Anda di halaman 1dari 91

Kreatif Maca lan Nulis Tembang Macapat

Kagem SMP/MTs Sederajat

Kelas VIII

Kasusun dening:

RISKI WAHYU OKTAVIANI

Universitas Negeri Malang


Jalan Semarang 5 Malang 65145
Telepon: (0341) 551-321 Fax (0341) 551-592
Website: http://www.um.ac.id

1
Serat Pambuka

Sugeng makarya, para lare-lare hebat sedaya! Pripun kabare dina iki?
Mugi-mugi sedaya siswa SMP/MTs Sederajat kelas VIII jroning kahanan
sehat lan tansah pinaringan rahmat sangking Gusti Allah SWT, sarta terus
semangat jroning ngangsu kawruh.
Miturut standar kompetensi mata pelajaran Bahasa Daerah ingkang
sampun dipunjlentrehaken sajroning Peraturan Gubernur Jawa Timur nomor
19 Tahun 2014 tentang mata pelajaran Bahasa Daerah sebagai muatan lokal
wajib di sekolah/madrasah, penulis ngupayakaken nyusun modul ingkang
trep kaliyan tuntutan kasebut. Penulis ngucap syukur marang Gusti Allah
SWT amergi saking pituduh menika kita sedaya saged kasil nyusun modul
basa jawa bab tembang macapat kanggo kelas VIII SMP. Jroning modul
menika ingkang badhe dipunsinaoni, yaiku:
a. Jinise tembang macapat
b. Paugeran tembang macapat
c. Perwatakan tembang macapat
d. Kawruh basa bab tetembungan
Sawise nyinaoni modul menika, para siswa digadhang-gadhang saged
ngangsu kawruh bab tembang macapat lan saged nambah wawasan ngenani
kearifan lokal kabudayan Jawa yaiku tembang macapat. Kemampuan dasar
kanggo berpikir logis lan kritis sarta nduweni keterampilan mecahake
masalah bakal katut. Saking modul menika mugi para siswa saged nduweni
kemampuan komunikasi, kerja sama lan nduweni kompetensi ingkang
migunani tumrap masyarakat lan lingkungan sakiwa tengene.
Jroning modul menika mesthi wonten kaluputan saengga kritik lan saran
ingkang membangun saking sedaya pihak diwanti-wanti kaliyan penulis.
Cekap semanten. Maturnuwun.

Malang, Oktober 2022


Penulis

2
Daftar Isi

Serat Pambuka ...........................................................................................................2


Daftar Isi .....................................................................................................................3
PAMBUKA ....................................................................................................................5
Peta Konsep Materi.................................................................................................6
Ranah Kompetensi ..................................................................................................6
Tujuan Pembelajaran ..............................................................................................9
Tata Cara Migunakake Modul ..............................................................................10
Norma Penilaian ....................................................................................................11
Cek Kemampuan ...................................................................................................12
Bausastra................................................................................................................13
UNIT I .........................................................................................................................14
Memahami Struktur teks, Unsur Kebahasaan, dan Pesan Moral Tembang
Macapat secara Lisan dan Tulis ...........................................................................14
KEGIYATAN 1 .......................................................................................................15
Gladhen 1 ..............................................................................................................27
Gladhen 2 ..............................................................................................................28
Latihan 3 ...............................................................................................................29
TES MANDIRI KEGIYATAN 1 .............................................................................32
KEGIYATAN 2 .......................................................................................................33
Gladhen 4 ..............................................................................................................38
Gladhen 5 ..............................................................................................................39
TES MANDIRI KEGIYATAN 2 .............................................................................40
KEGIYATAN 3 .......................................................................................................41
Gladhen 6 ..............................................................................................................41
UNIT 2 ...............................................................................................................43
Mengubah Teks Tembang Macapat menjadi Teks Prosa ...............................43
KEGIYATAN 1 .......................................................................................................44
Gladhen 1 ..............................................................................................................47
Gladhen 2 ..............................................................................................................48
KEGIYATAN 2 .......................................................................................................49
Gladhen 3 ..............................................................................................................50
Gladhen 4 ..............................................................................................................51

3
Gladhen 5 ..............................................................................................................53
KEGIYATAN 3 .......................................................................................................54
Latihan 6 ...............................................................................................................56
Latihan 7 ...............................................................................................................56
Gladhen 8 ..............................................................................................................61
Gladhen 9 ..............................................................................................................63
RANGKUMAN........................................................................................................64
TES FORMATIF.....................................................................................................65
PANUTUP ...................................................................................................................72
DAFTAR PUSTAKA ..............................................................................................72
LAMPIRAN ............................................................................................................73
BIOGRAFI PENULIS .............................................................................................73

4
PAMBUKA

Modul Ayo Nguri-Uri Kabudayan Jawi sakmenika


dikembangke kagem njangkepi kabutuhan guru lan siswa. Materi
ingkang kaserat sampun dicocokaken kalih Kurikulum 2013. Banjur,
dipuncawisi kalih uraian materi ingkang miturut marang silabus
kalih Kompetensi Dasar 3.5 Memahami struktur teks, unsur
kebahasaan, dan pesan moral tembang Macapat secara lisan dan tulis
kalih 4.5 Mengubah teks tembang Macapat menjadi teks prosa.

Modul sakmenika nyerat kathah tuladha tembang Macapat


sangking Serat Wulangreh. Serat Wulangreh sakmenika nggadah
kathah pitutur luhur ingkang trep menawi diterapaken marang
siswa kelas VIII SMP/Mts sederajat. Serat sakmenika kagem
nggampangake pemahaman siswa jroning nyinaoni materi teks
tembang macapat punika. Sakderenge nyinaoni materi punika,
siswa kedah paham rumiyin bab model tembang kang badhe diserat.

Sakrampune nyinaoni modul punika, siswa digadhang-gadhang


saged ngangsu kawruh bab tembang macapat lan saged nambah
wawasan ngenani kearifan lokal kabudayan Jawa yaiku tembang
macapat. Kemampuan dasar kanggo berpikir logis lan kritis sarta
nduweni keterampilan mecahake masalah bakal katut. Saking
modul menika mugi para siswa saged nduweni kemampuan
komunikasi, kerja sama lan nduweni kompetensi ingkang migunani
tumrap masyarakat lan lingkungan sakiwa tengene.

5
Peta Konsep Materi

Menulis teks tembang


Macapat

Memahami struktur teks,


unsur kebahasaan, dan Mengubah teks
pesan moral tembang tembang Macapat
Macapat secara lisan dan menjadi teks prosa.
tulis

Mengidentifikasi pola Mengidentifikasi makna


persajakan tembang kata (tembung) dalam
Macapat (guru gatra, tembang Macapat
guru lagu, dan guru
wilangan)

Menentukan watak Memparafrasekan


(sasmita) tembang tembang Macapat ke basa
Macapat ngoko alus

Menentukan pesan moral Menciptakan tembang


yang terkandung dalam
tembang Macapat Macapat

Ranah Kompetensi

6
Ranah Kompetensi

Kompetensi Inti

KI-3
Memahami dan menerapkan pengetahuan (faktual,
konseptual dan prosedural) berdasarkan rasa ingin
tahunya tentang ilmu pengetahuan, teknologi, seni
budaya terkait dengan fenomena dan kejadian
tampak mata
KI-4
Mengolah, menyaji, dan menalar dalam ranah
konkret (menggunakan, mengurai, merangkai,
memodifikasi, dan membuat) dan ranah abstrak
(,menulis, membaca, menghitung, menggambar, dan
mengarang) sesuai dengan yang dipelajari di
sekolah dan suber lain yang sama dalam sudut
pandang/teori.

7
Kompetensi Dasar

Kompetensi Dasar Indikator Materi

3.5 Memahami 3.5.1. Mengidentifikasi 1. Pengertian


struktur teks, unsur pola persajakan tembang
kebahasaan, dan tembang Macapat Macapat
(guru gatra, guru 2. Pola
pesan moral lagu, dan guru persajakan
tembang Macapat wilangan) tembang
secara lisan dan 3.5.2. Menentukan Macapat
tulis watak (sasmita) 3. Perwatakan
tembang Macapat tembang
3.5.3. Menentukan Macapat
pesan moral yang
terkandung
dalam tembang
Macapat

4.5 Mengubah teks 4.5.1 Mengidentifikasi 1. Kawruh


tembang Macapat makna kata Paramasastr
menjadi teks prosa. (tembung) dalam a, tembung
tembang Macapat kawi,
4.5.2 Memparafrasekan tembung
tembang Macapat dasanama
ke basa ngoko 2. Langkah-
alus langkah
4.5.3 Menciptakan menulis
tembang Macapat tembang
macapat

8
Tujuan Pembelajaran

Tujuan Pembelajaran

1. Mengidentifikasi pola persajakan yang terdiri atas guru gatra,


guru lagu, dan guru wilangan.
2. Menentukan watak tembang tersebut.
3. Menentukan pesan moral yang terkandung dalam tembang
Macapat.
4. Mengidentifikasi makna kata dalam tembang Macapat.
5. Memparafrasekan tembang Macapat ke basa ngoko alus
6. Menciptakan tembang Macapat.

Paedah Sinau Nulis Tembang


Macapat
1. Ngasah imajinasi lan kreativitas.
2. Saged nguri-uri kabudayan Jawi awujud tembang
Macapat
3. Ningkatake pangembangan basa lan komunikasi
gngagem unggah-ungguh Basa
4. Ningkatake rasa kendhel lan teges kagem para
siswa
5. Ngasah kemampuan berpikir kritis.

9
Tata Cara Migunakake Modul

Pituduh Umum

a. Pituduh kagem Fasilitator/Guru

1) Nggatekake Bab 1 kanthi urutan kang trep (pambuka,


tujuan pembelajaran, lan tata cara migunakake
modul).
2) Njelasake materi ingkang badhe dipunsinoani jroning
modul.
3) Wasis materi teks tembang macapat.
4) Menehi tata cara migunakake modul.
5) Menehi andharan tata cara nggarap latihan-latihan
ingkang sampun kaserat.
6) Menehi pembahasan lan menehi penguatan saben
konsep lan tugas utawa latihan sajroning modul.
7) Menehi penilaian marang siswa

b. Pituduh kagem Siswa

1) Sinau a nganggo modul iki kanthi cermat lan temenanan!


2) Wacanen materi sing wis ono jroning modul kanthi premati!
3) Lakonana saben pituduh sing ana ing Lembar Kerja Siswa jroning
modul iki!
4) Saben latian wis diwenehi kunci jawaban kanggo ngewangi awakmu
kabeh anggon e sinau mandiri!
5) Jajal nggawea dhewe teks tembang Macapat sawise nyinaoni modul
iki!
6) Sugeng makarya lan mugia kasil!

10
Norma Penilaian

Cocokkake wangsulanmu karo kunci jawaban sing ana ing bagiyan


mburi. Itungen dhewe nilai-mu nganggo rumus:

𝑐𝑎𝑐𝑎ℎ𝑖𝑛𝑔 𝑤𝑎𝑛𝑔𝑠𝑢𝑙𝑎𝑛 𝑘𝑎𝑛𝑔 𝑏𝑒𝑛𝑒𝑟


𝑇𝑖𝑛𝑔𝑘𝑎𝑡 𝑝𝑒𝑛𝑢𝑔𝑎𝑠𝑎𝑛 = 𝑥 100%
Nilai Maksimal

Tegese tingkat penguasaan sing koktampa:

90%-100% = Apik banget lan selamet kanggo awakmu!

80%-89% = Apik lan awakmu kabeh kudu tansah semangat jroning


nyinaoni modul iki!

70%-79% = Sedengan lan awakmu kabeh kudu luwih semangat


jroning nyinaoni modul iki, balenono konsep sing durung
dunung.

<70% =Kurang lan awakmu kabeh kudu luwih giyat nyinaoni


modul iki.

Yen tingkat penguasaan materi wis nganti 80% mendhuwur, lanjutake


maca modul selanjute. Nanging yen penguasaan materi ing ngisor e
80%. Awakmu kabeh kudu mbaleni materi sing durung dunung luwih-
luwih materi sing urung diwasis-i

11
Cek Kemampuan

Kanggo meruhi pangertenmu bab tembang macapat, wangsulana


pitakon-pitakon ing ngisor iki kanthi menehi tandha centang (ѵ) jroning kalam
kang wis kasedya.

No Pitakon Ya Ora

1. Apa awakmu wis mangerteni apa kuwi tembang


macapat?

2. Apa awakmu wis mangerteni bab pola persajakan (guru


lagu, guru gatra, lan guru wilangan) tembang macapat?

3. Apa awakmu wis mangerteni wewatekan e teks


tembang Macapat?

4. Apa awakmu wis mangerteni pitutur luhur sing


kinandhut ing tembang Macapat?

5. Apa awakmu wis tau ngembangake tembang macapat?

Yen wangsulan “Ya” cacahe wis nganti 80%, mangga matur marang guru
kanggo nentokake kegiyatanmu saklajenge. Nanging yen caching wangsulan
“Ya” kurang saka 80, mangga nyinaoni modul iki nganti tuntas.

Mangga isi form


nganggo QR
Code kanggo
ngisi cek
kemampuan
https://forms.gle/8meLWe3rMw1xki7d9

12
Bausastra

Bapa : Bapak
Biyung : Ibu
Miwah : maneh
Kaki : Simbah lanang
Anjasmara : asmara
Dasih : batur wadon
Awon : ala
Esthi : gajah
Sudra : melarat
Nata : ratu/ngrakit
Prana : ambekan
Andharna : Jelasna
Nora : ora
Tirta : banyu
Embanan : godhong
sumber: Bausastra Jawa

13
UNIT I

Memahami Struktur teks, Unsur Kebahasaan, dan Pesan


Moral Tembang Macapat secara Lisan dan Tulis

Ngidentifikasi pola persajakan


Memahami struktur teks, unsur tembang Macapat (guru gatra, guru
kebahasaan, dan pesan moral lagu, guru wilangan)
tembang macapat secara lisan
dan tulis Nemtokake watak (sasmita)
tembang Macapat

Nemtokake pesan moral kang


kinandhut jroning tembang
macapat

Sawise nyinaoni materi iki, awakmu digadhang-gadhang wasis bab:

1. Ngidentifikasi pola persajakan tembang Macapat (guru gatra, guru lagu,


lan guru wilangan)
2. Nemtokake watak (sasmita) tembang Macapat
3. Nemtokake pesan moral kang kinandhut jroning Tembang Macapat.

14
Basa Jawa ora seje karo basa-basa liyane. Basa Jawa uga nduweni
karya sastra awujud gancaran utawa prosa lan awujud tembang. Tembang
sing ana ing Basa Jawa ana tembang kreasi campursari lan tembang Macapat.
Ing ngisor iki bakal dijlentrehake bab jins-jinise tembang Macapat, paugeran,
watak, lan pesan moral.

KEGIYATAN 1

Ngidentifikasi pola persajakan tembang Macapat (guru


gatra, guru lagu, lan guru wilangan)
Tembang macapat yaiku tembang utawa puisi gagrag lawas kanthi
paugeran-paugeran tartamtu, yaiku guru gatra, guru wilangan lan guru lagu.

1. Jinise Tembang Macapat


Jinise tembang macapat yaiku:

1) Maskumambang
2) Mijil
3) Sinom
4) Kinanthi
5) Asmaradana
6) Gambuh
7) Dhandhanggula
8) Durma
9) Pangkur
10) Megatruh
11) Pucung

2. Paugeran Saben Tembang Macapat


Saben tembang macapat kaiket wewaton utawa paugeran:
 Guru gatra : cacahing gatra saben sapada (jumlah baris dalam 1
bait)
 Guru wilangan : cacahing wanda saben sagatra (jumlah suku kata
dalam 1 baris)
 Guru lagu : dhong-dhinge swara saben pungkasan gatra (vokal
yang terdapat di akhir setiap baris)

15
No Tembang Paugerane

1. Maskumambang 4 gatra = 12i, 6a, 8i, 8a

2. Mijil 6 gatra = 10i, 6o, 10e, 10i, 6i, 6u

3. Sinom 9 gatra = 8a, 8i, 8a, 8i, 7i, 8u, 7a, 8i, 12a

4. Kinanthi 6 gatra = 8u, 8i, 8a, 8i, 8a, 8i

5. Asmaradana 7 gatra = 8i, 8a, 8e, 8a, 7a, 8u, 8a

6. Gambuh 5 gatra = 7u, 10u, 12i, 8u, 8o

7. Dhandhanggula 10 gatra = 10i, 10a, 8e, 7u, 9i, 7a, 6u, 8a, 12i, 7a

8. Durma 7 gatra = 12a, 7i, 6a, 7a, 8i, 5a, 7i

9. Pangkur 7 gatra = 8a, 11i, 8u, 7a, 12u, 8a, 8i

10. Megatruh 5 gatra = 12u, 8i, 8u, 8i, 8o

11. Pucung 4 gatra = 12u, 6a, 8i, 12 a

3. Tuladhane Tembang Macapat

Miturut kaidah atau pola persajakan kang kasebut guru gatra,


guru wilangan, serta guru lagu tersebut, tembang macapat dibagi dadi
sewelas jenis tembang. Jenis-jenis tembang macapat kasebut, yaiku (1)
dhandhanggula, (2) sinom, (3) asmaradana, (4) durma, (5) pangkur, (6)
mijil, (7) kinanthi, (8) maskumambang, (9) pucung, (10) gambuh, (11)
megatruh.
1. Dhandhanggula
Dhandhanggula miturut terminologi kedaden saka rong tembung
yaiku tembung dhandhang lan gula. Tembung dhandhang jroning
Baoesastra Djawa tegese “nyuwun supados”. Saklajenge tembung
gula, menehi isyarat legi, nyenengke, utawa apik. Mangka dhandhang
gula saged ditegesi kanthi ngarepake barang kang becik utawa
nduweni pralambang ngarepake barang sing bisa nyenengake.
Dhandhang saged disimbolke dados barang sing pait sawetara gula

16
minangka pralambang barang sing legi. Bab iki menehi isyarat pait
legine nglakoni panguripan manungsa. Dhandhanggula nduweni pola
persajakan kaya mangkene
Jinise Tembang Guru Guru Wilangan lan Guru Lagu
Gatra
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10

Dhandhanggula 10 10i 10a 8e 7u 9i 7a 6u 8a 12i 7a

Sawetara tuladha tembang macapat dhandhanggula ingkang


dijupuk saka Serat Wulangreh kaya mangkene:
Angel temen ing jaman mangkin, Mangga scan QR Code
ingkang pantes kena ginuronan, sing isine titi laras
tembang
akeh wong njaja ngelmune, dhandhanggula

lan arang ingkang manut,


yen wong ngelmu ingkang netepi, s.id/1KQb0

ing panggawene sarak, den arani luput,


nanging iya sasenengan,
nora kena den uwor kareping janmi,
papancene priyangga.
Terjemahan:
Memang sulit mencari seseorang yang patut kau gurui di zaman ini.
Banyak yang menjajakan ilmu tetapi jarang yang mengikutinya. Jika
seseorang berilmu dan menjalankan lakunya dengan benar,
malah dianggap salah. Namun itu hak masing-masing, tidak boleh kau
samakan keinginan orang, masing-masing memiliki perbedaan.
2. Sinom
Sinom tegese pucuk utawa enom. Sinom uga iso ditegesi dadi
godhong asem sing isih enom. Rong teges kasebut nggambarake kahanan
manungsa ing yuswa enom. Ing yuswa iki manungsa ngalami
kasenengan, keceriaan, sarta kebak sita-cita lan impenan.. Pola
persajakan iki ngandhut tema ceria, ramah, lan seneng.

17
Jinise Guru Guru Wilangan lan Guru Lagu
Tembang Gatra
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10

Sinom 9 8a 8i 8a 8i 7i 8u 7a 8i 12a

Sawetara tuladha tembang macapat sinom ingkang dijupuk saka


Serat Wulangreh kaya mangkene:
Mangga scan QR Code
Ambeke kang wus utama, sing isine titi laras
tembang sinom
tan ngendhak gunaning jalmi,
amiguna ing aguna,
https://youtu.be/Oo84P33APUQ
sasolahe kudu bathi,
pintere den alingi,
bodhone didokok ngayun,
pamrihe den inaa,
mring padha padhaning jalmi,
suka bungah den ina sapadha-padha.
Terjemahan:
Perilaku orang yang telah mencapai tataran sempurna tidak akan
membatasi atau mencela kepandaian orang lain, kepandaiannya
disembunyikan sedangkan kebodohannya ditampilkan agar dihina,
jangan sampai ada yang menyebutnya pandai, ia merasa bahagia jika
ada yang menghinanya

3. Asmaradana
Asmaradana kabentuk saka tembung asmara lan dana. Tembung
asmara tegese tresno. Sawetara tembung dana yaiku cekakan saka
tembung dahana sing tegese geni. Yen rong tembung kuwi didadekna siji
mangka asmaradana bisa ditegesi dadi geni asmara. Asmaradana
nampung wacana sing nduweni tema kangen, dendam asmara, utawa
kanggo rayu katresnan. Asmaradana nduweni pola persajakan kayata
mangkene:
Jinise Guru Guru Wilangan lan Guru Lagu
Tembang Gatra
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10

18
Asmaradana 7 8i 8a 8e 8a 7a 8u 8a

Sawetara tuladha tembang macapat asmaradana ingkang dijupuk


saka Serat Wulangreh kaya mangkene:
Poma-poma wekas mami,
Mangga scan QR Code
anak putu aja lena, sing isine titi laras
tembang asmaradana
aja katungkul uripe,
lan aja duwe kareman,
banget paes neng dunya, https://youtu.be/MC7qGnSWo6s

siang dalu dipun emut,


wong urip manggih antaka.
Terjemahan:
Perhatikan sungguh-sungguh nasihatku, anak cucu jangan terlena,
jangan terlalu ingin memiliki perhiasan dunia. Siang malam ingatlah,
bahwa orang yang hidup akan menemui kematian

4. Durma
Durma kabentuk saka tafsiran tembung durmanggala sing tegese
firasat ala sarta durmata sing ateges cilaka. Barang iki dikuatake karo
pola persajakan durma sing asring dienggo wacana sing nduweni watek
kereng, wengis, lan kasar. Pola iki luwih trep yen dienggo wacana sing
isine ngungkapake angkara murka, crita bab paprangan utawa pituduh
kang banget. Durma nduweni pola persajakan kaya mangkene:
Jinise Guru Guru Wilangan lan Guru Lagu
Tembang Gatra
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10

Durma 7 12a 7i 6a 7a 8i 5a 7i

Sawetara tuladha tembang macapat durma ingkang dijupuk saka


Serat Wulangreh kaya mangkene:
Bener luput ala becik lawan beja,

19
Cilaka mapan saking,
Ing badan priyangga,
Dudu saking wong liya,
Mulane den ngati-ngati,
Sakeh durgama,
Singgahana den eling.
Terjemahan:
Baik buruk dan benar salah semua dari dirimu sendiri, bukan dari
orang lain, oleh karena itu hidup ini harus berhati-hati dari segala
fitnah, dan godaan pada dirimu, kau harus senantiasa ingat dan
waspada dalam segala hal.

5. Pangkur
Pangkur yen dirunut isih sak oyot karo tembung ‘kur’. Oyot
tembung kur mbentuk tembung-tembung kayata, pangkur, singkur,
kukur, dan mingkur. Tembung-tembung kuwi kurang luwih nduweni
teges kang pada, yaiku “mburi”. Pangkur uga iso dimaknani dadi buntut.
Buntuk dianggep dadi barang sing ana ing pucuk sakmburine kewan. Bab
iki uga nuwuhake pemahaman yen pangkur uga iso ditegesi dadi barang
sing ana ing pucuk. Kanthi analogi buntut lan pucuk pola persajakan
pangkur ngandhut tema swasana kang munclak-munclak, pitutur kang
jeru, utawa puncak katresnan. Pangkur nduweni pola persajakan kaya
mangkene:
Jinise Guru Guru Wilangan lan Guru Lagu
Tembang Gatra
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10

Pangkur 7 8a 11i 8u 7a 12u 8a 8i

Sawetara tuladha tembang macapat pangkur ingkang dijupuk


saka Serat Wulangreh kaya mangkene:
Sekar pangkur kang winarna,
lelabuhan kang kanggo wong ngaurip,

20
ala lan becik puniku, Mangga scan QR Code
sing isine titi laras
prayoga kawruhana, tembang pangkur

adat waton puniku dipunkadulu,


miwah ingkang tata krama,
https://youtu.be/KasNAVftnDo
den kaesthi siyang ratri.
Terjemahan:
Nasihat ini dibalut dengan tembang Pangkur. Seyogyanya kau
memahami hakikat pengabdian bagi kehidupan, tentang baik dan
buruk perlu kau ketahui. Pahami pula ada dan aturan, serta siang
malam jangan kau lupakan tata karma

6. Mijil
Mijil uga bisa kasebut pamijil. Tembung mijil nduweni sinonim tembung
metu. Miturut teges leksikal, pola persajakan tembang mijil nduweni
tema ngalir. Kanthi tema kasebut, mijil mbingkai wacana sing nglairake
kasedhihan utawa prasaan kasih kang sendu. Mijil nduweni pola
persajakan kaya mangkene:
Jinise Guru Guru Wilangan lan Guru Lagu
Tembang Gatra
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10

Mijil 6 10i 6o 10e 10i 6i 6a

Sawetara tuladha tembang macapat mijil ingkang dijupuk saka


Serat Wulangreh kaya mangkene:
Mangga scan QR Code
Ana wong narima ya titahing
sing isine titi laras
mapan dadi awon tembang mijil

lan ana wong narima titahe


wekasane iku dadi becik
s.id/1KQ9g
kawruhana ugi
aja seling surup.
Terjemahan:

21
Ada orang yang nerimo yang digariskan, akhirnya menjadi buruk dan
ada orang yang nerimo yang digariskan, akhirnya jadi baik ketahuilah
itu juga, jangan sampai salah

7. Kinanthi
Kinanthi asale saka tembung lingga kanthi sing tegese gandheng
amarga oleh seselan –in mangka tembung kinanthi tegese digandheng.
Kinanthi nduweni tema sing ngandhut kemesraan. Kanthi tema tersebut
kinanthi mbingkai wacana sing ateges cumbu rayu, katresnan, pitutur
kagem bocah-bocah cilik sarta nyiratake ginuyonan. Kinanthi nduweni
pola persajakan kaya mangkene:
Jinise Guru Guru Wilangan lan Guru Lagu
Tembang Gatra
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10

Kinanthi 6 8u 8i 8a 8i 8a 8i

Sawetara tuladha tembang macapat kinanthi ingkang dijupuk


saka Serat Wulangreh kaya mangkene:
Panggawe becik puniku, Mangga scan QR Code
gampang yen wus den lakoni, sing isine titi laras
tembang kinanthi
angel yen durung kalakyan,
aras-arasen nglakoni,
s.id/1kQ8V
tur iku den lakonana,
mupangati badaneki.
Terjemahan:
Perbuatan yang benar itu akan mudah jika sudah dilaksanakan, terasa
sulit jika belum dilakukan, enggan melaksanakan, namun jika
dilakukan (hal itu) akan bermanfaat bagi jiwa raga kita.

8. Maskumambang
Maskumambang asale saka rong tembung yaiku emas lan
kumambang yen didadeake siji tegese emas sing kumambang. Bab iki

22
bisa ditegesi dadi samubarang kang melu iline banyu. Maskumambang
nduweni tema lara, prihatin, lan welas saengga cocok kanggo mbingkai
wacana sing ngandhut duka, nyritakake kaprihatinan sarta ngetokake
tangisan e ati. Maskumambang nduweni pola persajakan kaya
mangkene:
Jinise Tembang Guru Guru Wilangan lan Guru Lagu
Gatra
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10

Maskumambang 4 12i 6a 8i 8a

Sawetara tuladha tembang macapat maskumambang ingkang


dijupuk saka Serat Wulangreh kaya mangkene:
Wong tan manut pitutur wong tuwa ugi,
pan nemu duraka, Mangga scan QR Code
sing isine titi laras
ing dunya praptaning akhir, tembang
maskumambang
tan wurung kasurang-surang.
Terjemahan:
s.id/1KQa8

Orang yang tidak mentaati orang tua itu durhaka, dia akan kena kutuk
sejak hidup di dunia sampai di alam akhir

9. Pucung
Pucung yaiku dasanamane kluwak, salah sawijine jenis woh-
wohan sing isine ireng lan bisa dienggo dadi bumbu dapur. Pucung
dienggo dadi bumbu ne wacana merga nduweni nuansa sing santai lan
ora kendor sengga treo kanggo menehi werna sawijine wacana kareben
ora tegang banget. Pucung minangka panggon sing dienggo wacana sing
santai, guyon nanging ngandhut pitutur ugo bisa kanggo nuturi bocah-
bocah. Pucung nduweni pola persajakan kaya mangkene:

23
Jinise Guru Guru Wilangan lan Guru Lagu
Tembang Gatra
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10

Pucung 4 12u 6a 8i 12a

Sawetara tuladha tembang macapat pucung ingkang dijupuk saka


Serat Wulangreh kaya mangkene:
Abot enteng wong sugih sanak sadulur,
enthenge yen pisah,
pikire tan dadi siji,
Mangga scan QR Code
abotipun yen sabiyantu ing karsa sing isine titi laras
tembang pucung

https://youtu.be/MfjYAROjySc
Terjemahan:
Banyak sudara memang ada berat dan ada juga ringannya. Ringan bila
masing-masing pikirannya terpisah, adapun beratnya jika (kita)
membantu segala hal
10. Gambuh
Gambuh, miturut Bausastra Jawa nduweni teges kulina atau
pundhuh (terbiasa dan akrab). Kayata teges leksikal tembang gambuh
ngandhut tema keakraban. Biasane pola jenis iki kanggone ngadahi
wacana sing fungsine menehi nasihat marang kulawarga utawa sanak
sadulur tanpa rasa sungkan. Nuansa akrab sing diduweni tembang
gambuh uga digawe nyampekake perasaan kang terus terang nganggo
nada sing santai.
Gambuh nduweni pola persajakan kaya mangkene:
Jinise Guru Guru Wilangan lan Guru Lagu
Tembang Gatra
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10

Gambuh 5 7u 10u 12i 8u 8o

24
Sawetara tuladha tembang macapat gambuh ingkang dijupuk
saka Serat Wulangreh kaya mangkene:
Tutur bener puniku,
sayektine apantes tiniru,
nadyan metu saking wong sudra papeki,
lamun becik nggone muruk, Mangga scan QR Code
sing isine titi laras
iku pantes sira anggo. tembang gambuh

Terjemahan: s.id/1KQaw

Ajaran yang benar itu patut kau ikuti, meskipun berasal dari orang
yang rendah derajatnya, namun jika baik dalam mengajarkan, maka ia
pantas kau terima.
11. Megatruh
Megatruh asal e saka rong tembung sing asale saka tembung
megat sing tegese medhotake lan ruh sing tegese arwah. Bab iki
nyiratake swasana kang sendhu lan perih. Megatruh biasa dienggo
ngadahi wacana sing ngandhut kasedhihan, duka sing jeru, sarta
kapedihan ati. Megatruh nduweni pola persajakan sebagai berikut:
Jinise Guru Guru Wilangan lan Guru Lagu
Tembang Gatra
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10

Megatruh 5 12u 8i 8u 8i 8o

Sawetara tuladha tembang macapat megatruh ingkang dijupuk


saka Serat Wulangreh kaya mangkene:
Setya tuhu marang saprentahe pan manut,
ywa lenggana karseng Gusti, Mangga scan QR Code
sing isine titi laras
wong ngawula paminipun, tembang megatruh
lir sarah mungging jaladri,
darma lumampah sapakon.
https://youtu.be/uIfpasn6l4U
Terjemahan:

25
Melaksanakan segala perintah raja. Jangan membantah kehendak raja.
Orang mengabdi ibarat sampah di samudra, hanya sekedar
menjalankan.

26
Gladhen 1
Setitekna video tuladha tembang macapat Dhandhanggula
Serat Wulangreh. Tulisen sakweruhmu bab tembang macapat
LEMBAR RESUME
kuwi!
…………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………
………………………………………………

…………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………
……………………………………………………

…………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………

Mangga scan QR Code


sing isine titi laras
tembang
dhandhanggula

s.id/1KQb0

27
Gladhen 2

Golekana tuladhane 5 tembang macapat, banjur tulisen


isine. Carane nggarap
No. Jinise Tembang Isine Tembang

0. Pucung Bapak pucung

Cangkeme madhep mandhuwur

Sabamu ing sendhang

Pencoanmu lambung kereng

Prapteng wisma

Si pucung mutah guwaya

(klenthing)

1.

2.

3.

4.

5.

28
Latihan 3

a. Wacanen kanthi premati pedhotan tembang ing ngisor iki!


b. Golekana guru gatra, guru wilangan, lan guru lagune!
c. Banjur temtokno kalebu jenise tembang apa!

No Isi tembang Guru Wilangan lan Guru Jenise


Guru Lagu Gatra tembang

1. Ana wong narima ya titahing

mapan dadi awon

lan ana wong narima titahe

wekasane iku dadi becik

kawruhana ugi

aja seling surup.

No Isi tembang Guru Wilangan lan Guru Jenise


Guru Lagu Gatra tembang

2. Panggawe becik puniku,

gampang yen wus den lakoni,

angel yen durung kalakyan,

aras-arasen nglakoni,

tur iku den lakonana

mupangati badaneki.

29
No Isi tembang Guru Guru Jenise tembang
Wilangan lan Gatra
Guru Lagu

3. Poma-poma wekas mami,


anak putu aja lena,
aja katungkul uripe,
lan aja duwe kareman,
banget paes neng dunya,
siang dalu dipun emut,
wong urip manggih antaka.

No Isi tembang Guru Wilangan lan Guru Jenise tembang


Guru Lagu Gatra

4. Angel temenan ing jaman mangkin,


ingkang pantes kena ginuronan,
akeh wong njaja ngelmune,
lan arang ingkang manut,
yen wong ngelmu ingkang netepi,
ing panggawene sarak,
den arani luput,
nanging iya sasenengan,
nora kena den uwor kareping janmi,
papancene priyangga.

30
No Isi tembang Guru Guru Gatra Jenise
Wilangan tembang
lan Guru
Lagu

5. Pan ana silih bebasan,


padha sinauwa ugi,
lara sajroning kapenak,
lan suka jroning prihatin,
lawan ingkang prihatin,
mana suka ing jronipun,
iku den sinauwa,
lan mati sajroning urip,
ingkang kuna pan mangkono kang den ngulang.

31
TES MANDIRI KEGIYATAN 1

Soal urian ing ngisor iki dienggo ngukur pemahamanmu,


mangga digarap kanthi premati!

1. Apa sing dimaksud karo tembang Macapat?


2. Apa wae jinise tembang Macapat sing kokweruhi?
3. Ana pira sejatine jinise tembang Macapat kuwi?
4. Apa wae jinise tembang Macapat?
5. Apa wae paugeran sing dienggo sajroning tembang Macapat?
6. Apa kuwi guru gatra?
7. Apa kuwi guru wilangan?
8. Apa kuwi guru lagu
9. Tembang macapat apa sing nduweni guru gatra paling thithik?
10. Tembang macapat apa sing nduweni guru gatra paling akeh?

Woro-Woro!!
Skor maksimal 10
Yen skormu 8 – 10 lanjutna nang kegiyatan 2
Yen skormu kurang saka 7, balenana jroning nyinaoni kegiyatan 1

TES MANDIRI
KEGIATAN 1

https://forms.gle/Hs5VN3WZMzMCaH1BA

32
KEGIYATAN 2

Nemtokake watak (sasmita) tembang Macapat

Tembang macapat sejatine tembang sing digawe


dening para walisanga kagem nggampangake
pemahaman masyarakat Jawa ngenani agama Islam.
Merga kuwi saben jinis tembang nduweni wewatekan
dhewe-dhewe minangka pralambang lelakune urip
manungsa.

1. Fase Panguripan Manungsa Sajrone Tembang Macapat


No Tembang Fase Panguripane Manungsa

1. Maskumambang Simbul fase ruh/kandhutan, manungsa isih


ngambang ing alam ruh lan banjur manggon
sajrone guwa garba kang peteng.

2. Mijil Mijil ateges metu. Iki fase bayi, manungsa wiwit


tepung panguripan donya.

33
3. Sinom Sinom mujudake mangsa enom, mangsa
manungsa tuwuh ngrembaka nepungi bab-bab
kang anyar

4. Kinanthi Iki mujudake pencarian jati diri, nemokake


pepinginan, nguoaya nggayuh gegayuhan (cita-
cita) lan makna diri

5. Asmaradana Iki fase paling kebak semangat mekantar-kantar


sajrone ngoyak katresnan lan nemtokake kanca
urip

6. Gambuh Fase miwiti penguripan ing sajrone kulawarga


kanthi ikatan pernikahan suci (gambuh),
nyawijekake visi lan tresna asih

7. Dhandhanggula Iki mujudake fase puncak kesuksesan secara fisik


lan materi (dhandhang= wadhah sega). Saliyane
kenikmatan gula (legine) urip, kudune diimbangi
uga klawan kenikmatan rohani lan spiritual

8. Durma Ing fase iki panguripan kudune luwih akeh


didermakake kanggo wong liya, dudu kanggo
nggolek kenikmatan urip dhewe maneh. Iki
mujudake fase tumindak kegiatan sosial

9. Pangkur Iki mujudake fase uzlah (pangkur, ngendhani),


fase nyepi, nyaketake diri marang Gusti Allah,
ngadoh saka gumebyar e dunya

10. Megatruh Iki fase panutuping panguripan dunya, ruh


ninggalake angga (megat=misahake). Fase
wiwitan saka lumaku tumuju urip kang kekal
salawase

11. Pucung Fase mbalik utawa mulih marang Gusti Allah.


Diwiwiti klawan pucung (jisim, mayit). Fase iki

34
tumuju kabagyan sejati, marak sowan marang
Kang Mahasuci.

2. Sasmita lan Watake Tembang

No Arane Sasmitane Watake


Tembang
1. Pucung pucung, kaluwak, Watake sakepenake lan
wanda, cung kurang greget, lumrahe
kanggo nelakake geguyonan
lan pitutur

2. Maskumambang maskumambang, Watake susah utawa sedih


kampul, mas lan melas asih mula cocok
kentir, kembang, kanggo nelakake rasa
kentir kesedihan kang ngenesake

3. Gambuh gambuh, buh, Watake grapyak lan sumanak


jumbuh, tambuh mula cocok kanggo
nyritakake pitutur

4. Megatruh dudukwuluh, Sedih lan kentekan pengarep-


truh, megatruh, arep mula lumrah kanggo
pegat, duduk, nelakake crita kang
wuluh, luh nggrantesake ati

5. Kinanthi kinanthi, kanthi, Watake seneng, tresna asih,


gandheng, mitutura, nuladhani, mula
kanthil lumrahe kanggo menehi
pitutur lan crita kang
nelakake rasa tresna asih

6. Mijil mijil, pamijil, Watake tinarbuka, mula


wijil, wiyos, pantes kanggo nelakake

35
raras, medal, pitutur nasehat lan uga crita
sulastri katresnan utawa asmara

7. Asmaradana asmaradana, Watake tresna asih lan sedih,


asmara, brangta, mula pantes kanggo nelakake
kingkin, yungyun rasa brangta, kayungyun,
tresna asih, lan crita
katresnan liyane

8. Durma durma, dur, Watake galak, seneng, lan


undur, sirna, ngemu kanepson, mula
galak cocok kanggo wong kang
ana ing kahanan paprangan

9. Pangkur pangkur, wuntat, Watake seneng, antepan ati


pungkur, ungkur, lan gagah, mula pantes
yudakenaka kanggo nyritakake crita
kagol, mangkelake, pitutur
kang disebabake rasa
mangkel uga kahanan
paprangan

10. Sinom sinom, taruna, Watake sabar grapyak, lan


anom, weni, sumanak mula lumrahe
nom, srinata, kanggo nelakake crita kang
pamasa, ngemu piwulang lan pitutur
logondhang,
rema, pangrawit,
mudha
11. Dhandhanggula Sarkara, hartati, Watake luwes, kewes, lan
dhandhang, ndudut ati, mula pantes
madu, manis, kanggo nelakake crita apa
sari, bremana, wae, ing ngendi wae lan
guladrawa, kahanan apa wae

36
gagak, kaga,
tresna

37
Gladhen 4

Jodohna jenenge tembang karo sasmitane ing ngisor iki!

a. sarkara, hartati, dhandhang, madu, manis,


sari, bremana

1. Maskumambang
b. taruna, anom, weni, nom, srinata, pamasa,
2. Mijil logondhang, rema,

3. Kinanthi c. wuntat, pungkur, ungkur, yudakenaka

4. Sinom

d. durma, dur, undur, sirna, galak


5. Asmaradana

6. Gambuh e. asmara, brangta, kingkin, yungyun

7. Dhandhanggula

f. wijil, wiyos, raras, medal, sulastri


8. Durma

9. Pangkur
g. kanthi, gandheng, kanthil

10. Megatruh

h. pegat, duduk, wuluh, luh


11. Pucung

i. buh, jumbuh, tambuh

j. kampul, mas kentir, kembang, kentir

k. kaluwak, wanda, cung

38
Gladhen 5

Wacanen kanthi premati pranyatan ing ngisor iki. Pilihen slah siji
saka kotak bener lan salah. Wenehana tandha centang ing kotak
pilihanmu!

PRANYATAN B S

1. Tembang mijil mujudake fase panguripan kambange ruh manungsa ing


alam ruh

2. Tembang dhandhanggula mujudake panguripan fase kesuksesan


materi

3. Tembang durma mujudake mangsa anom

4. Tembang megatruh mujudake fase yen wayahe bali menyaang


ngarsane Gusti

5. Tembang macapat kabehe ana 8

6. Tembang gambuh mujudake fase panguripan mbangun kulawarga

7. Maskumambang mujudake semangat ingkang mekantar-kantar

8. Tembang kinanthi mujudake masa tuwa sing kudune kanggo nyiapke


sangune bali menyang ngarsane Gusti

9. Tembang pangkur mujudake masa tuwa sing kudune kanggo nyiapke


sangune bali menyang ngarsane Gusti

10. Tembang asmaradana mujudake kesengsem e ati marang sapadha


manungsa

39
TES MANDIRI KEGIYATAN 2

1. Apa sing dimaksud karo sasmitane tembang?


2. Apa wae sasmitane tembang pangkur?
3. Ana pira sasmitane tembang dhandhanggula?
4. Duduk wuluh, luh, lan pegat kalebu sasmitane tembang apa?
5. Tembang macapat apa sing nduweni 4 sasmita?
6. Apa sing dimaksud wewatakane tembang?
7. Apa wewatakane tembang asmaradana?
8. Apa wewatakane tembang durma
9. Watak sabar grapyak, lan sumanak mula lumrahe kanggo nelakake
crita kang ngemu piwulang lan pitutur diduweni tembang apa?
10. Watake seneng, tresna asih, mitutura, nuladhani, mula lumrahe
kanggo menehi pitutur lan crita kang nelakake rasa tresna asih
diduweni tembang apa?

Woro-Woro!!
Skor maksimal 10
Yen skormu 8 – 10 lanjutna nang kegiyatan 2
Yen skormu kurang saka 7, balenana jroning nyinaoni kegiyatan 1

TES MANDIRI
KEGIATAN 2

https://forms.gle/HqwvxN1mNhwVoC7S6

40
KEGIYATAN 3

Nemtokake pesan moral kang kinandhut ing tembang Macapat

Pitutur lan pituduh mesthi kinandhut ing


samubarang karya sastra. Ora beda adoh karo karya
sasstra tembang macapat uri-urine para sesepuh biyen.
Tembang Macapat awujud jroning serat-serat sing
digagas dening para pamong kagem menehi pitutur
kanthi cara sing penak lan nyenengke yaiku nganggo titi
laras utawa dilagokne.

Gladhen 6

Wacanen pethikan tembang ing ngisor iki!


Temtokno pitutur luhur utawa pesan moral sing bisa kokjupuk jroning
tembang kasebut!
No. Pethikan Tembang Pitutur Luhur

1. Yen wus tinitah wong agung, aja sira


gumunggung dhiri, aja raket lan wong
ala, kang ala lakunireku, nora wurung
ngajak-ajak, satemah anenulari.
(kinanthi)

41
2. Lawan aja angkuh bengis, lengus lanas
calak lancang, langar ladak sumalonong,
aja ngidak aja ngepak, lan aja siya-siya,
aja jahil dhemen padu, lan aja para
wadulan.(asmaradhana)

3. Apan ana sesiku telung prakara,


nanging gedhe pribadi, puniki lilira,
yoking telung prakara, poma ywa
nggunggung sireki, sarta lan aja,
nacad kepati pati.(durma)

4. Wong tan manut pitutur wong tuwa


ugi, pan nemu duraka, ing dunya
praptaning akhir, tan wurung
kasurang-surang. (maskumambang)

5. Tutur bener puniku, sayektine apantes


tiniru, nadyan metu saking wong sudra
papeki, lamun becik nggone muruk, iku
pantes sira anggo. (gambuh)

42
UNIT 2

Mengubah Teks Tembang Macapat menjadi Teks Prosa

Peta Konsep Kompetensi 4.5


Ngidentifikasi tegese tembung
Mengubah Teks Tembang jroning tembang Macapat
Macapat menjadi Teks Prosa

Marafrase teks tembang macapat


menyang basa ngoko alus

Nyiptakake tembang Macapat tema


nyritakake awake dhewe

Sawise nyinaoni materi iki, awakmu digadhang-gadhang wasis bab:

1. Ngidentifikasi tegese tembung jroning tembang Macapat


2. Marafrase teks tembang macapat menyang basa ngoko alus
3. Nyiptakake tembang Macapat tema nyritakake awake dhewe

43
Basa Jawa ora seje karo basa Sawise nyinaoni bab jinis e tembang
macapat, paugeran lan wewatekane tembang sakmangka kita kudu bisa
nyiptakake tembang macapat sing apik. Diwiwiti karo ngidentifikasi
tegese tembung nganti nglakoni proyek panulisan tembang Macapat
kang nduweni tema nyritakake awake dhewe.

KEGIYATAN 1

Ngidentifikasi tegese tembung jroning tembang

1. Kawruh Basa
a. Tembung Saroja
Tembung saroja yaiku gabungan rong tembung utawa luwih. Tembung
kasebut nduweni teges kang padha utawa meh padha kanggo menehi rasa
mbangetake. Tuladha tembung saroja, yaitu: adhap asor, gagah prakosa, sekti
mandraguna, dsb
b. Tembung entar
Tembung entar yaiku gabungan rong tembung utawa luwih. Gabungan
tembung kasebut menehi teges kang seje karo teges asline. Tuladha tembung
entar, yaiku: amba jangkahe tegese akeh usahane (orang yang ulet), bening
atine tegese sumeh (ramah), dhedher kautaman tegese nandur kabecikan
(menanam kebaikan).
c. Tembung garba
Tembung garba yaiku gabungan rong tembung. Penggabungan kasebut
dienggo gawe ngelongi cacahing wanda (jumlah suku kata). Tembung garba
uga iso dienggo nyocokake cacahing wanda jroning tembang lan bisa dienggo
ngeringkes tembung sajroning ukara. Tuladha tembung garba, yaiku:
jalwestri saka tembung jalu+estri, tumekeng saka tembung tumeka+ing,
suwiteng saka tembung suwita+ing, lan suteng saka tembung suta+ing.
d. Tembung dasanama
Tembung dasanama yaiku tembung kang nduweni teges kang padha utawa
sinonim Tembung dasanama uga iso nduweni teges asma liya saka salah
sawijining tembung. Tuladha tembung dasanama, yaiku:

44
 langit dasanamane dirgantara, jumantara, awang-awang,lan
sapanunggalane.
 lestari dasanamane widada, lestantun, sempulur.
 rembulan dasanamane candra, badra, sitoresmi, lan sapanunggalane.
e. Tembung kawi
Tembung kawi yaiku tembung kang asring dienggo jroning prasasti utawa
kitn-kitab kuno. Tembung kawi dhewe tithik akeh asale saka basa Sansekerta.
Tembung kawi digawe kagem nambah kaendahan jroning karya sastra.
Tuladha tembung kawi, yaiku: prana, juti, candhala, mring, myang, tan, ratri,
aywa, sujanma, warih, dan sebagainya.
f. Candra
Candra yaiku tegese nggambarake utawa njelasake kaendahan utawa
kahanan kanthi cara nggawe analogi kalih samubarang ing sakiwatengene.
Kang kudu digatekke ing kene yaiku ngenai hasil gambaran bab kaendahan
utawa kahanan. Kaendahan kasebut ora kudu migunakake basa kang endah
utawa basa rinengga nanging uga iso nganggo basa sabendina. Ana panyandra
awak sing nduweni teges nggambarake kaendahan awak manungsa nganggo
basa sabendino. Tuladha panyandra awak, yaiku: lembehane mblarak
sempal, athi-athine ngundhup turi, lan drijine mucuk eri. Ana kalane candra
uga migunakake basa rinengga, Tuladhane: idepe tumengeng tawang, dan
rikma memak ngandhan-andhan semu wilis.
g. Candrane mangsa.
Candra ateges nggambarake kaendahan. Mangsa tegese wektu utawa
musim. Candrane mangsa tegese nggambarake kaendahan musim. Ing ngisor
iki saben wulan nduweni panyandra dhewe-dhewe. Ing ngisor iki candrane
mangsa:
1. Sotya murca saking embanan. Ing sasi kapisan gugure gegodhongan.
Sotya ateges gegodhongan. Embanan ateges wit-witan.
2. Bantala rengka. Ing sasi kapindho, lemah dadi rengkah mergo gersang.
3. Suta manut ing bapa. Ing sasi katelu, sa-anane pala pendhen tuwuh
kanthi subur.

45
4. Waspa kumembeng jroning kalbu. Ing sasi kapapat kangelan banget
nemokake sumber banyu saengga yen arep nggawe sumur kudu di bor
kanthi jeru.
5. Pancuran mas sumawur jagad. Ing sasi kalima deres-deres e udan,
akeh-akeh e banyu, wong tani disuwun ngolah lemah ing wulan iki.
6. Rasa mulya kasucian. Ing sasi kaenem akeh woh-wohan sing matang
lan bisa dinikmati.
7. Wisa kenthar ing maruta. Ing sasi kapitu akeh penyakit (pagebluk),
angin mbrobos kanthi banter banget.
8. Anjrah jroning kayun. Ing sasi kewolu akeh kucing manak.
9. Wedharing wacana mulya. Ing wulan kesanga akeh unen-unen
serangga-serangga hutan.
10. Gedhong minep jroning kalbu. Ing wulan kasepuluh akeh kewan manak
lan ngendog.
11. Sotya sinarawedi. Ing wulan kasewelas manuk-manuk kangelan
nggolek pangan saengga kudu diloloh (disuapi dengan memasukkan
injeksi).
12. Tirta sah saking sasana. Di sasi karolas, adhem-adhem e hawa.

46
Gladhen 1

Setitekna cakepan tembang Asmaradana ing ngisor iki! Golekana


maknane tembung kawi sing ana ing tembang kasebut!

Asmaradana

Anjasmara arimami
Masmirah kulaka warta
Dasihmu tan wurung layon
Aneng kutha Probolinggo
Prang tandhing wuru Bisma
Karia mukti wong ayu
Pun kakang pamit palastra

Tembung Kawi Tegese

Ari

Masmirah

Layon

Mukti

Mami

Dasih

Tan

Palastra

47
Gladhen 2

Golekana makna tembung sing ana ing tembang Macapat sing wis
kaputer!

No. Tembung Makna tembung

1. sekar

2. catur

3. awon

4. sayekti

5. sudra

6. sira

7. esthi

8. adigang

9. adigung

10. adiguna

48
KEGIYATAN 2

Marafrase teks tembang Macapat menyang Basa Ngoko Alus


Jroning nggubah teks tembang Macapat sing arupa gatra kita kudu
mangerteni teknik parafrase kaliyan langkah-langkah jroning nulis
tembang Macapat.

a. Teknik parafrase tembang Macapat

1. Nggoleki teges e tembung sing angel jroning tembang Macapat.


2. Nulisake balik paragraf tembang nganggo basane dhewe.
3. Ngerevisi ukara sing durung trep.

b. Langkah-langkah panulisan tembang macapat

1. Nemtokake pola persajakan tembang Macapat (pupuh


maskumambang, gambuh, mijil, dkk)
2. Ngikuti paugeran guru lagu, guru wilangan, dan guru gatra.
3. Nambah wawasan kosa kata sangking kawruh paramasastra
4. Nyempurnakake panulisan kanthi revisi tembung utawa teges e
tembung kang kurang trep.

49
Gladhen 3
Setitekna video bab tembang macapat serat wulangreh pupuh
gambuh!

Banjur tulisna lirik tembang kasebut ing lembar ngisor iki!

SERAT WULANGREH PUPUH GAMBUH

…………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………
………………………………………………

…………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………
……………………………………………………

…………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………

Mangga scan QR Code


sing isine titi laras
tembang gambuh

s.id/1KQaw

50
Gladhen 4

Setitekna tembang macapat gambuh serat wulangreh ing ngisor iki!

Ana pocapanipun,

adiguna adigang adigung,

pan adigang kidang adigung pan esthi,

adiguna ula iku,

telu pisan mati sampyoh.

Si kidang ambegipun,

angandelaken kebat lumpatipun,

pan si gajah angandelken gung ainggil,

ula ngandelaken iku,

mandine kalamun nyakot.

Iku upamanipun,

aja ngandelaken sira iku,

suteng nata iya sapa kumawani,

iku ambeke wong digang,

ing wasana dadi asor.

Adiguna puniku,

ngandelaken kapinteranipun,

samubarang kabisan dipundheweki,

sapa bisa kaya ingsun,

toging prana nora enjoh.

51
Ambek adigung iku,

angungasaken ing kasuranipun,

para tantang candhala anyenyampahi,

tinemenan nora pecus,

satemah dadi geguyon.

Banjur golekana makna saka tembung sing kok anggep angel!

tembung makna tembung tembung makna


tembung

52
Gladhen 5

Owahana tembang macapat Gambuh mau dadi tembang ing basa


ngoko, ing tabel ngisor iki!

Parafrase Tembang Macapat Gambuh

53
KEGIYATAN 3

Nyiptakake Tembang Macapat


Jroning nyiptakake tembang macapat dibutuhake pangerten
marang titi laras tembang sarta paugeran-paugerane! Ing ngisor iki
tuladha titi laras tembang-tembang kang iso dadi inspirasi anggonmu
nulis tembang Macapat!

1. Kinanthi

2. Mijil
3. Gambuh
4. Maskumambang

Mangga scan QR Code


sing isine video titi
laras
tembang kinanthi

s.id/1kQ8V

54
2. Mijil

Mangga scan QR Code


sing isine video titi
laras
tembang mijil

s.id/1KQ9g

55
3. Maskumambang

Latihan 6

Latihan 7

Mangga scan QR Code


sing isine video titi
laras
tembang
maskumambang

s.id/1KQa8

56
4. Gambuh

Mangga scan QR Code


sing isine video titi
laras
tembang gambuh

s.id/1KQaw

57
Gladhen 6
Wacanen cakepan tembang macapat ing ngisor iki! Banjur isien gatra
kang isih rumpang karo pilihan tembung ing sisih kiwa, pilihan tembung
kasedya 2, gatekna paugeran saben tembang!

No. Cakepan Tembang Pilihan tembung Tembang wutuh


Kanggo nggarap nomor 1 lan 2 gatekna guru wilangan e!
1. Padha ... ing kalbu, Gatra 1
ing ... amrih lantip, gulangen/gulangana
aja pijer... nendra, Gatra 2
kaprawiran den ... sasmita/sasmitaning
... sariranira, Gatra 3
... dhahar lan guling. dipangani/mangan
Gatra 4
(kinanthi) kaesthi/esthi
Gatra 5
kapesunen/pesunen
Gatra 6
sudanen/sudanana
2. Pomo kaki ... dipun eling Gatra 1
... pitutur ingong padha/sapadha
sira uga ... arane Gatra 2
kudu ... jatmika ing budi ingkang/ing
... sarta wasis Gatra 3
... tanduk kasatriyan/satriya
Gatra 4
(mijil) anteng/antengan
Gatra 5
luruh/lumuruh
Gatra 6
barang/samubarang
Kanggo nggarap nomor 3 lan 4 gatekna guru lagune!
3. Aja nganti ..., Gatra 1
barang polah ingkang nora ..., karepan/kabanjur
yen kebanjur sayekti kojur tan ..., Gatra 2
becik ngupaya ..., jujur/becik
pitutur ingkang ... Gatra 3
ala/becik
(gambuh) Gatra 4
kuwi/iku
Gatra
sayekti/sayektos

4. Nadyan silih bapa biyung kaki Gatra 1


nini, nini/biyung
sadulur myang sanak, Gatra 2
kalamun muruk tan becik, dulur/sanak
nora pantes yen den nuta. Gatra 3
awon/becik
(maskumambang) Gatra 4
nuta/manut

58
Gladhen 7

Wacanen cakepan tembang macapat kang durung wutuh ing ngisor iki!
Jodhokno kanthi lanjutan ukara kang trep karo paugeran saben
tembang!

No Cakepan Tembang No Sambungan Ukara

1. Mulane wong anom iku, a. pan adigang kidang


adigung pan esthi,
abecik ingkang taberi,
adiguna ula iku,
jejagongan lan wong tuwa, ingkang sugih

....................................................................

....................................................................

(kinanthi)

2. Lan dimantep mring panggawe becik b. kojah ugi, kojah iku


lawan wekas ingong warna-warna,
...............................................................
............................................................... ana ala ana becik.
ing badan punika
wus pepancenipun

(mijil)

3. ...................................................... c. ing dunya praptaning


akhir,
...................................................... tan wurung kasurang-
surang.
nadyan metu saking wong sudra papeki,
lamun becik nggone muruk,

iku pantes sira anggo.

(gambuh)

4. Wong tan manut pitutur wong tuwa ugi, d. aja kurang iya panrimane
pan nemu duraka,
................................................... yen wis tinitah marang
Hyang Widhi
...................................................

59
(maskumambang)

5. Ana pocapanipun, e. Tutur bener puniku,

adiguna adigang adigung, sayektine apantes tiniru,

........................................................

........................................................

telu pisan mati sampyoh.

(gambuh)

Gladhen 7

Banjur tulisna tembang kang wutuh ing tabel ing ngisor iki!

No. Tembang Wutuh

1.

2.

3.

4.

60
5.

Gladhen 8
Wacanen kanthi premati cakepan teks ing ngisor iki! Banjur gawenen
tembang Macapat pupuh Dhandhanggula

Kabar Teranyar Tragedi Kanjuruhan, Indonesia Lolos Sanksi FIFA, Lokasi


kang Akeh Mangan Korban, Nganti Bukti CCTV wis Dipikolehi.
Kompas.com 08/10/2022
Penulis Dandy Bayu Bramasta | Editor Rendika Ferri Kurniawan KOMPAS.com
Tragedi kanjuruhan wus kedadeyan meh sepasar kapungkur, nanging
isih nduweni bela sungkawa kang jeru. Atusan nyawa kapundhut lan sakliyane
sing isih slamet uga babak bundhas amarga tragedi Kanjuruhan kang dadi
prastawa kang paling peteng jroning sejarah kompetisi bal-balan ing
Indonesia. Miturut data saka Kepolisian RI Jumat (7/10/2022) wanci 15.30
WIB, sakabehing korban prastawa ing Stadion Kanjuruhan cacahe nganti 678
wong. Cacah kasebut ingkang seda ana 131 wong dene korban catu ana 547
wong.
Presiden Joko Widodo netepake menawa Federasi Bal-Balan Sakdunyo
(FIFA) ora menehi sanki marang Indonesia amarga tragedi Kanjuruhan 1
Oktober 2022 kang kakutip saka laman presidenri.go.id Jokowi netepake
Indonesia ora kena sanksi saka FIFA, sakrampunge nampa layang saka FIFA
kang wus di tapak asta langsung karo presiden FIFA Gianni Infantinno.
Sakliyane kuwi ana lawang 12, lokasi paling akeh mangan korban. Polri
nyebutake TKP paling akeh mangan korban yaiku ana ing lawawng metu
Stadion Kanjuruhan. TKP kasebut paling akeh mangan korban amerga rencana
darurat sing ora lumaku. Lawang metu kuwi ana ing sateng-tenghing tribun
penonton werna abang lan biru. Ana tulisan “Pintu 12” ing ndhuwur e. Polisi
wus ngidentifikasi Tersangka sing mbalangi watu marang montor polisi sing
ditumpaki dening pemain Persebaya Surabaya. Sakdurunge akeh video kang
viral ing medhia sosial yen ana wong sing nglakoni narasi lan ofisial Persebaya
sing dibalangi watu marang montor polisi sing dibalangi watu karo
sakkumpulane wong ing njobo Stadion Kanjuruhan. Dedi nyebutake yen aksi
mbalang watu kuwi kedadeyan e wektu polisi lagi ngevakuasi pemain lan
ofisial Persebaya. Tersangka sing mbalang watu marang montor polisi bakal
diumumake dening Kepolisian Daerah Jawa Timur minggu ngarep
Perkembangan kegiyatan tim TGIPF, CCTV wis diolehi dening Tim
Gabungan Independen Pencari Fakta (TGIPF) tragedi Kanjuruhan wis nemoni
pihak-pihak kang kalibat jroning pertandingan Arema lawan Persebaya ing 1
Oktober 2022 ing Stadion Kanjuruhan, Malang. Salah sawiji anggota TGIPF
Akmal Marhali ngendika yen investogasi dilakoni kanthi cara nekani, dialog,
lan wawancara marang pihak-pihak kang nduwe hubungan karo kedadeyan iki
sarta ngolehno bukti-bukti pendukung sing bakal dadi bahan analisis tim,
Akmal ngendika, samubarang alat bukti penting uga wis diolehi. “Misal e CCTV
ing nhero stadion sing iso menehi gambaran kan jlentreh ngenani prastawa
kerusuhan ing bengi kuwi. Video-video sing nggambarake kedadeyan ing
saben titik uga wis dikempalake dening tim.” Kandhane, marang Kompas.com
Sabtu (8/10/2022)

61
Saka prastawa ing ndhuwur gawea tembang macapat pupuh
Dhandhanggula!

Lembar Kerja Nulis Tembang Dhandhanggula

.................................................................................................................................................
.................................................................................................................................................

.................................................................................................................................................
.................................................................................................................................................

.................................................................................................................................................
.................................................................................................................................................

.................................................................................................................................................
.................................................................................................................................................

.................................................................................................................................................
.................................................................................................................................................

.................................................................................................................................................
.................................................................................................................................................

62
Gladhen 9

PROYEK NULIS TEMBANG MACAPAT TEMA “NYRITAKAKE AWAKE


DHEWE”

1. Jadual penggarapan karya tembang macapat


No. Agenda Kegiyatan Wates wayah pengumpulan

2. Lembar monitoring
No. Kendhala jroning proses Tindhak lanjut
panulisan

3. Tulisna garapan utawa karya tembang macapatmu ing lembar kerja ing
ngisor iki!

SERAT WULANGREH PUPUH GAMBUH

…………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………
……………………

…………………………………………………………………………………
63
…………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………
RANGKUMAN

1. Tembang macapat yaiku salah siwijing karya sastra kang


nduweni paugeran guru gatra, guru wilangan, lan guru lagu.
2. Tembang macapat nduwe 11 jinis. Tembang-tembang kasebut
yaiku mijil, maskumambang, kinanthi, sinom, asmaradana,
gambuh, dhandhanggula, durma, pangkur, megatruh, pucung.
Saben tembang nduweni paugeran kang seje. Mula wewatekan
lan sasmitane tembang uga seje.
3. Nulis tembang macapat uga kudu wasis bab kawruh basa, ing
antarane:
a. Tembung saroja
b. Tembung entar
c. Tembung garba
d. Tembung dasanama
e. Tembung kawi
f. Candra
g. Candrane mangsa
4. Teknik parafrase tembang Macapat
a. Nggoleki teges e tembung sing angel jroning tembang
Macapat.
b. Nulisake balik paragraf tembang nganggo basane dhewe.
c. Ngerevisi ukara sing durung trep.

5. Langkah-langkah panulisan tembang macapat


a. Nemtokake pola persajakan tembang Macapat (pupuh
maskumambang, gambuh, mijil, dkk)
b. Ngikuti paugeran guru lagu, guru wilangan, dan guru gatra.
c. Nambah wawasan kosa kata sangking kawruh paramasastra
d. Nyempurnakake panulisan kanthi revisi tembung utawa
teges e tembung kang kurang trep.

64
TES FORMATIF

Gatekna tembang ing ngisor iki!

Nadyan silih bapa biyung khaki nini


Sedulur myang sanak
Kalamun muruk tan becik
Nora pantes yen den nuta
Suwalike nadyan asor ing arupi
Tetitah manungsa
Nanging nggulawenthah becik
Iki kudu dherekana

Pilihan jawaban sing koanggep paling bener!


1. Ing dhuwur tembang macapat kanthi irah-irahan…

a. Pucung c. Maskumambang

b. Gambuh d. Megatruh

2. Isine tembang macapat pada siji…


a. Wong muruk elek-elek aja dieloki
b. Wong muruk elek-elek elokana
c. Wong muruk apik-apik aja dieloki
d. Wong muruk apik-apik elokana
3. Isine tembang macapat pada loro…
a. Wong muruk elek-elek aja dieloki
b. Wong muruk elek-elek elokana
c. Wong muruk apik-apik aja dieloki
d. Wong muruk apik-apik elokana

65
4. Tembung biyung iku nunggal teges karo…

a. Bapak, rama c. Pakdhe, pakpuh

b. Ibu, emak d. Budhe, bupuh

5. Tembang macapat iku cacahe ana pira?


a. Wolung werna c. Sepuluh werna

b. Sangang werna d. Sewelas werna

6. Tembang macapat iku kaiket paugeran…


a. Guru gatra, guru sastra, guru wilangan
b. Guru swara, guru sastra, guru basa
c. Guru lagu, guru wilangan, guru swara
d. Guru gatra, guru wilangan, guru lagu
7. Kang diarani guru wilangan yaiku…
a. Cacahing wanda saben sapada
b. Cacahing wanda saben satembung
c. Cacahing wanda saben sagatra
d. Cacahing gatra saben sapada
8. Kang diarani guru lagu yaiku…
a. Dhong-dhing e swara saben pungkasan wanda
b. Dhong-dhing e swara saben pungkasan tembung
c. Dhong-dhing e swara saben pungkasan gatra
d. Dhong-dhing e swara saben pungkasan pada

9. Guru wilangane tembang macapat ing ngisor iki yaiku…

Pomo kaki padha dipun eling


ing pitutur ingong
sira uga satriya arane
kudu anteng jatmika ing budi
luruh sarta wasis
samubarang tanduk

66
a. 6 gatra = 10i, 6o, 10e, 10i, 6i, 6u c. 10, 6, 10, 10, 6, 6

b. 10i, 6o, 10e, 10i, 6i, 6u d. i, o, e, i, i, u

10. Guru lagune tembang macapat ing ngisor iki…

Dadiya lakunireku,
cegah dhahar lawan guling,
lawan aja asukan-sukan,
anganggoa sawatawis,
ala watake wong suka,
suda prayitnaning batin

a. 6 gatra = 8u, 8i, 8a, 8i, 8a, 8i c. 8, 8, 8, 8, 8, 8

b. 8u, 8i, 8a, 8i, 8a, 8i d. u, i, a, i, a, i

11. Cacahing gatra saben sapada diarani…

a. Guru wilangan c. Guru gatra

b. Guru wanda d. Guru pada

12. Ing sawernane tembang macapat sing darbe paugeran 9 gatra


yaiku…

a. pangkur c. sinom

b. asmaradana d. dhandhanggula

13. Sing darbe paugeran 6 gatra= 8u, 8i, 8a, 8i, 8a, 8i yaiku tembang…

a. kinanthi c. asmaradana

b. pangkur d. megatruh

67
14. Paugerane tembang sinom yaiku…

Ambeke kang wus utama,


tan ngendhak gunaning jalmi,
amiguna ing aguna,
sasolahe kudu bathi,
pintere den alingi,
bodhone didokok ngayun,
pamrihe den inaa,
mring padha padhaning jalmi,
suka bungah den ina sapadha-padha.

a. sagatra: 9 pada c. sapada: 9 gatra

b. sagatra: 9 wanda d. sawanda: 9 gatra

15. Ukara-ukara kasebut mujudake gatra-gatrane tembang…

Angadhepi jaman kang maju


Aja lali maca
Koran sarta kalawarti
Kanggo ngetutake laku era global

a. maskumambang c. gambuh

b. asmaradana d. pucung

16. Guru lagune tembang megatruh yaiku…

a. u, a, i, a, o c. u, u, i, u, o

b. i, a, i, a, o d. u, i, u, i, o

17. Sing kalebu paugerane tembang asmaradana yaiku…


a. 7 gatra = 10i, 6o, 10e, 10i, 6i, 6u, 7i

68
b. 7 gatra = 12a, 7i, 6a, 7a, 8i, 5a, 7i
c. 7 gatra = 8i, 8a, 8e, 8a, 7a, 8u, 8a
d. 7 gatra = 8a, 11i, 8u, 7a, 12u, 8a, 8i

18. Ukara kang trep kanggo gatra ke-4 tembang megatruh yaiku…
a. Adhiku lucu awake lemu
b. Adhiku lucu ngguyu-ngguyu
c. Adhi seneng mangan tahu
d. Adhiku lucu tur ayu
19. Sapada dumadi 5 gatra yaiku paugerane tembang…

a. pucung c. sinom

b. gambuh d. pangkur

20. Sapada dumadi 9 gatra yaiku paugerane tembang…

a. pangkur c. sinom

b. pucung d. megatruh

21. Sasmitane tembang pangkur yaiku pangkur, wuntat, pungkur,


ungkur, yudakenaka
a. Pamijil, wijil, wiyos, raras, medal, sulastri
b. Pangkur, wuntata, pungkur, ungkur, yudakenaka
c. Asmara, brangta, kingkin, yungyun
d. Sarkara, hartati, dhandhang, madu, kaga, tresna
22. Tembang dhandhanggula nduweni sasmita pira
a. 7 c. 9

b. 8 d. 10

23. Tembang sing nduweni sasmita 4 yaiku kinanthi...

a. pangkur c. megatruh

b. pucung d. kinanthi

69
24. Sasmitane tembang kinanthi yaiku ....

a. kanthi c. jumbuh

b. brangta d. rema

25. Wewatekan grapyak lan sumanak mula cocok kanggo nyritakake


pitutur diduweni tembang…
a. pucung c. gambuh

b. megatruh d. dhandhanggula

26. Ing ngisor iki ukara ngandhut tembung saroja sing trep karo cakepa
tembang ing ngisor yaiku...

Ana pocapanipun,
adiguna adigang adigung,
pan adigang kidang adigung pan
esthi, adiguna ula iku,
telu pisan mati sampyoh.

a. Wong kuwi ora oleg nduwe sipat adigang, adigung, adiguna


b. Awake kuru mula diarani gagah prakosa
c. Jawara kampung kidul wis kondhang sekti mandraguna
d. Kembang kuwi duwe werna kuning mbranang

27. Tembung dasanamane anak yaiku...

Punika laku utama,


tumindak sarto kekaler,
nora ngatingalke lampah,
wadine kang den alingi,
panedyane ing batin,
pan jero pangarahipun,
asore ngemurasa,
prayoga tiniru ugi,
anak putu aja ana ninggal lanjaran.

70
a. siwi c. bayu

b. dirgantara d. maruta

28. Arane candrane mangsa kesepuluh yaiku


a. gedhong minep jroning kalbu
b. bantala rengka
c. anjrah jroning kayun
d. rasa mulya kasucian
29. Waspa kumembeng jroning kalbu yaiku candrane mangsa…

a. kasiji c. katelu

b. kaloro d. kapapat

30. Ing ngisor iki tembung panyandra awak sing bener yaiku…
a. untune miji timun
b. alise mblarak sempal
c. mripate ngandhan-andhan
d. pipine ngundhup turi

TES FORMATIF

https://forms.gle/EzxTk1r7zR7DusHeA

71
PANUTUP

DAFTAR PUSTAKA

Harsiati, Tatik. 2011. Penilaian dalam Pembelajaran (Aplikasi pada


Pembelajaran Membaca dan Menulis). Malang: Penerbit Universitas Negeri
Malang (UM Press)

Harsiati, Tatik. 2013. Asesmen Pembelajaran Bahasa Indonesia. Malang:


Penerbit Universitas Negeri Malang (UM Press)

Saputra, H Karsono. 2010. Sekar Macapat. Jakarta: Wedatama Widya Sastra

Sukendro, Dhita dan Susanti, Triana. 2015. Lantip Basa Jawa SMP Jilid 2 untuk
SMP/MTs kelas VIII. Surabaya: Penerbit Duta

Sukendro, Dhita dan Susanti, Triana. 2015. Lantip Basa Jawa SMP Jilid 2 untuk
SMP/MTs kelas VII. Surabaya: Penerbit Duta

Utami, Karti Tuhu. 2017. Pinter Basa Jawa SMP kelas 8 semester 2. Malang:
CV.Pustaka Grafika

Aplikasi Bausastra Jawa

Kompas.com 08/10/2022
Penulis Dandy Bayu Bramasta | Editor Rendika Ferri Kurniawan KOMPAS.com

72
LAMPIRAN

A. KUNCI JAWABAN UNIT 1


1. Kunci Jawaban Gladhen 1

LEMBAR RESUME

Pamedare wasitaning ati, cumanthaka aniru Pujangga, dhahat mudha ing


batine, nanging kedah ginunggung, datan wruh yen keh ngesemi, ameksa
angrumpaka, basa kang kalantur, turur kang katula-tula, tinalaten rinuruh
kalawan ririh, mrih padhanging sasmita.
Sasmitaning ngaurip puniki, apan ewuh yen nora weruha, tan jumeneng
ing uripe, akeh kang ngaku-aku, pangrasane sampun udani, tur durung
wruh ing rasa, rasa kang satuhu, rasaning rasa punika, upayanen darapon
sampurna ugi, ing kauripanira.
Jroning Kur’an nggonira sayekti, nanging ta pilih ingkang uninga, kajaba lawan
tuduhe, nora kena den awur, ing satemah nora pinanggih, mundak katalanjukan,
temah sasar-susur, yen sira ayun waskita, sampurnane ing badanira, punika sira
anggegurua.
Nanging yen sira ngguguru kaki, amiliha manungsa kang nyata, ingkang becik
martabate, sarta kang wruh ing kukum, kang ngibadah lan kang ngirangi, sukur
oleh wong tapa, ingkang wus amungkul, tan mikir pawewehing liyan, iku pantes
sira guronana kaki, sartane kawruhana.

2. Kunci Jawaban Gladhen 2

No. Jinise Tembang Isine Tembang

0. Pucung Bapak pucung

Cangkeme madhep mandhuwur

Sabamu ing sendhang

Pencoanmu lambung kereng

Prapteng wisma

Si pucung mutah guwaya

(klenthing)

73
1. Gambuh Sekar gambuh ping catur,

kang cinatur polah kang kalantur,

tanpa tutur katula-tula katali,

kadaluwarsa kapatuh,

katuruh pan dadi awon.

2. Kinanthi Padha gulangen ing kalbu,

ing sasmita amrih lantip,

aja pijer mangan nendra,

kaprawiran den kaesthi pesunen sariranira, sudanen


dhahar lan guling.

3. Mijil Pomo kaki padha dipun eling

ing pitutur ingong

sira uga satriya arane

kudu anteng jatmika ing budi

luruh sarta wasis

samubarang tanduk

4. Maskumambang Nadyan silih bapa biyung kaki nini,


sadulur myang sanak,
kalamun muruk tan becik,
nora pantes yen den nuta.

5. Pangkur Sekar pangkur kang winarna,

lelabuhan kang kanggo wong ngaurip,

ala lan becik puniku,

prayoga kawruhana,

adat waton puniku dipunkadulu,

miwah ingkang tata krama,

den kaesthi siyang ratri.

74
3. Kunci Jawaban Gladhen 3

No Isi tembang Guru Wilangan lan Guru Gatra Jenise tembang


Guru Lagu

1. Ana wong narima ya titahing 12i 6 Mijil

mapan dadi awon 6o

lan ana wong narima titahe 10e


wekasane iku dadi becik
10i
kawruhana ugi
6i
aja seling surup.
6u

No Isi tembang Guru Wilangan lan Guru Gatra Jenise tembang


Guru Lagu

2. Panggawe becik puniku, 8u 6 Kinanthi

gampang yen wus den lakoni, 8i

angel yen durung kalakyan, 8a

aras-arasen nglakoni, 8i

tur iku den lakonana 8a

mupangati badaneki. 8i

No Isi tembang Guru Wilangan lan Guru Gatra Jenise tembang


Guru Lagu

3. Angel temenan ing jaman mangkin, 10i 10 Dhandhanggula


ingkang pantes kena ginuronan,
10a
akeh wong njaja ngelmune,
lan arang ingkang manut, 8e

yen wong ngelmu ingkang netepi, 7u

75
ing panggawene sarak, 9i
den arani luput,
7a
nanging iya sasenengan,
6u
nora kena den uwor kareping janmi,
papancene priyangga. 8a

12i

7a

No Isi tembang Guru Wilangan lan Guru Guru Gatra Jenise tembang
Lagu

4. Pan ana silih bebasan, 8a 7 Sinom


padha sinauwa ugi,
8i
lara sajroning kapenak,
8a
lan suka jroning prihatin,
lawan ingkang prihatin, 8i
mana suka ing jronipun, 7i
iku den sinauwa,
8u
lan mati sajroning urip,
ingkang kuna pan mangkono kang den 7a

ngulang. 8i

12a

No Isi tembang Guru Wilangan lan Guru Guru Gatra Jenise tembang
Lagu

5. Poma-poma wekas mami, 8i 7 Asmaradana


anak putu aja lena,
8a
aja katungkul uripe,
8e
lan aja duwe kareman,
banget paes neng dunya, 8a
siang dalu dipun emut, 7a
wong urip manggih antaka.
8u

76
8a

4. Rubrik penilaian Tes Mandiri Kegiyatan 1

No. Jawaban Skor

1. Tembang macapat yaiku tembang Benar = 1


utawa puisi gagrag lawas kanthi
Salah = 0
paugeran tartamtu

2. Mijil, sinom, pucung Benar = 1

Salah = 0

3. 11 Benar = 1

Salah = 0

4. Maskumambang, kinanthi, mijil, sinom, Benar = 1


asmarandana, dhandhanggula, gambuh,
Salah = 0
durma, pangkur, megatruh, pucung

5. Guru gatra, guru wilangan, guru lagu Benar = 1

Salah = 0

6. Cacahe larik saben sapadha Benar = 1

Salah = 0

7. Cacahe wanda saben sagatra Benar = 1

Salah = 0

8. Tibane swara ing pungkasan gatra Benar = 1

Salah = 0

9. Maskumambang lan pucung Benar = 1

Salah = 0

10. Dhandhanggula Benar = 1

Salah = 0

77
5. Kunci Jawaban Gladhen 4
a. sarkara, hartati, dhandhang, madu, manis,
sari, bremana,
1. Maskumambang

b. taruna, anom, weni, nom, srinata, pamasa,


2. Mijil
logondhang, rema,

3. Kinanthi c. wuntat, pungkur, ungkur, yudakenaka

4. Sinom
d. dur, undur, sirna, galak
5. Asmaradana

6. Gambuh e. asmara, brangta, kingkin, yungyun

7. Dhandhanggula
f. wijil, wiyos, raras, medal, sulastri
8. Durma

9. Pangkur g. kanthi, gandheng, kanthil

10. Megatruh
h. pegat, duduk, wuluh, luh
11. Pucung

i. buh, jumbuh, tambuh

j. kampul, mas kentir, kembang, kentir

k. kaluwak, wanda, cung

78
6. Kunci Jawaban Gladhen 5

PRANYATAN B S

1. Tembang mijil mujudake fase panguripan kambange ruh manungsa ing S


alam ruh

2. Tembang dhandhanggula mujudake panguripan fase kesuksesan B


materi

3. Tembang durma mujudake mangsa anom S

4. Tembang megatruh mujudake fase yen wayahe bali menyaang


ngarsane Gusti S

5. Tembang macapat kabehe ana 8 S

6. Tembang gambuh mujudake fase panguripan mbangun kulawarga B

7. Maskumambang mujudake semangat ingkang mekantar-kantar S

8. Tembang kinanthi mujudake masa tuwa sing kudune kanggo nyiapke S


sangune bali menyang ngarsane Gusti

9. Tembang pangkur mujudake masa tuwa sing kudune kanggo nyiapke B


sangune bali menyang ngarsane Gusti

10. Tembang asmaradana mujudake kesengsem e ati marang sapadha B


manungsa

79
7. Rubrik penilaian Tes Mandiri Kegiyatan 2

No. Jawaban Skor

1. Sasmitane tembang yaiku dasanamane tembang Benar = 1

Salah = 0

2. Pangkur, wuntat, pungkur, ungkur, yudakenaka Benar = 1

Salah = 0

3. Ana 10 Benar = 1

Salah = 0

4. megatruh Benar = 1

Salah = 0

5. kinanthi Benar = 1

Salah = 0

6. watek utawa tema sing biasa dienggo saben Benar = 1


tembang
Salah = 0

7. tresna asih, lan crita katresnan liyane Benar = 1

Salah = 0

8. galak, seneng, lan ngemu kenepson, mula Benar = 1


cocok kanggo wong kang ana ing kahanan
paprangan. Salah = 0

9. tembang gambuh Benar = 1

Salah = 0

10. tembang kinanthi Benar = 1

Salah = 0

80
Skor maksimal 10

Yen skormu 8 – 10 lanjutna nang kegiyatan 2

Yen skormu kurang saka 7, balenana jroning nyinaoni kegiyatan 1

81
8. Kunci Jawaban Gladhen 6

No. Pethikan Tembang Pitutur Luhur

1. Yen wus tinitah wong agung, aja sira Masiyo wus dadi wong gedhe (duwe
gumunggung dhiri, aja raket lan wong jabatan dhuwur) aja angkuh, aja nyedhaki
ala, kang ala lakunireku, nora wurung wong ala, merga tumndhak ala nular
ngajak-ajak, satemah anenulari.
(kinanthi)

2. Lawan aja angkuh bengis, lengus lanas Aja dadi wong wengis, angkuh, lambene
calak lancang, langar ladak sumalonong, lamis, gampang pau, gampang nesu,
aja ngidak aja ngepak, lan aja siya-siya, seneng ngenyek, lan seneng wadul.
aja jahil dhemen padu, lan aja para
wadulan.(asmaradhana)

3. Apan ana sesiku telung prakara, nanging Ana telung prakara kang kudu kok
gedhe pribadi, puniki lilira, yoking ngerteni yaiku aja gumedhe, aja ngece, lan
telung prakara, poma ywa nggunggung aja maido marang wong liya
sireki, sarta lan aja, nacad kepati
pati.(durma)

4. Wong tan manut pitutur wong tuwa ugi, Wong kuwi kudu manut marang wong
pan nemu duraka, ing dunya praptaning tuwa ben ora duraka lan cilaka
akhir, tan wurung kasurang-surang.
(maskumambang)

5. Tutur bener puniku, sayektine apantes Pitutur sae lan bener kudu ditiru senajan
tiniru, nadyan metu saking wong sudra metu saka wong mlarat
papeki, lamun becik nggone muruk, iku
pantes sira anggo. (gambuh)

82
B. KINCI JAWABAN UNIT 2
9. Kunci Jawaban Gladhen 1

Tembung Tegese
Kawi

Ari Srengenge, adhi

Masmirah Perhiasan

Layon Jisim, mayit

Mukti Ngrasakake

Mami Aku

Dasih Garwa

Tan Ora

Palastra Mati

10. Kunci Jawaban Gladhen 2


No. Tembung Makna tembung

1. sekar Kembang

2. catur Papat

3. awon Ala

4. sayekti Nyata

5. sudra Mlarat

6. sira Awakmu

7. esthi Gajah

8. adigang Ngandelake kakuwatan

9. adigung Ngandelake kaluhuran

10. adiguna Ngandelake kapinteran

83
11. Kunci Jawaban Gladhen 3
SERAT WULANGREH PUPUH GAMBUH

Serat Wulangreh Pupuh Gambuh


01
Sekar gambuh ping catur, kang cinatur polah kang kalantur, tanpa tutur katula-tula
katali, kadaluwarsa kapatuh, katuruh pan dadi awon.
02
Aja nganti kabanjur, barang polah ingkang nora jujur, yen kebanjur sayekti kojur tan
becik, becik ngupayaa iku, pitutur ingkang sayektos.
03
Tutur bener puniku, sayektine apantes tiniru, nadyan metu saking wong sudra
papeki, lamun becik nggone muruk, iku pantes sira anggo.
04
Ana pocapanipun, adiguna adigang adigung, pan adigang kidang adigung pan esthi,
adiguna ula iku, telu pisan mati sampyoh.
05
Si kidang ambegipun, angandelaken kebat lumpatipun, pan si gajah angandelken
gung ainggil, ula ngandelaken iku, mandine kalamun nyakot.
06
Iku upamanipun, aja ngandelaken sira iku, suteng nata iya sapa kumawani, iku
ambeke wong digang, ing wasana dadi asor.
07
Adiguna puniku, ngandelaken kapinteranipun, samubarang kabisan dipundheweki,
sapa bisa kaya ingsun, toging prana nora enjoh.
08
Ambek adigung iku, angungasaken ing kasuranipun, para tantang candhala
anyenyampahi, tinemenan nora pecus, satemah dadi geguyon.
09
Ing wong urip puniku, aja nganggo ambek kang tetelu, anganggowa rereh ririh ngati-
ati, den kawangwang barang laku, kang waskitha solahing wong.
10
Dene tetelu iku, si kidang suka ing panitipun, pan si gajah alena patinireki, si ula ing
patinipun, ngandelaken upase mandos.
11
Tetelu nora patut, yen tiniru mapan dadi luput, titikane wong anom kurang wewadi,
bungah akeh wong kang nggunggung, wekasane kajalomprong.
12
Yen wong anom iku, kakehan panggunggung, dadi kumprung, pengung bingung
wekasane pan angoling, yen ginunggung muncu-muncu, kaya wudun meh mencothot.
13
Dene kang padha nggunggung, pan sepele iku pamrihipun, mung warege wadhuk
kalimising lathi, lan telese gondhangipun, reruba alaning uwong.
14
Amrih pareke iku, yen wus kanggep nuli gawe umuk, pan wong akeh sayektine padha
wedi, tan wurung tanpa pisungsung, adol sanggup sakehing wong.
15
Yen wong mangkono iku, nora pantes cedhak lan wong agung, nora wurung anuntun
panggawe juti, nanging ana pantesipun, wong mangkono didhedheplok.
16
Aja kakehan sanggup, durung weruh tuture agupruk, tutur nempil panganggepe wruh
pribadi, pangrasane keh kang nggunggung, kang wus weruh amalengos.
17
Aja nganggo sireku, kalakuwan kang mangkono iku, nora wurung cinirenen den titeni,
mring pawong sanak sadulur, nora nana kang pitados.

84
12. Kunci Jawaban Gladhen 4
tembung makna tembung tembung makna
tembung

pocapan ucapan Candhala Wong nistha

Adiguna Kapinteran satemah Ing wasanane

Adigang Kakuwatan

Adigung Kaluhuran

Esthi Gajah

Nora Ora

Pecus Ora bisa

13. Kunci Jawaban Gladhen 6

No. Cakepan Tembang Pilihan tembung Tembang wutuh

Kanggo nggarap nomor 1 lan 2 gatekna guru wilangan e!

1. Padha ... ing kalbu, Gatra 1 Padha gulangen ing kalbu,


gulangen/gulangana
ing ... amrih lantip, ing sasmita amrih lantip,
Gatra 2
aja pijer... nendra, sasmita/sasmitaning aja pijer mangan nendra,

kaprawiran den ... Gatra 3 kaprawiran den kaesthi


dipangani/mangan
... sariranira, pesunen sariranira,
Gatra 4
... dhahar lan guling. sudanen dhahar lan guling.
kaesthi/esthi

Gatra 5
(kinanthi) kapesunen/pesunen

Gatra 6
sudanen/sudanana

2. Pomo kaki ... dipun eling Gatra 1 Pomo kaki padha dipun eling
padha/sapadha
... pitutur ingong ing pitutur ingong
Gatra 2
sira uga ... arane sira uga satriya arane
ingkang/ing
kudu ... jatmika ing budi kudu anteng jatmika ing budi
Gatra 3
... sarta wasis kasatriyan/satriya luruh sarta wasis

85
... tanduk Gatra 4 samubarang tanduk
anteng/antengan

Gatra 5
(mijil) luruh/lumuruh

Gatra 6
barang/samubarang

Kanggo nggarap nomor 3 lan 4 gatekna guru lagune!

3. Aja nganti ..., Gatra 1 Aja nganti kabanjur,


karepan/kabanjur
barang polah ingkang nora ..., barang polah ingkang nora jujur,
Gatra 2
yen kebanjur sayekti kojur tan ..., yen kebanjur sayekti kojur tan becik,
jujur/becik
becik ngupaya ..., becik ngupayaa iku,
Gatra 3
pitutur ingkang ... pitutur ingkang sayektos.
ala/becik

Gatra 4
(gambuh)
kuwi/iku

Gatra
sayekti/sayektos

4. Nadyan silih bapa biyung kaki nini, Gatra 1 Nadyan silih bapa biyung kaki nini,
sadulur myang sanak, sadulur myang sanak,
kalamun muruk tan becik, nini/biyung kalamun muruk tan becik,
nora pantes yen den nuta. nora pantes yen den nuta.
Gatra 2

(maskumambang) dulur/sanak

Gatra 3

awon/becik

Gatra 4

nuta/manut

86
14. Kunci Jawaban Gladhen 7

No Cakepan Tembang No Sambungan Ukara

1. Mulane wong anom iku, a. pan adigang kidang adigung pan


esthi,
abecik ingkang taberi,
adiguna ula iku,
jejagongan lan wong tuwa, ingkang sugih

....................................................................

....................................................................

(kinanthi)

2. Lan dimantep mring panggawe becik b. kojah ugi, kojah iku warna-warna,

lawan wekas ingong ana ala ana becik.

...............................................................

...............................................................

ing badan punika

wus pepancenipun

(mijil)

3. ...................................................... c. ing dunya praptaning akhir,


tan wurung kasurang-surang.
......................................................

nadyan metu saking wong sudra papeki,


lamun becik nggone muruk,

iku pantes sira anggo.

(gambuh)

4. Wong tan manut pitutur wong tuwa ugi, d. aja kurang iya panrimane
pan nemu duraka,
................................................... yen wis tinitah marang Hyang Widhi

87
...................................................

(maskumambang)

5. Ana pocapanipun, e. Tutur bener puniku,

adiguna adigang adigung, sayektine apantes tiniru,

........................................................

........................................................

telu pisan mati sampyoh.

(gambuh)

1 B, 2 D, 3 E, 4 C, 5 A

No. Tembang Wutuh

1. Mulane wong anom iku,


abecik ingkang taberi,
jejagongan lan wong tuwa, ingkang sugih
kojah ugi, kojah iku warna-warna,
ana ala ana becik.
(kinanthi)
2. Lan dimantep mring panggawe becik
lawan wekas ingong
aja kurang iya panrimane
yen wis tinitah marang Hyang Widhi
ing badan punika
wus pepancenipun
(mijil)
3. Tutur bener puniku,
sayektine apantes tiniru,
nadyan metu saking wong sudra papeki, lamun becik nggone muruk,
iku pantes sira anggo.
(gambuh)

4. Wong tan manut pitutur wong tuwa ugi,


pan nemu duraka,
ing dunya praptaning akhir,
tan wurung kasurang-surang.
(maskumambang)

88
5. Ana pocapanipun,
adiguna adigang adigung,
pan adigang kidang adigung pan esthi,
adiguna ula iku,
telu pisan mati sampyoh.

(gambuh)

15. Kunci Jawaban Gladhen 8


No. Rubrik penilaian Skor

1 Kesesuaian tema 5
dengan peristiwa
2. Kesesuaian paugeran 5
tembang
dhandhanggula
3. Penggunaan basa 5
rinengga

16. Kunci Jawaban Gladhen 9

No. Rubrik penilaian Skor

1 Pendampingan 5
penulisan
dilaksanakan kontinu
2. Kesesuaian tema 5
tembang”tembang
gambuh yang berisi
cerita tentang diri
sendiri”
3. Kesesuaian paugeran 5
tembang gambuh
4. Penggunaan basa 5
rinengga

89
BIOGRAFI PENULIS

Riski Wahyu Oktaviani, lahir ing Malang, 6


Oktober 1997. Saiki isih aktif dadi mahasiswa
jroning Universitas Negeri Malang jurusan
Sastra Indonesia, Program Studi Pendidikan
Bahasa Sastra Indonesia dan Daerah.
Penulis ndamel buku Modul Ayo Nguri-Uri
Kabudayan Jawi: Kreatif Nulis Tembang
Macapat kareben saged dienggo dadi sumber
pasinaon siswa SMP kelas VIII jroning nulis, khusus e ngembangake teks
tembang Macapat.
Buku saklintune ingkang sampun katulis dening panulis yaiku:
antologi puisi kanthi judul Kerak!, Modul Bahasa Indonesia mengenai
Teks Karya Ilmiah, Kumpulan naskah drama Di Bawah Langit Jakarta,
Novel Senja Di Bawah Pohon Plum.

90

Anda mungkin juga menyukai