Kelas VIII
Kasusun dening:
1
Serat Pambuka
Sugeng makarya, para lare-lare hebat sedaya! Pripun kabare dina iki?
Mugi-mugi sedaya siswa SMP/MTs Sederajat kelas VIII jroning kahanan
sehat lan tansah pinaringan rahmat sangking Gusti Allah SWT, sarta terus
semangat jroning ngangsu kawruh.
Miturut standar kompetensi mata pelajaran Bahasa Daerah ingkang
sampun dipunjlentrehaken sajroning Peraturan Gubernur Jawa Timur nomor
19 Tahun 2014 tentang mata pelajaran Bahasa Daerah sebagai muatan lokal
wajib di sekolah/madrasah, penulis ngupayakaken nyusun modul ingkang
trep kaliyan tuntutan kasebut. Penulis ngucap syukur marang Gusti Allah
SWT amergi saking pituduh menika kita sedaya saged kasil nyusun modul
basa jawa bab tembang macapat kanggo kelas VIII SMP. Jroning modul
menika ingkang badhe dipunsinaoni, yaiku:
a. Jinise tembang macapat
b. Paugeran tembang macapat
c. Perwatakan tembang macapat
d. Kawruh basa bab tetembungan
Sawise nyinaoni modul menika, para siswa digadhang-gadhang saged
ngangsu kawruh bab tembang macapat lan saged nambah wawasan ngenani
kearifan lokal kabudayan Jawa yaiku tembang macapat. Kemampuan dasar
kanggo berpikir logis lan kritis sarta nduweni keterampilan mecahake
masalah bakal katut. Saking modul menika mugi para siswa saged nduweni
kemampuan komunikasi, kerja sama lan nduweni kompetensi ingkang
migunani tumrap masyarakat lan lingkungan sakiwa tengene.
Jroning modul menika mesthi wonten kaluputan saengga kritik lan saran
ingkang membangun saking sedaya pihak diwanti-wanti kaliyan penulis.
Cekap semanten. Maturnuwun.
2
Daftar Isi
3
Gladhen 5 ..............................................................................................................53
KEGIYATAN 3 .......................................................................................................54
Latihan 6 ...............................................................................................................56
Latihan 7 ...............................................................................................................56
Gladhen 8 ..............................................................................................................61
Gladhen 9 ..............................................................................................................63
RANGKUMAN........................................................................................................64
TES FORMATIF.....................................................................................................65
PANUTUP ...................................................................................................................72
DAFTAR PUSTAKA ..............................................................................................72
LAMPIRAN ............................................................................................................73
BIOGRAFI PENULIS .............................................................................................73
4
PAMBUKA
5
Peta Konsep Materi
Ranah Kompetensi
6
Ranah Kompetensi
Kompetensi Inti
KI-3
Memahami dan menerapkan pengetahuan (faktual,
konseptual dan prosedural) berdasarkan rasa ingin
tahunya tentang ilmu pengetahuan, teknologi, seni
budaya terkait dengan fenomena dan kejadian
tampak mata
KI-4
Mengolah, menyaji, dan menalar dalam ranah
konkret (menggunakan, mengurai, merangkai,
memodifikasi, dan membuat) dan ranah abstrak
(,menulis, membaca, menghitung, menggambar, dan
mengarang) sesuai dengan yang dipelajari di
sekolah dan suber lain yang sama dalam sudut
pandang/teori.
7
Kompetensi Dasar
8
Tujuan Pembelajaran
Tujuan Pembelajaran
9
Tata Cara Migunakake Modul
Pituduh Umum
10
Norma Penilaian
11
Cek Kemampuan
No Pitakon Ya Ora
Yen wangsulan “Ya” cacahe wis nganti 80%, mangga matur marang guru
kanggo nentokake kegiyatanmu saklajenge. Nanging yen caching wangsulan
“Ya” kurang saka 80, mangga nyinaoni modul iki nganti tuntas.
12
Bausastra
Bapa : Bapak
Biyung : Ibu
Miwah : maneh
Kaki : Simbah lanang
Anjasmara : asmara
Dasih : batur wadon
Awon : ala
Esthi : gajah
Sudra : melarat
Nata : ratu/ngrakit
Prana : ambekan
Andharna : Jelasna
Nora : ora
Tirta : banyu
Embanan : godhong
sumber: Bausastra Jawa
13
UNIT I
14
Basa Jawa ora seje karo basa-basa liyane. Basa Jawa uga nduweni
karya sastra awujud gancaran utawa prosa lan awujud tembang. Tembang
sing ana ing Basa Jawa ana tembang kreasi campursari lan tembang Macapat.
Ing ngisor iki bakal dijlentrehake bab jins-jinise tembang Macapat, paugeran,
watak, lan pesan moral.
KEGIYATAN 1
1) Maskumambang
2) Mijil
3) Sinom
4) Kinanthi
5) Asmaradana
6) Gambuh
7) Dhandhanggula
8) Durma
9) Pangkur
10) Megatruh
11) Pucung
15
No Tembang Paugerane
3. Sinom 9 gatra = 8a, 8i, 8a, 8i, 7i, 8u, 7a, 8i, 12a
7. Dhandhanggula 10 gatra = 10i, 10a, 8e, 7u, 9i, 7a, 6u, 8a, 12i, 7a
16
minangka pralambang barang sing legi. Bab iki menehi isyarat pait
legine nglakoni panguripan manungsa. Dhandhanggula nduweni pola
persajakan kaya mangkene
Jinise Tembang Guru Guru Wilangan lan Guru Lagu
Gatra
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10
17
Jinise Guru Guru Wilangan lan Guru Lagu
Tembang Gatra
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10
Sinom 9 8a 8i 8a 8i 7i 8u 7a 8i 12a
3. Asmaradana
Asmaradana kabentuk saka tembung asmara lan dana. Tembung
asmara tegese tresno. Sawetara tembung dana yaiku cekakan saka
tembung dahana sing tegese geni. Yen rong tembung kuwi didadekna siji
mangka asmaradana bisa ditegesi dadi geni asmara. Asmaradana
nampung wacana sing nduweni tema kangen, dendam asmara, utawa
kanggo rayu katresnan. Asmaradana nduweni pola persajakan kayata
mangkene:
Jinise Guru Guru Wilangan lan Guru Lagu
Tembang Gatra
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10
18
Asmaradana 7 8i 8a 8e 8a 7a 8u 8a
4. Durma
Durma kabentuk saka tafsiran tembung durmanggala sing tegese
firasat ala sarta durmata sing ateges cilaka. Barang iki dikuatake karo
pola persajakan durma sing asring dienggo wacana sing nduweni watek
kereng, wengis, lan kasar. Pola iki luwih trep yen dienggo wacana sing
isine ngungkapake angkara murka, crita bab paprangan utawa pituduh
kang banget. Durma nduweni pola persajakan kaya mangkene:
Jinise Guru Guru Wilangan lan Guru Lagu
Tembang Gatra
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10
Durma 7 12a 7i 6a 7a 8i 5a 7i
19
Cilaka mapan saking,
Ing badan priyangga,
Dudu saking wong liya,
Mulane den ngati-ngati,
Sakeh durgama,
Singgahana den eling.
Terjemahan:
Baik buruk dan benar salah semua dari dirimu sendiri, bukan dari
orang lain, oleh karena itu hidup ini harus berhati-hati dari segala
fitnah, dan godaan pada dirimu, kau harus senantiasa ingat dan
waspada dalam segala hal.
5. Pangkur
Pangkur yen dirunut isih sak oyot karo tembung ‘kur’. Oyot
tembung kur mbentuk tembung-tembung kayata, pangkur, singkur,
kukur, dan mingkur. Tembung-tembung kuwi kurang luwih nduweni
teges kang pada, yaiku “mburi”. Pangkur uga iso dimaknani dadi buntut.
Buntuk dianggep dadi barang sing ana ing pucuk sakmburine kewan. Bab
iki uga nuwuhake pemahaman yen pangkur uga iso ditegesi dadi barang
sing ana ing pucuk. Kanthi analogi buntut lan pucuk pola persajakan
pangkur ngandhut tema swasana kang munclak-munclak, pitutur kang
jeru, utawa puncak katresnan. Pangkur nduweni pola persajakan kaya
mangkene:
Jinise Guru Guru Wilangan lan Guru Lagu
Tembang Gatra
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10
20
ala lan becik puniku, Mangga scan QR Code
sing isine titi laras
prayoga kawruhana, tembang pangkur
6. Mijil
Mijil uga bisa kasebut pamijil. Tembung mijil nduweni sinonim tembung
metu. Miturut teges leksikal, pola persajakan tembang mijil nduweni
tema ngalir. Kanthi tema kasebut, mijil mbingkai wacana sing nglairake
kasedhihan utawa prasaan kasih kang sendu. Mijil nduweni pola
persajakan kaya mangkene:
Jinise Guru Guru Wilangan lan Guru Lagu
Tembang Gatra
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10
21
Ada orang yang nerimo yang digariskan, akhirnya menjadi buruk dan
ada orang yang nerimo yang digariskan, akhirnya jadi baik ketahuilah
itu juga, jangan sampai salah
7. Kinanthi
Kinanthi asale saka tembung lingga kanthi sing tegese gandheng
amarga oleh seselan –in mangka tembung kinanthi tegese digandheng.
Kinanthi nduweni tema sing ngandhut kemesraan. Kanthi tema tersebut
kinanthi mbingkai wacana sing ateges cumbu rayu, katresnan, pitutur
kagem bocah-bocah cilik sarta nyiratake ginuyonan. Kinanthi nduweni
pola persajakan kaya mangkene:
Jinise Guru Guru Wilangan lan Guru Lagu
Tembang Gatra
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10
Kinanthi 6 8u 8i 8a 8i 8a 8i
8. Maskumambang
Maskumambang asale saka rong tembung yaiku emas lan
kumambang yen didadeake siji tegese emas sing kumambang. Bab iki
22
bisa ditegesi dadi samubarang kang melu iline banyu. Maskumambang
nduweni tema lara, prihatin, lan welas saengga cocok kanggo mbingkai
wacana sing ngandhut duka, nyritakake kaprihatinan sarta ngetokake
tangisan e ati. Maskumambang nduweni pola persajakan kaya
mangkene:
Jinise Tembang Guru Guru Wilangan lan Guru Lagu
Gatra
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10
Maskumambang 4 12i 6a 8i 8a
Orang yang tidak mentaati orang tua itu durhaka, dia akan kena kutuk
sejak hidup di dunia sampai di alam akhir
9. Pucung
Pucung yaiku dasanamane kluwak, salah sawijine jenis woh-
wohan sing isine ireng lan bisa dienggo dadi bumbu dapur. Pucung
dienggo dadi bumbu ne wacana merga nduweni nuansa sing santai lan
ora kendor sengga treo kanggo menehi werna sawijine wacana kareben
ora tegang banget. Pucung minangka panggon sing dienggo wacana sing
santai, guyon nanging ngandhut pitutur ugo bisa kanggo nuturi bocah-
bocah. Pucung nduweni pola persajakan kaya mangkene:
23
Jinise Guru Guru Wilangan lan Guru Lagu
Tembang Gatra
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10
https://youtu.be/MfjYAROjySc
Terjemahan:
Banyak sudara memang ada berat dan ada juga ringannya. Ringan bila
masing-masing pikirannya terpisah, adapun beratnya jika (kita)
membantu segala hal
10. Gambuh
Gambuh, miturut Bausastra Jawa nduweni teges kulina atau
pundhuh (terbiasa dan akrab). Kayata teges leksikal tembang gambuh
ngandhut tema keakraban. Biasane pola jenis iki kanggone ngadahi
wacana sing fungsine menehi nasihat marang kulawarga utawa sanak
sadulur tanpa rasa sungkan. Nuansa akrab sing diduweni tembang
gambuh uga digawe nyampekake perasaan kang terus terang nganggo
nada sing santai.
Gambuh nduweni pola persajakan kaya mangkene:
Jinise Guru Guru Wilangan lan Guru Lagu
Tembang Gatra
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10
24
Sawetara tuladha tembang macapat gambuh ingkang dijupuk
saka Serat Wulangreh kaya mangkene:
Tutur bener puniku,
sayektine apantes tiniru,
nadyan metu saking wong sudra papeki,
lamun becik nggone muruk, Mangga scan QR Code
sing isine titi laras
iku pantes sira anggo. tembang gambuh
Terjemahan: s.id/1KQaw
Ajaran yang benar itu patut kau ikuti, meskipun berasal dari orang
yang rendah derajatnya, namun jika baik dalam mengajarkan, maka ia
pantas kau terima.
11. Megatruh
Megatruh asal e saka rong tembung sing asale saka tembung
megat sing tegese medhotake lan ruh sing tegese arwah. Bab iki
nyiratake swasana kang sendhu lan perih. Megatruh biasa dienggo
ngadahi wacana sing ngandhut kasedhihan, duka sing jeru, sarta
kapedihan ati. Megatruh nduweni pola persajakan sebagai berikut:
Jinise Guru Guru Wilangan lan Guru Lagu
Tembang Gatra
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10
Megatruh 5 12u 8i 8u 8i 8o
25
Melaksanakan segala perintah raja. Jangan membantah kehendak raja.
Orang mengabdi ibarat sampah di samudra, hanya sekedar
menjalankan.
26
Gladhen 1
Setitekna video tuladha tembang macapat Dhandhanggula
Serat Wulangreh. Tulisen sakweruhmu bab tembang macapat
LEMBAR RESUME
kuwi!
…………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………
………………………………………………
…………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………
……………………………………………………
…………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………
s.id/1KQb0
27
Gladhen 2
Prapteng wisma
(klenthing)
1.
2.
3.
4.
5.
28
Latihan 3
kawruhana ugi
aras-arasen nglakoni,
mupangati badaneki.
29
No Isi tembang Guru Guru Jenise tembang
Wilangan lan Gatra
Guru Lagu
30
No Isi tembang Guru Guru Gatra Jenise
Wilangan tembang
lan Guru
Lagu
31
TES MANDIRI KEGIYATAN 1
Woro-Woro!!
Skor maksimal 10
Yen skormu 8 – 10 lanjutna nang kegiyatan 2
Yen skormu kurang saka 7, balenana jroning nyinaoni kegiyatan 1
TES MANDIRI
KEGIATAN 1
https://forms.gle/Hs5VN3WZMzMCaH1BA
32
KEGIYATAN 2
33
3. Sinom Sinom mujudake mangsa enom, mangsa
manungsa tuwuh ngrembaka nepungi bab-bab
kang anyar
34
tumuju kabagyan sejati, marak sowan marang
Kang Mahasuci.
35
raras, medal, pitutur nasehat lan uga crita
sulastri katresnan utawa asmara
36
gagak, kaga,
tresna
37
Gladhen 4
1. Maskumambang
b. taruna, anom, weni, nom, srinata, pamasa,
2. Mijil logondhang, rema,
4. Sinom
7. Dhandhanggula
9. Pangkur
g. kanthi, gandheng, kanthil
10. Megatruh
38
Gladhen 5
Wacanen kanthi premati pranyatan ing ngisor iki. Pilihen slah siji
saka kotak bener lan salah. Wenehana tandha centang ing kotak
pilihanmu!
PRANYATAN B S
39
TES MANDIRI KEGIYATAN 2
Woro-Woro!!
Skor maksimal 10
Yen skormu 8 – 10 lanjutna nang kegiyatan 2
Yen skormu kurang saka 7, balenana jroning nyinaoni kegiyatan 1
TES MANDIRI
KEGIATAN 2
https://forms.gle/HqwvxN1mNhwVoC7S6
40
KEGIYATAN 3
Gladhen 6
41
2. Lawan aja angkuh bengis, lengus lanas
calak lancang, langar ladak sumalonong,
aja ngidak aja ngepak, lan aja siya-siya,
aja jahil dhemen padu, lan aja para
wadulan.(asmaradhana)
42
UNIT 2
43
Basa Jawa ora seje karo basa Sawise nyinaoni bab jinis e tembang
macapat, paugeran lan wewatekane tembang sakmangka kita kudu bisa
nyiptakake tembang macapat sing apik. Diwiwiti karo ngidentifikasi
tegese tembung nganti nglakoni proyek panulisan tembang Macapat
kang nduweni tema nyritakake awake dhewe.
KEGIYATAN 1
1. Kawruh Basa
a. Tembung Saroja
Tembung saroja yaiku gabungan rong tembung utawa luwih. Tembung
kasebut nduweni teges kang padha utawa meh padha kanggo menehi rasa
mbangetake. Tuladha tembung saroja, yaitu: adhap asor, gagah prakosa, sekti
mandraguna, dsb
b. Tembung entar
Tembung entar yaiku gabungan rong tembung utawa luwih. Gabungan
tembung kasebut menehi teges kang seje karo teges asline. Tuladha tembung
entar, yaiku: amba jangkahe tegese akeh usahane (orang yang ulet), bening
atine tegese sumeh (ramah), dhedher kautaman tegese nandur kabecikan
(menanam kebaikan).
c. Tembung garba
Tembung garba yaiku gabungan rong tembung. Penggabungan kasebut
dienggo gawe ngelongi cacahing wanda (jumlah suku kata). Tembung garba
uga iso dienggo nyocokake cacahing wanda jroning tembang lan bisa dienggo
ngeringkes tembung sajroning ukara. Tuladha tembung garba, yaiku:
jalwestri saka tembung jalu+estri, tumekeng saka tembung tumeka+ing,
suwiteng saka tembung suwita+ing, lan suteng saka tembung suta+ing.
d. Tembung dasanama
Tembung dasanama yaiku tembung kang nduweni teges kang padha utawa
sinonim Tembung dasanama uga iso nduweni teges asma liya saka salah
sawijining tembung. Tuladha tembung dasanama, yaiku:
44
langit dasanamane dirgantara, jumantara, awang-awang,lan
sapanunggalane.
lestari dasanamane widada, lestantun, sempulur.
rembulan dasanamane candra, badra, sitoresmi, lan sapanunggalane.
e. Tembung kawi
Tembung kawi yaiku tembung kang asring dienggo jroning prasasti utawa
kitn-kitab kuno. Tembung kawi dhewe tithik akeh asale saka basa Sansekerta.
Tembung kawi digawe kagem nambah kaendahan jroning karya sastra.
Tuladha tembung kawi, yaiku: prana, juti, candhala, mring, myang, tan, ratri,
aywa, sujanma, warih, dan sebagainya.
f. Candra
Candra yaiku tegese nggambarake utawa njelasake kaendahan utawa
kahanan kanthi cara nggawe analogi kalih samubarang ing sakiwatengene.
Kang kudu digatekke ing kene yaiku ngenai hasil gambaran bab kaendahan
utawa kahanan. Kaendahan kasebut ora kudu migunakake basa kang endah
utawa basa rinengga nanging uga iso nganggo basa sabendina. Ana panyandra
awak sing nduweni teges nggambarake kaendahan awak manungsa nganggo
basa sabendino. Tuladha panyandra awak, yaiku: lembehane mblarak
sempal, athi-athine ngundhup turi, lan drijine mucuk eri. Ana kalane candra
uga migunakake basa rinengga, Tuladhane: idepe tumengeng tawang, dan
rikma memak ngandhan-andhan semu wilis.
g. Candrane mangsa.
Candra ateges nggambarake kaendahan. Mangsa tegese wektu utawa
musim. Candrane mangsa tegese nggambarake kaendahan musim. Ing ngisor
iki saben wulan nduweni panyandra dhewe-dhewe. Ing ngisor iki candrane
mangsa:
1. Sotya murca saking embanan. Ing sasi kapisan gugure gegodhongan.
Sotya ateges gegodhongan. Embanan ateges wit-witan.
2. Bantala rengka. Ing sasi kapindho, lemah dadi rengkah mergo gersang.
3. Suta manut ing bapa. Ing sasi katelu, sa-anane pala pendhen tuwuh
kanthi subur.
45
4. Waspa kumembeng jroning kalbu. Ing sasi kapapat kangelan banget
nemokake sumber banyu saengga yen arep nggawe sumur kudu di bor
kanthi jeru.
5. Pancuran mas sumawur jagad. Ing sasi kalima deres-deres e udan,
akeh-akeh e banyu, wong tani disuwun ngolah lemah ing wulan iki.
6. Rasa mulya kasucian. Ing sasi kaenem akeh woh-wohan sing matang
lan bisa dinikmati.
7. Wisa kenthar ing maruta. Ing sasi kapitu akeh penyakit (pagebluk),
angin mbrobos kanthi banter banget.
8. Anjrah jroning kayun. Ing sasi kewolu akeh kucing manak.
9. Wedharing wacana mulya. Ing wulan kesanga akeh unen-unen
serangga-serangga hutan.
10. Gedhong minep jroning kalbu. Ing wulan kasepuluh akeh kewan manak
lan ngendog.
11. Sotya sinarawedi. Ing wulan kasewelas manuk-manuk kangelan
nggolek pangan saengga kudu diloloh (disuapi dengan memasukkan
injeksi).
12. Tirta sah saking sasana. Di sasi karolas, adhem-adhem e hawa.
46
Gladhen 1
Asmaradana
Anjasmara arimami
Masmirah kulaka warta
Dasihmu tan wurung layon
Aneng kutha Probolinggo
Prang tandhing wuru Bisma
Karia mukti wong ayu
Pun kakang pamit palastra
Ari
Masmirah
Layon
Mukti
Mami
Dasih
Tan
Palastra
47
Gladhen 2
Golekana makna tembung sing ana ing tembang Macapat sing wis
kaputer!
1. sekar
2. catur
3. awon
4. sayekti
5. sudra
6. sira
7. esthi
8. adigang
9. adigung
10. adiguna
48
KEGIYATAN 2
49
Gladhen 3
Setitekna video bab tembang macapat serat wulangreh pupuh
gambuh!
…………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………
………………………………………………
…………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………
……………………………………………………
…………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………
s.id/1KQaw
50
Gladhen 4
Ana pocapanipun,
Si kidang ambegipun,
Iku upamanipun,
Adiguna puniku,
ngandelaken kapinteranipun,
51
Ambek adigung iku,
52
Gladhen 5
53
KEGIYATAN 3
1. Kinanthi
2. Mijil
3. Gambuh
4. Maskumambang
s.id/1kQ8V
54
2. Mijil
s.id/1KQ9g
55
3. Maskumambang
Latihan 6
Latihan 7
s.id/1KQa8
56
4. Gambuh
s.id/1KQaw
57
Gladhen 6
Wacanen cakepan tembang macapat ing ngisor iki! Banjur isien gatra
kang isih rumpang karo pilihan tembung ing sisih kiwa, pilihan tembung
kasedya 2, gatekna paugeran saben tembang!
58
Gladhen 7
Wacanen cakepan tembang macapat kang durung wutuh ing ngisor iki!
Jodhokno kanthi lanjutan ukara kang trep karo paugeran saben
tembang!
....................................................................
....................................................................
(kinanthi)
(mijil)
(gambuh)
4. Wong tan manut pitutur wong tuwa ugi, d. aja kurang iya panrimane
pan nemu duraka,
................................................... yen wis tinitah marang
Hyang Widhi
...................................................
59
(maskumambang)
........................................................
........................................................
(gambuh)
Gladhen 7
Banjur tulisna tembang kang wutuh ing tabel ing ngisor iki!
1.
2.
3.
4.
60
5.
Gladhen 8
Wacanen kanthi premati cakepan teks ing ngisor iki! Banjur gawenen
tembang Macapat pupuh Dhandhanggula
61
Saka prastawa ing ndhuwur gawea tembang macapat pupuh
Dhandhanggula!
.................................................................................................................................................
.................................................................................................................................................
.................................................................................................................................................
.................................................................................................................................................
.................................................................................................................................................
.................................................................................................................................................
.................................................................................................................................................
.................................................................................................................................................
.................................................................................................................................................
.................................................................................................................................................
.................................................................................................................................................
.................................................................................................................................................
62
Gladhen 9
2. Lembar monitoring
No. Kendhala jroning proses Tindhak lanjut
panulisan
3. Tulisna garapan utawa karya tembang macapatmu ing lembar kerja ing
ngisor iki!
…………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………
……………………
…………………………………………………………………………………
63
…………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………
RANGKUMAN
64
TES FORMATIF
a. Pucung c. Maskumambang
b. Gambuh d. Megatruh
65
4. Tembung biyung iku nunggal teges karo…
66
a. 6 gatra = 10i, 6o, 10e, 10i, 6i, 6u c. 10, 6, 10, 10, 6, 6
Dadiya lakunireku,
cegah dhahar lawan guling,
lawan aja asukan-sukan,
anganggoa sawatawis,
ala watake wong suka,
suda prayitnaning batin
a. pangkur c. sinom
b. asmaradana d. dhandhanggula
13. Sing darbe paugeran 6 gatra= 8u, 8i, 8a, 8i, 8a, 8i yaiku tembang…
a. kinanthi c. asmaradana
b. pangkur d. megatruh
67
14. Paugerane tembang sinom yaiku…
a. maskumambang c. gambuh
b. asmaradana d. pucung
a. u, a, i, a, o c. u, u, i, u, o
b. i, a, i, a, o d. u, i, u, i, o
68
b. 7 gatra = 12a, 7i, 6a, 7a, 8i, 5a, 7i
c. 7 gatra = 8i, 8a, 8e, 8a, 7a, 8u, 8a
d. 7 gatra = 8a, 11i, 8u, 7a, 12u, 8a, 8i
18. Ukara kang trep kanggo gatra ke-4 tembang megatruh yaiku…
a. Adhiku lucu awake lemu
b. Adhiku lucu ngguyu-ngguyu
c. Adhi seneng mangan tahu
d. Adhiku lucu tur ayu
19. Sapada dumadi 5 gatra yaiku paugerane tembang…
a. pucung c. sinom
b. gambuh d. pangkur
a. pangkur c. sinom
b. pucung d. megatruh
b. 8 d. 10
a. pangkur c. megatruh
b. pucung d. kinanthi
69
24. Sasmitane tembang kinanthi yaiku ....
a. kanthi c. jumbuh
b. brangta d. rema
b. megatruh d. dhandhanggula
26. Ing ngisor iki ukara ngandhut tembung saroja sing trep karo cakepa
tembang ing ngisor yaiku...
Ana pocapanipun,
adiguna adigang adigung,
pan adigang kidang adigung pan
esthi, adiguna ula iku,
telu pisan mati sampyoh.
70
a. siwi c. bayu
b. dirgantara d. maruta
a. kasiji c. katelu
b. kaloro d. kapapat
30. Ing ngisor iki tembung panyandra awak sing bener yaiku…
a. untune miji timun
b. alise mblarak sempal
c. mripate ngandhan-andhan
d. pipine ngundhup turi
TES FORMATIF
https://forms.gle/EzxTk1r7zR7DusHeA
71
PANUTUP
DAFTAR PUSTAKA
Sukendro, Dhita dan Susanti, Triana. 2015. Lantip Basa Jawa SMP Jilid 2 untuk
SMP/MTs kelas VIII. Surabaya: Penerbit Duta
Sukendro, Dhita dan Susanti, Triana. 2015. Lantip Basa Jawa SMP Jilid 2 untuk
SMP/MTs kelas VII. Surabaya: Penerbit Duta
Utami, Karti Tuhu. 2017. Pinter Basa Jawa SMP kelas 8 semester 2. Malang:
CV.Pustaka Grafika
Kompas.com 08/10/2022
Penulis Dandy Bayu Bramasta | Editor Rendika Ferri Kurniawan KOMPAS.com
72
LAMPIRAN
LEMBAR RESUME
Prapteng wisma
(klenthing)
73
1. Gambuh Sekar gambuh ping catur,
kadaluwarsa kapatuh,
samubarang tanduk
prayoga kawruhana,
74
3. Kunci Jawaban Gladhen 3
aras-arasen nglakoni, 8i
mupangati badaneki. 8i
75
ing panggawene sarak, 9i
den arani luput,
7a
nanging iya sasenengan,
6u
nora kena den uwor kareping janmi,
papancene priyangga. 8a
12i
7a
No Isi tembang Guru Wilangan lan Guru Guru Gatra Jenise tembang
Lagu
ngulang. 8i
12a
No Isi tembang Guru Wilangan lan Guru Guru Gatra Jenise tembang
Lagu
76
8a
Salah = 0
3. 11 Benar = 1
Salah = 0
Salah = 0
Salah = 0
Salah = 0
Salah = 0
Salah = 0
Salah = 0
77
5. Kunci Jawaban Gladhen 4
a. sarkara, hartati, dhandhang, madu, manis,
sari, bremana,
1. Maskumambang
4. Sinom
d. dur, undur, sirna, galak
5. Asmaradana
7. Dhandhanggula
f. wijil, wiyos, raras, medal, sulastri
8. Durma
10. Megatruh
h. pegat, duduk, wuluh, luh
11. Pucung
78
6. Kunci Jawaban Gladhen 5
PRANYATAN B S
79
7. Rubrik penilaian Tes Mandiri Kegiyatan 2
Salah = 0
Salah = 0
3. Ana 10 Benar = 1
Salah = 0
4. megatruh Benar = 1
Salah = 0
5. kinanthi Benar = 1
Salah = 0
Salah = 0
Salah = 0
Salah = 0
80
Skor maksimal 10
81
8. Kunci Jawaban Gladhen 6
1. Yen wus tinitah wong agung, aja sira Masiyo wus dadi wong gedhe (duwe
gumunggung dhiri, aja raket lan wong jabatan dhuwur) aja angkuh, aja nyedhaki
ala, kang ala lakunireku, nora wurung wong ala, merga tumndhak ala nular
ngajak-ajak, satemah anenulari.
(kinanthi)
2. Lawan aja angkuh bengis, lengus lanas Aja dadi wong wengis, angkuh, lambene
calak lancang, langar ladak sumalonong, lamis, gampang pau, gampang nesu,
aja ngidak aja ngepak, lan aja siya-siya, seneng ngenyek, lan seneng wadul.
aja jahil dhemen padu, lan aja para
wadulan.(asmaradhana)
3. Apan ana sesiku telung prakara, nanging Ana telung prakara kang kudu kok
gedhe pribadi, puniki lilira, yoking ngerteni yaiku aja gumedhe, aja ngece, lan
telung prakara, poma ywa nggunggung aja maido marang wong liya
sireki, sarta lan aja, nacad kepati
pati.(durma)
4. Wong tan manut pitutur wong tuwa ugi, Wong kuwi kudu manut marang wong
pan nemu duraka, ing dunya praptaning tuwa ben ora duraka lan cilaka
akhir, tan wurung kasurang-surang.
(maskumambang)
5. Tutur bener puniku, sayektine apantes Pitutur sae lan bener kudu ditiru senajan
tiniru, nadyan metu saking wong sudra metu saka wong mlarat
papeki, lamun becik nggone muruk, iku
pantes sira anggo. (gambuh)
82
B. KINCI JAWABAN UNIT 2
9. Kunci Jawaban Gladhen 1
Tembung Tegese
Kawi
Masmirah Perhiasan
Mukti Ngrasakake
Mami Aku
Dasih Garwa
Tan Ora
Palastra Mati
1. sekar Kembang
2. catur Papat
3. awon Ala
4. sayekti Nyata
5. sudra Mlarat
6. sira Awakmu
7. esthi Gajah
83
11. Kunci Jawaban Gladhen 3
SERAT WULANGREH PUPUH GAMBUH
84
12. Kunci Jawaban Gladhen 4
tembung makna tembung tembung makna
tembung
Adigang Kakuwatan
Adigung Kaluhuran
Esthi Gajah
Nora Ora
Gatra 5
(kinanthi) kapesunen/pesunen
Gatra 6
sudanen/sudanana
2. Pomo kaki ... dipun eling Gatra 1 Pomo kaki padha dipun eling
padha/sapadha
... pitutur ingong ing pitutur ingong
Gatra 2
sira uga ... arane sira uga satriya arane
ingkang/ing
kudu ... jatmika ing budi kudu anteng jatmika ing budi
Gatra 3
... sarta wasis kasatriyan/satriya luruh sarta wasis
85
... tanduk Gatra 4 samubarang tanduk
anteng/antengan
Gatra 5
(mijil) luruh/lumuruh
Gatra 6
barang/samubarang
Gatra 4
(gambuh)
kuwi/iku
Gatra
sayekti/sayektos
4. Nadyan silih bapa biyung kaki nini, Gatra 1 Nadyan silih bapa biyung kaki nini,
sadulur myang sanak, sadulur myang sanak,
kalamun muruk tan becik, nini/biyung kalamun muruk tan becik,
nora pantes yen den nuta. nora pantes yen den nuta.
Gatra 2
(maskumambang) dulur/sanak
Gatra 3
awon/becik
Gatra 4
nuta/manut
86
14. Kunci Jawaban Gladhen 7
....................................................................
....................................................................
(kinanthi)
2. Lan dimantep mring panggawe becik b. kojah ugi, kojah iku warna-warna,
...............................................................
...............................................................
wus pepancenipun
(mijil)
(gambuh)
4. Wong tan manut pitutur wong tuwa ugi, d. aja kurang iya panrimane
pan nemu duraka,
................................................... yen wis tinitah marang Hyang Widhi
87
...................................................
(maskumambang)
........................................................
........................................................
(gambuh)
1 B, 2 D, 3 E, 4 C, 5 A
88
5. Ana pocapanipun,
adiguna adigang adigung,
pan adigang kidang adigung pan esthi,
adiguna ula iku,
telu pisan mati sampyoh.
(gambuh)
1 Kesesuaian tema 5
dengan peristiwa
2. Kesesuaian paugeran 5
tembang
dhandhanggula
3. Penggunaan basa 5
rinengga
1 Pendampingan 5
penulisan
dilaksanakan kontinu
2. Kesesuaian tema 5
tembang”tembang
gambuh yang berisi
cerita tentang diri
sendiri”
3. Kesesuaian paugeran 5
tembang gambuh
4. Penggunaan basa 5
rinengga
89
BIOGRAFI PENULIS
90