GP13 Timah Primer

GARIS PANDUAN EKSPLORASI BIJIH TIMAH PRIMER
a
b
JABATAN MINERAL DAN GEOSAINS MALAYSIA
Minerals and Geoscience Department Malaysia
GARIS PANDUAN
EKSPLORASI BIJIH TIMAH PRIMER
JMG.GP.13
KEMENTERIAN SUMBER ASLI DAN ALAM SEKITAR

Ministry of Natural Resources and Environment
PRAKATA
G
aris Panduan Eksplorasi Bijih Timah Primer ini merupakan pelengkap kepada
kaedah eksplorasi bijih timah yang dilaksanakan oleh Jabatan Mineral dan Geosains
Malaysia (JMG). JMG telahpun menerbitkan satu garis panduan berjudul Garis Panduan
Eksplorasi Bijih Timah Plaser.
Garis panduan ini merangkumi kaedah eksplorasi secara bersistem bagi bijih timah
primer yang diamalkan oleh jabatan. Tujuan penyediaan dokumen ini adalah sebagai
panduan kepada pegawai-pegawai jabatan yang melaksanakan kajian eksplorasi
timah primer. Melalui pelaksanaan kaedah eksplorasi yang diperincikan dalam garis
panduan ini, adalah diharapkan satu kaedah eksplorasi yang seragam dapat digunakan
oleh semua pegawai jabatan yang terlibat.
Penyediaan garis panduan ini telah diusahakan oleh sekumpulan pegawai jabatan yang
berpengalaman dalam aspek eksplorasi mineral. Daya usaha mereka amat disanjung
tinggi dan secara langsung telah memberi sumbangan yang berharga dan amat bermakna
kepada jabatan.
DATO’ YUNUS BIN ABDUL RAZAK

Ketua Pengarah
Jabatan Mineral dan Geosains Malaysia
Oktober 2012
iii
KANDUNGAN
Muka surat
PRAKATA iii
SENARAI LAMPIRAN ix
SENARAI RAJAH x
SENARAI JADUAL xi
SENARAI FOTO xi
1.0 PENDAHULUAN 1
1.1 Objektif 1
1.2 Skop Garis Panduan 1
1.3 Maklumat Asas 1
1.3.1 Asas Eksplorasi Geokimia 2
1.3.2 Jenis-Jenis Longgokan Timah Primer 3
1.3.3 Pemineralan Timah Primer di Malaysia 9
1.4 Industri Perlombongan Timah Primer 11
1.4.1 Aktiviti Perlombongan Timah di Malaysia 11
1.5 Kegunaan Timah 15
1.6 Mineral Aksesori 15
2.0 PERANCANGAN DAN STRATEGI EKSPLORASI 16

2.1 Pendahuluan 16
2.2 Maklumat Kawasan Eksplorasi 16
2.3 Strategi Eksplorasi 19
2.4 Penilaian dan Pembangunan 21
iv
Muka surat
3.0 PERSEDIAAN DAN PELAKSANAAN EKSPLORASI 22

3.1 Pendahuluan 22
3.2 Tinjauan Awal di Lapangan 22
3.3 Peta Rujukan 22
3.4 Surat Kebenaran 24
3.5 Pemplotan Rekod 24
3.6 Tenaga Kerja, Peralatan dan Logistik 24
3.7 Peringkat Eksplorasi 25
3.7.1 Eksplorasi Tinjauan 25
3.7.2 Eksplorasi Susulan 26
3.7.3 Eksplorasi Terperinci 26
4.0 PERSAMPELAN LAPANGAN 27

4.1 Pendahuluan 27
4.2 Persampelan Sedimen Sungai 27
4.3 Persampelan Konsentrat Mineral Berat 30
4.4 Persampelan Tanih 31
4.5 Lelubang dan Peparit 34
4.5.1 Lelubang Cetek 34
4.5.2 Lelubang Dalam 34
4.5.3 Peparit 37
4.6 Persampelan Batuan 38
4.7 Penyediaan Sampel 38
4.7.1 Sedimen Sungai dan Tanih 39
4.7.2 Konsentrat Mineral Berat 40
4.7.3 Batuan 40
4.8 Penghantaran Sampel 41
v
Muka surat
5.0 PEMETAAN GEOLOGI 42

5.1 Pendahuluan 42
5.2 Remote Sensing 42
5.2.1 Pengenalan 42
5.2.2 Gambar Udara dan Imej Satelit 42
5.3 Pemetaan Lapangan 44
5.3.1 Cerapan Singkapan 44
5.3.2 Tanda-Tanda Pemineralan 46
6.0 KAJIAN GEOFIZIK 48

6.1 Pendahuluan 48
6.2 Keperluan Kajian Geofizik 48
6.3 Pemilihan Kaedah 50
6.4 Kaedah-Kaedah Geofizik 50
6.4.1 Kaedah Magnetik 50
6.4.2 Kaedah Graviti 51
6.4.3 Kaedah Radiometrik 51
6.4.4 Kaedah Resistiviti 51
6.4.5 Kaedah Elektrik 52
6.4.6 Pengkutuban Teraruh 52
6.4.7 Kaedah Frekuensi Tersangat Rendah 53
6.4.8 Kaedah Seismik 53
6.5 Kajian Kes 54
vi
Muka surat
7.0 PENGGERUDIAN BATUAN 56

7.1 Pendahuluan 56
7.2 Penggerudian 56
7.3 Peralatan 56
7.3.1 Pemilihan Peralatan 56
7.3.2 Komponen Peralatan 58
7.4 Orientasi Penggerudian 60
7.5 Kaedah Penggerudian 62
7.5.1 Kaedah Konvensional 62
7.5.2 Kaedah Penggerudian Talian Dawai 63
7.6 Mata Gerudi 64
7.6.1 Jenis Mata Gerudi 64
7.6.2 Saiz Mata Gerudi 64
7.7 Persampelan Teras dan Pengelogan 65
7.7.1 Perolehan Teras 66
7.7.2 Rock Quality Designation 66
7.8 Peralatan Aksesori 67
8.0 ANALISIS SAMPEL 68

8.1 Pendahuluan 68
8.2 Kajian Mineralogi dan Petrologi 68
8.2.1 Kajian Keratan Nipis 68
8.2.2 Kajian Keratan Gilap 69
8.3 Anggaran Semi Kuantitatif Mineral 70
8.4 Analisis Kimia 72

9.0 PENGURUSAN DATA 74
9.1 Pendahuluan 74
9.2 Interpretasi Data dan Penentuan Anomali 74
9.3 Persembahan Data 75
9.4 Pangkalan Data 75
vii
Muka surat
10.0 PENILAIAN SUMBER 77

10.1 Pendahuluan 77
10.2 Penilaian Kualitatif 77
10.3 Penilaian Kuantitatif 78
10.4 Pengiraan Rizab 80
10.5 Gred Penggalan (Cut-off Grade) 90
11.0 KAEDAH PENYEDIAAN LAPORAN 91

11.1 Pendahuluan 91
11.2 Format Laporan 91

BIBLIOGRAFI 95
PENGHARGAAN 127
viii
Muka surat
SENARAI LAMPIRAN
LAMPIRAN 1 : Format Surat Permohonan Menjalankan Kerja 97

Eksplorasi Mineral
LAMPIRAN 2 : Borang Maklumat Sampel Sedimen 98
LAMPIRAN 3 : Borang Maklumat Sampel Batuan 99
LAMPIRAN 4 : Unit-Unit Fotogeologi (Photogeological Units) 100

Kawasan Betong-Pengkalan Hulu
LAMPIRAN 5 : Notis Penghantaran Sampel 101
LAMPIRAN 6 : Pengasingan Jenis Mineral Dalam Sampel Konsentrat 103

Berdasarkan Kemagnetan dan Intensiti Aruhan Magnet
LAMPIRAN 7 : Carta Aliran Analisis Mengikut Kaedah Penyulingan 104

dan Titratan
LAMPIRAN 8 : Carta Aliran Analisis Sn Mengikut Kaedah Kolorimetri 105

Menggunakan Gallein
LAMPIRAN 9 : Carta Aliran Analisis Au Mengikut Kaedah Fire Assay 106
LAMPIRAN 10 : Carta Aliran Analisis Mengikut Kaedah AAS 107
LAMPIRAN 11 : Carta Aliran Analisis U Mengikut Kaedah Fluorimetri 108
LAMPIRAN 12 : Carta Aliran Analisis Hg Mengikut Kaedah Cold 109

Vapour Atomic Absorption Spectrophotometry
LAMPIRAN 13 : Carta Aliran Analisis Ba dengan Kaedah AAS 110
LAMPIRAN 14 : Penilaian Jasad Bijih Berkemiringan Curam 111
LAMPIRAN 15 : Jasad Bijih Yang Pelbagai Miringan 112
LAMPIRAN 16 : Contoh Pengiraan Rizab Menggunakan Kaedah 113

Keratan Rentas
LAMPIRAN 17 : Format Kulit Hadapan Laporan 123
LAMPIRAN 18 : Format Kulit Belakang Laporan 124
LAMPIRAN 19 : Format Muka Dalam / Muka Surat Tajuk 125
LAMPIRAN 20 : Contoh Format Senarai Kandungan Laporan 126
ix
Muka surat
SENARAI RAJAH
Rajah 1 : Ilustrasi pemineralan timah primer di Kuala Lumpur Tinfield 5

(Yeap, 2006)
Rajah 2 : Model konsep jenis-jenis longgokan utama timah primer 7
Rajah 3 : Sebahagian daripada jenis-jenis pemineralan dalam pembentukan 8

timah primer
Rajah 4 : Kawasan eksplorasi dan perlombongan timah di Semenanjung 14

Malaysia
Rajah 5 : Ringkasan persediaan dan perlaksanaan eksplorasi timah primer 23
Rajah 6 : Lokasi persampelan sedimen dan konsentrat 29
Rajah 7 : Lokasi terbaik untuk persampelan 30
Rajah 8 : Lokasi persampelan tanih bergrid 33
Rajah 9 : Lokasi persampelan lelubang dan peparit berdasarkan anomali tanih 35
Rajah 10 : Lakaran keratan rentas lokasi persampelan lelubang dan peparit 36
Rajah 11 : Imej satelit LANDSAT TM dan penafsiran geologi 45
Rajah 12 : Carta alir ringkasan peringkat kajian geofizik 49
Rajah 13 : Rajah tipikal peralatan penggerudian batuan keras 59
Rajah 14 : Berbagai saiz bit dan kasing yang digunakan 65
Rajah 15 : Radas pengasingan konsentrat mineral berat 70
Rajah 16 : Alat pengasingan magnet Frantz Isodynamic Magnetic Separator 71
Rajah 17 : Pengkodan tiga digit bagi pengelasan UNFC 80
Rajah 18 : Keratan rentas dua lubang gerudi bersebelahan yang menyilang 82

jasad bijih
Rajah 19 : Kaedah keratan rentas 89
x
Muka surat
SENARAI JADUAL
Jadual 1 : Contoh-contoh perlombongan longgokan timah primer di 12

Semenanjung Malaysia (Yeap, 2006)
Jadual 2 : Contoh-contoh longgokan timah primer yang dilombong dalam 12
batuan lembut (Yeap, 2006)
Jadual 3 : Pengeluaran timah mengikut kaedah perlombongan (tan metrik) 13
Jadual 4 : Kaedah analisis bagi unsur-unsur yang dilakukan di makmal Jabatan 73
Jadual 5 : Maklumat pangkalan data GEOCHEMdat 76
Jadual 6 : Rumusan cerapan sampel teras 77
SENARAI FOTO
Foto 1 : Mesin gerudi ringan 57

Foto 2 : Mesin gerudi berat 58
Foto 3 : Gambar menunjukkan orientasi penggerudian batuan secara biasa 60
Foto 4 : Gambar menunjukkan orientasi penggerudian batuan secara mendatar 61
Foto 5 : Gambar menunjukkan orientasi penggerudian batuan secara condong 61
Foto 6 : Penggerudian batuan secara konvensional 62
Foto 7 : Penggerudian secara talian dawai 63
Foto 8 : Kotak teras gerudi bagi menyimpan sampel teras 66
xi
1.0 PENDAHULUAN
1.1 Objektif
Dokumen Garis Panduan Eksplorasi Bijih Timah Primer ini adalah merupakan
lanjutan kepada dokumen Garis Panduan Eksplorasi Bijih Timah Plaser yang telah
diterbitkan dalam tahun 2009. Penyediaan kedua-dua dokumen ini adalah sebagai
panduan kepada pegawai-pegawai di Jabatan Mineral dan Geosains Malaysia
(JMG) bagi menjalankan kerja-kerja eksplorasi dan penilaian bijih timah jenis
primer dan plaser.
Objektif garis panduan ini adalah untuk:
i) Menyediakan teks panduan kepada pegawai projek bagi menyelaras

prosedur kerja pada peringkat eksplorasi dan kajian di lapangan.
ii) Memastikan tugas yang dilakukan adalah secara sistematik dan berkualiti.
iii) Mempercepatkan kerja eksplorasi dan pelaporan supaya dapat dilakukan

dalam masa yang ditetapkan.
iv) Memastikan laporan kajian timah primer disediakan mengikut format yang
telah ditetapkan.
1.2 Skop Garis Panduan
Skop garis panduan ini ditumpukan kepada penerangan mengenai eksplorasi bijih
timah primer. Ia meliputi secara menyeluruh kajian lapangan, ujian makmal, analisis
data dan penyediaan laporan. Walau bagaimanapun, garis panduan ini bukanlah
suatu yang muktamad. Ia masih boleh diubah suai mengikut keperluan kaedah
eksplorasi semasa.
1.3 Maklumat Asas
Sebelum memulakan kajian timah primer, pegawai perlu mempunyai pengetahuan

asas berkaitan aktiviti eksplorasi dan corak pemineralan timah di Malaysia.
Sehubungan dengan ini, eksplorasi geokimia merupakan aktiviti penting dalam
eksplorasi timah primer.
1
1.3.1 Asas Eksplorasi Geokimia
Prinsip survei geokimia untuk longgokan bijih ialah persampelan sistematik

beberapa media semula jadi seperti batuan, tanih, air dan gas dan seterusnya
membuat interprestasi geokimia terhadap keputusan-keputusan analisis
media berkenaan dalam usaha mencari punca-punca anomali geokimia.
Eksplorasi geokimia memerlukan penentuan secara bersistem bagi satu

atau lebih unsur-unsur surih di dalam batuan, tanih, sedimen sungai,
tumbuhan, air dan gas. Tujuannya adalah untuk menonjolkan anomali-anomali
geokimia, iaitu nilai yang tinggi bagi unsur-unsur tertentu yang jelas berbeza
dengan nilai latar belakang. Pembentukan anomali-anomali ini adalah hasil
himpunan daripada pergerakan dan penyebaran unsur-unsur yang terdapat
di dalam zon-zon pemineralan. Persampelan sedimen sungai, tanih atau
batuan merupakan kaedah yang biasa dipraktikkan.
Suatu anomali boleh ditakrifkan sebagai mempunyai kandungan yang lebih

tinggi atau lebih rendah (anomali negatif) daripada nilai latar belakang
geokimia. Ia tidak semestinya berpunca daripada proses metalogeni tetapi
boleh juga terhasil daripada pencemaran benda asing. Di samping itu, terdapat
anomali yang disebut sebagai formational yang disebabkan oleh satu unsur
yang berkait rapat dengan formasi batuan tertentu. Walau bagaimanapun,
anomali-anomali ini menunjukkan ciri mineralogi yang khusus atau berkaitan
dengan jenis longgokan tertentu di mana ianya tidak mempunyai nilai ekonomi.
Eksplorasi geokimia juga bertujuan untuk membezakan di antara anomali
sebenar (real anomaly) dan anomali palsu (false anomaly) di mana anomali
palsu adalah terhasil daripada formational atau pencemaran.
Mineral-mineral tersebar melalui dua mekanisme iaitu penyebaran primer dan

penyebaran sekunder.
i) Penyebaran primer adalah berkaitan dengan fenomena letakan

(emplacement) yang menyebabkan terjadi konsentrasi mineral seperti
dalam longgokan ubahan hidroterma. Dalam menentukan penyebaran
longgokan primer, unsur penunjuk (pathfinder element) adalah penting
bagi mengenal pasti kewujudan longgokan berkenaan. Unsur-usur
tersebut boleh terdiri daripada unsur batuan perumah atau unsur mineral
berlogam yang lain.
ii) Penyebaran sekunder adalah penyebaran mineral yang berlaku

berkaitan dengan proses peluluhawaan dan fenomena geomorfologi.
2
1.3.2 Jenis-Jenis Longgokan Timah Primer
Bijih timah terhimpun terutamanya melalui proses pembezaan magma

(magmatic differentiation). Lazimnya, ia ditemui sebagai longgokan lod dan
juga secara berselerakan di dalam batuan granit leukokratik. Pengeluaran
timah primer menyumbang kira-kira 30% daripada jumlah pengeluaran timah
dunia.
Terdapat pelbagai pengelasan berkaitan timah primer. Pengelasan berikut

adalah berdasarkan kajian oleh Taylor (1979), Hutchison (1983), Hosking
(1988), Menzie et. al (1988) dan Reed (1989) yang dinyatakan oleh Christie
dan Brathwaite (1995).
i) Longgokan Greisen
Greisen adalah batuan metasomatik yang dicirikan oleh kewujudan mineral

utama kuarza dan muskovit serta kandungan mineral aksesori seperti topaz,
flourit, turmalin dan feldspar. Kasiterit adalah mineral bijih utama di dalam
jasad greisen. Terdapat dua jenis greisen iaitu greisen awal (muskovit ±
klorit, turmalin dan fluorit) dan greisen masif (kuarza + muskovit + topaz ±
fluorit dan turmalin).
Pemineralan biasanya ditemui pada skala besar dengan jasad yang tidak
sekata. Ianya juga boleh ditemui dalam bentuk seperti lembar (sheet-like)
yang memanjang ke bawah, kira-kira 10 meter hingga 100 meter di bawah
bumbung granit. Bijih dan mineral asosiasi yang wujud termasuklah kasiterit,
wolframit, bismuthinit, molibdenit, arsenopirit, sulfida logam bes, beril, tantalo-
kolumbit dan unsur nadir bumi (REE). Antara contoh-contoh longgokan
greisen adalah di Bujang Melaka, Perak; Sungai Yai, Kelantan; Erzgebirge,
sempadan Czech-Jerman; East Kemptville, Nova Scotia, Kanada dan
Bushveld Complex di Afrika Selatan.
ii) Lod Hidroterma
Ia dicirikan oleh zon rekahan telerang atau penggantian longgokan lod

seperti di Cornwall, England. Lod terbentuk dalam bumbung, dinding dan
zon sentuhan aureol metamorf semasa penerobosan leukogranit. Selalunya
ia berasosiasi dengan greisen dalam zon bumbung tetapi juga berlaku
dalam batuan sedimen pada sesuatu jarak daripada terobosan granit.
Contoh longgokan timah lod ialah di Sungai Lembing, Pahang dan Billiton,
Indonesia.
3
iii) Longgokan Porfir
Longgokan ini dicirikan oleh telerang yang kaya dengan timah-perak seperti
yang terdapat di selatan Bolivia. Longgokan porfir berasosiasi dengan
volkanik felsik Tertiar dan/atau intrusif porfir peringkat tinggi. Telerang, paip
dan breksia hidroterma mengandungi Sn, Ag, As, Bi, Pb dan mineral-mineral
sulfida. Lombong di Catavi, Llallagua, Bolivia merupakan lombong timah
primer jenis porfir yang terbesar di dunia.
iv) Longgokan Skarn
Longgokan skarn terbentuk di sekeliling bahagian atas jasad granitoid yang

menerobos batuan karbonat. Kebanyakan longgokan ini terbentuk dalam
jarak 300 meter dalam terobosan leukogranit, umumnya di bahagian rekahan
dan korok. Ia dicirikan oleh himpunan mineral gangue termasuklah mineral-
mineral kalsium dan magnesium silikat. Mineral timah iaitu kasiterit dan
malayait serta mineral lain tertabur secara tidak teratur.
Contoh longgokan ini ialah di Kuala Lumpur Tinfield (lihat Rajah 1) dan Beatrice
Pipe, Perak di Malaysia dan Pinyok di Thailand.
4
Jenis longgokan timah primer di Lapangan Timah Kuala Lumpur
LOD KASITERIT SULFIDA

Seng Mine No. 3, Sg. Way
TELERANG JENIS GREISEN ASOSIASI DENGAN MARMAR
(Sn dan W), Ulu Klang, JASAD PENGGANTIAN, MEMBENDUNG STRUKTUR ATAS
Ulu Langat Sg. Besi, Kuchai dan TELERANG KASITERIT
KUARZA SULFIDA, GRANITOID, Salak Selatan dan Pudu
Sg. Way
Tan Wan Seng Mine, TELERANG PENYUAP
Kuchai TELERANG JENIS GREISEN (Sn dan W)
TABURAN KASITERIT JASAD BREKSIA JASAD BIJIH SENTUHAN
WOLFRAMIT DALAM HIDROTERMA TELERANG BOCORAN Lee Leong Mine, Setapak
GREISEN Ulu Klang, Yap Pang Mine, PAIP TIMAH - GREISEN
Ulu Langat Sg. Besi KASITERIT, Lombong TELERANG XENOTERMA LOD/TELERANG KASITERIT
dedah Pacific Tin dan LEMBAR TERKERAK, Hock SULFIDA, Bylco Azira LOD SULFIDA KASITERIT - FLUORIT
Kian Lee Hin Mine, Aun Hock Leong, Galian Mines, Puchong DALAM ZON SESAR, Melor Syn Mine, JENIS SKARN
Ampang Berjuntai Mines, Ampang Sg. Way dan Sg. Puteh Mine, Pudu Motor Syndicate and Seng
Mines Sg. Way
PAIP TIMAH - JENIS JASAD BIJIH ANTIFORM TELERANG KASITERIT - KUARZA

TELERANG XENOTERMA KASITERIT SULFIDA,
XENOTERMA, Kian DALAM ZON SESAR SULFIDA DALAM ZON SESAR,
Lee Hin Mine, Ampang Lombong dedah Tan Wan Seng Mines No. 6
RENGKUH, Hock Ban Kilinghal, Puchong
Hin Mine, Setapak
5
RETAKAN BIJIH
TELERANG DAN SESAR
LOD BATU PASIR
GREISEN KOROK KUARZA GRANITOID DAN SYAL MARMAR SYIS
JASAD BIJIH SESAR RENGKUH
Rajah 1 : Ilustrasi pemineralan timah primer di Kuala Lumpur Tinfield (Yeap, 2006)
v) Longgokan Penggantian Kasiterit-Sulfida
Longgokan ini merupakan penggantian dolomit atau sedimen berkapur.

Lazimnya berasosiasi dengan korok dan pluton kecil granit yang terubah
secara hidroterma. Longgokan jenis ini termasuk juga longgokan stratabound
/ stratiform, paip dan longgokan kecil yang tidak sekata. Contoh longgokan
stratabound / stratiform ialah di Rennison Bell di Tasmania, serta Dachang
dan Gejiu di China. Penggantian mineral kasiterit-sulfida dalam pemineralan
paip juga ditemui di Lembah Kinta, Malaysia (tidak termasuk Beatrice Pipe
jenis skarn).
vi) Longgokan Pegmatit / Aplit
Kebanyakan pegmatit dan aplit yang mengandungi timah adalah dari jenis
kuarza-mikroklin dengan albit dan muskovit serta juga mengandungi topaz,
spodumen dan turmalin. Mineral kasiterit lazimnya terbentuk bersama
dengan mineral lain seperti kolumbit, tantalit, beril, spodumen dan wolframit.
Longgokan jenis ini juga merupakan sumber timah yang penting dalam
pembentukan timah plaser. Contoh pegmatit / aplit yang mengandungi timah
terdapat di Bikita, Zimbabwe; Greenbushes, Australia Barat dan Phuket,
Thailand.
vii) Longgokan Rhyolite-Hosted (Jenis Mexico)
Longgokan ini terbentuk sebagai telerang kasiterit dalam riolit feldspar-alkali.

Kasiterit wujud bersama dengan hematit, kristobalit, mineral-mineral silikat,
fluorit, mimetit dan adularia. Umumnya, longgokan jenis ini berusia Tertiar
seperti yang terdapat di Bolivia dan Sierra Madre Occidental, Mexico.
viii) Longgokan Sulfida Masif
Jasad stratiform yang mengandungi pelbagai mineral sulfida biasanya

dilombong untuk mendapatkan Pb, Zn dan Cu di mana kasiterit berbutir
halus adalah sebagai mineral asosiasi. Walaupun longgokan sulfida masif
ini mengandungi sejumlah kecil sahaja timah, namun pengeluaran terbesar
timah di Amerika Utara adalah daripada longgokan jenis ini seperti di Sullivan,
British Columbia dan Kidd Creek, Ontario.
Rajah 2 dan 3 masing-masing menunjukkan model konsep bagi jenis-jenis

utama longgokan timah primer dan jenis pemineralan yang berkaitan.
6
VOLKANO
TELERANG/STOKWOK
BREKSIA TELERANG
RUNTUH LEWAT Sn - Ag
BREKSIA
+
INTRUSIF
+ +
+ + +
SEDIMEN
+ + +
UBAHAN
Serisit/silika
+ + Turmalin
+ + + 300 m
TELERANG
METASEDIMEN
TELERANG
METASEDIMEN
STOKWOK
SEDIMEN MIKROTELERANG
BERKAPUR
( BATU KAPUR,
DOLOMIT, dll. )
SULFIDA PENGGANTIAN UBAHAN
KARBONAT, BIJIH KASITERIT Serisit,
argilit,
Ubahan tanih
berargilit Turmalin
+
+
+ + + +
SKARN + + + + +
+ + + + + +
+
+ + + + + + + + + + +
BIJIH MAGNETIT - + + + + + + + + + + + + + +
KASITERIT + + + + + + +
GRANIT + + + + + +
GRANIT + + + + + + + + + + + + + +
+ + + + + + + + + + + + + +
300 m + + + + + + + + + + + + + + + 300 m +
+ + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + +
SISTEM TELERANG X
METASEDIMEN X
X
X
GREISEN DAN
TELERANG MASIF X
X
X
X
X X X
STOCKSCHEIDER X
X
X
X X
X
GREISEN AWAL X
+ + + + X PEGMATIT
ALBITISATION MICROCLINISATION X
+ + + +
+ + + + + + + + + + + + + + + +
+ + + + + + + + + + + + + + X
+ + + + + + +
X
+ + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + X + + + + + +
+ + + + + + + + + + + + + + GRANIT + + + + + + + + + + + + + + +
+ + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + +
+ + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + 300 m + + +
Rajah 2 : Model konsep jenis-jenis longgokan utama timah primer

(ubahsuai daripada Taylor et al, 1985)
7
T
(W DRO REIS ATIO ILIKA
AD RICIT IZAT ES) ITES

QU TH S THER NS N
HY O - G LSIZ INO
EX NFE ALL R
HO UAN L U A
M
S E A RT Z U L F I M A L
HA
E
BAT L O L
AR ATI N
BA L O
D
O
IZA ON
MA UAN K U A R
N
I
HA
TIO
T
TUR RMO A
R
R RBON
IKA KA
Z
MIK MALIN I Z AT
I
AT
I
ZA IN - M
FLU - FLU ION

A-
I
TO
P AZ O OR RIT
UL
-M
- FL IT
UO
KU RMAL
RIT
HALUAN ULTIZATION
AR
BAT HIBOL
AMP
TU
CHL CIZAT
TA TIT -
O L RABE
BIO IOKLA
PLA OPIT
FLO IOKLA
L
PLA ZA
ORI ION
KUA
UA
G
G
G
TZA
R
TOPAZ - KUARZA
R
S
TIO
S-
S
N
KUARZA
HALO DALAM
MIKA - KUARZA
pH
(F, CI, B, OH)
GRANIT
P.T
GREISENIZATION PEGMATIT TELERANG KUARZA DAN STOKWOK
GREISEN SKARN HAD ATAS GREISENIZATION
Rajah 3 : Sebahagian daripada jenis-jenis pemineralan dalam pembentukan

timah primer (selepas Taylor et al, 1985)
8
1.3.3 Pemineralan Timah Primer di Malaysia
Umumnya, longgokan timah di Semenanjung Malaysia adalah berkait rapat

dengan kewujudan pluton granitoid terutama di Jalur Barat dan Jalur Timur.
Pembentukan timah ini berlaku semasa fasa akhir pembekuan magma.
Jenis-jenis pemineralan timah primer boleh dikelaskan seperti berikut

berdasarkan keutamaan kewujudannya (Laporan Tahunan Jabatan
Penyiasatan Kajibumi Malaysia, 1994).
i) Pemineralan Hidroterma
Pemineralan kategori ini merupakan sumber timah primer yang terpenting

di Semenanjung Malaysia. Ianya berpunca daripada cecair magma bersuhu
400°C dan bersifat bebas feldspar. Ini adalah kerana feldspar yang wujud
lebih awal telah dilarut semula dan diganti oleh kuarza, topaz dan turmalin.
Cecair magma jika memasuki batuan silikat (granit, pegmatit, granodiorit)
akan mewujudkan greisen dalam bentuk lod, telerang, lawaian (stringers)
dan stokwok (stockworks). Pemineralan jenis ini terbahagi kepada dua iaitu
Cornish-type lode dan telerang, lawaian serta stokwok.
a. Cornish-Type Lode
Lod ini hanya wujud dalam sedimen penutup berusia Karbon Awal yang
mengalami canggaan dan sesar yang kuat dan diapit oleh pluton granitoid
berkedudukan dalam (deep seated) yang berusia Perm Atas. Contoh terbaik
lod jenis ini ialah di kawasan Sungai Lembing, Pahang di mana longgokan
timah terendap dalam sesar pada lapisan berargilit. Umumnya lod di sini
mempunyai kemiringan di antara 70° hingga 90°. Kasiterit merupakan mineral
utama manakala pirit, kalkopirit, arsenopirit, stannit, sfalerit, galena, pirotit,
kuarza, klorit dan emas wujud sebagai mineral-mineral sampingan.
b. Telerang, Lawaian dan Stokwok
Pemineralan jenis ini lebih menonjol dan kerap ditemui dalam jalur-jalur timah
terutama di Jalur Barat. Kebiasaannya, pemineralan ini terbentuk secara
greisenisation yang menghasilkan himpunan muskovit-turmalin dan kuarza-
topaz. Contoh pemineralan ini ialah di Lembah Kinta dan Klian Intan, Perak
di mana telerang kuarza-kasiterit menjurus ke arah timur-barat berketebalan
beberapa milimeter hingga 15 cm, memotong batuan filit. Stokwok pula
mengandungi turmalin, pirit dengan sedikit galena, sfalerit, arsenopirit, pirotit
dan bismut.
9
ii) Pemineralan Pirometasomatik (Skarn)
Pemineralan jenis ini dicirikan oleh rangkaian kandungan kalk-silikat dan / atau
magnesium-silikat. Longgokan jenis ini terbahagi kepada dua kumpulan iaitu:
a. Stanniferous–Iron Skarn

Skarn jenis ini hanya wujud di dalam granitoid Jalur Timur iaitu di Pelepah
Kanan (Johor), Sg. Panching (Pahang), Bukit Besi dan Machang Setahun
(Terengganu). Sebahagian besar daripada pemineralan adalah bersifat
epigenetik dan dikawal oleh struktur retakan.
b. Stanniferous Skarn
Pemineralan jenis ini terhad di dalam granitoid Jalur Barat, terutama di

Lembah Kinta, Perak. Pemineralan wujud dalam bentuk telerang dan paip
di dalam jasad batu kapur yang diterobosi oleh granit. Contoh yang terkenal
ialah Beatrice Pipe di Silibin serta Leong Sin Nam Pipe dan Lahat Pipe di
Menglembu, Perak.
iii) Pemineralan Stanniferous Pegmatite and Aplite
Pemineralan jenis ini berkait rapat dengan kewujudan jasad-jasad kecil

pegmatit dan aplit. Pegmatit yang diketahui ialah di Gunung Jerai (Kedah)
dan Bakri (Johor) manakala contoh pemineralan aplit ialah di Gunung Bakau,
Pahang.
iv) Pemineralan Jasad Stanniferous Polymetallic Sulphide
Pemineralan jenis ini mengandungi banyak mineral sulfida dan sedikit

kandungan mineral kalk-silikat atau magnesium-silikat. Hosking (1973)
merujuk jenis pemineralan ini sebagai jasad xenoterma kerana kandungan
mineral yang kompleks. Lokasi yang paling terkenal ialah Manson Lode,
Tanah Merah di Kelantan.
10
1.4 Industri Perlombongan Timah Primer
Bijih timah yang dilombong di Malaysia adalah terdiri daripada jenis plaser
dan primer. Bijih timah plaser atau aluvium merupakan sumber utama kepada
pengeluaran bijih timah di Malaysia yang pada suatu ketika dahulu menjadikan
Malaysia sebagai pengeluar timah utama dunia.
1.4.1 Aktiviti Perlombongan Timah di Malaysia
Sebahagian besar pengeluaran bijih timah di Malaysia adalah daripada

perlombongan timah jenis aluvium. Walau bagaimanapun, sumber bagi
kebanyakan longgokan aluvium ini berpunca daripada telerang timah dan
jasad bijih primer yang terletak di zon sentuhan granit mengandungi timah
(Rajah 4). Dianggarkan tiga hingga lima peratus bijih timah adalah daripada
perlombongan bijih timah primer. Lokasi dan jenis longgokan timah yang
pernah dilombong disenaraikan dalam Jadual 1 dan Jadual 2.
Krisis timah yang berlaku pada Oktober 1985 telah mengakibatkan pasaran
timah dunia terjejas teruk yang membawa kepada kejatuhan harga logam
timah ke paras terendah secara mendadak. Malaysia sebagai salah sebuah
pengeluar terbesar timah dunia waktu itu turut menerima kesan yang teruk
dan berpanjangan dengan penutupan beberapa lombong dan jumlah
pengeluaran yang berkurangan dengan amat ketara. Akibat daripada krisis
ini serta kekurangan rizab bijih timah dan gred yang rendah, banyak
lombong telah ditutup. Walaupun harga timah telah meningkat tinggi, pada
tahun 2010 hanya terdapat 12 buah lombong timah yang beroperasi dengan
kebanyakkanya adalah lombong timah jenis plaser. Jadual 3 menunjukkan
pengeluaran timah Malaysia bagi tempoh 1996 hingga 2010.
11
Jadual 1 : Contoh-contoh perlombongan longgokan timah primer di Semenanjung

Malaysia (Yeap, 2006).
Jenis Jenis
Lokasi
Longgokan Perlombongan
Aplit kuarza-topaz Gunung Bakau, Pahang Kolong dan syaf
Bukit Besi, Terengganu
Skarn kasiterit-magnetit Opencut batuan keras
Pelepah Kanan, Johor
Skarn kasiterit-Malayait Sungai Gow, Pahang Kolong batuan keras
Skarn jenis paip dalam batu Lahat dan Menglembu,
Syaf
kapur Perak
Gunung Bujang Melaka,
Kolong dan syaf - batuan
Greisen Perak Ulu Keleh,
keras
Terengganu
Sungai Lembing, Pahang
Lod kompleks kawalan Kajang Kemaman, Batuan bawah tanah secara
struktur Terengganu Menglembu, syaf dan kolong
Perak Sintok, Kedah
Telerang telembar Klian Intan, Perak Opencut batuan keras
Penggantian jasad bijih da- Opencut batuan keras dan
Sungai Besi, Selangor
lam granit lembut
Jadual 2 : Contoh-contoh longgokan timah primer yang dilombong

dalam batuan lembut (Yeap, 2006).
Jenis Longgokan Lokasi Jenis Perlombongan

Pegmatit berkasiterit Semiling, Kedah Pam kelikir-palong
Greisen (telerang dan masif) Sungai Yai, Kelantan Ground sluicing
Kelompok telerang Pam kelikir
Gopeng, Perak
xenoterma (palong dan dedah)
Telerang telembar
Gambang, Pahang Pam kelikir (palong)
dalam granit
Telerang telembar
Bruseh, Perak Pam kelikir (palong)
dalam granit
12
Jadual 3 : Pengeluaran timah mengikut kaedah perlombongan (tan metrik)
Kapal Pam Lombong Bawah Kilang

Tahun Dulang Jumlah
korek kelikir dedah tanah amang
1996 804 2,314 1,033 10 761 252 5,174
1997 778 2,078 1,011 2 862 334 5,065
1998 612 2,573 1,161 - 925 485 5.756
1999 616 4,074 1,455 7 430 757 7,340
2000 339 3,375 1,271 20 507 795 6,307
2001 314 2,084 1,485 18 511 560 4,972
2002 40 1,425 1,476 7 596 672 4,215
2003 70 1,124 1,419 - 513 232 3,358
2004 86 692 1,110 - 520 335 2,743
2005 0 693 1,293 - 587 283 2,857
2006 6 551 1,042 - 468 331 2,398
2007 45 288 1,372 - 381 177 2,263
2008 14 181 1,820 26 408 153 2,602
2009 66 80 1,881 - 260 125 2,411
2010 54 6 2,052 - 283 274 2,668
13
103ʼ 00
101ʼ 00”
PERLIS
THAILAND
6ʼ 6ʼ
00” 00”
KEDAH
Sn Sn
Sn Sn
PULAU KELANTAN
PINANG
PERAK TERENGGANU
Sn Sn
Sn
Sn Sn Sn Sn
Sn Sn Sn
Sn Sn Sn
Sn Sn
Sn Sn
Sn Sn
4ʼ 4ʼ
Sn
00” 00”
Sn
Sn
PAHANG
Sn
Sn
Sn
SELANGOR
Sn
Sn NEGERI SEMBILAN Sn
Petunjuk
Kawasan pajakan
Kawasan pegangan eksplorasi MELAKA

JOHOR
2ʼ Lombong Sn 2ʼ
00” 00”
Sn
101ʼ 00” 103ʼ 00
Rajah 4 : Kawasan eksplorasi dan perlombongan timah di Semenanjung Malaysia

(dipetik dari Malaysian Minerals Yearbook 2009)
14
1.5 Kegunaan Timah
Timah merupakan komoditi penting yang diperdagangkan secara meluas di

pasaran antarabangsa. Logam ini digunakan dalam industri pembuatan seperti
kepingan timah, saduran, aloi, pateri, piuter dan sebatian kimia. Ia juga digunakan
dalam industri pembungkusan makanan, peralatan masakan, elektronik, bahan kimia,
aloi kejuruteraan, gangsa, amalgam pergigian, penahan karat, bahan mencegah
kebakaran, dan pengimbang roda kenderaan.
Aktiviti penyelidikan dan pembangunan (R&D) telah menemui pelbagai kegunaan

baru timah yang memfokuskan ke atas ciri-cirinya yang mesra alam dan tidak
bertoksik. Dalam teknologi bahan, timah telah dibuktikan dapat menggantikan
plumbum dalam pembuatan peluru (tin shot).
1.6 Mineral Aksesori
Mineral aksesori yang terhasil daripada aktiviti perlombongan timah ialah mineral
berat dan mineral bukan logam. Mineral berat termasuklah xenotim, tantalit,
kolumbit, struverit, syilit, wolframit, zirkon, monazit, dan ilmenit. Pada masa dahulu
mineral-mineral ini dianggap sebagai pengganggu kerana ia boleh menyebabkan
palong tersumbat jika ianya terdapat dalam kuantiti yang banyak. Masalah ini
sebaliknya telah memberi manafaat kepada pengusaha amang di mana beberapa
mineral yang berharga telah dapat diasingkan melalui pembilasan.
Mineral bukan logam yang biasanya terhasil daripada aktiviti perlombongan

timah ialah selut beralumina, lempung, pasir, kelikir dan batu permata bermutu
sederhana. Bagi endapan timah aluvium yang didasari oleh granit terkaolin
(kaolinized), sumber kaolin boleh diusahakan. Aktiviti perlombongan bijih timah
juga dapat menghasilkan pasir silika bagi kegunaan industri kaca dan seramik.
15
2.0 PERANCANGAN DAN STRATEGI EKSPLORASI
2.1 Pendahuluan
Untuk melaksanakan eksplorasi timah primer, adalah penting bagi seseorang

pegawai yang terlibat mengetahui objektif eksplorasi serta hal-hal teknikal
berkaitan dengan eksplorasi yang akan dijalankan. Maklumat kawasan kajian
dan kaedah pelaksanaan berkaitan perlu diperoleh, dirancang, diperkemas, dan
dimuktamadkan.
Justifikasi untuk melaksanakan eksplorasi timah primer adalah seperti berikut:
i) Melengkapkan maklumat sumber mineral untuk menarik pelaburan dalam

pembangunan industri mineral negara,
ii) arahan atau permintaan daripada pihak kerajaan, stakeholder atau organisasi
bagi tujuan pembangunan guna tanah,
iii) perancangan strategik dalam pengurusan dan pembangunan sumber mineral

negara, dan
iv) faktor ekonomi seperti kenaikan harga, permintaan tinggi dan jaminan
bekalan mineral.
2.2 Maklumat Kawasan Eksplorasi
Apabila sesuatu kawasan telah dikenal pasti untuk siasatan, perancangan

eksplorasi perlu dilakukan dengan merujuk sumber-sumber yang ada bagi
mengatur strategi eksplorasi yang akan dilaksanakan. Dalam hal ini penekanan
harus diberikan kepada kepentingan maklumat terhadap mineral timah dan
mineral-mineral yang bersekutu dengannya. Ianya melibatkan kajian perpustakaan
di mana petunjuk-petunjuk mengenai kehadiran timah primer boleh diandaikan.
Maklumat berikut yang berkaitan dengan kawasan berkenaan perlu dikumpulkan.
i) Maklumat umum
a. Meliputi undang-undang dan peraturan, penempatan penduduk, akses

perhubungan, dan lain-lain.
b. Status kawasan seperti kawasan keselamatan, hutan simpan, kawasan

tadahan air, dan kawasan sensitif alam sekitar.
16
ii) Maklumat Teknikal
a. Geologi kawasan
Maklumat geologi yang diperoleh daripada kajian-kajian terdahulu adalah penting

bagi menentukan kesesuaian persekitaran geologi untuk pemineralan timah primer.
Maklumat lain yang berkaitan termasuklah data penggerudian, granit bertimah,
dan wilayah metalogenik (metallogenic province).
Persekitaran yang perlu diberi perhatian ialah di kawasan yang bersempadan

dengan penerobosan granit serta kawasan sesar rencam. Yeap (2006) telah
menyatakan sasaran-sasaran terbaik untuk mendapatkan petunjuk mengenai
kewujudan timah primer iaitu di kawasan yang mempunyai ciri-ciri lod dan telerang
kawalan stuktur; longgokan jenis greisen; telerang dan lawaian telembar; dan
longgokan magnetit-kasiterit jenis skarn.
b. Maklumat Geokimia
Perkara asas dalam penilaian ini melibatkan pengumpulan dan penilaian data
geokimia sedia ada. Data ini kemudiannya dianalisis dan dipersembahkan dalam
bentuk maklumat yang sesuai bagi rujukan kajian. Pemeriksaan data hendaklah
menjurus kepada unsur Sn dan unsur asosiasi terutamanya di kawasan-kawasan
yang sesuai bagi pemineralan timah. Data geokimia dan rekod penemuan
longgokan terdahulu atau pemineralan timah primer yang diketahui perlu dikaji
bersama untuk membuat korelasi kewujudan pemineralan timah primer yang baru.
c. Maklumat Remote Sensing
Berbagai kaedah remote sensing digunakan dalam eksplorasi mineral. Antaranya

ialah penggunaan imej satelit dan gambar udara serta teknologi GIS terkini. Kajian
remote sensing boleh dilakukan di jabatan dan bahan-bahan imej boleh dirujuk
kepada Agensi Remote Sensing Malaysia (ARSM).
Kegunaan imej satelit dan gambar udara adalah untuk menganalisis dan mentafsir
persekitaran geologi, geomorfologi, geologi struktur, kegunaan tanah, topografi
dan lain-lain. Tafsiran perlu difokuskan kepada fitur-fitur yang terhasil daripada
struktur geologi seperti sesar, kekar, fitur membulat, perlipatan, lineamen serta
perubahan litologi.
17
d. Maklumat Survei Geofizik Awangan
Survei geofizik awangan digunakan secara meluas dalam eksplorasi mineral.

Maklumat ini amat berguna bagi mendapatkan maklumat yang lebih terperinci
mengenai taburan batuan igneus dan zon sentuh yang lazimnya digunakan sebagai
petunjuk kepada kewujudan pemineralan timah primer. Kajian geofizik awangan
pernah dijalankan di kawasan Jalur Tengah Semenanjung Malaysia, Sarawak Barat
dan Jalur Tengah Sabah.
Antara ciri-ciri yang digunakan dalam menganalisis maklumat yang di hasilkan oleh
kajian geofizik awangan adalah sebagaimana berikut:
i) Intensiti magnetik rendah menunjukkan kehadiran batuan granitoid atau

metamorfisme gred rendah yang merupakan petunjuk kewujudan pemineralan
timah.
ii) Intensiti magnetik tinggi menunjukkan wujudnya mineral magnetik yang

merupakan pathfinder kepada mineral-mineral lain yang berasosiasi
dengannya.
iii) Ketakselanjaran (discontinuity) magnetik dan radiometrik digunakan untuk

menggariskan sempadan litologi dan sesar.
iv) Jumlah kiraan radiometrik dapat menggariskan formasi geologi permukaan.

Contohnya, kiraan kalium yang tinggi (>10 kiraan sesaat) biasanya berkaitan
dengan kewujudan batuan berasid dan batuan terubah.
e. Maklumat Carigali dan Perlombongan
Laporan carigali merupakan rekod atau keterangan mengenai aktiviti carigali di

sesuatu kawasan. Ianya dipersembahkan dalam bentuk laporan, statistik, peta-peta
atau dokumen yang memberi gambaran mengenai aktiviti-aktiviti terdahulu yang
dijalankan sama ada oleh pihak juru perunding atau jabatan.
Maklumat yang perlu diperoleh ialah laporan Kebenaran Carigali (Prospecting

Permit), Lesen Carigali (Prospecting Licence), Pajakan Melombong (Mining Lease)
dan Sijil Melombong (Mining Certificate). Selain itu, rekod pemineralan yang
merangkumi jenis pemineralan seperti hidroterma, skarn, greisen dan porfir di
sesuatu kawasan pelombongan timah perlu diambil perhatian. Hasil maklumat
ini boleh dipersembahkan dalam bentuk jadual, gambar rajah, dan peta untuk
memudahkan rujukan.
18
2.3 Strategi Eksplorasi
Secara umumnya, timah primer di Malaysia wujud di dalam lod-lod hidroterma,

telerang-telerang dan stokwok. Strategi untuk melaksanakan eksplorasi dipengaruhi
oleh keadaan geologi dengan ciri-ciri utamanya memperlihatkan struktur sesar
rencam, konsentrasi tinggi intrusif fasa akhir, zon greisen dan kawasan-kawasan
yang didasari oleh jasad granit. Hasil rujukan dan pengamatan ini boleh memberi
gambaran dan idea mengenai pendekatan strategik yang akan diambil untuk
melaksanakan kerja-kerja eksplorasi.
Terdapat tiga fasa utama dalam melaksanakan strategi eksplorasi iaitu eksplorasi
geokimia tinjauan, susulan dan terperinci.
i) Eksplorasi Geokimia Tinjauan
Fasa ini adalah merupakan peringkat permulaan eksplorasi geokimia di sesuatu

kawasan. Ianya bertujuan untuk mendapatkan kefahaman mengenai maklumat
geokimia kawasan berkenaan.
Kerja-kerja yang dilakukan dalam eksplorasi geokimia tinjauan merangkumi

persampelan kelodak, konsentrat, dan batuan di lapangan bagi menentukan
dan menggariskan sempadan anomali geokimia bagi unsur Sn. Di samping itu
anomali unsur-unsur lain juga dapat ditentukan. Semasa kajian, pemeriksaan
terhadap kandungan butiran timah dalam konsentrat dan batuan perlu dilakukan
untuk menentukan punca timah primer. Maklumat geologi juga perlu dicerap
untuk mendapatkan gambaran mengenai geologi setempat yang berkemungkinan
merupakan persekitaran sesuai bagi pemineralan timah primer.
Dalam hal ini, pemilihan bagi kawasan untuk eksplorasi geokimia susulan boleh
ditentukan berdasarkan kepada penemuan anomali Sn yang menonjol dan menarik.
Berdasarkan penemuan dalam eksplorasi geokimia tinjauan, satu penilaian
anomali perlu dibuat bagi memilih kawasan dan menentukan kadar keutamaan
anomali (I, II, III atau IV) untuk peringkat eksplorasi susulan. Ianya ditentukan
dengan mengambil kira anomali Sn yang menonjol dan menarik, kewujudan lod,
sejarah perlombongan terdahulu, struktur geologi yang sesuai dan batuan sekitar
(country rock) serta kedudukannya berhampiran dengan penerobosan igneus.
Kesemua parameter ini boleh memberikan asas pertimbangan dan pendekatan
yang terbaik semasa melaksanakan eksplorasi terperinci.
19
ii) Eksplorasi Susulan
Eksplorasi susulan dilaksanakan setelah penilaian dalam eksplorasi geokimia

tinjauan memberikan keputusan yang memberangsangkan. Kerja-kerja yang
dilakukan dalam eksplorasi geokimia susulan merangkumi persampelan rapat
kelodak, konsentrat dan batuan di lapangan bagi menentusahkan sempadan anomali
geokimia Sn dengan lebih jelas lagi. Kerja-kerja ini juga perlu dilanjutkan sehingga
ke subpermukaan tanah menerusi persampelan tanih bergrid. Di samping itu,
cerapan geologi yang lebih terperinci perlu dilakukan bagi mendapatkan gambaran
yang lebih jelas mengenai geologi kawasan yang dikaji. Ianya dilakukan menerusi
pengamatan terhadap litologi, jenis batuan serta pemeriksaan struktur-struktur
geologi di lapangan yang boleh dikaitkan dengan pemineralan timah primer.
Hasil kajian ini serta penilaiannya akan memberikan dua petunjuk penting iaitu,
geokimia batuan untuk penentuan granit bertimah manakala geokimia sedimen
sungai, konsentrat serta tanih pula untuk penentuan sasaran. Interpretasi geokimia
ini (sedimen, konsentrat, tanih), dapat memberikan unsur-unsur penunjuk timah
primer. Namun begitu unsur penunjuk yang dikenal pasti adalah berbeza-beza
bergantung kepada jenis pemineralan timah sama ada hidroterma, greisen, atau
pegmatit. Keberkesanan unsur-unsur penunjuk timah di dalam tanih telah pun
terbukti dalam beberapa kajian terdahulu seperti unsur As di Sungai Lembing,
Pahang dan As, W, F di Tekka, Perak.
Kajian-kajian lain yang dijalankan termasuklah kajian Anggaran Semi Kuantitatif

Mineral (Quantitative Mineral Estimation, QME) di mana penggunaan mineral
penunjuk seperti turmalin, topaz, ilmenit dan magnetit boleh digunakan untuk
mengenal pasti kewujudan timah primer.
Bagi mendapatkan maklumat subpermukaan yang lebih terperinci mengenai

profil dan struktur batuan yang berpotensi mineral, survei geofizik daratan boleh
dilakukan. Antara kaedah yang digunakan ialah kaedah geofizik seismik pembiasan
dan resistiviti. Walau bagaimanapun, survei ini adalah merupakan kaedah
sokongan atau pilihan bagi menentusahkan interpretasi data yang telah dibuat.
20
iii) Eksplorasi Terperinci
Dalam eksplorasi terperinci, kaedah kajian yang dilaksanakan ialah menerusi

kaedah lelubang, peparitan dan penggerudian. Pada peringkat ini tumpuan secara
umumnya difokuskan kepada mengenal pasti kewujudan pemineralan melalui
kajian peparitan dan disusuli oleh penggerudian bagi mendapatkan sampel-sampel
subpermukaan. Penggerudian perlu menerobosi zon-zon pemineralan di dalam
batuan dasar sehingga mencapai kedalaman tertentu yang telah dikenal pasti.
Sampel-sampel teras gerudi perlu diperiksa secara terperinci menerusi kajian
petrografi, analisis geokimia dan keratan gilap bagi mengenal pasti kewujudan timah
primer di kawasan berkenaan.
2.4 Penilaian dan Pembangunan
Dalam peringkat ini, kerja-kerja ditumpukan kepada analisis data bagi menentukan
gred serta rizab longgokan timah primer yang telah dikenal pasti. Penilaian gred
serta rizab boleh menggunakan perisian terkini bagi memudahkan kerja-kerja
penilaian berkenaan. Hasil penilaian ini seterusnya akan membawa kepada kajian
kebolehlaksanaan untuk pembangunan lombong.
21
3.0 PERSEDIAAN DAN PELAKSANAAN EKSPLORASI
3.1 Pendahuluan
Sebelum melakukan kajian di lapangan, pegawai terlebih dahulu perlu melakukan

kajian perpustakaan bagi mendapatkan maklumat kawasan kajian. Penyediaan
peralatan kerja, peta, borang, surat kebenaran dan sebagainya adalah penting
bagi melicinkan kajian di lapangan. Bagi mendapatkan maklumat sebenar
kawasan kajian, tinjauan awal di lapangan perlu dilakukan. Rajah 5 menunjukkan
secara umum peringkat persediaan dan pelaksanaan eksplorasi timah primer.
3.2 Tinjauan Awal di Lapangan
Tinjauan awal dilakukan oleh pembantu bagi mendapatkan gambaran menyeluruh

sesuatu kawasan kajian. Pemerhatian terhadap keadaan geomorfologi, akses, status
kawasan kajian, logistik dan maklumat penempatan penduduk adalah penting untuk
perancangan dan persediaan kerja lapangan.
3.3 Peta Rujukan

Peta topo berskala 1:50,000 merupakan peta asas bagi tujuan rujukan kawasan
kajian. Peta topo kawasan yang bersempadan dengan kawasan kajian perlu juga
dibawa bagi membantu penentuan lokasi kawasan kajian dengan lebih tepat.
Peta-peta berskala lebih besar (contoh 1:25,000 atau 1:10,000) yang bersesuaian
dengan saiz kawasan dan skop kajian perlu disediakan. Peta ini penting bagi
ketepatan penandaan lokasi cerapan atau persampelan dengan lebih jitu.
22
Kajian perpustakaan
Tinjauan awal di lapangan

Mendapat maklumat sebenar kawasan kajian
Persediaan
1. a) Peta asas berskala 1:50,000
b) Peta kawasan survei dengan skala yang sesuai
2. Surat kebenaran / kelulusan masuk kawasan survei
3. Peta kawasan survei yang diplot dengan semua maklumat
4. Peruntukan kewangan
5. Tenaga kerja
6. Peralatan kerja yang sesuai
Pelaksanaan eksplorasi
Berdasarkan maklumat dari kajian perpustakaan, tinjauan awal di lapangan,
peruntukan kewangan, tenaga kerja, peralatan dan logistik kawasan survei
Eksplorasi tinjauan
Menggariskan kawasan anomali timah. Kaedah kajian ialah persampelan kelodak,
konsentrat dan batuan serta melakukan pemetaan geologi. Densiti kelodak ialah
satu sampel setiap 1.5 km2 - 2.0 km2 dan densiti konsentrat adalah satu sampel
setiap 3.0 km2 - 5.0 km2
Kajian susulan
Menentukan kawasan anomali dengan lebih tepat. Kaedah kajian sama seperti
eksplorasi tinjauan tetapi densiti persampelan lebih tinggi, persampaelan tanih
permatang dan susuh serta tanih secara grid
Kajian terperinci
Bagi menentukan anggaran rizab. Kaedah kajian ialah geofizik,
lelubang dan peparit serta gerudi mata intan
Rajah 5 : Ringkasan Persediaan dan Perlaksanaan Eksplorasi Timah Primer
23
3.4 Surat Kebenaran
Surat kebenaran masuk kawasan diperlukan jika kawasan kajian berada di kawasan
keselamatan atau hak milik persendirian seperti kawasan latihan tentera, kawasan
larangan, ladang, hutan simpan dan hak milik perseorangan. Permohonan rasmi
kepada pihak yang terbabit perlu dibuat terlebih dahulu sebelum pasukan kerja
memasuki kawasan kajian (Lampiran 1).
Bagi mengatasi halangan yang mungkin dihadapi semasa berada di lapangan,

kad kuasa dan surat arahan kerja dari ketua jabatan hendaklah sentiasa dibawa
bersama.
3.5 Pemplotan Rekod
Maklumat yang diperoleh semasa kajian perpustakaan sama ada daripada kajian
terdahulu atau penemuan terkini hendaklah didokumenkan sebagai satu rekod.
Maklumat status tanah, akses, geologi, aktiviti perlombongan dan kewujudan mineral
hendaklah diplotkan pada peta sebagai input tambahan bagi membantu dalam
persediaan dan perancangan survei. Dengan adanya maklumat yang lengkap, survei
dapat dilaksanakan dengan lebih berkesan dan sistematik.
3.6 Tenaga Kerja, Peralatan dan Logistik
Kejayaan kerja lapangan bergantung kepada penggunaan sumber yang optimum.

Tenaga kerja di kalangan kakitangan pejabat dan pekerja sambilan dengan bilangan
yang sesuai adalah penting. Persefahaman, kerjasama dan tanggungjawab yang
tinggi semasa melakukan kerja lapangan amatlah perlu.
Peralatan dan kelengkapan yang biasa digunakan untuk persampelan geokimia

ialah kompas, klinometer, tukul geologi, kanta tangan, pita pengukur, ceper zink (zinc
dish), asid HCl, senduk bukan logam, dulang, pencebak (scoop), beg sampel, pita
penanda, buku nota kerja lapangan, alat tulis, peta topo, borang rekod JMGSG01T
dan JMGSG02 (Lampiran 2 dan 3).
Untuk persampelan secara penggerudian mata intan, mesin gerudi yang

bersesuaian dan pasukan kerja yang mahir adalah diperlukan.
Penggunaan jenis kenderaan dan peralatan hendaklah sesuai dengan kawasan

survei. Sebagai contoh, bagi kawasan yang aksesnya sukar dan tiada kemudahan
penginapan, kenderaan pacuan empat roda berserta winch adalah lebih sesuai,
manakala peralatan perkhemahan, peralatan memasak, gergaji rantai, jerry can
dan sebagainya perlu dibawa bersama.
24
3.7 Peringkat Eksplorasi
Pelaksanaan kerja eksplorasi hendaklah dirancang berdasarkan keupayaan

peruntukan kewangan, tenaga kerja, peralatan dan logistik kawasan survei. Tempoh
masa yang sesuai untuk satu kerja lapangan bergantung kepada skop dan tahap
kesukaran kajian.
Untuk melaksanakan eksplorasi dengan baik, pegawai perlu mendapat maklumat

terkini setelah tinjauan awal lapangan dibuat. Pelaksanaan eksplorasi yang diamalkan
oleh jabatan terbahagi kepada tiga peringkat iaitu tinjauan, susulan dan terperinci.
3.7.1 Eksplorasi Tinjauan
Kajian geokimia persampelan sedimen sungai merupakan cara yang paling

cepat dan menjimatkan serta berupaya menilai potensi mineral timah di
sesuatu kawasan yang luas. Kaedah persampelan untuk tujuan eksplorasi
timah primer adalah hampir sama dengan kaedah eksplorasi logam yang lain.
Persampelan peringkat tinjauan biasanya menggunakan peta topo berskala
1:50,000. Kajian di lapangan melibatkan persampelan kelodak sungai dan
konsentrat serta cerapan geologi.
Sampel sedimen sungai adalah mewakili bahan-bahan dari kawasan

lembangan saliran dan ia menggambarkan kewujudan sesuatu unsur di
kawasan tersebut. Oleh yang demikian sampel-sampel kelodak, konsentrat
mineral berat dan batuan merupakan media yang penting dalam kajian
tinjauan.
Semasa kajian tinjauan dijalankan, pemetaan geologi yang merangkumi

penentuan jenis batuan, pemineralan, zon ubahan (alteration zone) dan
struktur perlu dicerap. Persampelan batuan perlu mewakili setiap litologi
untuk mendapatkan nilai latar belakang kandungan unsur dalam batuan.
Sampel kelodak dan konsentrat perlu dipungut mengikut densiti dan lokasi
yang ditetapkan seperti berikut:
i) Densiti persampelan dicadangkan ialah satu sampel bagi setiap

kawasan berkeluasan 1.5 km2 hingga 2.0 km2.
ii) Sampel sedimen sungai hendaklah dipungut pada sungai order 1,

order 2 dan order 3 sahaja. Sungai order 4 pula tidak perlu disampel
kerana telah berlaku pencairan.
iii) Densiti persampelan sampel konsentrat ialah satu sampel bagi setiap
kawasan berkeluasan 3.0 km2 hingga 5.0 km2 atau 3 sampel kelodak
bagi setiap satu sampel konsentrat.
25
3.7.2 Eksplorasi Susulan
Hasil kajian tinjauan akan mengenal pasti beberapa kawasan anomali.

Langkah seterusnya ialah menjalankan kajian susulan untuk menentukan
lokasi, keluasan dan sempadan kawasan yang berpotensi dengan lebih
tepat.
Untuk kajian susulan, prosedur persampelan adalah sama seperti

kajian tinjauan, kecuali densiti persampelan adalah lebih padat. Densiti
persampelan perlu ditingkatkan kepada densiti yang lebih tinggi bergantung
kepada kesesuaian. Persampelan tanih secara permatang dan susuh (ridge
and spur) mengikut sela tertentu (contohnya 200 m). Sekiranya keputusan
memberangsangkan, persampelan tanih secara bergrid dilakukan bagi
menentukan corak pemineralan.
Cerapan litologi dan pemineralan serta cerapan bongkah batuan di dalam

sungai hendaklah dibuat dengan lebih teliti. Mineral-mineral yang berasosiasi
dengan timah perlu dikenal pasti dan diberi perhatian.
3.7.3 Eksplorasi Terperinci
Apabila kawasan beranomali telah ditentukan, peringkat seterusnya ialah

kajian terperinci bagi menentukan gred timah yang berekonomi serta
anggaran rizab yang berpotensi untuk diusahahasilkan. Pemetaan geologi
terperinci, persampelan tanih secara lelubang dan peparit pada sela tertentu
dilakukan di kawasan sasaran. Kajian geofizik bagi menentukan profil
longgokan timah, dilaksanakan sebelum penggerudian mata intan dilakukan.
26
4.0 PERSAMPELAN LAPANGAN
4.1 Pendahuluan

Kerja persampelan di lapangan biasanya memerlukan pasukan kerja berkhemah
di sekitar kawasan kajian. Pasukan kerja lapangan akan berkhemah secara tetap
atau berkhemah pindah bergantung kepada kemudahan perhubungan. Pemilihan
tapak perkhemahan perlu mengambil kira faktor-faktor seperti kemudahan asas,
keselamatan, sensitiviti persekitaran dan kemudahan pemprosesan sampel.
Kedudukan khemah dan kemudahan perhubungan perlu dimaklumkan kepada
pejabat JMG negeri berkenaan. Ketua pasukan kerja lapangan dan pembantu perlu
mengetahui kaedah-kaedah perhubungan semasa kecemasan. Selain daripada itu,
ketua pasukan juga perlu memaklumkan kepada pihak-pihak yang berkaitan seperti
pihak keselamatan, ketua masyarakat dan pemilik tanah mengenai aktiviti yang
akan dijalankan. Sila rujuk peraturan bagi menjalankan kajian di kawasan persendirian
seperti termaktub di dalam Akta Penyiasatan Kajibumi (1974).
Pastikan kenderaan yang digunakan adalah mencukupi, sesuai dan dalam keadaan
baik. Sekiranya kerja lapangan memerlukan penyewaan kenderaan seperti bot dan
kelengkapan-kelengkapan lain, urusan perlu dibuat lebih awal dan mengikut prosedur
yang ditetapkan.
4.2 Persampelan Sedimen Sungai
Bagi persampelan rantau, peta yang digunakan biasanya berskala 1:50,000

atau 1:63,360. Lokasi persampelan perlu dirancang lebih awal di pejabat. Walau
bagaimanapun, pengubahsuaian perlu dilakukan di lapangan sekiranya lokasi
berkenaan kurang sesuai untuk persampelan. Penentuan lokasi persampelan yang
tepat adalah amat penting. Ia boleh dilakukan dengan menggunakan peralatan
Global Positioning System (GPS) dan kompas. Lokasi persampelan juga perlu diplot
di atas peta topografi. Apa yang penting ialah lokasi persampelan tersebut dapat
ditentukan dengan mudah apabila diperlukan. Bagi tujuan tersebut, penandaan
lokasi persampelan perlu menggunakan pita penanda bertulis “JMG - No. Sampel -
Tarikh”.
Densiti persampelan bagi peringkat tinjauan ialah satu sampel bagi 1.5 km2 hingga
2 km2 (Rajah 6). Umumnya sungai yang disampel ialah daripada order 1 hingga
order 3. Manakala, sungai bertahap order 4 tidak perlu disampel kerana sudah
berlaku pencairan (dilution). Satu sampel pendua diambil bagi setiap 50 sampel
dan ia tidak semestinya pada lokasi yang ke-50. Sampel pendua diberi nombor
baru mengikut siri.
27
Persampelan sedimen boleh dilakukan dengan menggunakan tangan atau

peralatan bukan logam. Sedimen bersaiz sangat halus diambil di sekitar kawasan
sungai aktif bertenaga rendah. Bagi kawasan yang kurang sedimen halus, ayakan
awal boleh dibuat menggunakan penapis nilon bersaiz 1 mm hingga 2 mm.
Sedimen diambil daripada beberapa tempat yang berbeza dalam jarak sekitar 10 m
hingga 30 m di sepanjang lokasi persampelan.
Bagi kawasan yang mempunyai aktiviti yang memungkinkan berlakunya

pencemaran, cuba elakkan mengambil sampel di hilir dari punca tersebut. Kawasan
yang dimaksudkan ialah seperti pencemaran daripada runtuhan tebing, jalan dan
kilang. Sebagai contoh, di kawasan jambatan sampel diambil dalam lingkungan 50
m ke hulu daripada jambatan tersebut.
Sampel dimasukkan ke dalam beg plastik dan dilabel dengan betul. Penomboran
sampel hendaklah sistematik serta selaras dengan keperluan pangkalan data
seperti maklumat yang tercatat dalam borang kod (No. Syit - Kod Pengutip - Kod
Sampel - No. Siri Sampel).
Maklumat lapangan di sekitar lokasi persampelan direkodkan dalam Borang

JMGSG01T (Lampiran 2). Maklumat tambahan yang boleh membantu dalam
interpretasi perlu direkodkan dalam buku catatan kerja lapangan.
28
442000 444000 446000

476000
476000
474000
474000
472000
472000
470000
470000
442000 444000 446000
Skala N
PETUNJUK
0.5 0 0.5 1 Kilometer
Sampel kelodak
JABATAN MINERAL DAN GEOSAINS
MALAYSIA
Sampel konsentrat
BY : AB HALIM HAMZAH
REF : JMG HQ/SGR/01/01 DATE : 03.03.2008
Rajah 6 : Lokasi persampelan sedimen dan konsentrat
29
4.3 Persampelan Konsentrat Mineral Berat
Konsentrat diambil menggunakan dulang piawai (5 liter) di kawasan sungai aktif

bertenaga tinggi. Densiti persampelan satu sampel bagi 5 km2, atau satu sampel
konsentrat bagi setiap tiga sampel sedimen. Lokasi konsentrat hendaklah mewakili
lembangan berkenaan. Persampelan konsentrat dan sedimen tidak semestinya pada
lokasi yang sama.
Lokasi pengambilan sampel (Rajah 7) hendaklah dipilih pada tempat yang menjadi
tumpuan pemendapan konsentrat mineral berat seperti:
i) bahagian hulu beting kerikil

ii) bahagian hulu kepada objek penghadang
iii) bahagian bawah kerikil yang berhampiran batuan dasar
iv) bahagian dalam pada lengkuk sungai
Rajah 7 : Lokasi terbaik untuk persampelan
30
Kawasan tersebut hendaklah dikorek sedalam 30 cm hingga 50 cm sebelum

didulang menggunakan dulang piawai 5 liter. Pebel dan kobel perlu dikeluarkan
terlebih dahulu sebelum pendulangan. Pemeriksaan terhadap pebel dan kobel
tersebut perlu dilakukan bagi mendapatkan maklumat tambahan mengenai
kewujudan pemineralan.
Sampel seberat 10 g hingga 20 g (maksimum 5 dulang) yang didulang bersih

diambil pada setiap lokasi. Jenis mineral yang dapat dikenali dengan mata kasar
dicatat dan peratusan timah yang terdapat dalam konsentrat dibuat anggaran.
Sampel dilabel dengan kaedah yang sama seperti sedimen sungai dan dimasukkan
ke dalam beg plastik serta diberikan nombor selaras dengan sistem penomboran
sedimen sungai. Maklumat lapangan berkaitan direkodkan dalam Borang
JMGSG01T.
4.4 Persampelan Tanih
Objektif survei tanih ialah untuk mengenal pasti dan memetakan pola sebaran
mineral yang berkaitan dengan pemineralan dalam batuan dasar dan menjangkakan
jenis pemineralan. Kaedah yang biasa digunakan ialah persampelan tanih pada
permatang dan susuh. Ini diikuti dengan persampelan bergrid dalam sela tertentu
di kawasan anomali sedimen sungai yang telah dikenal pasti. Bagi tujuan ini,
prosedur persampelan dan analisis perlu betul dengan mengambil kira semua
faktor yang boleh mempengaruhi keputusan. Sekiranya perlu, batuan terluluhawa
juga disampelkan.
Berdasarkan maklumat sedia ada seperti geologi, struktur dan keputusan kajian
sedimen sungai, bentuk dan saiz kawasan sasaran yang hendak dikesan perlu
dianggarkan. Laluan trabas hendaklah dirancang dengan baik berdasarkan
maklumat tersebut dan lazimnya menyilangi jurus sasaran. Jurus sasaran biasanya
memanjang mengikut struktur atau strata batuan. Walau bagaimanapun, ada juga
sasaran yang berbentuk sama dimensi seperti tembaga porfir, skarn dan paip.
31
Sela sampel bergantung kepada pola sasaran pemineralan yang diperoleh

daripada kajian orientasi. Jika kajian orientasi tidak dilakukan, gunakan perkiraan
umum di mana dalam setiap trabas sekurang-kurangnya tiga lokasi persampelan
perlu berada dalam zon anomali. Sela antara garis persampelan umumnya
adalah daripada 50 m hingga 100 m, manakala jarak lokasi persampelan pada satu
garisan adalah daripada 20 m hingga 50 m (Rajah 8). Penomboran sampel mesti
bersistem, mudah difahami dan boleh ditambah dengan nombor-nombor baru. Garis
utama (baseline) bagi persampelan dibuat merentasi bahagian tengah anomali
dengan arahnya bersudut lebih kurang 15o dengan arah anomali. Garis silang dibuat
menegak dengan garis utama pada sela tertentu. Pada kedua-dua penghujung
garis utama hendaklah diletakkan penanda kekal seperti konkrit atau pasak
logam. Persilangan antara garis rentas dan garis utama serta lokasi persampelan
ditandakan dengan plat zink atau pita plastik.
Persampelan dilakukan menggunakan gerimit tangan. Sampel seberat 300 gm

diambil di horizon B pada kedalaman 30 cm hingga 45 cm. Maklumat berkaitan
geologi, pemineralan, topografi dan sebagainya perlu dicatat. Faktor ketinggian
dan kecuraman cerun memainkan peranan penting dalam interpretasi kerana jika
terdapat anjakan anomali ia akan mempengaruhi interpretasi berikutnya. Oleh
yang demikian, pada setiap lokasi sampel arah cerun paling curam perlu
ditandakan. Namun pada peringkat ini adalah memadai menggunakan maklumat
daripada peta topografi sebagai panduan mendapatkan rupa bumi kawasan kajian.
Segala fitur geologi yang boleh dilihat seperti singkapan batuan, gosan, telerang
kuarza dan lombong tinggal perlu dipetakan dengan terperinci. Semua maklumat
bersama dengan ciri-ciri topografi perlu diplot di atas peta lokasi sampel (Rajah 8).
32
L 12
L6
Q
Q
L4
Q
L2
001
002
003
004
011
Garis
tambahan L1
013
012
001
002
003
004
008
009
010
011
L0
TBM
L 14
BL
PETUNJUK SKALA
Jalan / trek 001 No. sampel meter 0 20 meter
Stesen trigonometri Cerun landai
Sungai Cerun sederhana

JABATAN MINERAL DAN GEOSAINS
Permatang Cerun curam MALAYSIA
BL Garis utama Kerja carigali

Ref: JMG KEL/SGR/01/03
L2 Garis persampelan Singkapan batuan
L1 Garis tambahan Q Singkapan kuarza By: Ab Halim Hamzah

No. sampel: 001(81/LC/001)
Sela persampelan: 200 m x 50 m Date: 03.03.03
U
Rajah 8 : Lokasi persampelan tanih bergrid.
33
4.5 Lelubang dan Peparit
4.5.1 Lelubang Cetek
Persampelan lelubang cetek dilakukan bagi mendapatkan sampel konsentrat

mineral berat dalam tanih. Ia adalah penting bagi melengkapkan keputusan
geokimia tanih untuk membantu interpretasi menentukan pemineralan.
Lelubang cetek digali di kawasan anomali geokimia tanih yang telah

dikenal pasti dengan kadar nisbah 1:3 iaitu bilangan lelubang cetek dengan
persampelan tanih bergrid (Rajah 9). Lelubang bersaiz 45 cm x 45 cm
x 45 cm digali menggunakan cangkul. Persampelan tanih diambil pada
kedalaman 30 cm hingga 45 cm di bahagian horizon B iaitu kedalaman yang
diterima umum sebagai kawasan persampelan yang paling sesuai berlakunya
sebaran secara hidromorf (Rajah 10). Di dalam horizon ini berlakunya
konsentrasi mineral semasa perubahan paras air dan tindakan kapilari.
Sampel tanih disebatikan secara rolling and spliting dan diambil sebanyak
10 kg hingga 30 kg (3 hingga 5 dulang) kemudian direndam di dalam air
bagi memudahkan kerja-kerja mendulang. Sampel konsentrat diambil seberat
5 g hingga 10 g untuk analisis geokimia dan selebihnya disimpan untuk
analisis mineralogi. Sampel tanih boleh juga diambil secara persampelan
alur di bahagian dinding-dinding lelubang.
4.5.2 Lelubang Dalam
Persampelan lelubang dalam dilakukan untuk mendapatkan maklumat

tambahan seperti profil tanih dan struktur yang berkaitan dengan sebaran
mineral. Ia dilakukan di lokasi anomali geokimia tanih bernilai tinggi (Rajah
10).
34
560000 561000
365000
365000
364000
364000
560000 561000
Rajah 9 : Lokasi persampelan lelubang dan peparit berdasarkan anomali tanih
35
36
Rajah 10 : Lakaran keratan rentas lokasi persampelan lelubang dan peparit
Bilangan lelubang tidak ditetapkan, ianya bergantung kepada keperluan

dan saiz anomali. Pada kebiasaanya, beberapa lubang bagi sesuatu jasad
anomali adalah mencukupi. Saiz lelubang hendaklah sesuai untuk keselesaan
bagi kerja-kerja persampelan dan pemeriksaan profil tanih. Saiz lelubang
1 m x 1 m dengan kedalaman sampai kepada zon saprolit (horizon C) adalah
memadai. Satu atau dua lubang hendaklah sampai kepada batu dasar.
Sampel profil tanih secara alur diambil di bahagian dinding-dinding di setiap

zon perubahan seperti di zon berlakunya perubahan warna, tekstur dan stone
line (Rajah 10). Untuk menentukan kehadiran mineral, sampel tanih diambil
dari setiap zon perubahan untuk didulang.
4.5.3 Peparit
Peparit pula dibuat untuk mengenal pasti zon pemineralan dan kawalannya.
Ia digali sampai kepada batuan dasar dengan merentasi jasad sasaran.
Biasanya peparit digali menggunakan jentera pengorek atau jengkaut
merentasi anomali geokimia dan geofizik (Rajah 10).
Peparit perlu digali memotong petunjuk pemineralan seperti telerang kuarza

bertujuan menentukan ciri-ciri geometri sesuatu singkapan seperti arah,
kemiringan, ketebalan zon dan sebagainya. Penentuan lokasi peparit perlu
disesuaikan supaya dapat mengesan kewujudan dan kesinambungan jasad
pemineralan.
Persampelan alur tanih dilakukan di bahagian dinding berhampiran dasar

peparit. Setiap sampel tanih diambil sepanjang 1 m secara berterusan
(Rajah 10). Jika terdapat batuan di sepanjang alur, ia perlu disampel secara
berasingan.
Bagi tujuan penjimatan kos dan masa, sampel perlu dipilih mengikut
keutamaan untuk dianalisis. Sampel-sampel di lokasi zon perubahan atau
pemineralan perlu diberi keutamaan untuk analisis.
Penglogan perlu dibuat sepanjang peparit dengan merekod semua

maklumat geologi dan pemineralan yang ditemui serta struktur yang
menyumbang kepada berlakunya pemineralan seperti zon perubahan, ricih
dan telerang kuarza.
37
4.6 Persampelan Batuan
Persampelan batuan dilakukan secara cekau (grab) untuk mendapatkan nilai latar
belakang bagi setiap unit litologi. Bagi singkapan-singkapan yang bermineral,
persampelan dilakukan secara cebis (chip) atau alur (channel). Dua sampel batuan
dikutip di setiap lokasi.
Sampel 1 : untuk analisis (berat sampel 1 kg hingga 3 kg)

Sampel 2 : untuk rujukan dan kajian mineralogi-petrologi
Rekodkan maklumat dalam Borang JMGSG02 (Lampiran 3)
Sampel cekau diambil secara rambang pada singkapan atau bongkah. Kaedah ini
hanya sesuai bagi persampelan batuan yang tidak terdapat pemineralan.
Persampelan cebis dilakukan secara sistematik di mana sampel yang diambil akan
lebih mewakili keseluruhan singkapan. Permukaan singkapan dibahagikan kepada
beberapa petak empat segi sama dan satu sampel diambil daripada setiap petak
tersebut dan dicampurkan untuk menjadikan sampel komposit.
Persampelan alur dapat memberikan keputusan yang lebih tepat berbanding

kaedah persampelan cekau dan cebis. Alur persampelan dengan kelebaran 10 cm
dan kedalaman 2.5 cm dibuat merentasi zon pemineralan. Sampel dikutip secara
berterusan di sepanjang 1 m hingga 1.5 m.
Cerapan geologi perlu dilakukan serentak dengan persampelan batuan. Pemerhatian

teliti hendaklah ditumpukan kepada pemineralan dan struktur yang dapat membantu
untuk membuat interpretasi. Maklumat yang diperoleh daripada gambar udara dan
rekod terdahulu perlu disahkan di lapangan.
4.7 Penyediaan Sampel
Tujuan penyediaan sampel ialah untuk menjadikan sampel dalam keadaan tersedia
untuk dihantar ke makmal bagi tujuan analisis dan disimpan sebagai rujukan.
Walaupun prosesnya mudah, langkah berhati-hati sangat perlu bagi mengelakkan
pencemaran dan kesilapan pelabelan.
38
4.7.1 Sedimen Sungai dan Tanih
Sampel sedimen sungai dan tanih diproses dengan kaedah penyediaan

seperti di bawah.
i) Pengeringan
a. Kerja pengeringan dilakukan di lapangan untuk mengurangkan

masalah pengangkutan dan ruang kerja di pejabat.
b. Sampel dikeringkan di bawah cahaya matahari dengan pengawasan.
c. Ketuhar boleh digunakan jika cuaca tidak mengizinkan. Suhu ketuhar

antara 50oC hingga 55oC.
d. Nombor dan sampel tidak boleh dipisahkan semasa kerja pengeringan.
ii) Penapisan
a. Tujuan penapisan ialah untuk mendapatkan saiz yang sesuai bagi

analisis kimia.
b. Peralatan utama ialah penapis piawai keluli tahan karat, mortar

porselin, air blower, berus, bekas yang sesuai, pemetri elektrik dan
plastik sampel.
c. Sampel hendaklah betul-betul kering sebelum ditapis. Saiz yang

terbaik ditentukan melalui kajian orientasi. Umumnya saiz yang biasa
digunakan dalam kajian timah di kawasan tropika ialah 177 mikron atau
80 mesh.
d. Sampel yang kering hendaklah dileraikan secara perlahan

menggunakan mortar porselin. Elakkan daripada menghancurkan
butiran di mana butiran yang lebih besar dikeluarkan terlebih dahulu.
e. Sampel seberat 60 g diperlukan untuk analisis dan 60 g lagi untuk

simpanan. Pembahagian sampel untuk analisis dan simpanan
hendaklah mengikut kaedah rolling dan splitting.
f. Kerja penapisan perlu dibuat dengan cermat bagi mengelakkan

pencemaran.
g. Sampel yang telah siap diproses dimasukkan ke dalam sampul

plastik (4 cm x 5 cm), dilabel dan dimateri.
39
4.7.2 Konsentrat Mineral Berat
Sampel konsentrat mineral berat diproses dengan cara seperti berikut:
i) Konsentrat dikeringkan di bawah cahaya matahari.
ii) Pastikan label tidak tertanggal atau bertukar.
iii) Sampel yang kering ditimbang dan jika melebihi 10 g, ia dibahagikan

mengguna Pembahagi Rifle.
iv) Sampel untuk analisis kimia (5 g hingga 10 g) dibungkus dalam sampul

plastik (3 cm x 4 cm) dan dilabel.
v) Baki sampel seberat 2 g yang terpilih dibuat pengasingan mineral berat

untuk kajian QME.
4.7.3 Batuan
i) Sampel perlu dibersih dan dihancurkan kepada saiz kecil antara 2 cm

hingga 4 cm. Sampel seberat 300 g hingga 1 kg dihantar ke makmal
untuk analisis kimia.
ii) Kewujudan sampel bermineral terutamanya mineral sulfida hendaklah

dimaklumkan kepada pihak makmal.
iii) Kajian mineralogi dan petrologi dilakukan terhadap sampel baki yang
terpilih.
40
4.8 Penghantaran Sampel
i) Sampel yang siap ditapis dibungkus dengan cermat untuk penghantaran ke

makmal. Sampel untuk analisis Hg dibungkus berasingan.
ii) Penghantaran sampel disertakan bersama borang penghantaran sampel

JMGSG03. Gunakan borang penghantaran berasingan bagi sedimen, tanih,
konsentrat dan batuan.
iii) Pastikan semua maklumat diisi dengan betul. Borang penghantaran sampel
diposkan dan salinan dimasukkan dalam bungkusan.
iv) Unsur untuk dianalisis (seperti diputuskan pada perancangan projek) perlu
dicatat dengan jelas.
v) Baki sampel hendaklah disimpan di tempat selamat dan bersistem.
vi) Penghantaran sampel boleh menggunakan pos berdaftar atau kenderaan

jabatan.
41
5.0 PEMETAAN GEOLOGI
5.1 Pendahuluan
Memahami geologi kawasan kajian adalah penting dalam eksplorasi mineral.

Dengan maklumat geologi yang lengkap dan perancangan yang efektif, eksplorasi
mineral dapat dilaksanakan dengan sempurna untuk memberi interpretasi serta
ramalan pemineralan yang lebih tepat. Kaedah remote sensing adalah sesuai
digunakan untuk interpretasi geologi secara rantau dan diikuti oleh pemetaan di
lapangan.
5.2 Remote Sensing
5.2.1 Pengenalan
Remote sensing adalah satu teknik memperoleh maklumat permukaan

bumi dari suatu jarak tanpa bersentuhan dengannya seperti daripada kapal
terbang atau satelit. Ianya dilakukan dengan mengimbas dan merakam
tenaga yang dipancarkan dan kemudian diproses menjadi imej. Dalam remote
sensing, imej yang penting ialah gambar udara dan imej satelit.
5.2.2 Gambar Udara dan Imej Satelit
Penafsiran gambar udara dan imej satelit di dalam eksplorasi merupakan

sumber maklumat penting yang boleh digunakan untuk menganalisis
persekitaran geologi, geomorfologi, topografi, geologi struktur, tumbuhan
dan guna tanah bagi sesuatu kawasan yang dikaji. Maklumat yang perlu
diberi perhatian ialah fitur-fitur yang terhasil daripada aktiviti geologi dan
tektonik seperti struktur, perubahan litologi, perubahan corak tanih, corak
tumbuhan, corak saliran, saliran kuno, tinggalan hakisan, lineamen dan
sesar.
Aktiviti tektonik di dalam sesuatu kawasan eksplorasi berkait rapat dengan

proses pemineralan. Ini dapat diketahui dengan mengkaji struktur canggaan
yang berlaku di kawasan berkenaan. Penafsiran struktur dalam gambar
udara dan imej satelit membabitkan kajian perlapisan, perlipatan (sinklin
dan antiklin), lineamen (kekar dan sesar) dan fitur membulat (intrusi dan
depresi).
42
Lineamen menunjukkan kewujudan kekar dan sesar. Kehadiran sesar

dalam gambar udara dikenal pasti berdasarkan magnitud dan kehadiran
sistem kekar yang tersusun secara memanjang ke arah orientasi tertentu.
Ianya disokong oleh tafsiran berdasarkan orientasi elemen hakisan,
lanskap dan zon humiditi yang luar biasa daripada corak tumbuhan melata.
Pemerhatian khusus hendaklah diberikan jika terdapat sebarang persilangan
di antara lineamen terutama apabila persilangan dari pelbagai arah. Ini
merupakan satu zon canggaan rencam yang berkemungkinan mewujudkan
zon pemineralan.
Fitur membulat yang menggambarkan wujudnya intrusi dan depresi berkait

rapat dengan penerobosan batuan granitik yang juga merupakan punca
kepada pemineralan. Bentuk membulat boleh dikenali dari tekstur permukaan,
fitur topografi, corak kekaran dan retakan serta corak saliran. Corak saliran
berjejari misalnya adalah ciri utama saliran dari bentuk topografi kubah.
Perubahan jenis litologi di dalam gambar udara dapat ditafsir melalui

perubahan dari segi ton warna, corak saliran serta tekstur gambar udara
atau satelit. Ini adalah kerana litologi yang berlainan menunjukkan tekstur
permukaan, fitur topografi (sudut kecerunan), kekaran, corak hakisan dan
tumbuhan yang berbeza. Secara umumnya, batuan bes ekstrusif dan
batuan igneus intrusif (lava, dolerit) mempunyai ton warna yang lebih gelap,
berbanding batu pasir berlapis, batu kapur, syis berkuarza, kuarzit dan batuan
igneus. Sebaliknya batu lodak, syal dan sabak dengan ton warna sederhana
cerah.
Perubahan corak saliran juga membawa maksud berlaku perubahan jenis

batuan dan struktur di kawasan berkenaan. Saliran bercorak dendritik
terbentuk di kawasan batuan dasar homogen seperti granit dan batuan
sedimen yang mendatar. Saliran bercorak rectangular dihasilkan oleh struktur
kekar yang biasanya terdapat pada batu pasir masif. Saliran trelis pula terjadi
di kawasan batuan sedimen yang mengalami perlipatan. Corak saliran jejari
merupakan ciri khas sebuah kubah dan gunung berapi. Saliran centripetal
berlaku di kawasan lubang benam batu kapur, lubang glasier dan kawah
gunung berapi. Di samping itu, perubahan tekstur saliran juga boleh
menggambarkan perubahan litologi. Tekstur kasar biasanya terhasil di
kawasan batu kapur manakala saliran bertekstur halus terdapat di kawasan
lava dan syal.
Geomorfologi memainkan peranan penting dalam eksplorasi mineral. Ianya

merujuk kepada fitur-fitur hakisan utama, pengenapan delta, aluvium, corak
dan tekstur saliran. Pengumpulan maklumat ini boleh membantu dalam
membuat interpretasi paleo-geologi sesuatu kawasan.
43
Di samping itu, corak tumbuhan boleh menjadi petunjuk kepada litologi dan
struktur sesuatu kawasan. Tumbuhan yang wujud dalam bentuk teratur dalam
satu arah tertentu menjadi petunjuk utama kehadiran kekar, sesar, telerang
dan retakan. Ini adalah kerana di lokasi seperti ini batuan adalah lebih poros
dan menakung lebih banyak air menyebabkan tumbuhan menjadi lebih
subur.
Petunjuk kewujudan garis-garis sesar dan lipatan yang tidak ketara perlu
ditentusah di lapangan melalui pemetaan. Rujukan perlu dibuat kepada
Unit Penderiaan Jauh, Bahagian Perkhidmatan Teknikal (BPT) untuk
mendapatkan khidmat kepakaran terutama mengenai fitur-fitur kompleks
tentang penafsirannya.
Rajah 11 adalah contoh proses penyediaan peta geologi kawasan Betong -

Pengkalan Hulu, Perak yang dihasilkan melalui penggunaan remote sensing
dan Lampiran 4 menunjukkan contoh tafsiran yang dihasilkan darinya.
5.3 Pemetaan Lapangan
Pemetaan geologi adalah penting di dalam eksplorasi timah primer. Tujuan

pemetaan lebih tertumpu kepada kefahaman mengenai persekitaran geologi dan
mengesan punca-punca pemineralan. Pemetaan geologi di lapangan selalunya
dilakukan serentak dengan kerja-kerja persampelan geokimia. Maklumat remote
sensing yang dicerap perlu ditentusahkan di lapangan.
5.3.1 Cerapan singkapan
Maklumat geologi yang dicerap di lapangan ialah litologi, mineralogi dan

struktur. Pada umumnya cerapan singkapan dilakukan seperti berikut:
i) Singkapan dicerap di beberapa lokasi.
ii) Jenis batuan dikenal pasti dan direkodkan.
iii) Arah jurus, kemiringan lapisan dan lineasi dicatat.
iv) Kehadiran zon sentuh, zon perubahan, zon ricih, kekar, sesar,
perlapisan, telerang, korok, pegmatit dan aplit diberi perhatian khusus.
Arah jurus, kemiringan dan dimensi struktur hendaklah direkodkan.
v) Sebarang perubahan pada singkapan seperti perubahan jenis litologi,

mineralogi, warna, tekstur, struktur dan sebagainya hendaklah diberi
perhatian.
vi) Persampelan hendaklah dilaksanakan bagi mewakili zon pemineralan

dan zon perubahan.
44
Petunjuk
Unit-unit foto geologi
Alluvium tua
Batuan berarenit dan berargilit
Batuan berarenit
Baluk apur
Batuan berargilit
Batuan bertuf
Granitoid
Granitoid kegneisan
Batuan metasedimen
Simbol
Sempadan geologi
Jurus foliasi / perlapisan
Lineamen retakan
Fitur membulat
Sempadan antarabangsa
Jalanraya
Sungai
0 5 10 km
Skala
(a) (b)
Rajah 11 : (a) Imej satelit LANDSAT TM kawasan Betong-Pengkalan Hulu dan

(b) Penafsiran geologi
45
5.3.2 Tanda-Tanda Pemineralan
Salah satu petunjuk pemineralan adalah wujudnya zon perubahan pada

batuan. Di antara perubahan yang berlaku dalam zon pemineralan ialah
tourmalinisation, greisenisation, kaolinisation, dolomitisation, ferruginous
capping, sericitisation, chloritisation, silicification, pyritisation, carbonisation
dan propylitisation.
Tourmalinisation ialah proses perubahan yang terjadi oleh impregnasi

turmalin ke dalam sesuatu batuan semasa berlakunya metamorfisme
sentuh. Fenomena ini lazimnya terjadi berdekatan dengan longgokan timah.
Kewujudan tourmalinisation adalah petanda jelas kehadiran longgokan bijih
timah primer.
Greisenisation adalah proses perubahan hidroterma yang berlaku kepada

batuan granitik di mana ianya menjadi sangat kaya dengan kuarza dan
muskovit, tanpa kehadiran feldspar dan biotit. Lazimnya mineral-mineral
aksesori lain yang wujud bersama adalah turmalin, topaz, fluorit, beril serta
mineral ekonomi seperti kasiterit, wolframit, tantalit dan kolumbit. Kasiterit
boleh ditemui sebagai sebahagian daripada mineral sampingan greisen
jenis masif atau sebagai telerang. Di lapangan, batuan greisen selalunya
kelihatan berwarna keperakan dan berkilauan kerana kehadiran muskovit
yang banyak.
Secara umum, greisen berhubung kait dengan batuan igneus potasik iaitu
granit jenis-S dan bukannya granit jenis-I (granodiorit atau diorit). Greisen
adalah batuan hos sangat berpotensi bagi pemineralan. Ini adalah kerana
cecair terakhir selepas penghabluran granit kaya dengan elemen seperti
kalium, timah, tungsten, molibdenum dan fluorida, begitu juga emas, perak,
molibdenum dan kadang-kadang tembaga.
Kaolinisation pula adalah proses perubahan yang berlaku ke atas feldspar

menjadi kaolin. Kejadian ini hanya khusus berlaku kepada batuan igneus
felsik (granit, trakit) yang berkait rapat dengan zon pemineralan timah. Ia juga
berasosiasi dengan telerang yang mengandungi Au-Ag.
46
Dolomitisation adalah proses perubahan batu kapur menjadi dolomit atau

batu kapur berdolomit oleh cecair yang kaya dengan magnesium. Dolomitisation
batuan berkapur selalunya ditunjukkan oleh kehadiran kalamin (zink oksida),
hematit dan mangan oksida dalam batu kapur.
Jika sesuatu batuan itu terdiri daripada kuarza berongga, yang mengandungi
lempung perang kekuningan dan hematit, kemungkinan besar bahan ini
membentuk ferruginous capping (gossan atau iron hat) sesuatu jasad
longgokan. Ferruginous capping seperti ini mungkin menjadi penyumbang
kepada longgokan magnetit-kuarza-kasiterit-florit-loelingit-syilit-sulfida.
Selain itu, perubahan komposisi mineralogi oleh aktiviti hidroterma lain

seperti sericitisation, chloritisation, silicification, pyritisation, carbonatisation
dan propilitisation (terdapatnya campuran mineral klorit, amfibol, karbonat dan
epidot) boleh juga menjadi petanda kepada pemineralan.
47
6.0 KAJIAN GEOFIZIK
6.1 Pendahuluan
Kajian geofizik merupakan suatu kajian tentang perubahan nilai parameter fizikal
kerak bumi untuk mendapat maklumat berkaitan struktur dan longgokan mineral
di bawah permukaan bumi. Kaedah geofizik digunakan dalam eksplorasi mineral,
petroleum dan gas, kajian alam sekitar, geoterma, air tanah, kajian kerak bumi,
ramalan gempa bumi dan sebagainya.
Kajian geofizik adalah salah satu kaedah penting dalam program eksplorasi timah
primer. Data geofizik digunakan sebagai maklumat tambahan bagi menyokong
sesuatu fakta semasa melakukan interpretasi kajian.
Di antara kelebihan kaedah geofizik, ianya boleh mengurangkan kos dan masa
penyiasatan, serta mampu meliputi kawasan kajian yang luas. Ia berupaya memberi
maklumat geologi dan struktur di suatu kawasan berdasarkan kepada pengukuran
fizikal yang dibuat di permukaan tanah atau dalam lubang gerudi.
6.2 Keperluan Kajian Geofizik
Sebelum menjalankan kajian geofizik, pegawai projek perlulah juga menentukan

sama ada ianya benar-benar wajar agar kajian yang akan dilakukan tidak akan
membazir dan dapat memberi maklumat yang diperlukan. Untuk menjalankan kajian
geofizik, pegawai projek perlu berbincang dengan ahli geofizik untuk menentukan
kewajaran dan kaedah geofizik yang sesuai digunakan. Pada kebiasaannya, kajian
geofizik akan lebih bermakna jika dijalankan dengan beberapa kaedah berlainan
secara bersepadu kerana keputusan daripada satu kaedah dapat menyokong
keputusan daripada kaedah lain.
Hasil daripada kajian geofizik biasanya dirumuskan sebagai suatu anomali geofizik.
Punca anomali ini perlu dikaji dan dikenal pasti. Ini dapat ditentukan melalui
perbincangan dengan ahli geofizik dan melakukan korelasi dengan maklumat
geologi, struktur, pemineralan dan sebagainya. Kaedah yang paling efektif bagi
menentukan korelasi ini ialah dengan membuat interpretasi secara bersepadu
berasaskan semua maklumat yang berkaitan. Peringkat kajian geofizik yang biasa
dijalankan diringkaskan seperti dalam Rajah 12.
48
Dapatkan maklumat geologi, pemineralan

dan struktur kawasan kajian
Tentukan kaedah geofizik yang sesuai
Interpretasi bersepadu anomali geofizik

dan data geologi
Penghasilan peta anomali geofizik dengan korelasi geologi,

struktur dan pemineralan
Rajah 12 : Carta alir ringkasan peringkat kajian geofizik
49
6.3 Pemilihan Kaedah
Kaedah geofizik yang biasa dilakukan dalam ekplorasi mineral ialah kaedah
magnetik, graviti, elektrik, dan radiometrik. Kaedah down the hole logging dan
seismik amat kurang digunakan untuk kajian eksplorasi mineral. Pemilihan kaedah
yang sesuai bagi suatu kajian geofizik bergantung kepada mineral yang dicari dan
batuan sekitaran. Dengan lain perkataan perbezaan di antara batuan hos dan
sifat fizikal longgokan mineral akan mempengaruhi keberkesanan sesuatu kaedah
geofizik yang digunakan.
Penentuan longgokan timah primer dengan kaedah geofizik merupakan suatu

penentuan secara tidak langsung. Ini adalah kerana kasiterit wujud dalam kuantiti
yang sedikit dan tidak mampu menghasilkan tindak balas geofizik yang bermakna
semasa kajian dilakukan. Timah primer hanya boleh dikesan apabila ianya
berasosiasi dengan mineral-mineral lain seperti magnetit, ilmenit, zirkon, lempung
dan sebagainya. Ianya juga boleh dikesan dengan mengenal pasti fitur geologi di
mana timah primer mungkin terbentuk.
6.4 Kaedah-Kaedah Geofizik
Berikut adalah keterangan ringkas mengenai kaedah yang biasa dijalankan dalam
kajian geofizik.
6.4.1 Kaedah Magnetik
Kaedah magnetik adalah satu kaedah geofizik yang cepat dan murah
berbanding dengan kaedah-kaedah lain. Ia mampu menghasilkan maklumat
eksplorasi yang baik dan menghasilkan anomali yang mudah dikesan
disebabkan batuan dan sesetengah mineral mempunyai sifat bermagnet.
Di antara kegunaan dan kebaikan kaedah magnetik ialah ianya dapat

mengesan jasad bermagnet dengan baik serta membantu dalam penentuan
jenis batuan dan corak struktur di dalam kawasan kajian. Mineral-mineral yang
memberi tindak balas yang baik terhadap kaedah ini adalah magnetit, ilmenit,
pirotit dan hematit.
50
6.4.2 Kaedah Graviti
Kaedah graviti berupaya mengesan kelainan atau perbezaan ketumpatan

batuan dengan mengukur perbezaan graviti. Walau bagaimanapun, kaedah
ini terdedah kepada pengaruh drift. Kebanyakan mineral terutama sulfida dan
oksida adalah lebih tumpat berbanding batuan di sekelilingnya. Oleh itu, jasad
bijih dapat dikesan dengan kaedah ini. Di samping itu, kaedah ini juga berguna
untuk mengenal pasti jujukan stratigafi batuan dan struktur di suatu kawasan
yang mengandungi longgokan mineral.
6.4.3 Kaedah Radiometrik
Reputan (decay) radioaktif yang terjadi secara semula jadi dapat diukur
dengan menggunakan kaedah radiometrik. Semasa proses pereputan
radioaktif, zarah-zarah alpha dan beta terhasil dan ia dapat diukur dengan
menggunakan alat yang dipanggil sintilometer. Kaedah ini biasanya
digunakan untuk eksplorasi mineral radioaktif, mengenal pasti zon perubahan
di dalam batuan granit, mengesan dan menilai longgokan plaser dan eksplorasi
untuk batuan fosfat.
Kaedah radiometrik juga dapat menggariskan kemungkinan wujud jasad

granit berhampiran permukaan. Ini kerana granit yang mengandungi timah
akan memberikan tindak balas yang baik kepada kaedah radiometrik
berbanding dengan batuan di sekitarnya.
6.4.4 Kaedah Resistiviti
Kebanyakan batuan merupakan penebat dan mempunyai kadar

keberintangan yang berlainan, berjulat di antara 0.1 ohm-meter dan 1,000
ohm-meter. Nilai ini biasanya bergantung kepada keporosan dan kemasinan
air yang terdapat di dalam liang sesuatu jasad batuan.
Kaedah ini biasanya digunakan untuk mengenal pasti antara muka paras air
bawah tanah dan permukaan batuan dasar jika bentuk kejadiannya adalah
lebih kurang mendatar.
51
6.4.5 Kaedah Elektrik
Kaedah ini bergantung kepada sifat elektrik batuan dan mineral di dalam
batuan persekitaran geologi yang berlainan. Teknik eksplorasi secara
geoelektrik adalah suatu bidang yang luas dalam kajian geofizik di mana
prinsip geoelektrik digunakan untuk mengukur perbezaan keberintangan,
dengan itu membolehkan pemetaan struktur yang tersembunyi dan
maklumat-maklumat lain.
Kaedah elektrik mempunyai pelbagai teknik dan prinsip yang menggunakan

kedua-dua jenis arus elektrik iaitu arus terus dan arus ulang-alik yang
dihasilkan secara semula jadi atau buatan. Voltan dengan kekuatan arus
elektrik yang berbeza diaruhkan ke dalam batuan dan menghasilkan suatu
bacaan hingar (noise). Lokasi sesuatu konduktor dapat dikenal pasti dengan
menggunakan bacaan ini.
Jenis-jenis kaedah elektrik ialah self potential, telluric currents, electrical

resistivity, electromagnetic dan induced polarisation (IP). Kaedah self
potential, telluric currents menggunakan arus semula jadi yang dihasilkan
oleh bumi manakala yang lainnya menggunakan arus buatan. Teknik IP
adalah teknik yang paling popular digunakan dalam eksplorasi mineral.
Manakala kaedah electromagnetic boleh digunakan untuk menentukan
lokasi konduktor.
Kaedah elektrik biasanya digunakan di dalam eksplorasi untuk mineral,

petroleum, penyiasatan hidrogeologi dan kajian geologi kejuruteraan.
6.4.6 Pengkutuban Teraruh (Induced Polarization, IP)
Apabila arus elektrik dialirkan ke dalam tanah atau batuan sebahagian

daripada jasad batuan tersebut akan terkutub secara elektrik (electrically
polarized). Kejadian ini lebih ketara di dalam tanah liat berbanding batu pasir
kerana saiz liang tanah liat adalah halus yang menggalakkan pengaliran ion.
Kesan pengutuban ini amat ketara untuk konduktor seperti grafit dan mineral
logam sulfida.
Kaedah IP peka kepada pemineralan terselerak yang menghasilkan anomali

yang tiada rintangan dan merupakan teknik geofizik yang paling baik untuk
eksplorasi logam bes. Di antara mineral yang memberi tindak balas yang baik
kepada kaedah ini ialah kasiterit, pirolusit, magnesit, pirotit, grafit, dan lain-
lain.
52
Oleh kerana kedua-dua bentuk longgokan masif dan terselerak boleh

dikesan secara kaedah IP, ia boleh digunakan secara meluas walaupun
ianya mengambil masa yang panjang.
6.4.7 Kaedah Frekuensi Tersangat Rendah (Very Low Frequency, VLF)
Kaedah ini berasaskan transmisi gelombang radio berkuasa tinggi yang

dipancarkan untuk kegunaan ketenteraan melalui jalur gelombang daripada
15 kHz hingga 25 kHz. Gelombang radio ini mempunyai frekuensi lebih
tinggi daripada gelombang yang digunakan di dalam kerja-kerja geofizik
biasa. Kaedah ini tidak memerlukan penggunaan pemancar tempatan.
Oleh kerana frekuensi yang digunakan adalah tinggi, konduktor yang

sederhana pun akan memberikan tindak balas yang baik seandainya jasad
konduktur ini cukup besar dan di dalam orientasi yang sesuai dengan medan
primer. Kaedah VLF berguna terutamanya untuk menentukan zon ricih dan
sesar yang berkemiringan curam.
6.4.8 Kaedah Seismik
Kaedah seismik biasanya digunakan dalam eksplorasi petroleum dan sangat

jarang digunakan untuk tujuan kerja-kerja eksplorasi mineral di darat. Walau
bagaimanapun, kaedah ini berguna untuk kajian longgokan bijih plaser luar
pantai.
Kaedah ini kurang popular dilakukan di daratan kerana melibatkan kos dan
kepakaran yang tinggi. Kewujudan jasad bijih yang terbentuk dalam berbagai
jenis batuan dan lapisan tanah yang berlainan menyebabkan keputusan
yang diperolehi melalui kaedah seismik akan menjadi amat rencam dan
memerlukan proses interpretasi data yang rumit dan sukar.
53
6.5 Kajian Kes
Kaedah geofizik pernah digunakan semasa kerja eksplorasi timah primer. Dalam
kajian tersebut, kaedah IP, magnetik, graviti, dan radiometrik telah digunakan bagi
menyiasat Longgokan Pemali di Bangka, Indonesia (Marino, 1985).
Batuan utama yang membentuk Longgokan Pemali ialah Granit Bangka yang
mengandungi timah primer. Granit Bangka ini mempunyai ciri-ciri yang hampir
sama dengan batuan granit di Malaysia yang terdapat di Banjaran Titiwangsa dan
Banjaran Timur. Cobbing dan Mallick (1984) mengelaskan granit tersebut kepada
jenis-I dan jenis-S. Granit jenis-S adalah siri ilmenit yang lebih berpotensi untuk
kewujudan timah primer.
Granit siri ilmenit (jenis-S) mempunyai nilai kerentanan (susceptibility) di antara

0.05 unit S.I dan 0.2 unit S.I. berbanding dengan siri magnetik (jenis-I) yang
mempunyai nilai kerentanan yang lebih tinggi (0.26 unit S.I). Dengan itu kaedah
magnetik boleh digunakan untuk membezakan di antara kedua-dua jenis granit ini.
Fitur geologi di bawah permukaan yang mungkin berpotensi mineral contohnya

zon sesar, zon sentuhan, telerang atau korok yang berasosiasi dengan mineral
bermagnet boleh dikenal pasti dengan kaedah magnetik.
Respon geofizik boleh dikesan secara terus sekiranya kandungan kasiterit

banyak dalam batuan. Pemineralan timah primer biasanya berkait rapat dengan zon
sentuhan yang mengandungi lempung atau lempung berkaolin dan mineral sulfida
dalam granit. Dengan itu, kaedah IP boleh digunakan untuk menentukan asosiasi
mineral tersebut. Ini kerana mineral lempung mempunyai keberintangan ketara
yang lebih rendah daripada granit, manakala mineral sulfida dalam jumlah yang
bersesuaian akan menyebabkan terhasilnya keberintangan ketara yang rendah atau
kesan peratusan frekuensi yang tinggi.
Nilai ketumpatan batuan granit, metasedimen, lempung dan batuan lain adalah
berbeza-beza. Dengan adanya perbezaan ketumpatan ini, kaedah graviti boleh
digunakan untuk mengenal pasti struktur di bawah permukaan yang berkemungkinan
merupakan lokasi longgokan timah seperti zon sentuhan di antara granit dan
metasedimen atau zon ubahan.
54
Mineral radioaktif seperti monazit dan sebagainya yang terdapat dalam granit yang
mengandungi timah boleh dikesan di bawah lapisan permukaan batuan yang nipis.
Marino (1985), mendapati kajian geofizik secara bersepadu merangkumi kaedah IP,
graviti, magnetik dan teknik radiomatrik telah dikenal pasti sebagai kaedah yang
efektif untuk eksplorasi timah primer. Kaedah IP juga sesuai bagi mengenal pasti
longgokan timah primer terutamanya apabila ianya berasosiasi dengan mineral-
mineral lain seperti lempung, sulfida dan oksida.
Kajian menggunakan kaedah magnetik dan graviti dapat mengenal pasti struktur
tempatan dan rantau. Oleh itu, penggunaan kaedah ini dapat memberikan maklumat
yang lebih terperinci tentang struktur subpermukaan yang berkemungkinan
merupakan tempat yang berpotensi untuk longgokan timah primer.
55
7.0 PENGGERUDIAN BATUAN
7.1 Pendahuluan
Dalam eksplorasi mineral, pelbagai kaedah dan pendekatan telah digunakan untuk
mengenal pasti kewujudan longgokan mineral. Kaedah-kaedah yang biasa digunakan
menjurus kepada analisis kualitatif, semi kuantitatif dan kuantitatif. Bagi menilai potensi
ekonomi sesuatu longgokan mineral, adalah penting sampel daripada longgokan
tersebut diambil untuk tujuan analisis dan penentuan gred. Untuk longgokan bijih
timah primer, sampel teras batuan perlu diambil secara penggerudian.
7.2 Penggerudian
Kaedah ini bertujuan untuk mendapatkan sampel teras batuan atau tanih bagi
memberi maklumat mengenai struktur, sifat-sifat dan jenis batuan. Sampel teras
batuan yang diperoleh akan dianalisis untuk mendapatkan data berkaitan mineral
sama ada secara kualitatif atau kuantitatif. Kaedah ini melibatkan mesin gerudi ringan
atau berat dan dikendalikan oleh operator yang mahir. Lazimnya kerja ini melibatkan
kos yang tinggi.
7.3 Peralatan
7.3.1 Pemilihan Peralatan
Mesin atau peralatan gerudi yang dipilih bergantung kepada beberapa faktor
iaitu:
i) Lokasi tapak
Tapak penggerudian yang mudah dimasuki dan hampir dengan jalan raya
memudahkan peralatan yang berat dibawa. Lokasi yang sukar dan jauh di
pedalaman hanya sesuai untuk mesin yang kecil dan ringan.
ii) Tujuan penggerudian
Mesin gerudi berat sesuai diguna untuk mendapatkan teras batuan dari lapisan
yang dalam atau struktur yang tebal. Sampel teras dari kedalaman yang cetek
hanya memerlukan peralatan yang ringan.
56
iii) Jenis batuan
Sampel teras batuan keras seperti granit dan gabro hanya boleh diperoleh
menggunakan mesin gerudi berat dengan pemotong bermata intan atau aloi
yang sesuai. Bagi batuan sederhana keras dan lembut seperti batu kapur,
mesin yang lebih kecil menggunakan pemotong bermata aloi adalah lebih
praktikal.
iv) Orientasi penggerudian
Penggerudian batuan dengan orientasi mendatar, condong (bersudut) atau

menegak ke atas perlu menggunakan mesin yang sederhana berat atau
ringan bergantung kepada kesesuaian tapak. Mesin gerudi berat boleh
digunakan untuk penggerudian normal secara menegak atau condong ke
bawah (Foto 1).
Foto 1 : Mesin gerudi ringan
57
Foto 2 : Mesin gerudi berat
7.3.2 Komponen Peralatan
Peralatan penggerudian batuan mempunyai komponen asas seperti berikut:
i) Pelantar gerudi yang sesuai untuk tapak yang keras, lembut atau
berair.
ii) Menara (derrick) atau tiang penyokong (mask).
iii) Komponen gerudi yang terdiri daripada enjin atau unit pembekal tenaga
gerudi, unit pengangkat (hoisting element) dan unit pemusing yang
boleh dikawal.
iv) Pam air atau pam selut untuk membekalkan cecair penyejuk semasa
penggerudian.
v) Kasing mengikut saiz yang sesuai.
vi) Pensampel (sampler) teras batuan.
vii) Mata gerudi (drilling bit).
Komponen-komponen peralatan yang dinyatakan di atas ditunjukkan dalam

Rajah 13.
58
Rajah 13 : Rajah tipikal peralatan penggerudian batuan keras

(dipetik dari Cumming, 1975)
59
7.4 Orientasi Penggerudian
Permukaan batuan yang berbagai bentuk memerlukan mesin gerudi diletakkan

dengan mantap pada kedudukan atau orientasi yang sesuai. Penggerudian perlu
dilakukan secara berlainan daripada kebiasaan untuk mendapatkan sampel teras
batuan dari mana-mana posisi di dalam batuan.
Kebiasaannya, penggerudian dilakukan secara menegak menembusi struktur

batuan dari permukaan hingga ke sasaran jasad bijih. Semua jenis mesin gerudi
sesuai diguna bagi tujuan ini. Kadangkala teras batuan dari kedudukan yang
berlainan diperlukan. Ini hanya boleh dibuat dengan penggerudian secara mendatar,
condong, mendongak atau menegak ke atas. Mesin ringan atau sederhana berat
boleh digunakan untuk orientasi penggerudian ini manakala penggunaan mesin
berat adalah tidak praktikal (Foto 3, 4 dan 5).
Foto 3 : Gambar menunjukkan orientasi penggerudian batuan secara biasa
60
Foto 4 : Gambar menunjukkan orientasi penggerudian batuan secara mendatar
Foto 5 : Gambar menunjukkan orientasi penggerudian batuan secara condong
61
7.5 Kaedah Penggerudian
Penggerudian batuan yang digunakan bergantung kepada beberapa faktor iaitu

sifat, struktur dan kedalaman sampel batuan yang hendak diambil. Kaedah
penggerudian terbahagi kepada dua iaitu kaedah konvensional dan penggerudian
talian dawai (wireline drilling).
7.5.1 Kaedah Konvensional
Penggerudian secara konvensional adalah praktikal untuk kedalaman yang

cetek (< 10 m) hingga sederhana (10 m hingga 30 m). Cara ini sesuai diguna
dalam pelbagai orientasi penggerudian untuk semua sifat batuan sama ada
amat keras, keras, sederhana atau lembut. Berbagai mesin gerudi boleh
menggunakan kaedah ini. Untuk mendapatkan sampel teras batuan secara
mudah dari singkapan batuan atau bongkah batuan, alat gerudi tangan boleh
digunakan (Foto 6).
Foto 6: Penggerudian batuan secara konvensional
62
7.5.2 Kaedah Penggerudian Talian Dawai
Penggerudian talian dawai adalah sesuai untuk batuan yang lembut dan
sederhana keras seperti batu kapur. Cara ini sesuai digunakan untuk
mendapatkan sampel teras batuan dari lapisan yang dalam. Penggerudian
talian dawai hanya boleh digunakan untuk orientasi menegak ke bawah sahaja.
Kaedah ini tidak sesuai untuk orientasi mendatar, condong atau mendongak.
Mesin gerudi untuk kaedah ini perlu dilengkapkan dengan peralatan yang
sesuai. Faedah yang ketara mengikut cara ini ialah penjimatan masa dan kos
penggerudian (Foto 7).
Foto 7 : Penggerudian secara talian dawai
63
7.6 Mata Gerudi
Mata gerudi terdiri daripada pelbagai jenis dan saiz. Pemilihan jenis dan saiz yang
sesuai adalah penting bergantung kepada kekerasan batuan dan kedalaman
penggerudian.
7.6.1 Jenis Mata Gerudi
Mata gerudi yang dibuat daripada aloi seperti tungsten karbida adalah
sesuai untuk batuan lembut dan sederhana. Untuk batuan yang lebih keras,
mata gerudi jenis intan adalah lebih sesuai. Pengelasan jenis mata gerudi
adalah mengikut warna, iaitu hijau untuk batuan lembut, kuning atau oren
untuk sederhana keras dan merah atau keemasan untuk batuan keras dan
amat keras.
7.6.2 Saiz Mata Gerudi
Pelbagai saiz mata gerudi digunakan mengikut keperluan dan kaedah

penggerudian. Saiz terkecil ialah EX untuk kaedah konvensional dan AQ
untuk penggerudian talian dawai manakala saiz terbesar masing-masing
ialah HX dan PQ. Klasifikasi saiz mata gerudi yang diamalkan merujuk
kepada piawaian Diamond Core Bit Manufacturers Association (DCBMA) dan
piawaian metrik. Walau bagaimanapun, piawaian lain juga dipakai seperti
piawai Syarikat Longyear.
Saiz mata gerudi yang digunakan mesti bersesuaian dengan saiz kasing dan
alat persampelan yang digunakan (Rajah 14).
64
Commonly used diamond drill sizes

North American Diamond Drill Sizes
Standard Wireline
Hole Core Hole Core
XRT 30 mm 19 mm
EX 38 mm 22 mm
AX 48 mm 31 mm AQ 48 mm 27 mm
BX 60 mm 42 mm BQ 60 mm 36 mm
NX 76 mm 55 mm NQ 76 mm 48 mm
HX 96 mm 74 mm HQ 96 mm 63 mm
PQ 123 mm 85 mm
Standard Metric Diamond Drill Sizes

Core Approximate
North American
Hole Thin bits Thick bits equivalent
36 mm 22 mm – EX
46 mm 32 mm 28 mm AX
56 mm 42 mm 34 mm
66 mm 52 mm 44 mm BX
76 mm 62 mm 54 mm NX
86 mm 72 mm 62 mm
101 mm – 75 mm HX
116 mm – 90 mm
131 mm – 105 mm
146 mm – 120 mm (J.H. Reedman)
Rajah 14 : Berbagai saiz bit dan kasing yang digunakan
7.7 Persampelan Teras dan Pengelogan
Teras batuan yang dikeluarkan daripada pensampel dimasukkan ke dalam kotak

teras seperti dalam Foto 8. Setiap ruang pada kotak berkenaan diisi dengan teras
batuan sepanjang satu meter. Teras yang diperoleh dicerap untuk mendapatkan
data berkaitan batuan seperti jenis batuan, struktur, zon pemineralan, sifat-sifat
batuan, kekar dan sebagainya. Semua kotak dan sampel teras batuan dilabel
mengikut sistem yang diamalkan. Sela antara setiap kekar (unit dalam cm) pada
setiap teras batuan direkod. Sela disebabkan oleh teras batuan yang patah kerana
faktor lain seperti gegaran atau kecondongan kasing tidak diambil kira.
Semasa penggerudian, keadaan bendalir penyejuk yang keluar (outlet) diperhatikan

dan dicatat. Sebarang serpihan batu atau bahan yang keluar dikumpul untuk
analisis.
65
Foto 8 : Kotak teras gerudi bagi menyimpan sampel teras
7.7.1 Perolehan Teras
Penggerudian yang baik akan mencapai perolehan teras seratus peratus.

Lazimnya ia sukar dicapai kerana sebahagian teras batuan akan hancur
menjadi serpihan kecil atau serbuk dan keluar melalui bendalir penyejuk.
Peratusan perolehan teras boleh dikira seperti berikut:
Jumlah panjang teras

Perolehan teras = ----------------------------------------------------------------------------------------------------- x 100%
Jumlah kedalaman batuan digerudi
7.7.2 Rock Quality Designation (RQD)
RQD ialah ukuran yang digunakan untuk menilai kualiti sesuatu jenis batuan
mengikut bidang kejuruteraan. Nilai maksimum yang diberi ialah 100%. Nilai
RQD yang tinggi menunjukkan batuan berkualiti tinggi. RQD melebihi 85%
adalah tinggi, 70% hingga 85% sederhana, 50% hingga 70% rendah dan
kurang 50% adalah lemah. Walau bagaimanapun, RQD ini adalah hanya
merupakan satu petunjuk kualitatif bagi kualiti daripada segi aplikasi
kejuruteraan. Ujian-ujian lain yang konklusif perlu dijalankan mengikut
kesesuaian. Teras yang diperoleh akan terputus disebabkan oleh kekar
dalam batuan atau disebabkan oleh kelemahan mesin dan teknik
penggerudian.
66
Untuk mengira RQD, panjang setiap teras yang tidak putus direkod dalam
unit sentimeter. Teras yang terputus bukan disebabkan oleh kekar dianggap
sebagai bersambung dan perlu juga direkod.
Perkiraan RQD adalah seperti berikut:
Jumlah panjang teras sama atau melebihi 10 cm

RQD = ----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- x 100%
Jumlah panjang keseluruhan teras
Contoh pengiraan:
Teras A1 : 9.0 cm Teras A6 : 7.0 cm

Teras yang sama atau melebihi 10 cm diambil kira dalam pengiraan.
10.0+10.2+11.3+10.6+11.0+12.1
RQD = -------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- x 100%
9.0+9.5+10.0+10.2+11.3+7.0+10.6+11.0+12.1+8.5
65.2
= ------------------ x 100%
99.2
= 65.7% (kualiti rendah)
7.8 Peralatan Aksesori
Penggerudian batuan melibatkan kos yang tinggi dan masa yang panjang.
Oleh itu segala peralatan yang diguna dan data yang diperoleh perlu digunakan
semaksimum mungkin. Beberapa peralatan aksesori ujian boleh dipasang dan
digunakan di lubang gerudi bagi mendapatkan maklumat tambahan mengenai
struktur dan sifat-sifat fizikal batuan. Contoh peralatan aksesori yang boleh dipasang
ialah kamera lubang gerudi, alat penentu kecondongan lubang gerudi, borehole
logger dan sebagainya.
67
8.0 ANALISIS SAMPEL
8.1 Pendahuluan
Pegawai yang menjalankan kerja-kerja eksplorasi perlu mengetahui prosedur dan

unsur-unsur kimia yang hendak dianalisis bagi menepati objektif kajian. Maklumat
sampel berkaitan dengan lokasi, nombor sampel, jenis dan bilangan unsur
yang hendak dianalisis perlu dinyatakan dengan jelas kepada makmal semasa
penghantaran sampel (Lampiran 5).
Sampel yang dikutip di lapangan perlu dianalisis untuk kandungan timah (Sn) dan
beberapa unsur lain jika perlu. Kaedah yang digunakan bergantung kepada jenis
unsur yang perlu dianalisis. Bilangan unsur yang dianalisis oleh jabatan biasanya
adalah sebanyak 18 unsur. Walau bagaimanapun, analisis yang perlu dijalankan
adalah mengikut keperluan sesuatu kajian.
8.2 Kajian Mineralogi dan Petrologi
Kajian mineralogi dan petrologi dilakukan untuk mengetahui kandungan mineral

serta menentukan jenis batuan dengan lebih terperinci. Sampel-sampel batuan yang
diperoleh dari lapangan perlu melalui proses penyediaan terlebih dahulu sebelum
pemeriksaan di makmal. Bagi pemeriksaan secara makroskopik adalah memadai
menggunakan mikroskop binokular atau kanta tangan, manakala bagi pemeriksaan
mikroskopik ianya menggunakan mikroskop pengutuban.
8.2.1 Kajian Keratan Nipis
Penyediaan keratan nipis batuan dilakukan di makmal lapidari. Bagi

memenuhi spesifikasi yang ditetapkan, ketebalan keratan nipis kebiasaan
ialah 0.03 mm dengan ukuran keluasan keratan 6 cm persegi. Ketelusan
cahaya yang mencukupi terhadap mineral lut cahaya perlu dicapai bagi
membezakannya dengan mineral legap.
Kajian petrologi boleh mengenal pasti jenis batuan berdasarkan pengelasan

tertentu. Ciri-ciri lain yang boleh dikenal pasti adalah fasa himpunan dan fasa
keseimbangan pemineralan bagi menentukan asal usul mineral dan juga
batuan.
Keterangan lengkap dan terperinci mengenai kajian mineral dan petrologi

boleh merujuk buku Optical Mineralogy (Kerr, 1977) dan Manual of Mineralogy
(Klein and Hurlbut, 1985).
68
8.2.2 Kajian Keratan Gilap
Dalam eksplorasi timah primer, bijih timah merupakan mineral legap yang
boleh dikenal pasti menerusi kajian keratan gilap. Sampel yang perlu dikaji
merupakan sampel yang diperoleh daripada teras gerudi, bongkah atau
singkapan yang mengandungi mineral berbijih terutamanya daripada lod dan
telerang. Sampel disediakan dengan cara memotong kepada bentuk saiz
yang sesuai. Setelah itu, permukaan sampel dicanai dan digilapkan sehingga
rata. Keratan gilap kemudiannya diperiksa di bawah mikroskop bijih untuk
mengenal pasti jenis mineralnya. Pengecaman mineral menggunakan
mikroskop ini dibuat berdasarkan tindak balas mineral terhadap cahaya,
kekerasan mikro dan pemunaran (etching).
Menerusi kajian ini kewujudan timah serta pertaliannya dengan mineral lain
dapat dikenal pasti memandangkan ianya selalu berasosiasi dengan mineral-
mineral lain yang juga merupakan mineral legap. Di bawah mikroskop bijih,
sifat-sifat umum timah ialah berwarna kelabu, berhablur tetragon, bersifat
anisotropik, warna cahaya pengutubannya daripada cerah ke kelabu gelap,
tidak bertindak balas dengan reagen dan tidak terguris oleh jarum peniti.
69
8.3 Anggaran Semi Kuantitatif Mineral
Anggaran Semi Kuantitatif Mineral (QME) dilakukan bertujuan untuk menentukan

anggaran peratusan mineral di dalam sampel konsentrat.
Sebelum dibuat QME, mineral ringan dan berat di dalam sampel perlu diasingkan
menggunakan cecair kimia bromoform atau tetrabromoetana. Peralatan dan bahan
kimia yang diperlukan untuk pemisahan bromoform adalah mangkuk pijar, spirit
metil, kertas turas, corong turas, kapas, penyokong corong, bikar kaca (500 ml) dan
penimbang. Kaedah pengasingan mineral menggunakan bromoform adalah seperti
dalam Rajah 15. Kerja-kerja ini perlu dijalankan di dalam kebuk wasap.
Piring kaca
200 m l Corong turas
100 m l
50 m l
Tanda skala isipadu
Pengepit
Salur getah
Klip
Corong turas
Pemegang corong
Kaki retort Botol pengumpul cecair
Rajah 15 : Radas pengasingan konsentrat mineral berat
70
Setelah sampel dibromoform dan dikeringkan, pengasingan secara magnet tangan

dilakukan. Seterusnya sampel ini diasingkan menggunakan alat pengasingan magnet
iaitu Frantz Isodynamic Magnetic Separator seperti dalam Rajah 16.
90°
90°
Corong
suapan
Gelung elektro-bermagnet
Motor
penggetar
Kepingan kutub t
gne
ma
ub
Saluran kut
gan Saluran bukan
pin
Ke bermagnet
0°
0°
Bekas
pengumpul Gelung
elektro-bermagnet
Pandangan hujung Pandangan sisi

KEMIRINGAN MELINTANG KEMIRINGAN MEMANJANG
Rajah 16 : Alat pengasingan magnet Frantz Isodynamic Magnetic Separator

Model L-1: Kemiringan 17o; Kecondongan 25o
Peratusan mineral di dalam setiap bahagian intensiti aruhan (diukur dalam unit
ampere) dapat dianggar berpandukan jumlah butiran sesuatu jenis mineral dalam
setiap bahagian. Saiz butiran bagi sampel yang sesuai dilakukan QME ialah minus
30 mesh hingga + 90 mesh BSS. Pengasingan magnetik yang sempurna akan
menghasilkan lima bahagian himpunan mineral iaitu:
i) Mineral yang sangat bermagnet.

ii) Mineral bermagnet pada 0.4 amp.
iii) Mineral bermagnet pada 0.7 amp.
iv) Mineral bermagnet pada 1.0 amp.
v) Mineral tak bermagnet pada 1.0 amp.
71
Kesemua bahagian tersebut akan ditimbang untuk menentukan berat masing-

masing. Setiap bahagian akan dikaji dengan mikroskop binokular untuk menentukan
jenis dan jumlah kandungan mineralnya. Himpunan mineral bagi setiap aruhan
magnet ditunjukkan dalam Lampiran 6.
Untuk pengecaman mineral di bawah mikroskop binokular, rujukan boleh dibuat

kepada mana-mana buku atau prosedur berkaitan mineralogi dan petrologi. Sebagai
panduan sifat-sifat umum mineral kasiterit adalah seperti berikut:
Kadang kala kelihatan

Warna dan kilauan Hitam, coklat, coklat muda
kekuningan, kelabu, greasy
Boleh kelihatan sebagai

Sistem hablur Tetragon
hablur kembar, berjejarum
8.4 Analisis Kimia
Sampel yang dikutip di lapangan dianalisis untuk kandungan timah (Sn) dan
beberapa unsur lain jika perlu. Dalam menentukan unsur-unsur yang akan dianalisis,
ianya bergantung kepada peringkat eksplorasi, sama ada di peringkat rantau /
tinjauan, susulan atau terperinci. Pemilihan analisis untuk unsur-unsur sampingan
selain Sn adalah bergantung kepada sejauh mana keperluan unsur-unsur berkenaan
berkorelasi dengan sumber timah primer yang hendak dikaji.
Analisis yang biasa dilakukan bagi sampel sedimen sungai, konsentrat mineral
berat, dan batuan ialah Ag, As, Au, Ba, Bi, Co, Cu, Fe, Hg, Mn, Mo, Ni, Pb, Sb, Sn,
U, W, dan Zn.
Terdapat pelbagai kaedah analisis kimia yang digunakan untuk penentuan

kandungan unsur tertentu. Carta alir kaedah analisis unsur ditunjukkan dalam
Lampiran 7 hingga Lampiran 13 manakala kaedah analisis bagi unsur-unsur yang
dilakukan di makmal jabatan diringkaskan seperti Jadual 4.
72
Jadual 4 : Kaedah analisis bagi unsur-unsur yang dilakukan di makmal jabatan
Media Unsur Kaedah Analisis
W, As, Sn Kolorimetri
Au Fire Assay AAS
Ag, Co, Cu, Fe, Mn, Pb, Zn Hot mixture

Sedimen
Ni, Mo, Sb, Bi HNO3-HCl, AAS
Ba Na2CO3, AAS
U Fluorimetri
Au Fire Assay - AAS
Ag, Co, Cu, Fe, Mn Hot mixture
Pb, Zn, Ni, Mo, Sb, Bi HNO3-HCl, AAS

Konsentrat
Ba Na2CO3, AAS
U Fluorimetri
Au Fire Assay - AAS
Ag, Co, Cu, Fe, Mn Hot mixture
Pb, Zn, Ni, Mo, Sb, Bi HNO3-HCl, AAS

Batuan
Ba Na2CO3, AAS
U Fluorimetri
73
9.0 PENGURUSAN DATA
9.1 Pendahuluan
Terdapat dua jenis data semasa kajian iaitu data lapangan dan data makmal yang
penting untuk melakukan interpretasi. Data lapangan yang direkod dalam borang
koding dan cerapan geologi yang dicatat semasa kerja persampelan hendaklah
dimasukkan ke dalam pangkalan data sebaik sahaja kembali dari kerja luar.
Keputusan geokimia yang diterima daripada makmal perlu disemak terlebih dahulu
dan jika terdapat keraguan mengenainya hendaklah dirujuk semula kepada pihak
makmal. Data yang telah disemak dan ditentusahkan sahaja akan dimasukkan ke
dalam pangkalan data.
9.2 Interpretasi Data dan Penentuan Anomali
Interpretasi data geokimia perlu disokong oleh data lapangan bagi menentukan
potensi anomali sesuatu kawasan. Pelbagai kaedah statistik boleh digunakan
melalui perisian komputer bagi mengolah data geokimia. Antara perisian yang lazim
digunakan ialah MINITAB, XLSTAT, SYSTAT, STATGRAPHICS dan PROBPLOT.
Dengan menggunakan analisis statistik seperti min, median dan sisihan piawai,
penentuan nilai ambang serta nilai latar belakang dapat dibuat. Secara teori,
suatu nilai dikatakan bernilai anomali apabila nilai tersebut adalah melebihi nilai
( + 2s )
Bagi menjelaskan asosiasi pemineralan, korelasi matriks antara unsur-unsur atau

kaedah dendrogram sesuai digunakan. Anomali unsur-unsur yang diolah secara
statistik perlu disokong dengan data lapangan seperti maklumat geologi, yang
menyumbang kepada berlakunya pemineralan bagi menentukan potensi dan
keutamaan sesuatu anomali.
Kawasan anomali yang diberi keutamaan dan dicadang untuk kajian susulan
sebaiknya mempunyai nilai unsur Sn yang tinggi dan menunjukkan korelasi yang
baik antara unsur-unsur serta disokong oleh maklumat geologi yang kondusif.
Maklumat ini penting bagi meramal pemineralan yang berlaku.
74
9.3 Persembahan Data
Persembahan data adalah bertujuan membentangkan hasil yang diperoleh dalam

bentuk yang mudah difahami dan membantu menjelaskan sesuatu tafsiran. Data
lapangan dan data makmal boleh dipersembahkan dalam pelbagai bentuk sama ada
peta, graf, jadual atau rekod log menggunakan perisian seperti GIS.
Peta-peta bertema seperti peta lokasi, geologi, keputusan geokimia dan anomali
hendaklah berskala sama bagi memudahkan interpretasi serta perbandingan di
antara satu sama lain. Skala peta hendaklah sesuai dengan tahap kajian, lazimnya
skala peta untuk kajian tinjauan ialah 1:50,000; kajian susulan 1:25,000 dan kajian
terperinci 1:10,000.
Peta interpretasi ialah peta yang memaparkan konsentrasi unsur, anomali dan
sebagainya. Terdapat pelbagai jenis peta yang boleh dihasilkan seperti dinyatakan
oleh Rose et al. (1979) dan Chand (1981).
9.4 Pangkalan Data
Pangkalan data diwujudkan secara digital bagi mengumpul dan menguruskan

data bertujuan untuk mudah dicapai, diproses dan diolah dengan lebih efisen dan
cepat serta dianalisis secara komprehensif mengikut keperluan. Data geokimia dari
makmal dan lapangan perlu disimpan ke dalam pangkalan data GEOCHEMdat
yang dibangunkan oleh jabatan. Maklumat yang terdapat dalam pangkalan data
adalah seperti ditunjukkan di Jadual 5.
75
Jadual 5 : Maklumat pangkalan data GEOCHEMdat
TABLE FIELD
PROJECT ID, PROJECT NAME, SUBPROJECT NAME,
PROJECT TITLE, PROJECT CODE, PROJECT TYPE, DATE
PROJECT
COMMENCE, DATE ACCOMPLISH, REPORT NO, PROJECT
LEADER
PROJECT ID, LOCATION ID, TYPE, DATE, STATE, DISTRICT/
RECONNAISSANCE / DIVISION, MAP NAME, MAP NO, SHEET EDITION, EASTING,
FOLLOW-UP NORTHING, ELEVATION, RELIEF, CONTAMINATION,
SAMPLE LOCATION VEGETATION, RIVER BANK, STRM FLOW, STRM WIDTH,
STRM ORDER, STRM TYPE, SUSPENSION, GEOLOGIST
PROJECT ID, LOCATION ID, TYPE, DATE, STATE, DISTRICT/
DIVISION, MAP NAME, MAP NO, SHEET EDITION, EASTING,
DETAILED SAMPLE
NORTHING, ELEVATION, RELIEF, SLOPE ANGLE, SLOPE
LOCATION
DIRECTION, VOLUME, DEPTH, TRENCH DIRECTION,
TRENCH SAMPLE FROM_TO, BEDROCK, GEOLOGIST
LOCATION ID, OBSERVATION NO., ROCK TYPE,
GEOLOGY OCCURANCE, AGE, ALTERATION, MINERALISATION,
STRUCTURE TYPE, STRIKE, DIP
LOCATION ID, SAMPLE NO, STATUS, COMPOSITION,
SILT
COLOUR
LOCATION ID, SAMPLE NO, NO DULANG Au, WEIGHT Au
CONCENTRATES SAMPLE, NO GOLD FLAKES, NO DULANG OE,WEIGHT OE
SAMPLE
LOCATION ID, SAMPLE NO, ROCK TYPE ROCK, SAMPLE
ROCK
TYPE, MINERAL OCCURANCE, DESCRIPTION
LOCATION ID, SAMPLE NO, SAMPLE TYPE, ORIGIN,
DETAILED SAMPLE
HORIZON, THICKNESS, COLOUR
LOC ATION ID, SAMPLE NO, RELIEF, SLOPE ANGLE, ORIGIN,
SOIL
HORIZON, DEPTH, BEDROCK, SOIL COLOUR
LOCATION ID, SAMPLE NO, RELIEF, SLOPE ANGLE, ORIGIN,
PIT HORIZON, DEPTH, WEIGHT SAMPLE, NO GOLD FLAKES ,
SOIL COLOUR
SEDIMENT,
LOCATION ID, SAMPLE NO, Pb, Ni, Co, Ag, Mo, Cu, Zn, Fe, Mn,
CONCENTRATES, ROCK,
Au, As, Sn, W, U, Hg, Sb, Bi, Ba
SOIL RESULTS
WATER RESULTS LOCATION ID, SAMPLE NO, pH, U, F, Cl, CONDUCTIVITY
LOCATION ID, SAMPLE NO, WEIGHT SAMPLE, QUARTZ,
MAGNETITE, HEMATITE, IRON OXIDES, PYRRHOTITE,
ILMENITE, GARNET, SIDERITE, TOURMALINE, STAUROLITE,
QME PYRITE, EPIDOTE, HYDROILMENITE, XENOTIME,
ALLANITE, COLUMBITE, RUTILE, WOLFRAMITE, MONAZITE,
STRUVERITE, CASSITERITE, LEUCOXENE, CORUNDUM,
TOPAZ, ZIRCON, GOLD, ANATASE
76
10.0 PENILAIAN SUMBER
10.1 Pendahuluan
Penilaian sumber melibatkan dua peringkat iaitu penilaian kualitatif dan kuantitatif.
Penilaian kualitatif merujuk kepada penilaian terhadap sifat-sifat pemineralan,
manakala penilaian kuantitatif merujuk kepada penilaian rizab dan gred.
10.2 Penilaian Kualitatif
Sumber maklumat bagi penilaian kualitatif diperoleh daripada pengelogan sampel

teras. Oleh itu, pengelogan perlu dilakukan dengan teliti. Cerapan ke atas sampel
teras dapat memberikan maklumat berikut:
i) Ketebalan zon luluhawa - perlapisan, kedalaman setiap unit batuan, dan

taburan jenis batuan sama ada menegak atau mendatar.
ii) Struktur geologi seperti sesar, kekar dan telerang.
iii) Ciri-ciri pemineralan - kedudukan, ketebalan zon atau lapisan yang

mengandungi timah primer, corak pemineralan, mineral asosiasi, zon
berstruktur dan greisen.
Maklumat ini sangat penting dalam menentukan corak dan taburan pemineralan
timah primer yang merupakan parameter berguna untuk penilaian rizab bijih.
Jadual 6 di bawah menunjukkan contoh rumusan cerapan sampel teras.
Jadual 6 : Rumusan cerapan sampel teras
Kedalaman Cetek (purata 40 meter)
Jenis batuan Batuan bergranit - berbutir halus hingga kasar
Taburan menunjukkan orientasi tertentu (menegak); dipengaruhi

Taburan
oleh terobosan magma; batuan merekah disebabkan oleh sesar
Kehadiran proses hidroterma - menyebabkan kewujudan

Pemineralan
pemineralan; Sn berbutir sangat halus
Kedalaman 80 meter hingga 130 meter
Jenis batuan Greisen dan granit bergreisen; dominan ke arah bawah
Sn wujud secara berterusan, pelbagai gred, mineral sulfida utama

Pemineralan
seperti galena, pirit, sfalerit dan lain-lain
77
10.3 Penilaian Kuantitatif
Penilaian kuantitatif merujuk kepada penentuan gred dan pengiraan rizab sesuatu
longgokan. Berdasarkan kepada klasifikasi United Nation Framework Classification
of Mineral Reserve / Resource (UNFC) terdapat empat kategori sumber yang
digunakan di dalam pengelasan tersebut di mana definisinya adalah seperti berikut:
i) Sumber Mineral Total (Total Mineral Resource)

Suatu kewujudan bahan mineral berekonomi yang intrinsik dan berpotensi
serta munasabah untuk dinilai bagi diusaha hasil secara berekonomi. Maklumat
lokasi, gred, kuantiti dan ciri geologi adalah diketahui secara anggaran atau
tafsiran dari fakta geologi yang spesifik dan ilmiah.
a. Sumber Mineral Terukur (Measured Mineral Resource)

- Kod 331
Bahagian sumber mineral di mana tonnage, ketumpatan, bentuk, fizikal,
ciri, gred dan kandungan mineral boleh di anggarkan dengan kepastian
yang bertahap tinggi contohnya berdasarkan kepada eksplorasi peringkat
terperinci.
b. Sumber Mineral Tertunjuk (Indicated Mineral Resource)

- Kod 332
Tonnage, ketumpatan, bentuk, ciri fizikal, gred dan kandungan mineral
yang boleh dianggarkan dengan tahap kepastian yang munasabah. Ianya
berdasarkan kepada eksplorasi, persampelan dan maklumat ujian, lokasi
lubang gerudi, lelubang, dan sebagainya yang berskala besar.
c. Sumber Mineral Teragak (Inferred Mineral Resource)

- Kod 333
Tonnage, gred dan kandungan mineral boleh dianggarkan dengan tahap
kepastian yang rendah dan ianya dianggarkan berdasarkan bukti geologi.
78
ii) Rizab Mineral (Mineral Reserves)

Boleh dilombong dengan berekonomi dan ianya merupakan sebahagian
daripada sumber mineral terukur dan / atau tertunjuk.
a. Rizab Mineral Terbukti (Proved Mineral Reserves)

- Kod 111
Sebahagian daripada rizab mineral terbukti berekonomi untuk dilombong.
b. Rizab Mineral Berkemungkinan (Probable Mineral Reserves)

- Kod 121 dan Kod 122
Sebahagian daripada sumber mineral tertunjuk berekonomi untuk dilombong
atau dalam kes-kes tertentu merupakan sumber mineral terukur.
iii) Sumber Mineral Tinjauan (Reconnaissance Mineral Resource)

- Kod 334
Anggaran sumber berdasarkan kepada kajian geologi dan pemetaan rantau,
kaedah awangan dan kaedah tidak langsung yang lain, kajian lapangan
awalan, serta andaian geologi dan ekstrapolasi.
iv) Sumber Mineral Prakebolehlaksanaan (Prefeasibility Mineral Resource)

- Kod 221 dan Kod 222
Sebahagian daripada sumber mineral tertunjuk atau sumber mineral terukur
yang ditunjukkan oleh kajian prakebolehlaksanaan di mana ia tidak berekonomi
untuk dilombong. Ianya berkemungkinan berekonomi bergantung kepada
perubahan teknologi, ekonomi, persekitaran dan / atau keadaan-keadaan lain
yang berkaitan.
v) Sumber Mineral Kebolehlaksanaan (Feasibility Mineral Resource)

- Kod 211
Bahagian sumber mineral terukur yang selepas kajian kebolehlaksanaan
didapati tidak berekonomi untuk dilombong. Ianya berkemungkinan berekonomi
bergantung kepada perubahan teknologi, ekonomi, persekitaran dan / atau
keadaan-keadaan lain yang berkaitan.
Ringkasan kategori pengelasan sumber mineral di atas ditunjukkan dalam Rajah

17.
79
Rajah 17 : Pengkodan tiga digit bagi pengelasan UNFC
10.4 Pengiraan Rizab
Perkara utama dalam pengiraan rizab ialah penentuan jumlah isipadu dan gred
purata. Tonnage diperoleh secara mendarabkan jumlah isipadu dengan faktor
tonnage. Jika unit isipadu dalam meter padu, maka faktor tonnage ialah graviti
tentu bijih tersebut. Isipadu biasanya ditentukan dengan pengiraan keluasan
kawasan didarabkan dengan kedalaman atau ketebalan. Untuk menentukan jumlah
keluasan kawasan, adalah menjadi kebiasaan untuk membahagikan kawasan
berkenaan ke dalam bentuk geometri seperti segi empat tepat, segi empat bujur,
segi tiga, dan trapezium. Kaedah pengiraan rizab ini adalah berdasarkan
Reedman (1979). Contoh-contoh bentuk dan pengiraan keluasannya adalah
seperti berikut:
80
h
h
b
b
A = bh 1
A = ---- h (a + b)
2
Segi tiga
B
C a
h
A C
b
81
i) Gred purata
Gred purata ditentukan menerusi penggunaan purata berwajaran (weighted

average). Rajah 18 menunjukkan keratan menegak dua lubang gerudi (X1 dan X2)
di mana luas kawasan bijih di antara kedua-dua lubang gerudi dan purata gred
perlu ditentukan.
Secara umum, dengan menggunakan formula trapezium luas kawasan berbijih

adalah:
(10 + 45) 80 ÷ 2 = 2,200 m2
Rajah 18 : Keratan rentas dua lubang gerudi bersebelahan yang menyilang

jasad bijih.
82
ii) Pengiraan Gred Purata
Tiga kaedah yang biasa digunakan untuk mengira gred purata bijih:
a. Kaedah dengan mengambil purata gred pada dua persilangan iaitu pada
lubang gerudi X1 dan X2 yang mana memberikan nilai:
(1% + 4%) ÷ 2 = 2.5%
b. Kaedah meter - % di mana purata gred diberi oleh formula:

PT
= ______
T
di mana P = gred pada persilangan; T = ketebalan sebenar
Pengiraan (lihat rajah)
X1; P = 1%, T = 10m, X2; P = 4%, T = 45m
(10 x 1%) + (45 x 4%)

= ___________________
(45 + 10)
= 190% ÷ 55
= 3.45%
c. Kaedah yang biasa dipilih ialah kaedah peratusan di mana gred purata
ditentukan mengguna rumusan:

= (3.45% + 5%) ÷ 3
= 2.82%
83
iii) Pengiraan Rizab Bijih
Dalam eksplorasi, pengiraan rizab memerlukan data dari beberapa lubang gerudi
yang menembusi jasad bijih. Untuk jasad tabular dengan sudut junaman rendah
sehingga 20o terdapat dua kaedah yang digunakan iaitu Kaedah Pelan (Plan
Methods) dan Kaedah Keratan Rentas (Cross-Sectional Methods).
Untuk pengiraan rizab jasad bijih yang berkemiringan melebihi 20o sila rujuk
Lampiran 14. Manakala bagi jasad bijih yang pelbagai kemiringan sila rujuk
Lampiran 15.
a. Kaedah Pelan (Plan Methods)
Kaedah ini berdasarkan konsep kawasan liputan (area of influence) di sekeliling

setiap lubang gerudi menerusi salah satu bentuk blok seperti berikut:
Blok Biasa (Regular block)
Ia berdasarkan pembahagian jasad bijih kepada beberapa blok berbentuk segi

empat. Jika jarak antara lubang bersela sama, garis antara blok diletakkan pada
kedudukan pertengahan antara dua lubang. Jika jarak antara lubang tidak sama
maka saiz blok adalah tidak menentu.
84
Kaedah Poligon
Dalam kaedah poligon terdapat dua variasi seperti dalam lakaran berikut:
a. Sisi poligon di sekeliling setiap lubang gerudi dilukis dengan menyambung

titik pertemuan pembahagi sudut di antara garis yang menyambung lubang
gerudi.
b. Sisi-sisi poligon adalah pembahagi dua sama bersudut tepat bagi garisan
antara dua lubang.
Dalam kaedah kawasan pengaruh, gred dan ketebalan lubang gerudi di tengah
poligon mewakili setiap poligon tersebut. Dalam kaedah ini, luas kawasan pengaruh
bagi setiap poligon didarabkan dengan kedalaman lubang untuk mendapatkan
isipadu setiap poligon. Isipadu setiap poligon dalam keseluruhan kawasan kajian
dijumlahkan bagi mendapatkan jumlah isipadu keseluruhan kawasan. Gred purata
bijih merujuk kepada jumlah hasil darab isipadu bijih setiap poligon dengan grednya
dan dibahagikan dengan jumlah isipadu bijih keseluruhan.
Kaedah kawasan pengaruh ini akan terlebih penilaian (over evaluate) apabila terdapat
korelasi positif antara ketebalan dan gred, dan terkurang penilaian (under evaluate)
apabila korelasi negatif. Masalah ini boleh diatasi dengan kaedah segi tiga.
85
Kaedah Segi Tiga
Dalam kaedah ini kawasan dibahagikan kepada beberapa segi tiga dengan melukis
garisan di antara lubang-lubang. Ketebalan dan gred setiap segi tiga ditentukan
secara purata berwajaran (weighted average) nilai-nilai dalam lubang pada sudut
segi tiga. Gred boleh ditentukan sama ada secara kaedah meter-% atau peratusan.
Rumusan bagi kaedah peratusan untuk tiga dimensi ialah:
Ketebalan purata boleh ditentukan sebagai purata bagi tiga ketebalan pada setiap
sudut. Contoh kaedah segi tiga untuk persilangan tiga lubang gerudi seperti rajah di
bawah.
PT
( ____ + P )
T
= __________
4
Ketebalan purata boleh ditentukan sebagai purata bagi tiga ketebalan pada setiap
sudut. Contoh kaedah segi tiga untuk persilangan tiga lubang gerudi seperti rajah di
bawah.

25m 5.2%
70o
30o 80o
8m 2.9% 15m 3.8%
86
Dengan kaedah meter-% gred bagi blok ialah:
(8 x 2.9) + (25 x 5.2) + (15 x 3.8)

__________________________ = 4.38%
(8 + 25 + 15)

Dan purata ketebalan ialah:
8 + 25 + 15
_________ = 16 m
3

Dengan kaedah peratusan grednya ialah:
(
(8

x 2.9) + (25 x 3.8) + (25 x 5.2)
__________________________
(8 + 25 + 15)
+ 2.9 + 5.2 + 3.8 )÷ 4
= 4.07%
Dan ketebalannya ialah 16 m seperti sebelum ini. Ia boleh diperhalusi lagi dengan
pemberat nilai di setiap sudut mengikut saiz yang diambil kira.
Faktor pemberat ditentukan secara membahagi sudut dalam darjah di setiap penjuru
dengan 60.
( 30 80 70
8 x __ + 15 x __ + 25 x __
60 60 60
)÷ 3 = 17.72 m
87
Kaedah Kontur
Dalam kaedah ini dua peta kontur jasad bijih dilakar, pertama menunjukkan variasi
ketebalan (isopak) dan kedua adalah nilai meter-%. Untuk mengira rizab, kawasan
di antara kontur di atas pelan isopak ditentu menggunakan planimeter. Setiap
kawasan yang diperoleh didarab dengan nilai min masing-masing antara dua
kontur yang bersempadan.
Jumlah semua nilai akan memberikan jumlah isipadu jasad bijih dan ini didarab
dengan faktor tonnage yang betul bagi memberikan jumlah rizab bijih.
Untuk menentukan gred purata, peta meter-% diolah sama seperti peta isopak
untuk memberikan jumlah isipadu meter-%.
Nilai ini dibahagikan dengan jumlah isipadu yang telah ditentukan daripada peta
isopak yang memberi gred purata.
Jika ianya dilakukan dengan menggunakan planimeter, ia mungkin merupakan

kaedah pelan yang terbaik bagi mengira rizab bijih. Ia boleh mengelakkan timbulnya
masalah terlebih atau terkurang penilaian yang kadang-kala terjadi dengan
menggunakan kaedah-kaedah pelan yang lain.
Kaedah Keratan Rentas
Kaedah ini berasaskan kepada lakaran keratan merentasi jasad bijih. Ia diikuti
dengan mengenal pasti kawasan bijih bagi setiap keratan dan seterusnya mengira
jumlah isipadu keseluruhan dengan menggunakan jarak antara keratan. Ia juga
merupakan kaedah pilihan sebagai tambahan kepada kaedah pelan. Kaedah ini
berguna untuk menentukan rizab jasad yang pelbagai bentuk atau arah kemiringan
yang tidak boleh dikira menggunakan kaedah pelan biasa.
Rajah 19 menunjukkan contoh pengiraan rizab bijih dengan kaedah keratan rentas
apabila lubang gerudi menembusi jasad bijih. Kawasan dan gred purata perlu
ditentukan terlebih dahulu.
88
X1 X2 X3 X4 X5
14m
5.0% 11m
8m
3.5% 3.2%
0m 50m
X – lubang gerudi m - ketebalan jasad bijih % - gred bijih
Rajah 19: Kaedah keratan rentas
Dalam contoh ini pengiraan adalah agak mudah kerana keratan melalui suatu
jasad bijih dilukis sebagai suatu badan yang biasa. Keratan jasad bijih itu dibahagi
kepada dua bahagian di titik tengah antara lubang dengan gred dalam setiap
lubang diwakili oleh bahagian masing-masing. Seterusnya luas setiap bahagian
dikira dan didarab dengan grednya. Keputusan ini akan dijumlahkan dan
dibahagi dengan jumlah kawasan untuk menghasilkan gred purata bagi keratan
tersebut. Contoh keterangan dan pengiraan lebih terperinci ditunjukkan di dalam
Lampiran 16.
89
10.5 Gred Penggalan (Cut-off Grade)
Gred penggalan adalah nilai gred minimum sesuatu jasad bijih sebagai rujukan
bagi penentuan jasad yang berekonomi. Sebelum menentukan batasan jasad
berbijih bagi tujuan pengiraan rizab, penetapan gred minimum adalah perlu.
Nilai yang dipilih lazimnya di bawah gred ekonomi sebenar kerana gred yang
tinggi dalam longgokan akan meningkatkan purata keseluruhan kepada gred
ekonomi yang diperlukan. Sebagai contoh, sekiranya gred berekonomi dalam suatu
longgokan tembaga ialah 3%, gred penggalan yang digunakan dalam pengiraan
rizab bijih mungkin 1%.
Perubahan kecil dalam gred penggalan yang digunakan boleh mengakibatkan

perbezaan yang besar di dalam tonnage keseluruhan dan ini boleh mempengaruhi
daya maju ekonomi sesuatu longgokan. Sebagai contoh, rizab longgokan bijih nikel
adalah 3 juta tan pada gred 2.4% menggunakan penggalan 1% manakala 10 juta tan
pada gred 1.3% menggunakan penggalan 0.5%.
Semakin besar tonnage bijih bergred rendah menjadikannya lebih menarik secara
ekonomi berbanding bijih bergred tinggi dengan tonnage yang lebih kecil. Oleh
itu, adalah menjadi kebiasaan untuk membuat pengiraan dengan menggunakan
pelbagai gred penggalan bagi tujuan perbandingan.
90
11.0 KAEDAH PENYEDIAAN LAPORAN
11.1 Pendahuluan
Laporan kajian sesuatu projek perlulah disediakan mengikut format tertentu agar
ianya seragam, selaras dan berkualiti. Sehubungan dengan itu format laporan kajian
hendaklah disesuaikan mengikut objektif projek, persembahan data dan maklumat
bagi mencapai outcome yang disasarkan.
11.2 Format Laporan
Perkara berikut perlu diberi perhatian semasa menulis laporan kajian:
i) Bahasa
Laporan boleh ditulis dalam Bahasa Melayu atau Bahasa Inggeris.
ii) Teks
Teks laporan disediakan mengguna perisian pemprosesan perkataan
(word processor) yang diterima pakai oleh Jabatan. Contohnya MS Word
untuk teks dan perisian lain yang sesuai.
iii) Kertas
Warna putih bersaiz A4.
iv) Saiz huruf

Untuk teks – saiz font digunakan adalah 12-point.
Untuk jadual – saiz font yang digunakan adalah mengikut kesesuaian.
Walau bagaimanapun, digalakkan menggunakan font 10-point.
v) Jenis font
Jenis font adalah Arial.
vi) Birai
Birai yang digunakan adalah seperti berikut dan full justification.
Birai Kiri : 30 mm
Birai Kanan : 25 mm
Birai Atas : 25 mm
Birai Bawah : 25 mm
91
vii) Langkau baris (spacing)

Langkau baris bagi keseluruhan teks adalah langkau 1.5 baris.
Langkau 1 baris (single spacing) pula boleh digunakan semasa membuat
jadual yang panjang dan senarai Rujukan / Bibliografi.
viii) Penomboran halaman

Untuk muka surat sebelum bab Pendahuluan, gunakan angka Roman kecil
secara berturutan selepas kulit laporan iaitu bermula dengan ii, iii, iv dan
seterusnya. Untuk muka surat teks kandungan laporan, Rujukan, Bibliografi
dan Apendiks diberi nombor biasa iaitu 1, 2, 3, 4 dan seterusnya. Contoh
nombor muka surat adalah seperti -30-.
ix) Kedudukan nombor halaman

Semua nombor muka surat hendaklah dicetak di tengah bahagian bawah
muka surat dengan font Arial bersaiz 12-point.
x) Header / Footer
Header / Footer dipaparkan bermula daripada muka surat “Kandungan”.
“Tajuk laporan” perlu diletakkan di bahagian atas sebelah kanan di atas
garisan sebagai header dan nama Jabatan Mineral dan Geosains Malaysia di
bahagian bawah sebelah kiri di bawah garisan sebagai footer. Jenis font yang
digunakan ialah Arial dengan saiz 8-point. Tema warnanya adalah White,
Background 1, Darker 50%.
xi) Jadual
Setiap jadual mestilah mengandungi nombor rujukan dan keterangan yang
dicetak pada sebelah atas di bahagian tengah jadual tersebut dan ditulis
sebagai Jadual No. Bil. Jadual: Keterangan.
xii) Rajah
Setiap rajah (termasuk peta) mestilah mengandungi nombor rujukan dan
keterangan yang dicetak pada sebelah bawah di bahagian tengah rajah
tersebut dan ditulis sebagai Rajah No. Bil. Rajah: Keterangan. Khas untuk peta,
di dalamnya mesti dimasukkan logo Jabatan, rujukan peta, tarikh disediakan
dan nama pegawai yang menyediakan selain daripada petunjuk, skala dan
arah mata angin.
xiii) Foto
Setiap foto / gambar mestilah mengandungi nombor rujukan dan keterangan
yang dicetak pada sebelah bawah di bahagian tengah foto tersebut dan
ditulis sebagai Foto No. Bil. Foto: Keterangan.
92
xiv) Keterangan
Keterangan bagi Rajah, Jadual dan Foto hendaklah menggunakan Font
Arial bersaiz 12-point. Panjang keterangan seelok-eloknya tidak melebihi 2
baris. (Contoh, Jadual 3: Taburan hujan di Pontian, Johor). Jika dua baris atau
lebih hendaklah menggunakan langkau satu baris.
xv) Ringkasan Eksekutif / Executive Summary

Ringkasan mesti tidak melebihi 300 perkataan atau satu muka surat A4, dan
dicetak di bahagian hadapan laporan iaitu selepas halaman judul. Penulisan
mesti disediakan dalam dua bahasa iaitu Bahasa Melayu dan Inggeris.
Sekiranya laporan ditulis dalam Bahasa Melayu, Executive Summary
ditulis dalam Bahasa Inggeris (italic). Sebaliknya, jika laporan ditulis dalam
Bahasa Inggeris, Ringkasan Eksekutif ditulis dalam Bahasa Melayu (italic).
Ia hendaklah langkau satu baris.
xvi) Penghargaan
Penghargaan merupakan satu kenyataan ringkas bagi menyampaikan
ucapan terima kasih / penghargaan kepada mereka yang banyak memberi
sumbangan dan terlibat dalam menjayakan projek yang dilaporkan. Ianya
dicetak selepas tajuk Kesimpulan.
xvii) Rujukan
Senarai penerbitan yang dirujuk hendaklah mengikut Sistem Harvard. Setiap
rujukan di dalam teks perlu dinyatakan nama pengarang, tahun penerbitan
dan tajuk buku / laporan. Jika menggunakan maklumat dari laman web,
nyatakan keseluruhan alamat URL serta tarikh laman web tersebut dirujuk.
xviii) Bibliografi
Meliputi bahan-bahan penerbitan yang berkaitan dengan projek tetapi tiada
rujukan secara langsung dalam teks, juga perlu disenaraikan mengikut
Sistem Harvard.
xix) Apendiks
Apendiks merupakan lampiran bagi jadual, ilustrasi dan sebagainya yang
tidak sesuai dimuatkan ke dalam teks kerana ianya boleh mengganggu
kesinambungan teks. Apendiks boleh dibahagikan kepada beberapa
apendiks yang berasingan iaitu Apendiks A, B, C dan sebagainya. Tiap-tiap
apendiks serta tajuknya hendaklah disenaraikan secara berasingan di dalam
Senarai Isi Kandungan.
93
xx) Kulit Laporan

Kulit laporan hendaklah menggunakan kertas kulit yang telah disediakan
oleh Jabatan. Tajuk laporan yang ditulis pada kulit laporan hendaklah
mengikut seperti mana yang ditetapkan Font Arial Bold dengan saiz huruf
16-point (contoh seperti di Lampiran 17).
xxi) No. Laporan

Nombor laporan hendaklah mengikut format berikut:
JMG.kod cawangan / negeri / bahagian (kod bidang) bil laporan / tahun
Contoh : JMG.PRK (MBL) 01/2011
(laporan yang dikeluarkan oleh JMG Perak)
xxii) Halaman Perolehan Laporan

Halaman ini mengandungi kenyataan di mana laporan ini boleh diperolehi
dan ia diletakkan pada sebelah belakang kulit laporan seperti yang
ditunjukkan di Lampiran 18.
xxiii) Format Muka Dalam / Muka Surat Tajuk

Format muka dalam muka surat tajuk mengandungi tajuk laporan berserta
nama penulis laporan (Lampiran 19 dan Lampiran 20).
xxiv) Unit SI
Semua unit mesti diselaraskan mengikut International System of Units (SI).
94
BIBLIOGRAFI
Acker, W.L., 1974. Basic procedures for soil sampling and drilling. Acker Drill Co. Ltd., USA,
246pp.
Anom, 1985. Exploration techniques for primary tin deposits. Proceedings of the fifth
SEATRAD seminar held at Geological Survey Malaysia. SEATRAD Centre.
Chand, F., 1981. A manual of geochemical exploration methods. Geological Survey of

Malaysia Special Paper 3. Geological Survey of Malaysia.
Christie, T., Brathwaite, B., 1995. Mineral commodity report 11 - tin. Institute of Geological
and Nuclear Sciences Ltd.
Cobbing, E.J. and Mallick, D.I.J., 1984. Southeast Asia granitic project. preliminary report,
Indonesia. Report No. 1984/2. Institute of Geological Sciences. London.
Cumming, J.D., 1975, Diamond drill handbook (3rd. edition). The Hunter Rose Company,
Canada. 547pp.
Evans, A.M., 1993. Ore geology and industrial minerals: an introduction (3rd edition).
Blackwell Publishing.
Hosking, K.F.G., 1973. The primary tin mineralisation pattern of West Malaysia.
Proceeding Regional Conference on the Geology of South East Asia, GSM Bulletin 6,
pp297-303.
Jabatan Penyiasatan Kajibumi Malaysia, 1974. Akta Penyiasatan Kajibumi 1974.
Jabatan Penyiasatan Kajibumi Malaysia, 1994. Laporan tahunan 1994.
Klein, C. and Hurlbut. Jr., C.S., 1985. Manual of mineralogy. 21st edition revised John
and Willey Sons. New York. 681pp.
Kerr, P.F., 1977. Optical mineralogy. 4th edition McGraw-Hill College.
Lehmann, B., 1989. Metallogenesis of tin. tin-bearing and tin-barren granites, primary
tin mineralization in Southeast Asia. Project Workshop. Geological Survey of Malaysia.
Malaysian minerals yearbook 2008. Minerals and Geoscience Department Malaysia.
Marino, 1985. The application of geophysical methods for primary tin exploration. In:
exploration techniques for primary tin deposits. Proceedings of the fifth SEATRAD
seminar held at Geological Survey Malaysia. p.133-160.
95
Milsom, J., 1995. Geophysical methods. In: Evans, A.M., ed. Introduction to mineral
exploration. London, Blackwell Science. p.133-137.
Reedman, J.H., 1979. Techniques in mineral exploration. Applied Science Publishers,

533pp.
Rose A.W., Hawkes H.E. and Webb J.S., 1979. Geochemistry in mineral exploration.
Academic Press, London.
Taylor, R.G., Pollard, P.J. and Tate, N.M., 1985. Resource evaluation of primary tin
potential of Eastern Peninsular Malaysia. A district analysis. UNDP/ESCAP Consultancy
Mission Report No. 12. Southeast Asia Tin Research and Development Centre.
United Nation Task Force (1996). United Nations International Classification for
Reserve / Resources. Solid fuels and minerals commodities. Final version.
Yeap, E.B., 2006. Prospect for primary tin deposits in Peninsular Malaysia. National
Seminar on Minerals 2006.
96
LAMPIRAN 1
Format Surat Pemohonan Menjalankan Kerja Eksplorasi Mineral
Kepala Surat Pejabat Bahagian / Cawangan
Ruj. Tuan :
Ruj. Kami :
Tarikh :

Kepada :
Pihak yang berkenaan
Tuan,
MEMOHON KEBENARAN MENJALANKAN KAJIAN EKSPLORASI MINERAL DI KAWASAN .....

..........................................................................................
Berhubung perkara di atas, dengan segala hormatnya adalah dimaklumkan bahawa pihak kami telah
diarahkan untuk menjalankan kajian geologi dan eksplorasi mineral di kawasan seperti berikut:
a. Kawasan : ___________ (peta kawasan kajian dilampirkan).

b. Tarikh : dari ________ hingga __________
c. Kakitangan : _______orang (Senarai kakitangan dilampirkan).
d. Kenderaan : (nyatakan jenis, bilangan dan nombor pendaftaran kenderaan)
e. Peralatan : (nyatakan peralatan utama)
f. Waktu : di antara 8.00 pagi hingga 6.00 petang.
2. Sehubungan dengan itu, pihak kami memohon kebenaran untuk memasuki kawasan tersebut.
3. Perhatian pihak tuan terhadap perkara ini amatlah dihargai.
Sekian, terima kasih.
BERKHIDMAT UNTUK NEGARA
Saya yang menurut perintah,
( )
b.p. Pengarah Mineral dan Geosains Malaysia
Negeri .........................................
s.k. 1.
2.
97
LAMPIRAN 2
Borang Maklumat Sampel Sedimen
BORANG JMGSG01T
Nota:
• Media: S-sediment; C-concentrate; R-rock; L-soil
• Muka bumi: S-steep; M-moderate; F-flat
• Apungan: H-heavy; L-light
• Warna sedimen: W-white; Y-yellow; G-grey; Br-brown; Bl-black
• Kandungan sedimen: S-sand; St-silt; C-clay; O-organic
• Aliran air: F-M – fast to moderate; S-slow; St-stagnant; D-dry
• Jenis sungai: Pr-periodic; Pn- perennial
• Tebing: A-alluvium; S-soil; Br-bedrock
• Tumbuhan: P-primary; D-disturbed
• Pencemaran: R-rubber; P-palm; M-mining; A-agriculture; T-timber
98
LAMPIRAN 3
Borang Maklumat Sampel Batuan
Borang JMGSG02
JABATAN MINERAL
DAN GEOSAINS
MALAYSIA KAJIAN / TARIKH:
PEJABAT: PROJEK: DIISI OLEH:
NO. SAMPEL
KETERANGAN LAPANGAN KAJIAN SAMPEL
DAN LOKASI
A. JENIS BATUAN ANALISIS GEOKIMIA
B. SINGKAPAN KAJIAN MIKROSKOP
C. PEMINERALAN / STRUKTUR
D. LAIN-LAIN PEMERHATIAN
A. JENIS BATUAN ANALISIS GEOKIMIA
B. SINGKAPAN KAJIAN MIKROSKOP
C. PEMINERALAN/STRUKTUR
D. LAIN-LAIN PEMERHATIAN
99
LAMPIRAN 4
Unit-Unit Fotogeologi (Photogeological Units) Kawasan Betong-Pengkalan Hulu
Ton warna dari Tumbuhan

Unit Foto Corak Saliran
Topografi Fitur Hakisan Warna dan
Litologi dan Tekstur
Komposit Guna Tanah
Kawasan Corak saliran
rendah dan dendritik Gullies kecil Pertanian dan
1. Alluvium Tua Hijau terang
rata bersama dengan tekstur dan sungai penempatan
perbukitan kecil kasar
Relif sederhana
Corak saliran Gullies
hingga tinggi
2. Batu Pasiran rectangular sederhana Hijau terang Hutan dan
dengan
dan Lumpuran dengan tekstur menegak ke hingga gelap pertanian
permatang yang
kasar arah permatang
prominen
Relif yang Gullies
tinggi dengan Corak saliran sederhana
3. Batu Pasiran permatang bersudut dan dengan Hijau gelap Hutan
masif yang bertekstur kasar orientasi
irregular pelbagai
Bukit tinggi /
Corak saliran Wujud dalam
curam di Hijau terang
centripetal gullies kecil di Hutan dan
4. Batu Kapur kawasan rata hingga
dengan tekstur kawasan tinggi pertanian
dan rendah sederhana
moderate dan curam
bayang jelas
Relif yang
rendah hingga
Corak saliran Gullies kecil Hijau terang
5. Batu sederhana Pertanian dan
trelis dengan menegak ke hingga
Lumpuran dengan penempatan
tekstur halus arah permatang sederhana
permatang yang
prominen
Relif yang Gullies
Corak saliran
sederhana sederhana
6. Batuan dendritik Pertanian dan
dengan dengan Hijau terang
Volkanik dengan tekstur penempatan
permatang bukit orientasi
sederhana
yang irregular irregular
Relif yang
Gullies
tinggi dengan Corak saliran
sederhana Hijau
permatang dendritik Hutan dan
7. Granitik besar dengan sederhana
bukit masif, dengan tekstur pertanian
orientasi hingga gelap
membulat dan kasar
irregular
irregular
Relif yang Corak saliran Gullies kecil
8. Gneissic sederhana dendritik dengan Hijau
Hutan
Granitoid dengan dengan tekstur orientasi sederhana
perbukitan kecil halus irregular
Relif sederhana Corak saliran
Gullies kecil Hijau
hingga tinggi Trelis dengan
menegak sederhana Hutan dan
9. Metasedimen dengan tekstur halus
kepada terang hingga pertanian
permatang yang hingga
permatang gelap
prominan sederhana
100
LAMPIRAN 5
Notis Penghantaran Sampel
JABATAN MINERAL DAN GEOSAINS MALAYSIA,

LANTAI 19-22, BANGUNAN TABUNG HAJI, JALAN TUN RAZAK,
50658 KUALA LUMPUR
Telefon: 03-21611033 Faks: 03-21611036

Emel: jmgkll@jmg.gov.my http: www.jmg.gov.my
Ruj.Kami :
Tarikh :
Ketua Pegawai Kimiabumi

Makmal Kimiabumi Kuantan
Jabatan Mineral dan Geosains Malaysia
Lot 157, Kawasan Perindustrian Semambu
25350 KUANTAN
Tuan,
NOTIS PENGHANTARAN SAMPEL

PROJEK : SURVEI GEOKIMIA PAHANG (KAJIAN SUSULAN CHINI)
Sampel dihantar adalah : Sedia / Tidak sedia*
Sila analisis dengan cara : Segera / Biasa*
Jika segera sila nyatakan arahan :

............................................................................................................
Jumlah Unsur-unsur untuk

*Jenis sampel Catatan
(No siri dilampirkan) dianalisis
Kelodak
Konsentrat
Batuan
Tanih
Penjagaan sampel : 6 bulan / simpanan kekal / dikembalikan*

Nota : No siri sampel dilampirkan.
101
Cara Penghantaran : Dengan tangan / Pos / Kurier*
*Potong yang tidak berkenaan
Keputusan hendaklah dihantar kepada : 1. Pengirim
2. Pengurus data
Sampel dihantar oleh :
.................................................
Pengarah JMG Negeri
Salinan kepada :
1. Bungkusan
2. Fail
______________________________________________________________________________________
UNTUK KEGUNAAN MAKMAL SAHAJA
Sampel diterima oleh : .....................................
Tarikh : ..........................
102
LAMPIRAN 6
Pengasingan Jenis Mineral dalam Sampel Konsentrat berdasarkan

Kemagnetan dan Intensiti Aruhan Magnet
Mineral ringan
pengasingan Mineral
0.4 0.7 1.0 Bukan
bromoform bermagnet
Ampere Ampere Ampere bermagnet
atau (hand magnet)
tetrabromoetana
Quartz Magnetite Ilmenite Ilmenite Tourmaline Pyrite

Hematite Iron oxide Tourmaline Hydroilmenite Quartz
Iron oxide Garnet Staurolite Monazite Cassiterite
Pyrrhotite Siderite Pyrite Pyrite Rutile
Epidote Quartz Leucoxene
Garnet Epidote Corundum
Hydroilmenite Staurolite Tourmaline
Xenotime Allanite Topaz
Siderite Columbite Zircon
Allanite Garnet Gold
Columbite Xenotime Anatase
Rutile Rutile
Wolframite Struverite
103
LAMPIRAN 7
Carta Aliran Analisis Mengikut Kaedah Penyulingan dan Titratan

(Untuk sampel yang mengandungi As >750 ppm)
Timbang 1 – 2 g sampel ke dalam bikar 250 ml
Tambahkan 10 ml HNO3 pekat. Sejatkan hingga kering
Tambahkan 10 ml HCL pekat. Sejatkan hingga kering. Ulangi proses ini 3 kali
100 ml HCI pekat digunakan untuk leaching dan pindahkan sampel

ke dalam kelalang penyulingan
Tambahkan 0.5 g NaBr, 0.5 g hidrazin sulfat dan beberapa boiling chips
Didihkan sehingga 1⁄2 larutan telah tersuling
Tambah 50 ml air suling dan 2 – 3 titik Eriochrome Blue
Titrat dengan larutan piawai KBrO3
104
LAMPIRAN 8
Carta Aliran Analisis Sn Mengikut Kaedah Kolorimetri Menggunakan Gallein
Timbang 0.25 g sampel ke dalam tabung uji

kecuali konsentrat (0.10 g)
Lakurkan dengan NH4I
Larutkan dalam 5 ml HCI
Larutresapkan di dalam kukusan air mendidih

selama 30 minit mendidih selama 30 minit
Pindahkan 1.0 ml alikuot ke dalam Sediakan satu set larutan

tabung uji piawai Sn (0.5 – 5/μg Sn)
Masukkan 4 ml larutan tampan

Campur dengan larutan tampan dan gallein
dan 0.2 ml gallein
Bandingkan Warna
105
LAMPIRAN 9
Carta Aliran Analisis Au Mengikut Kaedah Fire Assay
Sampel (30 g) + Fluks (120 g) + Silika + Ag Inquarts + Tepung ubi
Lakur 1050oC
Fasa kaca (slag) + Globul Plumbum
Sejuk
Butang Plumbum (Pengutip Au, Ag, Pt)
Proses Pengkupelan
(cupellation)
Au – Ag (Dore Bead)
Letak dalam tabung uji
Larutresapkan dengan aqua regia
Tentukan Au dengan AAS
106
LAMPIRAN 10
Carta Aliran Analisis Mengikut Kaedah AAS
Tambahkan 1.5 ml 50% HCI dan goncang
Larutresapkan di dalam kukusan air yang mendidih selama 1 jam
Keluar dan sejukkan
Campurkan 0.5 ml 50% HNO3 dan goncang
Larutresapkan di dalam kukusan air mendidih selama 11⁄2 jam
Keluar dan sejukkan
Tambahkan larutan aluminium klorida (AlCl3) (1250 ppm) sebanyak 8 ml dan goncang
Tentukan kepekatan Cu, Pb, Zn, Ni, Co, Ag, Fe, Mn, Bi, Sb dan Mo menggunakan AAS
107
LAMPIRAN 11
Carta Aliran Analisis U Mengikut Kaedah Fluorimetri
Tambahkan 2 ml HNO3 pekat
Larutresapkan di dalam kukusan

air mendidih selama 2 jam
Keluar dan sejukkan
Sekiranya larutan
berwarna hijau
(Mn tinggi)
Tambahkan 8 ml air suling dan goncang
Tambahkan sedikit
Tambahkan 0.1 ml Alikuot KBrO3, larutresapkan
ke dalam ceper Pt dalam kukusan air
mendidih 15-30 minit.
Sejukkan
Keringkan dalam ketuhar 120oC

selama 1 jam
Lakurkan dengan NaF di alat

pelakur 850oC selama 31⁄2 minit
Ceraikan kek dari ceper Pt
Tentukan nilai pendaran dengan

Kek diletakkan di atas kepingan marmar
Fluorometer
108
LAMPIRAN 12
Carta Aliran Analisis Hg Mengikut Kaedah

Cold Vapour Atomic Absorption Spectrophotometry
Tambahkan 5 ml HNO3 pekat dan 5 ml 5% KMnO4
Larutresapkan di dalam kukusan air yang mendidih selama 1 jam
Pindahkan larutan ke dalam botol B.O.D.
Tambahkan
1 – 2 titik 5% KMnO4
5 ml 5.6N HNO3
5 ml 18N H2SO4
5 ml 1.5% NH2OH
Cairkan dengan air suling kepada 100 ml
Tambahkan 5 ml 10% SnCI2 dalam botol B.O.D dan analisis

dijalankan dengan serta merta
Rekod nilai yang paling tinggi di atas Hg analyzer
109
LAMPIRAN 13
Carta Aliran Analisis Ba dengan Kaedah AAS
Campurkan 2 ml 1.5M Na2CO3
Larutresapkan dalam kukusan air mendidih selama 11⁄2 jam
Tambahkan 8 ml 20% HCI
Tentukan kepekatan Ba dengan alat AAS
110
LAMPIRAN 14
Penilaian Jasad Bijih Berkemiringan Curam

(Petikan daripada Reedman (1979, ms 452))
X1 X2
R X2
Ø
t 2
t1
Ø y
X1
X2
111
LAMPIRAN 15
Jasad Bijih Yang Pelbagai Miringan

(Petikan daripada Reedman (1979, ms 454))
Ore Bodies of Variable Dip
If the dip of an ore body shows considerable variation, the reserves cannot be determined
accurately by ordinary plan methods. Cross Sectional methods could be used quite
effectively, but it is possible to use plan methods either by using vertical thicknesses as just
described or, better still, by making use of unrolled sections. In effect this is a process of
flattening or unrolling the ore body so that it lies in one plane.
Diagram (a) below shows a cross-section of an ore body with a variable dip and the curved
distance d has been measured and redrawn as a straight line to produce the unrolled
cross-section of the ore body in Diagram (b). A plan of the ore body is then drawn using the
unrolled measurements; this is the final unrolled section. Ordinary plan methods can then
be used as if it were a flat, tabular ore body. It will be appreciated that unrolled sections
can only be produced if the strikes of the ore body are parallel or very nearly parallel.
If the strikes and dips are very variable, the ore body cannot be flattened or unrolled without
distortion.
O RE B O DY IN S E CTIO N
( )
( ) Diagram to illustrate the method

O RE B O DY UNRO LLE D
of producing an unrolled section
Use of Ore Block
In addition to the methods described above, ore reserve calculations can be made by dividing
the ore body into a large number of cubes or rectangular prisms. This is a useful method
for very irregular or pipe-like bodies. There are no set rules for doing this and the division
may be quite arbitrary. It is generally useful to break the ore body into a series of horizontal
slices and sub-divide these into the ore blocks. Grade and tonnage factors can be assigned
to each block by interpolating between data points. Ore reserve calculations are made by
computers using this method and programs have been written for generating the blocks
from drill-hole data for specific ore deposits.
112
LAMPIRAN 16
Contoh Pengiraan Rizab Menggunakan Kaedah Keratan Rentas

(Petikan daripada Reedman (1979, ms 443-452))
Rajah A menunjukkan longgokan bentuk strata yang digariskan oleh beberapa lubang
gerudi intan secara menegak. Bagi mengira rizab tertunjuk, kaedah termudah adalah
menggunakan blok biasa (regular).
A B C D E
62 81 107.7
4.1 7.5 15.8
6.2 3.6 5.1
110 131
14.3 13.9
4.1 4.2
63 88
49
7.6 18 11
3.0 3.2
5.8
60.4 84
34.2 45
6.0 10.8 7.8 5
2.2 2.1 2.3
2.9
87.5
29 44.2 52 75 6.8
3.7 16.1 8.1 11.8 3.1
2.3 1.8 2.3 2.1
40
6.8
2.6
22
10.2
3.7
Barren 0 30 60
B ar r enorcr
sub-economic mineralizaton
s u b -eco n o m ic
m in er alizatio n
M etr es
Economic
E co n o min
ic tersection
in ter s ectio n
132
132 ddepth
ep th toto hanging
h an g in wall (m)
g wall (m )
4.1 thickness
4.1 th ickn es s (m)
(m )
6.2
6.2 ggrade
r ad e (%)
(% )
Rajah A: Longgokan stratiform yang dikenalpasti melalui gerudi mata intan
113
Dalam Rajah B longgokan telah ditandakan dengan blok empat segi bujur dengan
melukis garis pertengahan di antara lubang-lubang. Pengiraan dilakukan melalui kaedah
ini menghasilkan rizab sebanyak 1,867,780 tonnes pada 3.30% dengan menggunakan
purata graviti tentu bijih (S.G) 2.70.
13.2 15.1
3.7 3.9
15.8 39600 39260
4.1 7.5
6.2 3.6 5.1

10250 20700 49296
14.3 13.9
4.1 4.2
38610 44813
7.6 18 11
5.8 3.0 3.2

26600 75600 46200
10.8 7.8 5.0

6.0
2.2 2.1 2.3

2.9
45360 32760 13800
21000
6.8
8.1 11.8
3.7 16.1
3.1
2.3 2.1 15912
2.3 1.8
24300 35400
11100 57960
6.8
2.6
12648
10.2
3.7
30600
0 30 60
13.2 thickness (m)
3.7 grade (%) Metres

39600 volume (cu.m)
Rajah B : Longgokan dalam rajah A yang ditandakan untuk pengiraan rizab bijih
menggunakan kaedah blok biasa
114
Rajah C menunjukkan longgokan yang ditandakan dengan blok poligon. Pengiraan

dilakukan menghasilkan 2,137,900 tonnes pada 3.48% dengan menggunakan purata SG
2.70.
13.2
15.1
3.7
3.9
51080
37410
7.5 15.8
4.1
3.5 5.1
6.2
8010 79353
20250
14.3 13.9
4.1 4.2
53160 72110
18 11
7.6
3.0 3.2
5.8
70035 46560
35480
7.8 5
6 10.8
2.1 2.3
2.9 2.2 6365
61060 40135
17370
6.8
11.8
8.1
3.7 16.1 3.1
2.1 18220
2.3
2.3 1.8 52330
14060
15160 40330
6.8
2.6
11510
10.2
3.7
41815
13.2 thickness (m)

0 30 60
3.7 grade (%)
51080 volume (cu m) Metres
Rajah C : Longgokan dalam rajah B ditandakan untuk pengiraan rizab bijih

melalui kaedah poligon
115
Rajah D menunjukkan longgokan yang dilukis dengan kaedah segi tiga. Perhatikan blok
empat segi bujur kecil telah ditambah di sekeliling kawasan sebelah tepi. Dalam hal ini,
sempadan yang dipilih adalah 1/3 jaraknya daripada lubang gerudi berhampiran yang
tidak berbijih.
13.2
3.7 15.1
3.9
15.8
4.1 7.6 5.1 14.33
6.1 3.6 3.94
14.39
4.34
9.28 12.53 13.39
3.60 3.92 4.01
13.47
4.24 13.9
12.17 4.2
9.33 14.3
3.12
4.49 4.1
7.6 11.0
5.8 3.2
12.40
13.46
2.97
3.33
11.40 7.63
7.74
2.44 2.55
3.20
5.0
6.0 2.3
2.9
11.38 7.18
10.93 2.23
2.15 2.04
9.18 8.85
7.38 2.21 2.40
2.15
6.8
11.8 3.1
3.7
2.3 8.37 2.1
11.53 9.10
2.20 2.29
2.90
11.69
2.67 6.8
2.6
10.2
3.7
10.93 average thickness

2.15 average grade
0 30 60
Metres
Rajah D : Longgokan di dalam Rajah A ditandakan untuk pengiraan rizab bijih

menggunakan kaedah segi tiga.
116
Gred dan ketebalan blok empat segi bujur adalah merupakan nilai masing-masing
daripada lubang berhampiran pusat blok. Kaedah peratusan diguna untuk menentukan
gred kawasan segi tiga dan nilainya diwajarkan (weighted) mengikut sudut seperti yang
telah dijelaskan sebelum ini. Jumlah rizab menjadi 11,832,340 tan pada gred 3.23% Cu
menggunakan purata SG 2.70.
Rajah E dan Rajah F masing-masing menunjukkan peta isopak dan meter-%. Jumlah
rizab bijih ditentukan secara kaedah kontur ialah 1,919,210 tan pada gred 3.58% Cu.
15.1
13.2
3
15.8
4.1 7.5
6
9
14.3 13.9
12
12
15
9
18 11
7.6 6
3
7.8 5
6 10.8
11.8 6.8
16.1 8.1
3.7
9
15
6
6.8
12
3
10.2
9
3
0 30 60
Metres
Rajah E : Peta Isopak yang menunjukkan ketebalan longgokan tembaga dalam Rajah A
117
3
15
30
45 49 59
25 27
81
75
60
59 58
45
44 54
35
30
15
17 24 16 12
9 21
29 19 25
18
38
30
15
3
0 30 60
Metres
Rajah F : Peta Meter-% longgokan tembaga
118
Rajah G menunjukkan satu siri keratan rentas menerusi jasad bijih. Kawasan-kawasan
bagi setiap keratan rentas bersama dengan nilai purata gred ditunjukkan dalam rajah
tersebut.
119
SECTION D
11.8m at 2.1%
5.0m at 2.3%
525m² 229m²
14.3m at 4.1%
667m² 13.2m at 3.7%
638m²
TOTAL 2059m² at 3.27%
SECTION E
13.9m at 2%
763m² 15.1m at 3.9%
750m²
TOTAL 1751m² at 3.92%
Rajah G : Siri keratan rentas menerusi jasad bijih bagi kegunaan pengiraan rizab
dengan menggunakan kaedah keratan rentas pada skala yang sama
Terdapat pelbagai kaedah untuk menentukan gred dan nilai tonnage terakhir. Satu
kaedah ialah dengan mendarabkan keluasan keratan rentas dengan jarak pertengahan
di antara keratan-keratan rentas bersebelahan. Contoh pengiraan bagi Rajah G dengan
menggunakan jarak 1/3 dari kedua-dua hujung kepada keratan bersebelahan yang tidak
berbijih.
120
i) Pengiraan rizab keseluruhan keratan rentas menggunakan kaedah keratan biasa

seperti di bawah:
Keratan Isipadu Isipadu x Gred

A 1,292 x 50 1,292 x 50 x 4.34
B 3,907 x 60 3,907 x 60 x 3.21
C 2,939 x 60 2,939 x 60 x 3.48
D 2,059 x 60 2,059 x 60 x 3.27
E 1,751 x 50 1,751 x 50 x 3.92
Jumlah 686,450 2,393,687
Gred purata = 2,393,687 ÷ 686,450 = 3.49%

Tonnage = 686,450 x 2.70 = 1,853,415 tonnes
ii) Pengiraan keseluruhan keratan rentas menggunakan kaedah trapezium untuk pengiraan
isipadu seperti di bawah:
Isipadu x
Keratan Isipadu Gred
Gred
Di luar A 1,292 x 20 4.34 112,146
(1,292 + 3,907) x 60 (1,292 x 4.34) + (3,907 x 3.21)
A+B 544,463
2 1,292 + 3,907
(3,907 + 2,939) x 60 (3,907 x 3.21) + (2,939) x 3.48)

B+C 683,076
2 3,907 + 2,939
(2,939 + 2,059) x 60 (2,939 x 3.48) + (2,059) x 3.27)

C+D 508,820
2 2,939 + 2,059
(2,059 + 1,751) x 60 (2,059 x 3.27) + (1,751 x 3.92)

D+E 407,906
2 2,059 + 1,751
Di luar E 1,751 x 20 3.92 137,278
Jumlah 686,450 2,393,648
Kedua-dua kaedah ini memberikan jawapan yang sama, namun kaedah trapezium ini
agak merumitkan.
Gred purata = 2,393,689 ÷ 686,450 = 3.49%

Tonnage = 686,450 x 2.70 = 1,853,415
121
iii) Pengiraan isipadu dengan menggunakan Aturan Simpson dan pengiraan tonnage
boleh dibuat seperti berikut:
60
V = ––– [1,292 + 4(3,907 + 2,059) + 2(2,939) + 1,751] = 655,700
3

Dengan menambahkan isipadu untuk bijih di luar daripada hujung keratan rentas
(di luar E), jumlah isipadu adalah seperti berikut:
(1,292 x 20) x 20 + 655,700 + 1,751 x 20 = 716,560
Tonnage = 716,500 x 2.70 = 1,934,712 tan metrik
Untuk mengira gred purata pula:
60
(1,292 x 20 x 4.34) + ––– [1,292 x 4.34 + 4(3,907 x 3.21 + 2,059 x 3.27)
3
+ 2(2,939 x 3.48)] + (1,751 x 3.92) = 2,449,909
Gred purata = 2,449,909 ÷ 716,560 = 3.42%
Keputusan daripada pelbagai kaedah di atas ditunjukkan di dalam jadual di bawah.
Kaedah Tonnage (tan) Gred %

Blok biasa 1,861,850 3.28
Poligon 2,137,868 3.47
Segi tiga 1,832,340 3.23
Kontur 1,919,210 3.58
Keratan Rentas 1 1,853,415 3.49
Daripada kaedah-kaedah pengiraan yang digunakan, didapati bahawa keputusan

tonnage menunjukkan tiada perbezaan ketara di mana ia berjulat daripada 1.83 juta tan
ke 2.14 juta tan dan gred daripada 3.23% ke 3.58%.
122
LAMPIRAN 17
Format Kulit Hadapan Laporan

RANCANGAN MALAYSIA KESEPULUH

PROJEK PENILAIAN SUMBER MINERAL BERLOGAM
PENILAIAN POTENSI MINERAL DI JALURAN BIJIH TIMAH

BARAT SEMENANJUNG
NO. LAPORAN: JMG.PRK (SGR) 01/2011

123
LAMPIRAN 18
Format Kulit Belakang Laporan
Lampiran ini dicetak pada sebelah belakang kulit laporan
Laporan ini boleh diperoleh dari:
Jabatan Mineral dan Geosains Malaysia,

Lantai 20, Bangunan Tabung Haji,
Jalan Tun Razak,
50658 Kuala Lumpur
Tel: 03-21611033
Faks: 03-21611036
http://www.jmg.gov.my
atau
Jabatan Mineral dan Geosains Malaysia, Perak

Jalan Sultan Azlan Shah,
31400 Ipoh,
Perak
Tel: 05-5485219
Faks : 05-5462815
Emel: jmgperak@jmg.gov.my
Harga : RM50.00
124
LAMPIRAN 19
Format Muka Dalam / Muka Surat Tajuk

RANCANGAN MALAYSIA KESEMBILAN

PROJEK PENILAIAN SUMBER MINERAL BERLOGAM
PENILAIAN POTENSI MINERAL DI JALURAN BIJIH TIMAH

BARAT SEMENANJUNG
Oleh
(Nama Penulis Laporan)
NO. LAPORAN: JMG.PRK (SGR) 02/2007

125
LAMPIRAN 20
Contoh Format Senarai Kandungan Laporan
Kanduang Muka Surat
KANDUNGAN i
SENARAI RAJAH ii
SENARAI JADUAL iii
SENARAI FOTO iv
SENARAI LAMPIRAN iv
RINGKASAN EKSEKUTIF / EXECUTIVE SUMMARY v
1.0 PENDAHULUAN 1
1.1 LOKASI DAN PERHUBUNGAN 1
1.2 KAJIAN TERDAHULU 1
1.3 STATUS TANAH 3
2.0 FISIOGRAFI 4
3.0 GEOLOGI 5
3.1 GEOLOGI AM 5
3.2 GEOLOGI EKONOMI 5
3.3 SURVEI GEOFIZIK 6
4.0 KAJIAN SEKARANG 9

4.1 KAJIAN LAPANGAN 9
4.2 KAJIAN MAKMAL 10
5.0 KEPUTUSAN KAJIAN 12

5.1 KEPUTUSAN LAPANGAN 12
5.2 KEPUTUSAN MAKMAL 12
5.3 ANALISIS DATA 12
5.4 KAWASAN BERPOTENSI 13
5.4.1 KAWASAN A 13
5.4.2 KAWASAN B 13
6.0 PERBINCANGAN 14
7.0 KESIMPULAN DAN CADANGAN 16
8.0 PENGHARGAAN 16
9.0 RUJUKAN / BIBLIOGRAFI 17
APENDIKS / LAMPIRAN 18
126
PENGHARGAAN
Jabatan merakamkan penghargaan kepada Pengarah Cawangan PPO yang telah

mengambil inisiatif untuk menerbitkan garis panduan ini dan pegawai-pegawai berikut
yang telah memberi sumbangan:
Hamadi bin Che Harun

Abdullah bin Ismail
Dato’ Rohimi bin Che Wan
Mohd Azmer bin Ash’ari
Mohd Zukeri bin Abdul Ghani
Zulkipli bin Che Kasim
Yusoff bin Ismail
Kamal bin Daril
Ab Halim bin Hamzah
Yusari bin Basiran
Shari bin Ismail
Mat Niza bin Abdul Rahman
PENYUNTING
Wahid bin Abdul Rahman

Kamuradin bin Md Slar
Siti Aminah binti Abdul Sarif
Nurzaidi bin Abdullah
127
128
129
130

GP13 Timah Primer

Diunggah oleh

Informasi Dokumen

Hak Cipta

Format Tersedia

Bagikan dokumen Ini

Bagikan atau Tanam Dokumen

Opsi Berbagi

Apakah menurut Anda dokumen ini bermanfaat?

Apakah konten ini tidak pantas?

Hak Cipta:

Format Tersedia

GP13 Timah Primer

Diunggah oleh

Hak Cipta:

Format Tersedia

GARIS PANDUAN EKSPLORASI BIJIH TIMAH PRIMER

KEMENTERIAN SUMBER ASLI DAN ALAM SEKITAR

DATO’ YUNUS BIN ABDUL RAZAK

2.0 PERANCANGAN DAN STRATEGI EKSPLORASI 16

3.0 PERSEDIAAN DAN PELAKSANAAN EKSPLORASI 22

4.0 PERSAMPELAN LAPANGAN 27

5.0 PEMETAAN GEOLOGI 42

6.0 KAJIAN GEOFIZIK 48

7.0 PENGGERUDIAN BATUAN 56

8.0 ANALISIS SAMPEL 68

10.0 PENILAIAN SUMBER 77

11.0 KAEDAH PENYEDIAAN LAPORAN 91

LAMPIRAN 1 : Format Surat Permohonan Menjalankan Kerja 97

LAMPIRAN 2 : Borang Maklumat Sampel Sedimen 98

LAMPIRAN 3 : Borang Maklumat Sampel Batuan 99

LAMPIRAN 4 : Unit-Unit Fotogeologi (Photogeological Units) 100

LAMPIRAN 5 : Notis Penghantaran Sampel 101

LAMPIRAN 6 : Pengasingan Jenis Mineral Dalam Sampel Konsentrat 103

LAMPIRAN 7 : Carta Aliran Analisis Mengikut Kaedah Penyulingan 104

LAMPIRAN 8 : Carta Aliran Analisis Sn Mengikut Kaedah Kolorimetri 105

LAMPIRAN 9 : Carta Aliran Analisis Au Mengikut Kaedah Fire Assay 106

LAMPIRAN 10 : Carta Aliran Analisis Mengikut Kaedah AAS 107

LAMPIRAN 11 : Carta Aliran Analisis U Mengikut Kaedah Fluorimetri 108

LAMPIRAN 12 : Carta Aliran Analisis Hg Mengikut Kaedah Cold 109

LAMPIRAN 13 : Carta Aliran Analisis Ba dengan Kaedah AAS 110

LAMPIRAN 14 : Penilaian Jasad Bijih Berkemiringan Curam 111

LAMPIRAN 15 : Jasad Bijih Yang Pelbagai Miringan 112

LAMPIRAN 16 : Contoh Pengiraan Rizab Menggunakan Kaedah 113

LAMPIRAN 17 : Format Kulit Hadapan Laporan 123

LAMPIRAN 18 : Format Kulit Belakang Laporan 124

LAMPIRAN 19 : Format Muka Dalam / Muka Surat Tajuk 125

LAMPIRAN 20 : Contoh Format Senarai Kandungan Laporan 126

Rajah 1 : Ilustrasi pemineralan timah primer di Kuala Lumpur Tinfield 5

Rajah 2 : Model konsep jenis-jenis longgokan utama timah primer 7

Rajah 3 : Sebahagian daripada jenis-jenis pemineralan dalam pembentukan 8

Rajah 4 : Kawasan eksplorasi dan perlombongan timah di Semenanjung 14

Rajah 5 : Ringkasan persediaan dan perlaksanaan eksplorasi timah primer 23

Rajah 6 : Lokasi persampelan sedimen dan konsentrat 29

Rajah 7 : Lokasi terbaik untuk persampelan 30

Rajah 8 : Lokasi persampelan tanih bergrid 33

Rajah 9 : Lokasi persampelan lelubang dan peparit berdasarkan anomali tanih 35

Rajah 10 : Lakaran keratan rentas lokasi persampelan lelubang dan peparit 36

Rajah 11 : Imej satelit LANDSAT TM dan penafsiran geologi 45

Rajah 12 : Carta alir ringkasan peringkat kajian geofizik 49

Rajah 13 : Rajah tipikal peralatan penggerudian batuan keras 59

Rajah 14 : Berbagai saiz bit dan kasing yang digunakan 65

Rajah 15 : Radas pengasingan konsentrat mineral berat 70

Rajah 16 : Alat pengasingan magnet Frantz Isodynamic Magnetic Separator 71

Rajah 17 : Pengkodan tiga digit bagi pengelasan UNFC 80

Rajah 18 : Keratan rentas dua lubang gerudi bersebelahan yang menyilang 82

Rajah 19 : Kaedah keratan rentas 89

Jadual 1 : Contoh-contoh perlombongan longgokan timah primer di 12

Foto 1 : Mesin gerudi ringan 57

Objektif garis panduan ini adalah untuk:

i) Menyediakan teks panduan kepada pegawai projek bagi menyelaras

iii) Mempercepatkan kerja eksplorasi dan pelaporan supaya dapat dilakukan

1.2 Skop Garis Panduan

1.3 Maklumat Asas

Sebelum memulakan kajian timah primer, pegawai perlu mempunyai pengetahuan

1.3.1 Asas Eksplorasi Geokimia

Prinsip survei geokimia untuk longgokan bijih ialah persampelan sistematik

Eksplorasi geokimia memerlukan penentuan secara bersistem bagi satu

Suatu anomali boleh ditakrifkan sebagai mempunyai kandungan yang lebih

Mineral-mineral tersebar melalui dua mekanisme iaitu penyebaran primer dan