa wa la
ꦥꦣꦗꦪꦚꦩꦒꦧꦛꦔ
pa dha ja ya nya ma ga ba tha nga

1. Penganggone Sandhangan Aksara Jawa
Sandhangan Swara
Jenenge Sandhangane Wujude Tuladhane

Swara
wulu i ........
◌ꦶ ditali dadi siji = ꦢꦶꦠꦭꦶꦢꦢꦶ ꦱꦶꦗꦶ
suku u ........ ◌ꦸ tuku buku pitu = ꦠꦸꦏꦸꦧꦏ
ꦸ ꦥ
ꦸ ꦶꦠꦸ
pepet ê ........
◌ꦼ kudu kêtêmu = ꦏꦸꦢꦸꦏꦠ
ꦼ ꦼꦩ ꦸ
taling e ꦺ◌..... gêdhe dhewe =
taling-tarung o ꦺ◌ ...- ◌ꦴ toko ijo =
Sandhangan Panyigeg lan Pangkon
Jenenge Kanggone Wujude Tuladhane
ꦠꦸꦏꦸꦱꦤ
ꦼ ꦂꦲꦣ
ꦸ ꦂ
layar sesigege _r ◌ꦂ
........ tuku sênar udhar =
wignyan sesigege _h ...... ◌ꦃ uyah salayah kutah=
cecak sesigege _ng

◌ꦁ
........ ana tukang adang = ꦲꦤꦠꦸꦏꦁꦲꦢꦁ
pangkon panyigeg ...... ◌꧀ tuku bêras =
Sandhangan Wyanjana lan Panjingan
Jenenge Kanggone Wujude Tuladhane
cakra panjingan ...r... ....... ◌ꦿ ora krasa =
keret panjingan ...rê... ....... ◌ꦽ tuku krêtu = ꦠꦸꦏꦏ

ꦸ ꦽꦠꦸ
pengkal panjingan ...ya... ....... ◌ꦾ wadya bala =
panjingan /wa/ rangkepe aksr. /w/ ꦮ

....... swara siji = ꦱꦫꦱꦶꦗꦶ
panjingan /la/ rangkepe aksr. /l/ ꦭ
....... mlaku-mlaku =

Gladhen
A. Ukara-ukara ing ngisor iki tulisen nganggo aksara Jawa!
1. Supaya bisa melu lunga kowe kudu duwe sangu.
.......................................................................................................................................
2. Menawa aku mengko ora bisa teka kowe aja gela.

.......................................................................................................................................
3. Bocah sing lanang dhewe kuwi durung bisa maca.

.......................................................................................................................................
4. Nalika teka ing kene adhimu ora bisa ketemu aku.

.......................................................................................................................................
5. Sapa sing mara menyang amahku ora perlu isin.

.......................................................................................................................................
B. Ukara-ukara ing ngisor iki salinen nganggo aksara Lain, banjur tulisen jinis sandhangan apa sing
digunakake jroning saben-saben ukara!
1.
Tulisan Latine : ............................................................................................................................................................

Sandhangan sing digunakake yaiku: .....................................................................................................................
...........................................................................................................................................................................................
2.
Tulisan Latine : ............................................................................................................................................................

...........................................................................................................................................................................................
3.
Tulisan Latine : ............................................................................................................................................................

...........................................................................................................................................................................................

4.
Tulisan Latine : ............................................................................................................................................................

...........................................................................................................................................................................................
5.
Tulisan Latine : ............................................................................................................................................................

...........................................................................................................................................................................................
2. Penganggone Pasangan Aksara Jawa

Saben aksara Jawa kuwi nduweni pasangan. Dene gunane pasangan aksara Jawa yaiku kanggo mateni
aksara ing ngarepe.
Gatekna wujude pasangan aksara Jawa ing ngisor iki!
ha = pasangana .... pa = pasangana ...
na = pasangane ........ dha = pasangane ......
ca = pasangane ........ ja = pasangane ......
ꦫ
ra = pasangane ........ ya = pasangane ......
ka = pasangane ........ nya = pasangane ......
da = pasangane ........ ma = pasangane ......
ta = pasangane ........ ga = pasangane ......
sa = pasangane .... ba = pasangane ......
wa = pasangane ........ tha = pasangane ......
la = pasangane ........ nga = pasangane ......
Pasangan aksara Jawa digunakake menawa aksara ing ngarepe mati (kejaba wanda sing sesigege /ha/, /
ra/, lan /nga/ jalaran wis ana gantine kang awujud wignyan, layar, lan cecak.

Gatekna wujud lan penganggone aksara pasangan ing ngisor iki!
1. Pasangan ha : ...... 8. Pasangan sa : ......
sajak éca : sanak sêdulur:
ngêthok ori : mangan soto :
2. Pasangan na : ......... 9. Pasangan wa : ......
iwak nènèr : ngadhêp wédang:
sabên nomêr : jam wolu :
3. Pasangan ca : ....... 10. Pasangan la : ......
cêpak-cêpak : iwak lélé :
nyêkêl coro : anak lola :
4. Pasangan ra : ......
11. Pasangan pa : ......
golèk réwang :
bakal pénak :
jajan roti :
manuk podhang :
5. Pasangan ka : ......
12. Pasangan dha : ......
rujak kêcut :
dolan dhéwé :
nulis koma :
bancak dhoyok:
6. Pasangan da : ......
13. Pasangan ja : ......
ninggal désa :
sikil jèngkèng:
ngajak dolan :
golèk jodho :
7. Pasangan ta : .......
14. Pasangan ya : ......
jajan téla :
dhuwit yèn :
ngadhêp toko :
tumbas yoyo :

15. Pasangan nya : ...... 18. Pasangan ba : ......
budhal nyélung: ngiris bêton :
ngajak nyolong: wajan borot :
16. Pasangan ma : ...... 19. Pasangan tha : ......
salak mêdhi : mênthêlêng :
pak modin : iwak mênthok:
17. Pasangan ga : ...... 20. Pasangan nga : ......
mundhut gêndhis: arêp ngétan :
têtêl gorèng : jaran ngombé:
Gladhen
A. Ukara-ukara ing ngisor iki tulisen nganggo aksara Jawa!
1. mangan apem =..................................... 11. doran pacul =...................................
2. adhik nangis =..................................... 12. bapak dhahar =...................................
3. golek cara =..................................... 13. netel jadah =...................................
4. dalan rata =..................................... 14. anak yuyu =...................................
5. jangan kacang =..................................... 15. ngajak nyanyi =...................................
6. golek dalan =..................................... 16. rujak manis =...................................
7. suket teki =..................................... 17. manuk gagak =...................................
8. anak sapi =..................................... 18. iwak babat =...................................
9. nyekel welut =..................................... 19. mangan thiwul =...................................
10. kidul latar =..................................... 20. budhal ngarit =...................................
B. Ukara-ukara ing ngisor iki salinen nganggo aksara Latin,banjur tulisen pasangan apa wae sing
digunakake jroning saben-saben ukara!
1.
Tulisan Latine : ........................................................................................................................................................

Pasangan sing digunakake yaiku: ......................................................................................................................
........................................................................................................................................................................................

2. ?
Tulisan Latine : ........................................................................................................................................................
........................................................................................................................................................................................
3. ?
Tulisan Latine : ........................................................................................................................................................
........................................................................................................................................................................................
4. ?
Tulisan Latine : ........................................................................................................................................................
........................................................................................................................................................................................
5. ?
Tulisan Latine : ........................................................................................................................................................
........................................................................................................................................................................................
3. Panulise Sandhangan lan Pasangan

Ing ngarep wis diandharake menawa sandhangan aksara Jawa iku ana 3, yaiku: sandhangan swara,
sandhangan panyigeg, lan sandhangan wyanjana. Dene pasangan aksara Jawa iku gunane kanggo mateni
aksara ing ngarepe.
Ing ngisor iki paugeran penganggone sandhangan lan pasangan aksara Jawa.
1. Paugeran Penganggone Sandhangan
Paugeran penganggone sandhangan aksara Jawa yaiku:
◌ꦶ sandhangane swara [i] ditulis ing ndhuwure aksara sing disandhangi.
a. Sandhangan wulu (.......)
Menawa saliyane wulu isih ana sandhangan liyane, sandhangan wulu rada digeser sethithik mangiwa.
Tuladha: kari siji iki = ꦏꦫꦶꦱꦶꦗꦶꦲꦶꦏꦶ kali iki mati = ꦏꦭꦶꦲꦏ
ꦶ ꦩ
ꦶ ꦠꦶ
◌ꦼ sandhangane swara [ê] ditulis ing ndhuwure aksara sing disandhangi.

b. Sandhangan pepet (.......)
Menawa saliyane pepet ana sandhangan layar, sandhangan pepet rada digeser mangiwa sethithik.
Dene menawa saliyane pepet ana sandhangan cecak, sandhangan cecak ditulis ing njerone pepet.
Tuladha: sêgara wêdhi = ꦱꦼꦒꦫꦮꦼꦣꦶ kêtara sêpi = ꦏꦼꦠꦫꦱꦼꦥꦶ
c. Sandhangan suku (.....◌ꦸ ) sandhangane swara [u] ditulis ing ngisor gandheng karo sikil buri aksara
sing disandhangi.
Sandhangan suku uga ditulis gandheng karo aksara pasangan. Yen sing disuku pasangan aksara ka
ꦏ
( .........), ta ( .........) ꦭ wujude aksara pasangan mbalik wutuh kaya asline banjur
ꦠ lan la ( .........),
disandhangi suku gandheng karo sikil mburi aksara pasangan.
Tuladha: nyêkêl kuping =
anak tuwa = sida taklulun =
d. Sandhangan taling ( ꦺ◌ .....) sandhangane swara [e] ditulis ing ngarepe aksara sing disandhangi.
Tuladha: lelene gêdhe = kêtêmu dhewe =
e. Sandhangan taling-tarung (ꦺ◌ ....
- ◌ꦴ ) sandhangane swara [o] ditulis ngapit aksara sing disandhangi.
Tuladha: kêtara loyo = melu poto =
f. Sandhangan wignyan ( ..... ◌ꦃ ) kanggo tandha sesigege aksara /h/ ditulis ing murine aksara sing
diwenehi sandhangan.
Tuladha: gajah abuh = kalah akeh =
◌ꦂ kanggo tandha sesigege aksara /r/ ditulis ing ndhuwure aksara sing
g. Sandhangan layar ( ........)
disandhangi.
Tuladha: bubar pasar = kabar kabur =
◌ꦁ
h. Sandhangan cecak ( ........) kanggo tandha sesigege aksara /ng/ ditulis ing ndhuwure aksara sing
disandhangi.
Tuladha: cangkang urang = durung mênang =
i. Sandhangan pangkon ( ..... ◌꧀ ) kanggo sesigege aksara sing dipangku.
Tuladha: sega pêcêl = gawe wajik =
j. Sandhangan cakra ( ..... ◌ꦿ ) gantine panjingan /ra/ ditulis ing ngisor gandheng karo sikil buri aksara
sing dicakra.
Tuladha: tuku srabi = mrica kêcut =
◌ꦽ
k. Sandhangan keret ( ..... ) gantine panjingan /rê/ ditulis ing ngisor gandheng karo sikil buri aksara
sing dikeret.
Tuladha: taliku mrêpel = aku tuku krêtu =

l. Sandhangan cakra ( ..... ◌ꦾ ) gantine panjingan /ya/ ditulis ing ngisor gandheng karo sikil buri aksara
sing dipengkal.
Tuladha: sêtya tuhu =
kopyah putih =
2. Paugeran Penganggone Pasangan

Saben-saben aksara Jawa duwe pasangan, sing digunakake menawa aksara ing ngarepe mati
kejaba wanda sing sesigege ha (jalaran gantine awujud wignyan ), sesigege ra (jalaran gantine
awujud layar), lan sesigege nga (jalaran gantine awujud cecak). Kaya wis diandharake ing ngarep
menawa pasangan aksara Jawa iku gunane kanggo mateni aksara ing ngarepe.
Panulisane pasangan aksara Jawa iku ditulis ing sangisore aksara sing dipasangi, kejaba kanggo
pasangane aksara /ha/, aksara /sa/, lan aksara /pa/. Pasangane aksara /ha/(... ), /sa/ (... ), lan
/pa/ (... ) ditulis jejer (ing mburine) aksara sing dipasangi.
Kanggo nggampangake anggone ngapalake pasangan aksara Jawa, gatekna andharan ngenani wujude
aksara Jawa ing ngisor iki!
a. Aksarane wutuh kaya asline, ditulis ing ngisore aksara sing dipasangi, yaiku :
ꦫꦒꦫ ꦔꦒ ꦪꦔ ꦫꦒ ꦫꦪ ꦔꦒꦪ ꦔ ꦪ
........, ........, ........, lan ........
b. Aksara tugelan sing ditulis ing saburine aksara sing dipasangi, yaiku:
....... , ........ , lan ........
ꦏ
c. Aksara tugelan sing ditulis ing ngisore aksara sing dipasangi, nulise ora digandheng, yaiku: ........,
ꦭ
ꦠ lan ........
........,
d. Aksara tugelan sing ditulis ing ngisore aksara sing dipasangi, nulise kena digandheng kena ora,
yaiku: ........, ........, lan ........
e. Aksarane duwe dhapur dhewe (wujude beda karo asline), ditulis ing ngisore aksara sing dipasangi
lan nulisedigandheng karo aksara sing dipasangi, yaiku:
........, ........, lan ........
f. Aksarane duwe dhapur dhewe (wujude beda karo asline), ditulis ing ngisore lan aksarane bisa
digandheng utawa ora karo aksara sing dipasangi, yaiku:
........, ........, ........, lan ........

Cathetan Penting
ꦏ ), ta ( .......
a. Khusus pasangan aksara ka ( ....... ꦭ ) yen disandhangi suku, wujude
ꦠ ) lan la ( .......
aksara pasangan mbalik wutuh kaya asline banjur disandhangi suku gandheng karo sikil mburi
aksara pasangan.
Tuladha: bakul kurungan =
ngajak tukaran =
ngajak lunga aku =

b. Aksara /n/ (n ꦱ karo pasangan /ja/ (.......
ꦤ), yen oleh pasangan /ca/ ( .......) ꦗ ) jroning satembung,
ꦤ) kudu owah dadi /nya/ (v
aksara /n/ (n ꦚ). Nanging yen seje tembung tetep nggunakaka
pasangan /n/.
Tuladha: mancing = mvCi= ora kena ditulis mnCi=
banjir = bvJi/ ora kena ditulis bnJi/
pakan cacing = paknCci= ora usah ditulis pkvCci=
ban jebol = bnJe[bol\ ora usah ditulis bvJe[bol\

c. Khusus aksara /ra/ karo aksara /la/ ora kena disandhangi pepet. Aksara /ra/ menawa disandhangi
pepet malih dadi x (diarani pa cerek). Dene aksara Aksara /la/ menawa disandhangi pepet
malih dadi X (diarani nga lelet).
Tuladha: uripmu rêkasa = auripM|xks
lêmahku rata = Xmhkurt
d. Khusus pasangan /ha/ ( H ), /sa/ ( S ), lan /pa/ ( P ) panulisane jejer karo aksara sing dipasangi.
[ ) apadene taling-tarung (ꦺ◌

Pasangan /ha/, /sa/, lan /pa/ menawa disandhangi taling ( ꦺ◌ [....o
- ◌ꦴ ),
sandhangane taling manggon ing sisih kiwane aksara sing dipasangi.
Tuladha: mepet etan = [m[p[tHtn\
apa wis seda = apwi[sSf
ngajak petung = zj[kPtu=

e. Khusus tembung lingga sing aksara pungkasane konsonan yen diwenehi panambang, aksara
pungkasan mau kudu dirangkep.
Tuladha: tulisanmu = tulisSnM|
ngarani = zrnNi

Gladhen
A. Teks-teks ing ngisor iki wacanen lan salinen nganggo aksara Latin!
Teks 1
?[bochsaikia[khsi=[aorz/tiau=ghau=guhbs.[j]oni=
pixmB|gGnK[ro[w=osi=luwihtuw,a[khsi=[aobisa=gunkH[k
bsk]mme/gp[vCnF|ru=bisa=gunkH[kbsk]m. mul[boch
kufu[npdgXmSinauau=ghau=guhbs.
.............................................................................................................................................
.............................................................................................................................................
.............................................................................................................................................
.............................................................................................................................................
Teks 2
?murifHikuwjibBekTilnMituaumr=sk[bha[ndwuhfwuh
ai=bpkLnHibuguru. tuminFkHpw[akufusi=ztiati,ajsemB`
n. munmunis/tzucpHpw[akufus/wfitt,ajmu=a=ge/ [zo
[m=o.guruaikup[vC[nNkufutnShfigugulnFitiru.
.............................................................................................................................................
.............................................................................................................................................
.............................................................................................................................................
.............................................................................................................................................
B. Kanggo ngerteni pemahamanmu ngenani isine wacan ing ndhuwur, wangsulana pitakon-
pitakon ing ngisor iki kanthi cekak aos!
1. Bocah-bocah saiki akeh sing ora ngerti apa?
................................................................................................................................................................................
2. Akeh-akehe bocah saiki yen rembugan karo wong tuwa isih nggunakake basa apa?
................................................................................................................................................................................
3. Geneya bocah-bocah kok akeh sing ora nggunakake basa krama nalika pirembugan karo wong
tuwa?
................................................................................................................................................................................

4. Kepriye carane supaya bisa nggunakake basa krama?
................................................................................................................................................................................
5. Apa kuwajibane murid marang guru?
................................................................................................................................................................................
6. Apa sing kudu diturut lan digugu dening para murid marang gurune?
................................................................................................................................................................................
7. Kepriye patrape murid marang guru jroning tumindak?
................................................................................................................................................................................
8. Kepriye patrape murid marang guru jroning muna-muni?
................................................................................................................................................................................
9. Apa tegese mung angger ngomong iku?
................................................................................................................................................................................
10. Sapa sing kudu digugu lan ditiru?
................................................................................................................................................................................
B. Tembung-tembung ing ngisor iki tulisen nganggo aksara Jawa!
1. awak anget = ................................................. 11. tindak pêkên = .................................................
2. adhik nangis = ................................................. 12. mènèk dhuwur = .................................................
3. pas cilaka = ................................................. 13. angkat junjung = .................................................
4. awak rosa = ................................................. 14. kaliyan yoga = .................................................
5. liwat kali = ................................................. 15. gêlêm nyilih = .................................................
6. mangan dêgan = ................................................. 16. tilêm miring = .................................................
7. kripik téla = ................................................. 17. wis ginawa = .................................................
8. iwak sêpat = ................................................. 18. wis bisa maca = .................................................
9. anak wadon = ................................................. 19. mangan thiwul = .................................................
10. wis lali = ................................................. 20. arêp ngidul = .................................................
C. Ukara-ukara ing ngisor iki tulisên nganggo aksara Jawa!

1. Aja gampang pêrcaya karo têmbung jaréné.
.............................................................................................................................................................................

2. Mumpung isih ênom kudu sing srêgêp sinau.
.............................................................................................................................................................................
3. Andhap asor wani ngalah luhur wêkasane.
.............................................................................................................................................................................
4. Rukun agawé santosa crah agawé bubrah.

.............................................................................................................................................................................
5. Tunggak jarak mrajak tunggak jati mati.

.............................................................................................................................................................................
6. Durung pêcus wis kêsêlak bêsus.

.............................................................................................................................................................................
7. Yen dijiwit krasa lara aja sok njiwit.

.............................................................................................................................................................................
8. Wong urip iku kudu tansah guyup rukun.

.............................................................................................................................................................................
9. Ngelmu iku kalakone kanthi laku.

.............................................................................................................................................................................
10. Bêcik ketitik ala kêtara.

.............................................................................................................................................................................
Tugas Kelompok
Ndhapuka kelompok (saben kelompok 5 -8)
- Gawea tulisan carakan aksara Jawa (aksara legena cacahe 20) komplit sapasangane.
- Tulisen ing kertas/karton manila, luwih becik yen kokgawe banner.
- Asil karyamu banjur pajangen ing kelas!
Tugas Pribadi
Pilihen salah siji ukara ing ngisor iki, banjur tulisen ing kertas/karton manila, luwih becik yen kokgawe
banner. Sabanjure asil karyamu pajangen ing kelas!
1. ?ajru[m=osbisnzi=bi[sowru[m=os.
2. ?rukunHg[ws[nTos,c]hag[wbub]h.
3. ?si=ki/rnwtkHfig=,afigu=lnHfigun.
4. ?anDpH[s/o,wnizlhluau/weksS[nN.
5. ?ajini=dirifumunu=ai=lq,ajini=rgfumunu=ai=busn.

Pandadaran Akhir
Wulangan 3
1. Aksara Jawa utawa carakan Jawa sing cacahe ana 20 lan isih durung oleh sandhangan iku diarani
aksara ....
A. swara B. legena C. sandhangan D. pasangan
2. Jinise sandhangan aksara Jawa yaiku sandhangan ....

A. swara, panyigeg, lan dentawyanjana C. swara, dentawyanjana, lan panyigeg
B. wyanjana, aksara, lan panyigeg D. swara, panyigeg, lan wyanjana
3. Pranyatan ing ngisor iki pranyatan ngenani gunane pasangan, kang bener ….
A. Kanggo nulis aksara sigeg ana ing pungkasane ukara.
B. Kanggo nulis aksara ing burine aksara legena.
C. Kanggo nulis aksara sing mengku sandhangan swara.
D. Kanggo nulis aksara ing burine aksara sigeg, kejaba aksara sigeg mau r, h lan ng.
4. Sandhangan aksara Jawa sing ditulis ing ndhuwure aksara sing disandhangi yaiku sandhangan ....
A. layar, cecak, wulu, lan wignyan C. pepet, layar, cecak, lan wulu
B. wulu, pepet, cakra, lan layar D. cakra, keret, pengkal, lan suku
5. Sandhangan aksara Jawa sing panulise ngapit aksara sing disandhangi yaiku sandhangan ....
A. pepet B. suku C. taling D. taling-tarung
6. Tembung-tembung ing ngisor iki kang migunakake sandhangan pepet manawa ditulis nganggo aksara
Jawa yaiku ….
A. sambel B. tempe C. enak D. rasane
7. Pasangan aksara Jawa sing panulise jejer karo aksara sing dipasangi yaiku ….
A. na, ga, pa B. ha, sa, pa C. sa, ra, nga D. nya, tha, ma
8. Pasangan aksara Jawa sing panulise jejer karo aksara sing dipasangi yaiku ….
9. Pasangan kang owah dadi wujud asline menawa oleh sandhangan suku, cakra, keret apadene pengkal
yaiku pasangan ….
10. Pasangan aksara Jawa sing wujude padha karo aksara asline yaiku pasangan ....
A. na, ga, sa, pa B. ra, ga, nga, ya C. sa, ra, nga, nya D. nya, tha, ma, ya

11. Ing ngisor iki sing nggunakake cakra lan suku manawa ditulis nganggo aksara Jawa yaiku … .
A. kuping B. sarung C. krupuk D. lastri
12. ?akusaikik]slu[w.
Jinise sandhangan kang digunakake jroning ukara ing ndhuwur yaiku sandhangan ….
A. cakra, pepet, wulu, lan taling C. suku, wulu, keret, lan taling
B. suku, wulu, cakra, lan pepet d. suku, wulu, cakra, lan taling
13. ?adikSen_zizurmB|tB`inTik\,
Jinise pasangan kang digunakake jroning ukara ing ndhuwur yaiku pasangan ….
A. sa, ca, lan ka C. ba, ta, lan ca
b. sa, ba, lan ta D. sa, ca, lan ba
14. Ukara-ukara ing ngisor iki sing nggunakake sandhangan swara yaiku ....
A. ?pdm]nm/gk]slr. C. ?pda=gwjjnPs/.
B. ?akug[wjajan\ D. ?prwf-pdjgjg.
15. Ukara-ukara ing ngisor iki sing nggunakake sandhangan panyigeg yaiku ....
A. ?a[khsefulu/si=pdtek. C. ?akumznWjikK[roketn\
B. ?adikus}gepMcbukuc]it. D. ?[ko[w[ssukHj[lum]n.
16. Ukara-ukara ing ngisor iki sing nggunakake sandhangan wyanjana yaiku ....
A. ?[ko[w[aoraushwefi. C. ?mumPu=fu[wduwitB|dlLsaiki.
B. ?spsi=klhkufuzkuw[a. D. ?lum]h[ak-aikuwis}gepZji.
17. Supaya bijimu rapor bisa apik, kowe kudu sing sregep anggonmu ....
A. [foln\ C. mzn\
B. sinau D. mai[fo
18. Saben mangsa rendheng kaya ngene iki para among tani akeh sing padha nandur pari ing ....
A. C.
B. D.
19. ?auyhaikurs[nasin\[f[ngulrs[n ....

A. pedes\ C. pait\
B. tw D. Xgi
20. ?aibukusaikiaiaihnu=guadikHi=setsiyunMe/axpN|mpk\ ....
A. bis\ C. [dok/
B. sepu/ D. [bck\

1. Tulisen aksara Jawa komplit sapasangane sing cacahe ana 20?
..............................................................................................................................................
..............................................................................................................................................
..............................................................................................................................................
..............................................................................................................................................
..............................................................................................................................................
2. Tulisen wujude sandhangan swara lan jelasna paugeran penganggone!

..............................................................................................................................................
..............................................................................................................................................
..............................................................................................................................................
..............................................................................................................................................
..............................................................................................................................................
3. Tulisen wujude sandhangan panyigeg lan jelasna paugeran penganggone!

..............................................................................................................................................
..............................................................................................................................................
..............................................................................................................................................
..............................................................................................................................................
..............................................................................................................................................
4. Tulisen wujude sandhangan wyanjana lan jelasna paugeran penganggone!

..............................................................................................................................................
..............................................................................................................................................
..............................................................................................................................................
..............................................................................................................................................
..............................................................................................................................................

5. Ukara-ukara ing ngisor iki tulisen nganggo aksara Jawa?
a. Becik ketitik ala letara.
..................................................................................................................................
b. Aja gampang mutungan.

..................................................................................................................................
c. Ing ngarsa sung tuladha.

..................................................................................................................................
d. Ing madya mangun karsa.

..................................................................................................................................
e. Tut wuri handayani.

..................................................................................................................................
6. Wacan mawa aksara Jawa ing ngisor iki salinen dadi aksara Latin!
..............................................................................................................................................
..............................................................................................................................................
..............................................................................................................................................
..............................................................................................................................................
..............................................................................................................................................

4 Crita Rakyat
3.3 Memahami struktur teks, unsur kebahasaan, dan pesan moral dari teks lisan dan tulis yang
berupa fiksi (wayang/cerpen/cerita rakyat).
Indikator:
1. Mengidentifikasi struktur teks cerita rakyat.
2. Menganalisis struktur teks cerita rakyat.
3. Menganalisis unsur kebahasaan teks cerita rakyat.
4. Menjelaskan pesan moral teks cerita rakyat.

4.3 Mengapresiasi teks fiksi (wayang/ cerkak/cerita rakyat) sesuai konteks secara lisan dan
tulis.
Indikator:
1. Membaca indah teks cerita rakyat.
2. Menanggapi isi cerita rakyat.
3. Menceritakan relevansi pesan moral teks cerita rakyat dengan kehidupan.
Crita rakyat iku sawijine crita
kang dumadi ing sawijine panggonan,
isine kejaba kanggo panglipur uga
kebak piwulang lan pangaji-aji budi
pekerti. Pangaji-aji budi pekerti
jroning crita rakyat perlu diwulangake
marang para putra, supaya para putra
bisa mahami tata krama lan suba sita
jroning panguripan saben dinane.
Crita rakyat pancen mujudake
tradhisi kang turun-tumurun, mulane
perlu didhudhah, dilestarekake, lan
dingrembakake marang para generasi mudha supaya crita rakyat ora ilang. Kanthi anane kegiyatan
ndhudhah, nglestarekake, lan ngrembakakake crita rakyat ateges njaga lan ngopeni budaya lokal
tinggalane para leluhur.

1. Ngidhentifikasi Teks Crita Rakyat
Teks crita rakyat kalebu teks narasi. Wujude teks narasi bisa dideleng saka perangan wujude utawa
struktur sing bisa mangun teks lan perangan basa kang dumadi saka panganggone tembung lan ukara.
a. Struktur teks narasi dumadi orientasi, komplikasi, klimaks, resolusi, reorientasi, lan koda/amanat.
b. Unsur basa, wujud basane teks narasi kang arupa tembunge, ukarane, lan wujude utawa bentuke
paragraf.
b. Tujuan panulisan lan pamacane teks narasi kuwi kanggo panglipur sing bisa dijupuk pesan moral/
nilai budi pekerti, lan hikmahe.
c. Fungsi teks narasi saliyane wujud medhar gagasan lan ide, uga kanggo marisake nilai budi pekarti
luhur.
Crita rakyat apadene dongeng kuwi crita kang sumrambah lan sumebar ing bebrayan (masyarakat)
kanti cara dicritake kanthi lisan, dicritakake saka wong tuwa (simbah utawa bapak ibu) marang anak-
putune. Crita rakyat apadene dongeng kuwi yen dideleng saka isine lan paragane, bisa dumadi saka: fabel
(sing paragane kewan, sage bisa dihubung-hubungake karo sejarah, mite (sing gegayutan karo kapitayan/
gugon tuhon utawa mitos, uga legendha (sing gegayutan karo dumadine sawenehing panggonan lan kedadean
liyane.
Teks ”Sawunggaling” ing ngisor iki tuladhane crita sing ana rapete karo sejarah, nanging bener orane dudu
perkara sing penting.
Gatekna teks crita rakyat ing ngisor iki!
SAWUNGGALING
Wayah bedhug kenthang-kenthang, mulih saka dolan Jaka Berek atine mbedhegel, praupane abang
mbranang ngempet kanepson. Jaka Berek muring-muring temenan, saben-saben dolan mesthi dienyek
karo kanca-kancane amarga mlarat, dilokne bocah karam ora duwe
bapak.
”Biyung ...! Biyung aku isin ...! Aku emoh dolan maneh ...,
aku isin!” swarane Jaka Berek bengok-bengok.
“Gek ana apa ta le, kok bengok-bengok, yen ana perkara
mbok ngomong karo biyung iki ...!” biyunge sumaur saka njero,
banjur lungguh njejeri Jaka Berek sing lagi lungguh lincak ing emper
omah.
”Biyung ..., aja gela atimu ya, aku daktakon. Sejatine
bapakku kuwi sapa, jare kancaku aku bocah karam ora duwe bapak.
Simbah daktakoni dikongkon takon biyung. Yen pancen aku duwe
bapak sapa bapakku, yen isih urip neng endi panggonane, yen wis
mati, ing ngendi kubure?” pitakone Jaka Berek marang biyunge.
”Thole anakku Jaka Berek, gedhekna atimu. Ora ana critane
anak ora duwe bapak. Bapakmu ya durung seda, isih sugeng.

Ananging yen nganti biyung crita janjia aja dadi serik ati marang
bapakmu, awit iki kabeh ana sebab musababe. Ora mung salahe bapa
biyungmu.” biyunge Jaka Berek sing sejatine Dewi Sangkrah ngendikan
karo ngelus-ngelus putrane si Jaka Berek.
”Iya biyung aku janji” Jaka Berek janji marang biyunge.
”Sejatine bapakmu kuwi adipati ing Kadipaten Surabaya,
asmane Jayengrana. Yen kepingin ketemu budhala, golekana bapakmu.
Nalika semana bapakmu maringi biyungmu slendhang Cindhe Puspita.
Iki slendhange gawanen, sapa ngerti mengko ana gunane.
Dakpangestoni salakumu.” Dewi Sangkrah ngendika ngono karo
mbrebes mili.
”Biyung, matur nuwun palilahmu. Pangestumu biyung, aku
njaluk pamit!” Jaka Berek budhal menyang Kadipaten Surabaya sangu
slendhang Cindhe Puspita.
Satekane Kadipaten dicegat prajurit loro. Amarga ora dililani
mlebu kadipaten Jaka Berek padudon lan gelut karo prajurit mau. Untunge padudon enggal konangan
Pangeran Sawungrana lan Sawungsari putra Adipati Jayengrana, saengga ora nganti ketiwasan.
”Nyuwun ngapunten Pangeran, punika wonten lare nem-neman ingkang meksa badhe mlebut
kadipaten, sowan dhateng Kanjeng Adipati”. Prajurit mau matur pangeran loro mau karo keweden, wedi
kadukanan.
”He! Nom-noman, sapa jenengmu? ana parigawe apa kowe arep mlebu kadipaten?” pitakone
Pangeran Sawungrana.
”Jenengku Jaka Berek, aku kepingin ketemu Adipati Jayengrana, ana sing perlu dakomongke
mula aja kokalangi” Jaka Berek ngomong tanpa nganggo subasita.
”He...! Jaka Berek wong murang tata, ora bisa kowe nemoni Rama Jayengrana, muliha! Yen ora
gelem, bakal dakulihke nyawamu!” santak panantange Sawungsari. ”
“Ora bisa! Aku kudu ketemu Adipati Jayengrana.” krungu tekade Jaka Berek, Pangeran Sawungrana lan
Sawungsari sigra ngroyok Jaka Berek. Dadi padudon lan gelut rame antarane Jaka Berek lumawan Pangeran
Sawungrana lan Sawungsari. Durung pati suwe anggone gelut, konangan Sang Adipati Jayengrana sing lagi
bae metu saka njero kadipaten.
”He... leren....leren...! Ana apa iki padha gelut!” Adipati Jayengrana nglerenake sing padha gelut,
lan nakoni apa sebab musababe nganti gelut.
“Jaka Berek, aku Adipati Jayengrana, ana parigawe apa kowe pengin nemoni aku?” Adipati
Jayengrana ndangu Jaka Berek.
”Waleh-waleh apa bapak Adipati, aku kepingin ketemu sampeyan, njaluk diaku anak. Aku iki
anakmu, anake biyung Dewi Sangkrah” Jaka Berek njawab blaka suta marang Adipati Jayengrana.
”Ketemu pirang perkara! Aja ngawur, kowe nyebut aku bapakmu, apa buktimu?” sereng
pangandikane Adipati Jayengrana semu duka.
Jaka Berek ngetokake slendhang Cindhe Puspita saka wungkusan, diaturake Adipati Jayengrana.
Nalika Adipati Jayengrana mirsani slendhang Cindhe Puspita legeg, kelingan menawa slendhang mau pancen
tandha mata kang nate diparingake garwa selire kang kinasih kang asma Dewi Sangkrah.
”Yen ngono bener tenan, sliramu pancen putraku” ngendikan ngono karo ngrangkul Jaka Berek,
banjur dikenalake karo Sawungsari lan Sawungrana minangka sedulure. Cekake crita Jaka Berek banjur
manggon ana Kadipaten Surabaya, diparingi asma Sawunggaling. Ing sajerone kadipaten Jaka Berek
ginulawenthah ing tata krama lan subasita, sarta tata kaprajan, padha karo putra liyane.

Gladhen
A. Sawise maca teks crita rakyat “Sawunggaling”, wangsulana pitakon-pitakon ing ngisor iki!
1. Apa sing njalari Jaka Berek muring-muring nalikane mulih saka dolan?
................................................................................................................................................................................
2. Apa sing ditakokne Jaka Berek marang biyunge?

................................................................................................................................................................................
3. Kepriye janjine Jaka Berek amrih ibune gelem crita ngenani sapa sing dadi bapake?
................................................................................................................................................................................
4. Sapa sejatine bapake Jaka Berek?

................................................................................................................................................................................
5. Apa sing disangokne ibune marang Jaka Berek naikane sowan menyang Kadhipaten Surabaya?
................................................................................................................................................................................
6. Apa sebabe Jaka Berek padudon lan gelut karo prajurit ing kadhipaten Surabaya?
................................................................................................................................................................................
7. Sapa Pangeran Sawungrana lan Sawungsari iku?

................................................................................................................................................................................
8. Sapa sing misah gelute Jaka Berek karo Sawungrana lan Sawungsari?
................................................................................................................................................................................
9. Apa sing njalari Jaka Berek maih diaku anak dening Adipati Jayengrana?
................................................................................................................................................................................
10. Apa sing dadi temane crita rakyat “Sawunggaling”?

................................................................................................................................................................................
B. Gawea pitakonan ngenani bab-bab apa wae sing gegayutan karo teks crita rakyat “Sawunggaling”,
banjur gawenen takon-tinakonan karo kancamu!
Pitakonanku:
........................................................................................................................................................................................
........................................................................................................................................................................................
........................................................................................................................................................................................
........................................................................................................................................................................................
........................................................................................................................................................................................

2. Struktur Teks Crita Rakyat
Jroning ngripta utawa ngarang sawijining crita (kalebu ngarang crita rakyat) kudu nggatekake
struktur teks kang kudu ana ing sawijining crita. Saben-saben teks crita rakyat nduweni struktur teks kaya
ing ngisor iki.
1. Orientasi, mujudake pambuka kanthi ngenalake para paraga (tokoh) lan papan panggone crita.
2. Komplikasi, wiwitan anane dredah ing antarane para paraga jroning crita rakyat kang dumadi
saka situwasi/kahanan, kedadeyan sing njalari dumadine klimaks.
3. Klimaks, pucuking perkara ing natarane para paraga.
4. Resolusi, carane ngudhari masalah sing diadhepi para paraga lan mujudake pungkasane crita.
Jroning crita rakyat “Sawunggaling” ing ngarep yen dianalisis adhedhasar strukture teks bisa
diandharake kaya ing ngisor iki.
1. Orientasi: ngenalake paraga utama Jaka Berek (Sawunggaling), ibune (Dewi Sangkrah) lan ramane
Sawunggaling (Adhipati Jayengrana).
Dene wujude teks:

Wayah bedhug kenthang-kenthang, mulih saka dolan Jaka Berek atine mbedhegel, praupane
abang mbranang ngempet kanepson. Jaka Berek muring-muring temenan, saben-saben dolan
mesthi dienyek karo kanca-kancane amarga mlarat, dilokne bocah karam ora duwe bapak.
”Biyung ...! Biyung aku isin ...! Aku emoh dolan maneh ..., aku isin!” swarane Jaka Berek
bengok-bengok.
“Gek ana apa ta le, kok bengok-bengok, yen ana perkara mbok ngomong karo biyung iki
...!” biyunge sumaur saka njero, banjur lungguh njejeri Jaka Berek sing lagi lungguh lincak ing
emper omah.
2. Komplikasi: wiwit anane dredah yaiku Jaka Berek kepengin weruh sapa sejatine sing dadi ramane.
Dene wujude teks:

”Biyung ..., aja gela atimu ya, aku daktakon. Sejatine bapakku kuwi sapa, jare kancaku
aku bocah karam ora duwe bapak. Simbah daktakoni dikongkon takon biyung. Yen pancen aku
duwe bapak sapa bapakku, yen isih urip neng endi panggonane, yen wis mati, ing ngendi kubure?”
pitakone Jaka Berek marang biyunge.
”Thole anakku Jaka Berek, gedhekna atimu. Ora ana critane anak ora duwe bapak.
Bapakmu ya durung seda, isih sugeng. Ananging yen nganti biyung crita janjia aja dadi serik ati
marang bapakmu, awit iki kabeh ana sebab musababe. Ora mung salahe bapa biyungmu.” biyunge
Jaka Berek sing sejatine Dewi Sangkrah ngendikan karo ngelus-ngelus putrane si Jaka Berek.
”Iya biyung aku janji” Jaka Berek janji marang biyunge.
”Sejatine bapakmu kuwi adipati ing Kadipaten Surabaya, asmane Jayengrana. Yen kepingin
ketemu budhala, golekana bapakmu. Nalika semana bapakmu maringi biyungmu slendhang Cindhe
Puspita. Iki slendhange gawanen, sapa ngerti mengko ana gunane. Dakpangestoni salakumu.”
Dewi Sangkrah ngendika ngono karo mbrebes mili.

3. Klimaks: kang dadi pucuke perkara yaiku dumadine pasulayan antarane Jawa Berek karo putrane
Adhipati Jayengrana (Sawungsari lan Sawungrana).
Dene wujude teks:
”He! Nom-noman, sapa jenengmu? ana parigawe apa kowe arep mlebu kadipaten?”
pitakone Pangeran Sawungrana.
”Jenengku Jaka Berek, aku kepingin ketemu Adipati Jayengrana, ana sing perlu dakomongke
mula aja kokalangi” Jaka Berek ngomong tanpa nganggo subasita.
”He...! Jaka Berek wong murang tata, ora bisa kowe nemoni Rama Jayengrana, muliha!
Yen ora gelem, bakal dakulihke nyawamu!” santak panantange Sawungsari.”
“Ora bisa! Aku kudu ketemu Adipati Jayengrana.” krungu tekade Jaka Berek, Pangeran
Sawungrana lan Sawungsari sigra ngroyok Jaka Berek. Dadi padudon lan gelut rame antarane
Jaka Berek lumawan Pangeran Sawungrana lan Sawungsari. Durung pati suwe anggone gelut,
konangan Sang Adipati Jayengrana sing lagi bae metu saka njero kadipaten.
4. Resolusi: masalah sing diadhepi Sawunggaling wis bisa diudhari (Jaka Berek wis diaku anak dening
Adhipati Jayengrana).
Dene wujude teks:
Jaka Berek ngetokake slendhang Cindhe Puspita saka wungkusan, diaturake Adipati
Jayengrana. Nalika Adipati Jayengrana mirsani slendhang Cindhe Puspita legeg, kelingan menawa
slendhang mau pancen tandha mata kang nate diparingake garwa selire kang kinasih kang asma
Dewi Sangkrah.
”Yen ngono bener tenan, sliramu pancen putraku” ngendikan ngono karo ngrangkul Jaka
Berek, banjur dikenalake karo Sawungsari lan Sawungrana minangka sedulure. Cekake crita
Jaka Berek banjur manggon ana Kadipaten Surabaya, diparingi asma Sawunggaling. Ing sajerone
kadipaten Jaka Berek ginulawenthah ing tata krama lan subasita, sarta tata kaprajan, padha
karo putra liyane.
3. Unsur Basa jroning Teks Crita Rakyat

Unsur basa kang ana ing sajroning crita rakyat, tinemu anane unggah-ungguh basa, tembung rangkep lan
tembung saroja. Supaya luwih gamblang gatekna andharan ing ngisor iki!
1. Unggah-Ungguh Basa
Bab unggah-ungguh basa wis bola-bali disinaoni, nanging merga unggah-ungguh basa mujudake materi
sing kudu dipahami dening para siswa, mulane ing kene bakal dirembug maneh.
Unggah-ungguh basa Jawa iku ana 4, yaiku:
a. Basa ngoko lugu, basane ngoko kabeh ora kecampuran krama inggil.
b. Basa ngoko alus, basa sing digunakne wujude basa ngoko kecampuran karo basa krama inggil
(kanggo wong-wong sing kudu dihurmati/diajeni/diluhurake)
c. Basa krama lugu, basa sing digunakake wujude kabeh nggunakake basa krama, ora kena
dicampuri karo basa krama inggil.
d. Basa krama alus, basane kabeh nggunakake basa krama lugu (kanggo awake dhewe lan wong
sing luwih asor saka awake dhewe) lan nggunakake basa krama inggil (kanggo wong-wong sing
kudu dihurmati/diajeni/diluhurake).

Gatekna tuladha penganggone unggah-ungguh basa jroning ukara-ukara ing ngisor iki!
Basa ngoko lugu:

- Kowe apa pancen ora duwe dhuwit?
- Sapa sesuk sing arep teka mrene?
- Saiki adhik isih mangan ing meja mburi.
Basa ngoko alus:
- Panjenenganapa pancen ora kagungandhuwit?
- Sapa sesuk sing arep rawuhmrene?
- Saiki bapak isih dhaharing meja mburi.
Basa krama lugu:
- Sampeyan punapa pancen boten gadhah arta?
- Sinten benjing ingkang badhe dugi mriki?
- Sakpunika adhik taksih nedha wonten meja wingking.
2. Tembung Rangkep
Jroning teks crita rakyat “Sawunggaling” akeh tinemu anane tembung-tembung sing magepokan
karo tembung rangkep, lan tembung saroja.
Gatekna tuladha ing ngisor iki!

(1) Wayah bedhug kenthang-kenthang, mulih saka dolan Jaka Berek atine mbedhegel.
(2) Jaka Berek muring-muring temenan merga dienyek dening kanca-kancane.
Jroning ukara ing ndhuwur ana tembung: “kenthang-kenthang”, muring-muring”, lan “kanca-
kancane”. Tembung-tembung kasebut diarani tembung rangkep.
Sing diarani tembung rangkep yaiku tembung-tembung sing pangucapane dirangkep utawa dibaleni.
Tembung rangkep kuwi jinise ana papat, yaiku:
a. Tembung rangkep dwipurwa, yaiku jinise tembung rangkep sing dirangkep mung wanda (suku
kata) wiwitane tembung.
Tuladhane: peputra (yen dirangkep “puputra” banjur dadi “peputra”)
lelaku (yen dirangkep “lalaku” banjur dadi “lelaku”)
gegaman (yen dirangkep “gagaman” banjur dadi “gegaman”)
b. Tembung rangkep dwilingga wantah, yaiku tembung lingga sing langsung dirangkep utawa diucapake
kaping pindho.
Tuladhane: teka-teka, seneng-seneng, rame-rame, dolan-dolan, lsp.
c. Tembung rangkep dwilingga salin swara, yaiku pangrangkepe tembung lingga nanging ana salah siji
swarane sing owah.
Tuladhane: bola-bali, jowal-jawil, wolak-walik, wotak-watuk, lsp.
d. Tembung rangkep dwiwasana, yaiku jinise tembung rangkep sing dirangkep mung wanda (suku
kata) pungkasane tembung.
Tuladhane: ndegegeg (asae saka tembung “ndegeg”)
ndhengangak (asale saka tembung “ndhengak”)
3. Tembung saroja
Jroning teks crita rakyat “Sawunggaling” akeh tinemu anane tembung-tembung sing magepokan
karo tembung saroja.

Gatekna tuladha ing ngisor iki!
(1) Jaka Berek atine mbedhegel, praupane abang mbranang ngempet kanepson.
(2) Jaka Berek ginulawenthah ing tata krama lan subasita, sarta tata kaprajan.
Jroning ukara ing ndhuwur tinemu anane tembung-tembung: “abang mbranang”, tata krama”, lan
“suba sita”. Tembung-tembung kasebut diarani tembung saroja.
Sing diarani tembung saroja tembung sing tegese padha utawa meh padha dienggo bebarengan sing
tujuwane kanggo mbangetake utawa nandhesake tegese tembung.
Tuladhane: guyub rukun (tembung “guyub” tegese padha karo “rukun”)
gemi setiti (tembung “gemi” tegese padha karo “setiti”)
njungkir (tembung “njungkir” tegese padha karo “malik”)
Gladhen
A. Coba aranana ukara-ukara ing ngisor iki miturut unggah-ungguhe kalebu basa apa (basa
ngoko lugu, ngoko alus, krama lugu, apa krama alus)!
1. Esuk mau bapak ora sida tindak menyang Semarang.
.................................................................................................................................
2. Aku karo kanca-kancaku sidane nginep neng hotel.
.................................................................................................................................
3. Kula wingenane kesupen boten mbekta tas rangsel.
.................................................................................................................................
4. Ingkang sampeyan dugekne ngriki kalawau adhik kula.
.................................................................................................................................
5. Yen boten kersa dhahar, panjenengan pinarak ngriki mawon!
.................................................................................................................................
6. Anggen kula matur kaliyan panjenengan menika blaka suta.
.................................................................................................................................
7. Pak dhe karo budhe sesuk jarene arep nyare ing kene.
.................................................................................................................................
8. Kula mangke sonten badhe sowan dhateng dalemipun paklik.
.................................................................................................................................
9. Sinten ingkang badhe panjenengan paringi buku cerkak?
.................................................................................................................................
10. Yen ngono mengko diasta mrene kabeh wae, aku ben kumanan!
.................................................................................................................................
B. Tembung sing dicap kandel iki miturut unggah-ungguh basa isih salah, benerna manut unggah-
ungguh basa sing bener!
1. Nyuwun pangapunten, kula badhe kondur sakmenika kemawon.
.................................................................................................................................
2. Kula benjing kaliyan adhik badhe tindak dhateng Surabaya.
.................................................................................................................................

3. Inggih Bu, leres, buku ingkang panjenengan asa punika kagungan kula!
.................................................................................................................................
4. Bapak wingi olehe mulih wis rada bengi, aku karo adhik ora weruh.
.................................................................................................................................
5. Pangapunten nggih, kula badhe siram wonten jedhing wingking mawon!
.................................................................................................................................
6. Kula boten ngasta dhompet, amargi dompet kula ical wonten terminal.
.................................................................................................................................
7. Rencana kula benjing badhe nitih bis saking terminal Arjosari.
.................................................................................................................................
8. Ibu saiki isih menyang pasar arep tuku sayur kobis karo sawi.
.................................................................................................................................
9. Kowe mau ana masalah apa kok diseneni gurumu, ora nggarap PR ya?
.................................................................................................................................
10. Aku mau ing kelas nalika diceluk Pak guru ethok-ethok ora krungu.
.................................................................................................................................
C. Tembung-tembung sing dicap kandel jroning ukara ing ngisor iki aranana kalebu tembung
rangkep apa (dwipurpa, dwilingga wantah, dwilingga salin swara, apa dwiwasana)!
1. Aku wiwit esuk mau wis wira-wiri turut ngarep omahmu. .....................................
2. Rambutmu kok njedhindhilkaya ngono, apa mari kramas? .....................................
3. Supaya ora gampang kena lelarakudu resikan, aja kemproh. .....................................
4. Murid kelas 7.I saiki padha resik-resiking mburine mushola. .....................................
5. Kena apa putrane pak topan kuwi kok ngguya-ngguyudhewe? .....................................
6. Saiki akeh wong sing padha golek tetambaing dhaerah kene. .....................................
7. Kena apa ambeganmu kok mengggah-menggeh kaya ngono kuwi? .....................................
8. Takrungokne mambengi adhikmu wis ora watuk-watukmaneh. .....................................
9. Saiki sapa asmane wong sing dadi sesepuhing desa kene? .....................................
10. Sawangen, apa sing ketok gondhal-gandhulneng buri lawang iku? .....................................
D. Tembung-tembung sajrone kurung jroning ukara ing ngisor iki dadekna tembung rangkep
sing cocog karo tegese!
1. Kancamu kuwi wiwit mau senengane pancen ................................................ (jawil).
2. Amrih ora digething wong, olehe ngomong aja ............................................ (mencle).
3. Saben esuk aku mesthi lungguh ..................................... (thenguk) neng ngarepan.
4. Anake isih ............................... (cilik) kabeh, mulane nyambut gawene seser banget.
5. Adhikmu taktakoni mung ........................................ (mesem) wae ora gelem semaur.
6. Kena apa murimu kok padha ngaded ............................... (jejer) neng ngarep kana?
7. Warungmu lek ora kokbongkar saiki sesuk mesthi di-.................... (obrak) satpol PP.
8. Yen esuk akeh wong sing padha ............................. (mlaku) ing alun-alun Kanigoro.
9. Para prajurit sing arep perang padha siyap ........................... (gaman) sing landhep.
10. Adhikmu ketoke lara sikile, wiwit mau kok .......................................... (pringis) wae.

4. Pesen Moral jroning Teks Crita Rakyat
Saben-saben crita rakyat ngandhut pitutur luhur utawa pesen moral kang bisa digunakake kanggo
paugeran utawa tuntunan jroning gesang ing bebrayan.
Pesen moral utawa piwulang kabecikan bisa ditemokake saka laku-lakune crita, saka pirembugan
(dhialoge) para paraga, sarta wewatakan utawa tumindake para paraga jroning crita kasebut.
Sawise maca crita rakyat “Sawunggaling” mesthine bisa ngandharake pesen moral kang kinandhut
jroning crita kasebut. Pesen moral kang kinandhut jroning crita “Sawunggaling” yaiku:
1. Dadi bocah kowi aja seneng ngelok-ngelokne kancane, karo kanca becike sing rukun.
2. Jejering ibu kuwi tresna marang anak, mulane anak kudu tansah ngabekti marang ibune.
3. Karo sedulur ora kena gampang tukar padu (tukaran), becike sing rukun.
4. Dadi wong tuwa mono ora kena nglalekake anak, semono uga anak kudu tansah kelingan
marang wong tuwane.
5. Jejere dadi wong tuwa pancen kudu adil anggone ngopeni lan ndhidhik putra-putrane.
Gladhen
Gatekna lan wacanen crita rakyat ing ngisor iki kanthi setiti!
Bubuksah lan Gagang Aking

Bubuksah lan Gagang Aking kuwi sedulur kakang adhi. Kakange jenenge Bubuksah, awake
gendhut, dene Gagang Aking awake kuru nyekingkring. Anane Bubuksah lemu ginuk-ginuk, merga pancen
seneng banget mangan. Panganan apa wae dipangan, asal dudu sirikane agama. Dene adhike, kosokbaline.
Gagang Aking gelem mangan mung yen wetenge wis luwe banget. Ngono wae mangane ya mung sethithik.
Sing didoyani mung sayur-mayur. Ora gelem mangan daging kewan, mula awake ya dadi saya kuru, nganti
mung kari lunglit, balung-kulit.
Bubuksah lan Gagang Aking duwe pepenginan kang padha yaiku kepengin munggah swarga sing
paling dhuwur. Kanggo nggayuh pepenginane mau kekarone padha nglakoni samubarang prekara kang
tujuwane bisa tekan ing kaswargan sing paling dhuwur.
Loro-lorone padha ora gelem gawe dosa. Sipat kang
ala lan nistha disingkiri. Merga nduweni pepenginan
kang padha arep ngranggeh swarga kang paling dhuwur,
loro-lorone padha rebut dhucung ngalahake sapa wae,
sapa wae dianggep dadi mungsuhe, klebu sedulure
dhewe.
“Kakang, kowe kok tansah nguja mekare
wetengmu. Tansah mangan, mangan, lan mangan sing
akeh. Mesthi wae para dewa ora karenan nyelehake
Kangmas menyang swarga sing paling dhuwur. Aku iki,
lo, sing bakal oleh papan ing swarga sing paling dhuwur!”
ujare Gagang Aking, nyacat pakartine kakange.

“Aku iki anane seneng mangan merga wis dadi kodratku, duwe weteng gedhe banget kaya ngene
iki, mula wis samesthine yen pangananku akeh, dudu salahku. Nanging anggonku mangan rak ya pilih-
pilih, sing dakpangan dudu barang sing dadi sirikane agama. Panganan sing dakpangan kuwi jinise panganan
sing dikeparengake lan disuguhake dening dewa tumrap manungsa. Gusti Kang Maha Wikan kuwi wis
maringi samubarang panganan kang halal, supaya manungsa mangan kanggo teruse ngaurip. Kena apa
kowe ora gelem mangan, kena apa kowe kok ndadak pilih-pilih panganan sing kokdoyani thok. Olehmu
mangan mung sethithik, dadi panganan sing wis dicepakake dening Gusti Kang Maha Wikan turah-turah,
nganti bosok lan dibuwang. Kuwi kowe sing ora genah. Kesiku dening Pangeran. Swargamu ora luwih
dhuwur ketimbang aku,” bantahane Bubuksah.
Saben dina Bubuksah lan Gagang Aking tansah dhebat-dhebatan sing kaya-kaya ora ana enteke.
Sidane kekarone padha mupakatan arep mbuktekake sapa sing bakal bisa ngranggeh swarga sing paling
dhuwur. Kekarone padha golek dalan lan cara dhewe-dhewe. Kekarone bareng-bareng munggah menyang
pucuke gunung Wilis. Kanthi cara munggah ing papan sing paling dhuwur ngira yen saya cedhak karo
swarga sing paling dhuwur.
Bathara Guru sing dadi pangarsane para dewa, wis pana marang kekarepane Bubuksah lan Gagang
Aking anggone padha rebutan swarga sing paling dhuwur. Bathara Guru kepengin nyumurupi sapa ing
antarane wong loro kuwi sing nduweni ati paling becik. Sapa sing atine paling becik, ya kuwi sing bakal
oleh swarga kang paling dhuwur. Kanggo milih sapa sing atine paling becik, Bathara Guru banjur utusan
marang prajurite dewa kang aran Kala Wijaya.
“Kala Wijaya, kowe tumuruna menyang pucuke gunung Wilis godhanen sedulur loro kuwi. Sing
sapa atine tatas karo panggodhamu, yakuwi sing bakal oleh swarga kang paling dhuwur. Sawise kasil
anggonmu nguji, kekarone banjur gawanen mrene!” prentahe Bathara Guru marang Kala Wijaya.
Sabanjure Kala Wijaya nyendikani apa sing dadi parentahe Bathara Guru, langsung tumurun ing
pucuke gunung Wilis sarana murca dadi macan gedhe. Macan gedhe malihane Kala Wijaya luwih dhisik
nemoni papan dununge Gagang Aking. Weruh ana macan gedhe Gagang Aking keweden, banjur badhar
tapane.
“Heh wong bengkring, wetengku wis luwe banget. Kowe rak kepengin munggah swarga kang
paling dhuwur ta? Yen kowe gelem nuruti kekarepanku, yakuwi takklethak takkemah-kemah awakmu,
utawa takuntal malang supaya wetengku ora luwe maneh, kowe mengko bakal oleh papan swarga sing
paling dhuwur dhewe” kandhane macan.
“Oh, sepurane Kyai macan. Aja aku sing kokpangan. Awakku kuru aking, ora maregi, mung dadi
slilit yen kokpangan. Luwih becik Kyai macan mangan awake kangmasku wae. Awake lemu ginuk-ginuk.
Mesthi enak lan maregi. Dheweke mertapa ing sisih
kana.” ujare Gagang Aking.
“Yen ngono terna aku mrana! Yen kowe ora
gelem ngeterake, ya kowe wae sing bakal takpangan,
dakklethak sirahmu.”
“Iya! Iya! Ayo etutna aku! ujare Gagang Aking
kang kamiwedenen.
Sawise klakon tekan ing sangarepe Bubuksah
kang lagi tapa macan malihane Kala Wijaya nggero arep
nyaplok bubuksah.
“Gerrr …! Wah awake pancen lemu tenan.
Mesthi wareg aku lan enak tenan rasane.” Krungu
panggerone macan, Bubuksah banjur melek. Nyawang

macan malihan ora wedi, malah mesem sinambi ngomong, “Eh macan galak, aku wis krungu apa sing
kokucapake. Aku rila kowe ngganyang aku anggere mengko rohku manggon ing swarga sing paling dhuwur!”
“Ngono ya? Yen ngono gage-gage mara cepak-cepaka. Kowe arep dakkremus dadi pangananku,
dadi ganjele wetengku sing wis luwe banget!” Bubuksah pasrah. Lega lila dadi panganane si macan.
Kanthi mengkono dheweke enggal weruh swarga sing paling dhuwur. Macan malihane Kala Wijaya nubruk
awake Bubuksah. Nanging lagi wae nyenggol awake Bubuksah, macan bali maneh malih dadi Kala Wijaya,
prajurite dewa.
“Atimu pancen resik, Bubuksah! Kowe pantes oleh swarga kang paling dhuwur. Dene kowe
Gagang Aking, kudu legawa manggon ing swarga sap sing ngisor. Wis, ayo kowe sakloron padha
daksowanake marang Bathara Guru!”
“Kadospundi anggen panjenengan mbekta kula sedaya?” pitakone Gagang Aking.
“Ya aku dakbalik maneh dadi macan. Bubuksah numpak ing gegerku, dene Gagang Aking cukup
nggandhol nggoceki buntutku!” ujare Kala Wijaya sing enggal malih dadi macan maneh. Bubuksah gage
numpak ing gegere macan. Dene Gagang Aking gemandhul nggenteyong nggandholi pucuk buntute macan.
Macan lan manungsa sing padha gandholan mlesat mring nggegana, ilang tekan kahyangan panggonane
para dewa.
Gladhen
A. Sadurunge nggoleki pesen moral jroning crita “Bubuksah Gagang Aking”, coba wangsulana
pitakon-pitakon ing ngisor iki!
1. Apa sing njalari awake Bubuksah lemu?
...............................................................................................................................................................................
2. Geneya awake Gagang Aking kok kuru?
...............................................................................................................................................................................
3. Apa sing dadi pepenginane Bubuksah karo Gagang Aking?
...............................................................................................................................................................................
4. Apa alasane Bubuksah uripe kok mung dienggo mangan wae?
...............................................................................................................................................................................
5. Apa sing ditindakake Bubyuksah karo Gagang Aking supaya bisa ngranggeh swarga?
...............................................................................................................................................................................
6. Kala Wijaya diutus apa dening Bathara Guru?
...............................................................................................................................................................................
7. Geneya Gagang Aking badhar anggone tapa?
...............................................................................................................................................................................
8. Kepriye tanggapane Gagang Aking nalika arep dipangan dening macan?
...............................................................................................................................................................................
9. Kepriye tanggapane Bubuksah nalika arep dipangan dening macan?
...............................................................................................................................................................................
10. Geneya Bubuksah pantes entuk swarga sing paling dhuwur?
...............................................................................................................................................................................
B. Sawise ngerteni isi critane “Bubuksah Gagang Aking”, coba tulisen piwulang apa sing bisa
dijupuk saka wacan kasebut!

Pandadaran Akhir
Wulangan 4
1. Crita kang dumadi ing sawijine panggonan utawa dhaerah tartamtu kang isine kejaba kanggo panglipur
uga kebak piwulang lan pangaji-aji budi pekerti diarani ....
A. crita cekak B. crita rakyat C. roma sacuwil D. crita sambung
2. Kang dadi strukture tejs crita rakyat yaiku ....
A. orientasi, komplikasi, alur, seting, pesen moral, lan tema
B. tema, alur, orientasi, komplikasi, resolusi, lan pesen moral
C. orientasi, komplikasi, klimaks, resolusi, lan pesen moral
D. orientasi, resolusi, seting, komplikasi, klimaks, lan tema
3. Jroning struktur teks crita rakyat perangan sing nerangake wiwit anane dredah ing antarane para
paraga jroning crita rakyat kang dumadi saka situwasi/kahanan, kedadeyan sing njalari dumadine
klimaks diarani ....
A. orientasi B. komplikasi C. klimaks D. resolusi
4. Jroning struktur teks crita rakyat perangan sing nerangakecarane ngudhari masalah sing diadhepi para
paraga lan mujudake pungkasane crita diarani ....
5. Jroning struktur teks crita rakyat perangan kang mujudake pambuka kanthi ngenalake para paraga
utawa tokoh lan papan panggonane crita diarani .... ....
6. Jroning struktur teks crita rakyat perangan kang mujudake pucuking perkara kang dialami dening para
paraga diarani ....
7. Jroning crita rakyat perangan kang nerangake anane piwulang kabecikan utawa pangaji-aji budi
pekerti sing kena kanggo patuladhan tumrap panguripan ing bebrayan diarani ....
8. Gatekna pethikan crita rakyat ing ngisor iki!
Sarampunge gara-gara ing alas Ngrayudan, kahanan ing kraton Gagarmayang komplang
tanpa ratu. Warga Gagarmayang banjur nyengkakake Jaka Lintang minangka gantine Ratu kang
wis ilang katut banyu banjir.
Paragraf ing dhuwur yen katitik saka struktur teks kalebu peranganane....
A. orientasi B. komplikasi C. pesen moral D. resolusi

9. Gatekna pethikan crita rakyat ing ngisor iki!
”He Raja kang wengis, aku Dewi Limaran sing wis koksotake dadi kidang. Sawise dadi
kidang saiki isih kopanah nganti teka ing pati. Saiki wis titiwancine ngundhuh wohing pakartimu,
udan angin lan langit peteng dhedhet iki minangka piwalesku sing bakal ngentirake anggamu”.
Lerene swara mau ana bledheg nyamber Sang Prabu, sanalika Sang Prabu malih dadi naga.
Paragraf ing ndhuwur yen katitik saka struktur teks kalebu peranganane....
10. Wiwit dina iku Jaka Lintang menehi wewaler marang warga Ngrayudan supaya aja pisan-pisan mateni
kidang. Yen nganti ana sing mateni kidang bakal ana banjir bandhang ing Ngrayudan lan sakiwa
tengene.
Katitik saka wangune/polane ukara ing dhuwur kalebu....
11. ”He bocah bagus ana kowe nangis kelara-lara?”

Ukara ing dhuwur katitik saka unggah-ungguh basa, tembung kang digunakake kalebu....
A. krama alus B. ngoko alus C. krama lugu D. ngoko lugu
12. ”Nyuwun pangaputen Gusti Prabu, kawula nangisi ibu kula ingkang sampun panjenengan
sedani.”
Ukara kasebut katitik saka unggah-ungguh basa, tembung kang digunakake kalebu....
13. “Pancen apa apa sing didhawuhake dening gurumu, supaya kowe sesuk ora didukani maneh mulane
kudu cepet-cepet nyuwun pangapura.”
14. Menawi mekaten sampeyan mangke boten usah wangsul, tilem ngriki kemawon amargi kamar kula
taksih wonten ingkang nganggur.
15. Yen saiki panjenengan pancen isih durung ... dhuwit, mulane ora usah ... menyang daleme putrane.
Tembung sing dicithak kandel jroning ukara ing ndhuwur benere ....
A. kagungan; kesah B. gadhah; kesah C. kagungan; tindak D. gadhah; tindak
16. Nak Hartono, buku ing mejane Pak Guru iku mau bukune sapa ya?
A. O inggih pangapunten Pak, buku punika kagungan kula.
B. Buku ingkang wonten mejanipun bapak punika gadhahan kula.
C. Ngapunten kula boten pirsa sinten ingkang gadhah buku punika.
D. Punika buku kagunganipun rencang kula, kula astane Pak, nggih?

17. Ukara-ukara ing ngisor iki sing nggunakake tembung rangkep dwiwasana yaiku ....
A. Coba kowe radaa ndhengangaksethithik, supaya penak olehku nambani!
B. Panjenengan menapa pirsa sinten asmanipun sesepuhing dhusun ngriki?
C. Coba ta delengen lambene wong kok komat-kamitkaya wong maca mantra!
D. Saiki dalan-dalan ing desa kene malih katon alus, merga aspale isih anyar.
19. Sadurunge nyabrang dalan gedhe ing ngarep kuwi kudune ... (toleh) ngiwa nengen dhisik, merga wingi
sore Pak Harun ... (sepuh)e desa kene mentas ditabrak sepedhah montor.
A. tetoleh; sepuh-sepuh C. tetoleh; sepah-sepuh
B. toleh-toleh; sesepuh D. tolah-toleh; sesepuh
20. Gatekna paragraf ing ngisor iki!
Nalika ing wektu sore bocah-bocahpadha cangkrukan ing ngarep omah, nanging uga ora
sethithik sing mung wira-wirangalor ngidul kaya ora duwe tujuwan. Sinambi nyetel tip akeh sing
padha jejogedan. Kancaku bareng takdudohi kananan sing kaya ngono kuwi padha ngguyu pating
cekikik.
Tembung-tembung sing dicithak kandel jroning paragraf ing ndhuwur kanthi urut kalebu rimbag
rangkep ....
A. dwilingga wantah; dwipurwa; dwilingga salin swara; dwiwasana
B. dwipurwa; dwiwasana; dwilingga wantah; dwilingga salin swara
C. dwilingga wantah; dwilingga salin swara; dwipurwa; dwiwasana
D. dwilingga salin swara; dwilingga wantah; dwipurwa; dwiwasana
B. Garapen soal ing ngisor iki manut prentahe! (Jawabanmu tulisen ing kertas wae!)
1. Miturut panemumu apa sing diarani crita rakyat?
2. Sebutna strukture teks crita rakyat?
3. Coba sebutna lan jelasna kanthi ringkes tataran unggah-ungguh basa Jawa!
4. Gawea tuladha siji-siji wae ukara sing nggunakake basa: ngoko lugu, ngoko alus, krama lugu, lan
krama alus!
5. Ukara-ukara ing ngisor iki owahana dadi basa krama alus sing bener!
a. Bu guru arep kondur saiki, merga daleme adoh.
b. Sadurunge mangan sing apik wisuh dhisik.
c. Kowe mengko apa sida tuku sapi ing pasar?
d. Yen ora kersa siram saiki, dhahar dhisik wae.
e. Aku mengko arep diparingi dhuwit bapak.
6. Ukara-ukara ing ngisor iki owahana dadi basa ngoko sing bener!
a. Guru kula taksih gerah, dinten menika boten saget rawuh.
b. Bapak enjing wau tindak dhateng Surabaya nitih travel.
c. Hardi dipunutus Bu Ani dherek lomba maos geguritan.
d. Pakdhe kaliyan Budhe boten tamtu nyare griya kula.
e. Mas Haryono wau boten ngasta buku menapa-menapa.
7. Coba sebutna lan jelasna jinis-jinise tembung rangkep!
8. Gawea tuladha loro-loro wae sing kalebu tembung rangkep: dwilingga wantah, dwilingga salin
swara, dwipurwa, lan dwiwasana!

KAPUSTAKAN
Anomwidjaya, Achmad Djuwahir. 2003. Sekar Sari Kidung Rahayu. Jakarta: Bentang Budaya.
Antunsuhono. 1960. Sarining Paramasastra Djawa. Jogyakarta: Hien Hoo Sing.
Balai Bahasa Yogkarta. 2001. Kamus Basa Jawa (Bausastra Jawa). Yogyakarta: Kanisius.
Darusuprapto, dkk. 2002. Pedoman Penulisan Aksara Jawa. Yogyakarta: Yayasan Pustaka Nusatama,
Pemprov. DIY, Pemprov. Daerah Tk. I Jateng, Pemprov. Daerah Tk. I Jatim.
Dinas Pendidikan Daerah Provinsi Jawa Timur. 2008. Standar Kompetensi dan Kompetensi dasar
Mata Pelajaran Bahasa Jaw SD/MI, Kurikulum Muatan Lokal Provinsi Jawa Timur.
Surabaya: Dinas Pendidikan Daerah provinsi Jawa Timur.
Diyono, B.A. 1991. Tuntunan Lengkap Sekar Macapat. Cendrawasih: Surakarta
Harjawiyana, Haryana, dkk. 2001. Kamus Unggah Ungguh Basa Jawa. Yogyakarta: Kanisius.
Padmosoekotjo. 1953. Ngengrengan Kasusastran Djawi I, II. Yogyakarta: Hien Hoo Sing.
Poerwaka dkk. 1995. Sekar Rinonce. Surakarta: Cendrawasih.
Riyadi, Imam, 2010. Nyinau Unggah-ungguh Basa Jawa. Blitar: LP3BJ.

....................... 2010. Pedoman Penulisan Aksara Jawa Gagrag Anyar. Blitar: LP3BJ.
....................... 2011. Tutur Basa Jawa Gagrag Anyar. Jilid 1, 2, 3, 4, 5, 6. Jakarta: Yudhistira.
Sasangka, Satriya Tjatur Wisnu. 2001. Paramasastra Gagrag Anyar Basa Jawa. Jakarta: Yayasan
Paramalingua.
Subalidinata. 1968. Sarining Kasusastran Djawi. Yogyakarta: Jaker.

..................... 1984. Kawruh Paramasastra Jawa. Yogyakarta: Yayasan Pustaka Nusantara.
..................... 1994. Kawruh Kasusastran Jawa. Yogyakarta: Yayasan Pustaka Nusantara.
Tim Dindik Prov. Jatim. 2015. Kirtya Basa. Surabaya: Dinas Pendidikan Provinsi Jawa timur.
Widodo, Sri. 1995. Gendhing-Gendhing Dolanan. Surakarta: CV. Cendrawasih.
-: IR 18 :-

Memetri Basa Jawa Kelas 7 Semester 2

Diunggah oleh

Informasi Dokumen

Hak Cipta

Format Tersedia

Bagikan dokumen Ini

Bagikan atau Tanam Dokumen

Opsi Berbagi

Apakah menurut Anda dokumen ini bermanfaat?

Apakah konten ini tidak pantas?

Hak Cipta:

Format Tersedia

Memetri Basa Jawa Kelas 7 Semester 2

Diunggah oleh

Hak Cipta:

Format Tersedia

Imam Riyadi

”Memetri Basa Jawa” Kelas 7 SMP/MTs - SEMESTER GENAP 1

Piwulangan Basa Jawa iku mujudake piwulangan kanggo:

Luhuring budaya ambangun kapribaden bangsa.

Senajan wong manca, yen gelem rekadaya sinau basa Jawa

Senajan wong Jawa, yen ora gelem nyinau basane dhewe

2 ”Memetri Basa Jawa” Kelas 7 SMP/MTs - SEMESTER GENAP

”Memetri Basa Jawa” Kelas 7 SMP/MTs - SEMESTER GENAP 3

ATUR PANGIRING .............................................................................................................................................. 3

Wulangan 2 TEMBANG MACAPAT .......................................................................................................... 18

Wulangan 3 NULIS AKSARA JAWA ............................................................................................................ 32

Wulangan 4 CRITA RAKYAT .......................................................................................................................... 49

4 ”Memetri Basa Jawa” Kelas 7 SMP/MTs - SEMESTER GENAP

Kompetensi Dasar Keterampilan:

”Memetri Basa Jawa” Kelas 7 SMP/MTs - SEMESTER GENAP 5

Gatekna geguritan ing ngisor iki!

6 ”Memetri Basa Jawa” Kelas 7 SMP/MTs - SEMESTER GENAP

”Memetri Basa Jawa” Kelas 7 SMP/MTs - SEMESTER GENAP 7

A. Wangsulana pitakon-pitakon ing ngisor iki!

2. Struktur batine geguritan

8 ”Memetri Basa Jawa” Kelas 7 SMP/MTs - SEMESTER GENAP

Ukara sing ditulis lumrahe padhet, mentes, lan mantesi.

2. Nggunakake basa rinengga.

3. Nggunakake unggah-ungguh basa (tataran basa)

”Memetri Basa Jawa” Kelas 7 SMP/MTs - SEMESTER GENAP 9

b. Tulisen tembung endi sing kalebu tembung Kawi!

c. Coba terangna kepriye bentuk/tipografine utawa wewujudane!

2. Tulisen ukara sing nggunakake basa rinengga!

3. Pesen Moral jroning Teks Geguritan

10 ”Memetri Basa Jawa” Kelas 7 SMP/MTs - SEMESTER GENAP

”Memetri Basa Jawa” Kelas 7 SMP/MTs - SEMESTER GENAP 11

12 ”Memetri Basa Jawa” Kelas 7 SMP/MTs - SEMESTER GENAP

6. Ngrelevansi Isine Geguritan

a. ngudhari utawa negesi tembung-tembung sing utama;

”Memetri Basa Jawa” Kelas 7 SMP/MTs - SEMESTER GENAP 13

14 ”Memetri Basa Jawa” Kelas 7 SMP/MTs - SEMESTER GENAP

”Memetri Basa Jawa” Kelas 7 SMP/MTs - SEMESTER GENAP 15

B. Garapen soal ing ngisor iki manut prentahe!

2. Apa sing diarani struktur teks geguritan?

3. Sebutna apa wae strukture teks geguritan?

4. Jelasna apa wae sing kalebu struktur fisike teks geguritan!

5. Jelasna apa wae sing kalebu struktur fisike teks geguritan!

16 ”Memetri Basa Jawa” Kelas 7 SMP/MTs - SEMESTER GENAP

8. Jelasna dununge kaendahane rasa jronin g geguritan!

9. Apa sing diarani basa rinengga? Wenehena tuladha loro wae!

10. Basa apa sing lumrah digunakake jroning geguritan?

11. Jelasna tata urutan jroning nulis geguritan!

14. Terangna kepriye carane supaya bisa ngerteni isine geguritan?

15. Apa sing diarani ngrelevansi geguritan iku?

”Memetri Basa Jawa” Kelas 7 SMP/MTs - SEMESTER GENAP 17

Kompetensi Dasar Pengetahuan:

Kompetensi Dasar Keterampilan:

Teks ing ndhuwur mujudake salah sijine kaskaya sastra

18 ”Memetri Basa Jawa” Kelas 7 SMP/MTs - SEMESTER GENAP

Dene strukture tembang macapat yaiku:

Gatekna tembang Pangkur ing ngisor iki!

”Memetri Basa Jawa” Kelas 7 SMP/MTs - SEMESTER GENAP 19

Coba golekana strukture teks tembang kinanthi ing ndhuwur!

b. Ngelmu utawa kawruh kang kinandhut yaiku bab:

2. Unsur Basa jroning Tembang Macapat

20 ”Memetri Basa Jawa” Kelas 7 SMP/MTs - SEMESTER GENAP

Ajining wong ing wicara,

”Memetri Basa Jawa” Kelas 7 SMP/MTs - SEMESTER GENAP 21

Anoman malumpat sampun,