Anda di halaman 1dari 21

www.alangalangkumitir.wordpress.

com
Oleh : Mas Kumitir 1

SERAT CIPTO WASKITHO


Program digital ini dikembangkan untuk melestarikan dalam mendukung proses
pelestarian sastra daerah di Indonesia. Hasil dari program digital ini berupa karya
sastra Jawa yang disalin dalam bentuk teks digital format pdf. Semoga tujuan
blog www.alangalangkumitir.wordpress.com adalah menjadi salah satu sumber
digital karya-karya sastra Jawa dapat dibaca, ditelusuri atau diunduh oleh para
sutrisna budaya ataupun masyarakat secara bebas.

Salam asah asih asuh.


Nuwun.

@@@

PUPUH I
DHANDHANGGULA
-- 01 --
Sakamatyan kuma bangkit-bangkit, lir sarkara warsitaning sastra, sasmiteng
karaharjane, mring sagung anak, putu, ingkang karsa angrancang kapti, Sira
puruhitaa, Saniskareng kawruh, mring jana kang wus nimpuna, ing surasa
saraseng kamuksan kaki, kanggo ing kene kana.
Artinya :
Suatu petunjuk untuk kebahagian, bagaikan cahaya yang tersirat dan tersurat,
petunjuk untuk bahagia, terhadap segenap anak cucu, yang hendak menempuh
suatu cita-cita, pergilah engkau berguru, segala macam pengetahuan, kepada
manusia yang sudah berilmu tinggi, terhadap arti ilmu kamuksan, berguna di sini
dan disana.

-- 02 --
Lamun sira puruhita kaki, den sumandha mamrih wahyeng gita, sadarganen
turidane, ywa kongsi keneng sirung, marang ingkang sigra guroni, mandar
anoring raga, way kongsi kalimput, sang gya suraseng kang nyata, dimen sira
antuk wilasa kang Sidhi, wasitaning Pandhita.
Artinya :
Pabila Ananda berguru, tekunlah agar tercapai seirama kehendakmu, perhatikan
segala perbuatanya, agar kau tidak terlena, terhadap gurumu, malah mecitainya,
janganlah terlena, cepatlah mencari kebenaran yang hakiki, agar kau
mendapatkan perkenan Hyang Widhi, sabdanya Pandita.

-- 03 --
Dedalane kawruh ana dhingin, patang prakara sira wiletna, away kasusu
kalapne, gagasan rasanipun, yen tumpangsuh asalah dalih, kalimput kaliru

www.alangalangkumitir.wordpress.com
Oleh : Mas Kumitir
www.alangalangkumitir.wordpress.com
Oleh : Mas Kumitir 2

tampa, temah salah surup, kang kaliru surupena, supayane wruh lunggyane ala
becik, ywa kongsi katlajukan.
Artinya :
Pengertian ilmu adalah, perhatikanlah empat macam, jangan tergesa-gesa dan
telaahlah, perhatikan maknanya, bila kacau balu simpang siur maknanya, yang
salah perhatikan kesalahannya itu, agar tahu kedudukannya salah dan benar,
jangan sampai berkepanjangan.

-- 04 --
Lan dununge kang kawan prakawis, abang ireng kuning lawan pethak,
pangwasane dhewe-dhewe, kang telu murung laku, kang sawiji iku proyogi, yen
telu binuwanga, jagad yekti suwung, kang siji kalawan apa, jumenenge yen tan
ana kang ngrusuhi, marmane kawruhana.
Artinya :
Dan kedudukannya yang empat perkara, merah hitam kuning dan putih,
kekuasaaaaaaaannya berbeda-beda, yang tiga menggoda, yang satu itu benar,
kalau tiga dibuang, dunia pasti kosong, yang satu dengan siapa, bertahtanya
kalau tidak ada yang mengganggu, maka fahamilah.

-- 05 --
Wong neng donya kang lumrah tan mikir, Allah iku dedalaning mulya, lamun
bener pangetrape, bongsa triprakareku, gung aniksa marang sawiji, amuwus
kinawruhan, anggepe angratu, nanging kang durung nyurasa, ala iku liwat nora
sudi, tuna ing uripira.
Artinya :
Orang didunia yang wajar tanpa berpikir, Allah menunjukkan jalan bahagia, bila
menempuh jalan yang benar, adapun tiga perkara itu, mempunyai perbedaan
besar dengan yang satunya, memutuskan suatu pengertian, merasa dirinya Raja,
tetapi belum mempunyai pengertian apapun, tak seorangpun mau dengan sifat
jelek.

-- 06 --
Nanging poma dipun awasi kaki, rehning mengko akeh wong kang bisa, babasan
bebangun bae, angungasake catur, tutur liyane nora pinikir, mung cature
priyanggo, lumaku rinungu, carita patang prakar, Edad Sipat Asma afngal lan
mailh, bang, ireng, kuning, pethak.
Artinya :
Rugi hidupnys, tetapi berhati-hatilah, berhubung sekarang banyak orang yang
dapat, bagaikan membangun saja, mengutamakan bicara, omongan orang lain
tiada terfikir, hanya pembicaraannya pribadi, supaya didengar, cerita empat
perkara, Dzat, Sifat Asma Agngal, dan lagi, merah, hitam, Kuning, Putih.

-- 07 --
Lan dununge kang sawiji-wiji, nora montro-montro yen genaha, gunem ngelmu
ngalih rame, balik rasaning ngelmu, nora kena sira kukuhi, endi ingkang andadr,

www.alangalangkumitir.wordpress.com
Oleh : Mas Kumitir
www.alangalangkumitir.wordpress.com
Oleh : Mas Kumitir 3

iya iku suwung, yen wong anom mengkonora, rebut unggul guneme angalah isin,
ngukuhi kawruhira.
Artinya :
Dan kedudukan satu persatu, sama sekali tidak benar, pembicaraan ilmu
berganti rame, tetapi maknanya ilmu, tak dapat dipergunakan sebagai pedoman,
mana yang ngelantur, itulah kosong, bila itu anak muda, berebut menang
mengalah malu, berpegang teguh.

-- 08 --
Layak bae kang mangkana kaki, sabab gurune kaya mangkana, wirang yen
kalah ngelmune, pan gaibing Hyang Agung, ika nora nganggo pinikir, mung
ngelmu garejegan, sasad nglurug padu, iku kang padha ginulang, wetara ku yen
padha rerasan ngelmu, ing wekasan sulaya.
Artinya :
Tentu saja berbuat begitu, karena Gurunya pun begitu juga, malu kalau kalah
ilmunya, terhadap gaibnya Hyang Agung, itu tiada terpikirkan, hanya ilmu
perselisihan, seolah datang untuk berdebat, hanya itu yang dipelajarinya,
bersamaan dengan itu kalau membicarakan ilmu, akhirnya terjadi perselisihan
dan perdebatan.

-- 09 --
Salin guneme ngilmu wus lali, ngetokake wicaksananira, anuruti kuwanene,
anginger keris cancut, saliranya lir metu agni, bisa warna sakawan, bungah yen
ginungung, kadya Raden Jayajatra, yen ginunggung prapteng pejah den
andhemi, iku guru samangkya.
Artinya :
Berganti pembicaraan ilmu sudah terlupakan, mengeluarkan pendapatnya,
menurutkan keberaniannya, memutar keris dan siaga tempur, tubuhnya bagaikan
menyala-nyala, dpat memancarkan empat warna, bangga kalau disanjung,
bagaikan Raden Jayajatra, kalau disanjung nyawapun direlakan, itulah Guru
jaman sekarang.

-- 10 --
Lamun sira durung anglakoni, ing pratingkah kaya mangkana, nanging sireku
ywa kaget, gagasen rahsanipun, aja dumeh iku tan becik, sayekti becik uga, yen
sira wus surup, mangkas-mangkasipun sapa, lawan sapa kang bisa amalih
warni, nyatakna kang waspada.
Artinya :
Kalau engkau belum berbuat, perbuatan seperti tersebut tadi, tetapi jaganlah
engkau terperanjat, berfikirlah akan maknanya, jangan karena itu tidak baik,
tetapi sebenarnya baik juga, bila kau telah memahaminya, siapa yang
sebenarnya dibalik itu, siapa pula yang berubah warna, perhatikan dengan
seksama.

-- 11 --

www.alangalangkumitir.wordpress.com
Oleh : Mas Kumitir
www.alangalangkumitir.wordpress.com
Oleh : Mas Kumitir 4

Ingkang bisa bawana-bawani, owah gingsiring sariranira, siya yen tan wruh iku,
tunggal dhapur kang den kawruhi, kang bisa malih warna, sayekti mung iku,
aranana loro nyata, aranana sawiji temen sawiji, mung limput linimputan.
Artinya :
Yang dapat berubah-ubah, mengubah diri, tercelalah kalau tidak pada
tempatnya, padahal yang tahu itu, menyatu dalam dirinya, yang dapat mengubah
warna, benar-benar hanya itu, katakanlah dua kenyataan, katakanlah saty benar-
benar satu, hanya saling selubung menyelubungi.

-- 12 --
Kang akarya iku kang nglimputi, enggonira aneng kalimputan, sulap padhanging
Srengenge, upamane sireku, anom sorotinon Hyang Rawi, kang mangkana iku
sulap, dadi lamuk-lamuk, mangkono upamanira, wong nyurasa rerasan, kang
den rasani, ingkang melu rerasa.
Artinya :
Yang menciptakan adalah yang menyelubungi, tempatmu pada terselubung,
silaunya sinar mentari, adaikan itu kamu, menyaksikan cahaya-NYA Hyang
Widhi, padahal sagat silau, maka tampak kabur, begitulah ibaratnya,
mengartikan sesuatu yang masih kabur, kabur pula pengertiannya.

-- 13 --
Pasabane sok anggung nasabi, Roh Ilapi kang wanuh wus lawas, datan wruh
lamun uripe, malah Ki Alip Tansur, yang lumaku anggung anjawil, nanging datan
uninga, yen iku Hyang Agung, marma padha binudiya, ing wong urip aja
katungkul sireki, wruha ing uripira.
Artinya :
Tujuanya terkadang tertuju, Roh Ilapi sudah lama dikenalnya, tiada tahu kalau itu
adalah hidupnya, maka Ki Alip Tansur, kalau berjalan bersenggolan, tetapi tiada
tahu, kalau itu adalah Hyang Agung, maka belajarlah dengan tekun, dalam
kehidupan ini jangan lengah, ketahuilah pada hidupmu.

-- 14 --
Uripira sapa kang nguripi, lamun sira nora ngawruhana, siya-siya ing uripe,
sayektine Hyang Agung, nora pisah mring sarira tri, lumaku lenggah nendra, tan
benggang sarambut, aja maneh kaya sira, nadyan kutu-kutu lan wong taga sami,
rineksa Hyang Sumana.
Artinya :
Hidupmu siapa yang menghidupkan, kalau kau tidak mengetahui, percuma
dalam hidup ini, yang sebenarnya Hyang Widhi, tidak terpisah dari tiga
perbuatan, berjalan, duduk, tidur, tiada terpisah walau selembar rambut, apalagi
seperti engkau, selagi serangga dan kehidupan lainnya, dipelihara oleh Hyang
Sukma.

-- 15 --

www.alangalangkumitir.wordpress.com
Oleh : Mas Kumitir
www.alangalangkumitir.wordpress.com
Oleh : Mas Kumitir 5

Rehning ananira kang nganani, ananira saking nora nana, nanging ana
kahanane, anane tanpa wujud, wujudira ingkang mujudi, duk sira durung ana,
anane andhanu, yen sira ayun uninga, pasemone wujuding Hyang Maha Suci,
tingkahe wong sembahyang.
Artinya :
Berhubung kau ada yang mengadakan, kau ada dari tiada, tetapi ada
keadaannya, adanya tak berwujud, perwujudanmu yang mewujudkan, tatkala
kau belum ada, adanya dalam kelam, bial kau hendak mengetahui, gambaran
perwujudan Hyang Maha Suci, tingkah lakunya orang yang sedang
Sembahyang.

-- 16 --
Utamane wong urip puniki, nglakonane srengat Nabi kita, Salat Jakat wruh
Islame, lan sarake Jeng Rasul, sira padha wajib nglakoni, lamun tan
ngawruhana, dadi nora manut, wirayate Sri Narendra, lawan sapa kang arsa
agawe napi, prayoga sembahyanga.
Artinya :
Yang utama bagi orang hidup itu, menjalani sareat Nabi kita, Solat Zakat
mengetahui hukum Islamnya, dan saraknya Rasulullah, kau semua wajib
menjalani, bila tidak mengetahui, maka tidak dapat menjalaninya, tersebutlah
Sang Maha Raja, kepada siap yang akan berbuat sesuatu, lebih baik dirikanlah
Solat.

-- 17 --
Kaping lima sadina sawengi, lan pantese sira ngilingana, marang uripira dhewe,
takbir miwah yen sujud, wruha ingkang sujudi, yen sira wisuh toya, aja pijer
wisuh, weruha kang jeneng toya, aja sira katungkul amuji dhikir, puji katur mring
sapa.
Artinya :
Lima kali dalam sehari semalam, dan ingatlah akan dirimu, terhadap hidupmu
sendiri, takbir dan bila sujud, ketahuilah kau sujud kepada siapa, bila kau
menyuci dengan air, jangan berkali-kali mencuci, ketahuilah air itu apa
sebenarnya, janganlah kau berzikir berlebihan, pujian itu teruntuk siapa.

-- 18 --
Lwan sira aja gawe napi, ing unining kitap rasakena, aja pijer ngunekake, yen tan
wruh rasanipun, tanpa gawe sira angaji, angur sira macaa, prenesan wong ayu,
balik sira maca kitab, becik bisa lapal makna amuradi, kaping pat rasanira.
Artinya :
Lagi pula janganlah kau sembrana, raskanlah segala isinya kitab, jangan hanya
melaflkannya, bila tiada tahu rasanya, tak berarti kau mengaji, lebih baik kau
membaca, yang mengambarkan tentang wanita cantik, bila kau membaca kitab,
baik sekali bila dapat lafal dan maknanya, keempatnya menghayati dan
mengamalkannya.

www.alangalangkumitir.wordpress.com
Oleh : Mas Kumitir
www.alangalangkumitir.wordpress.com
Oleh : Mas Kumitir 6

-- 19 --
Nadyan lapalira sundul langit, yen tan bisa maknane punika, sanadyan bisa
maknane, kapriye muradipun, nadyan sira bisa muradi, yen tan wruh rasanira,
yekti nanjuk-nanjuk, lapal makna murad rasa, papat iku kasebut ing dalem dalil,
pantoge aneng rasa.
Artinya :
Walaupun pandai melafalkannya setinggi langit, bila tak dapat mengerti
maknanya, walau dapat mengerti maknanya, bagaimana mengahayati, bila tidak
tahu rasanya, akan tersesat jalan meraba-raba, lapal, makna pengahatan dan
rasa, empat itulah yang tersebut di dalam dalil, berakhir pada rasa.

-- 20 --
Rasa iku kang luhur pribadi, nanging aja katungkul mring rasa, weruha kang
ngrasakake, den bisa karya ukum, kukum iku kawan prakawis, sapisan hukum
wenang, pindo wajibiku, kaping telu kukum ngadat, kaping pate kukum mokal iku
kaki, tan kena piniliha.
Artinya :
Rasa adalah yang paling tinggi, tetapi jangan terpaku hanya pada rasa,
fahamilah yang merasakannya, dapatlah berbuat hukum, hukum berjumlah
empat macam, pertama hukum Wenang, kedua Wajib, ketiga hukum Adat,
keempat hukum Mokal, tak dapat dipilih.

-- 21 --
Siya-siya lamun sira pilih, kukum papat pan wus darbekira, sira tan wruh
pangukume, mangkene liring kukum, hukum wenang punika kaki, hiy Jeng Nabi
kita, wakiling Hyang Agung, winenang ngaku Hyang Sukma, lan winenang murba
misesa sakalir, gemah rusaking badan.
Artinya :
Sia-sia kalau dipilih, keempat hukum itu adalah milikmu, kau tidak mengetahui
menghukumnya, beginilah arti hukum itu, hukum wenang itu, adalah Kanjeng
Nabi kita, yang mewakili Hyang Agung, berwenang mengaku Hyang Sukma,
yang diwenangkan menghukum apa pun, bahkan sampai rusaknya phisik.

-- 22 --
Kaping pindho ingkang hukum wajib, Nabi kita wajib ngawruhana, marang
ingkang menangake, utawane aweruh, iya ingkang nebut Hyang Widhi, dene
kang hukum ngadad, punika liripun, Nabi kita ngawruhana, mring adate
Abubakar Ngumar Ngali, kapat Begendha Ngusman.
Artinya :
Hukum yang kedua adalah hukum wajib, Nabi kita wajib mengetahui, terhadap
yang memenangkan, atau mengetahui, yalah yang disebut Hyang Widhi, adapun
yang dinamakan hukum adad, itu adalah, Nabi kita agar mengetahui, terhadap
adadnya Abubakar Umar Ali, keempatya Baginda Usman.

-- 23 --

www.alangalangkumitir.wordpress.com
Oleh : Mas Kumitir
www.alangalangkumitir.wordpress.com
Oleh : Mas Kumitir 7

Iku lamun ora den kawruhi, sayektine ambubrah Sarengat, yen wus kawruhan
kabeh, ya iku kang sinebut, ing jenenge weruh Jeng Nabi, dene kang hukum
mokal, punika liripun, mokal telu yen owaha, upamane ilanga salah sawiji,
jumeneng lawan apa.
Artinya :
Bila hal itu tidak diketahui, akhirnya akan merusak Syareat, bila telah diketahui
semuanya, itulah yang disebut, yang dinamakan tahu Kanjeng Nabi, adapun
yang disebut hukum mokal, itu adalah, tak mungkin ketiganya akan berubah, bila
hilang salah satu, bertahta dengan apa.

-- 24 --
Mula ana martabat premati, telung prakara kehing martabat, kukum telu kono
nggone, hukum mokal puniku, mung kinarya mratandhani, ptraping tri prakara,
ywa kongsi kalimput, mangkono upamanira, nadyan silih jumenenge Sri Bupatri,
kukum patang prakara.
Artinya :
Maka ada martabat yang muskil, martabat itu berjumlah tiga macam, dalam
ketiga hukumlah tempatnya, hukum mokal itu, hanya sebagai pertanda,
patrapnya tiga perkara, janganlah terlena, begitulah umpamanya, walaupun
berganti kedudukan sebagai Bupati, hukum empat perkara.

-- 25 --
Dununging hukum kawan prakawis, nora metu kang patang prakara, kukum kang
wenang tablege, Ngalam Arwah puniku, wenang nganggo ala lan becik, kukum
wajibing Alam, ijesam dumunung, kuwajiban tur uninga, pan sabarang Pangeran
gone miyarsi, ing kono marganira.
Artinya :
Kadudukanya keempat macam hukum, tidak menyimpang dari empat perkara,
hukum yang berwenang pelaksanaannya, Alam Arwah itu, berwenang
mempergunakan jelek dan baik, hukum wajib Alam, mayatlah tempatnya,
kewajiban dan mengetahui yang dilihatnya, disitulah jalannya.

-- 26 --
Kukum ngadad ingkang andarbeni, mapan iya ana Ngalam Misal, ameruhana
adate, sabarang kang dinulu, warna rupa reh kang dumadi, lamun ora weruha,
tuna ing pandulu, kaping pate kukum mokal, dumununge aneng Ngalam Insan
Kamil, kamil cahyaning Sukma.
Artinya :
Hukum adad yang mempunyainya, memang berada pada alam fikiran,
mengetahui adadnya, segenap yang dilihatnya, warna rupa pendidikan yang ada,
bila tidak mengetahui, rugi dalam penglihatan, keempatnya Hukum mokal,
kedudukannya dalam Alam Insan Kamil, Kamil cahayanya Sukma.

-- 27 --

www.alangalangkumitir.wordpress.com
Oleh : Mas Kumitir
www.alangalangkumitir.wordpress.com
Oleh : Mas Kumitir 8

Lawan mokal lamun den uripi, lawan mokal yen tan nguripana, mapanta ana
tandhane, mungguh tininggaliku, badanira tan bisa mosik, mokal yen nguripana,
Kiyageng Liptamsur, nyatane ana kang karya, sayektine Kamil iku akekasih,
mokal yen sinetuwa.
Artinya :
Dan lagi mokal kalau dihidupkan, dan lagi mokal kalau tidak menghidupkannya,
terpisah-pisah ada tandanya, bila ditinggalkannya, tubuhmu tidak dapat
bergerak, tidak akan (mokal) kalau menghidupkan, Ki Aeng Liptamsur, terbukti
ada yang menciptakannya, sebenarnya Kamil adalah sebuah nama, tak akan
(mokal) dituakan.

-- 28 --
Marang hukum sira aja pangling, sabab ana unine kang kitab, patang prakara
cacahe, batal karam puniku, ingkang aran najis lan suci, sukur yen wus uninga,
lamun durung weruh, takono para Ngulama, aja sira kalayu melu ngarani, den
gambuh kawruhira.
Artinya :
Terhadap hukum janganlah kau melupakannya, sebab tersebut di dalam kitab,
berjumlah empat perkara, Batal Karam itu, yang disebut Najis dan Suci,
syukurlah kalau sudah mengetahuinya, bila belum mengetahuinya, tanyakanlah
kepada para Ulama, janganlah kau ikut-ikutan mengatakannya, dalam
persamaan pengertianmu.

PUPUH II
GAMBUH
-- 01 --
Tegese karam iku, dudu wong kang mangan Celeng Bulus, nadyan Kurma Pitik
Iwen Kebo Sapi, yen tansah pamanganipun, iku karam ingkang mangnon.
Artinya :
Arinya haram itu, bukanya orang yang makan Babi hutan atau kura-kura,
walaupun Kurma Ayam Kerbau dan sapi, kalau selalu berlebihan memakannya,
itulah hukumnya haram.

-- 02 --
tegese batal iku, dudu wong kang sembahyang kapentut, Sembahyang yen
durung wruh jroning batin, iku batal tegesipun, wis mupusa becik turon.
Artinya :
Artiya batal itu, bukan orang selagi sholat kentut, sholat kalau belum mengetahui
di dalam batin, hal itulah yang dinamakan batal, kalu begitu lebih baik tidur saja.

-- 03 --
Maknane najis iku, dudu wong kang kagepok ing asu, nadyan sira kaki
kawutahan warih, iku luwih najis agun, apa kang ginawe wisuh.

www.alangalangkumitir.wordpress.com
Oleh : Mas Kumitir
www.alangalangkumitir.wordpress.com
Oleh : Mas Kumitir 9

Artinya :
Artinya najis itu, bukan orang yang memegang Anjing, walaupun engkau terkena
tumpahan air, hal itu termasuk najis besar, lalu apa yang dipakai mensucikannya.

-- 04 --
Iya wisuh banyu, aja banyu kang metu ing watu, nenuwuna mring malekat
Jabarail, iku sira nggowa wisuh, sampurnane teka kono.
Artinya :
Mencucinya pun juga dengan air, jangan air yang keluar dari batu, mohanla
kepada Malaekat Jibril, itulah yang harus kau pakai mencuci, sempurnannya dari
situ.

-- 05 --
Lamun sira panguh, lan Malekat Jabrail tumurun, saratana busana kang sarwa
langkung, patige toya lir ebun, iku banjur nggone wisuh.
Artinya :
Pabila kau ingin bertemu, agar Malaekat Jibril turun, usahakanlah memakai
pakaian yang serba hitam, pemberiannya air bagaikan embun, itulah yang harus
kau pakai mencuci diri.

-- 06 --
Lamun sira wus wisuh, poma kang ngati-ati den emut, aja nganti kapecak ing
banyu malih, manawa sira kajegur, kali banjir pasthi layon.
Artinya :
Bila kau sudah mencuci diri, berhati-hatilah dan selalu waspada, jangan sampai
terkena air lagi, bila kau terjebur, sungai banjir kau akan mati.

-- 07 --
Pitutur kang satuhu, poma sira aywana katungkul, pakumpulan geguyon rahina
wengi, jroning ngguyu dipun emut, den sukur marang Hyang Manon.
Artinya :
Nasehat yang sejati, janganlah kau terlena, perkumpulan bergurau siang dan
malam, dalam tertawa selalu ingatlah, bersyukurlah kepada Hyang Widhi.

-- 08 --
Guyu kang tan tuwajuh, iku ngedohake marang wahyu, basa wahyu nugraha
kang Maha Suci, tumrap neng raga kang wujud, poma sira den waspaos.
Artinya :
Tertawa yang berlebihan, itu menjauhkan dari wahyu, artinya adalah Anugrah
dari Hyang Maha Suci, terhadap tubuh phisik, selalu waspadalah.

-- 09 --
Wruha kang tunggal wujud, anedya awidagda ing kalbu, aja bungah ginunggung
marang sasami, wateke wong karem gunggung, maledhung saengga dheyot.
Artinya :

www.alangalangkumitir.wordpress.com
Oleh : Mas Kumitir
www.alangalangkumitir.wordpress.com
Oleh : Mas Kumitir 10

Ketahuilah yang menyatu didalam phisik, terwujudnya suatu kepandaian diri,


jangan senang dipuji, sombong membusungkan dada hingga celaka.

-- 10 --
Apa lire maledhung, kayadene wong kang adol gendhung, nedheng padha
jagongan sami lalinggih, tan wigih wus ngrasa unggul, tan wruh jugule angradon.
Artinya :
Apa artinya membusungkan dada, bagaikan orang menjual obrolan, pada orang
yang sedang santai berkumpul, merasa dirinyalah yang paling pandai, tak
mengetahui kebodohannya telah tersebar.

-- 11 --
Dene kang padha gunggung, saking wegah mulat polahipun, tanrinasa
panggunggunge mawa wadi, wadine wong akeh lumuh, pangrasane iku kawon.
Artinya :
Adapun yang menyanjungnya, karena sudah muak menyaksikan tingkahnya,
tidak dirasakan makna sanjungan itu, makna sindiran bagi orang jahil,
pendapatnya bahwa itu kalah.

-- 12 --
Nuli agawe amuk, sila tumpang kandhane agupruk, tutur nempil anggepe weruh
pribadi, sakeh ngelmu-ngelmu dudu, kawruh dhewe salah tonton.
Artinya :
Lalu menyombongkan diri, duduk bersila dengan sikap sombong dan besar
mulut, kata-katanya hanya menirukan tetapi merasa serba tahu, segala macam
ilmu tipuan, pengetahuan sendiri ditinggalkannya.

-- 13 --
Polahe nora patut, nusahake wong kang sandhing lungguh, wong mangkono tan
pantes dipun cedhaki, becik singkirana iku, jer maido mring Hyang Manon.
Artinya :
Tingkah lakunya tercela, menyusahkan bagi orang yang duduk berdampingan,
orang yang semacam itu tidak pantas didekati, lebih baik dijauhi saja, karena
tidak percaya kepada Hyang Manon.

-- 14 --
Sandyan iku weruh, kena uga ingaranan durung, titikane aneng solah muna
muni, angakuwa bisa mabur, yektine neng ngisor palon.
Artinya :
Walaupun diketahuinya, dapat juga dikatan belum, tanda-tandanya pada tata
cara berbicara, walaupun mengaku dapat terbang, ternyata hanya dibawah
landasan palu.

-- 15 --

www.alangalangkumitir.wordpress.com
Oleh : Mas Kumitir
www.alangalangkumitir.wordpress.com
Oleh : Mas Kumitir 11

Lelabuhan ingkang wus, kanggo ing jaman kuna rumuhun, nora ana wong
mangkana antuk Gaib, nanging ana pantesipun, wong mangkono jaga obrol.
Artinya :
Kalau dikaji yang sudah-sudah, sejak jaman kuno dahulu, tak ada orang
semacam itu dapat Gaib, tetapi pantas juga, orang semacam itu untuk menjaga
obrolan.

-- 16 --
Marma wong ngurip iku, den padha wruh marang ing panuju, ing tegese panuju
kang wruh ing liring, yen tan enak rasanipun, ywa age-age linakon.
Artinya :
Oleh karenanya, pahamilah sesuatu maksut, artinya maksut adalah tahu
terhadap situasi, pabila menurut perasaan tak enak, janganlah mengerjakan
sesuatu.

-- 17 --
Manawa keneng siku, marang pawong sanak liyanipun, luwih abot tan nganggo
sasami-sami, wong mangkono lamun lampus, pantes tinabela ing ron.
Artinya :
Bila terkena cela, terhadap orang lain, lebih berat tanpa ambpun, orang yang
berbuat demikian, pantas ditutup dengan daun.

-- 18 --
Puniku nyatanipun, wong kang kena dukaning Hyang Agung, cinemplungaken
sajroning naraka agni, aja naraka ing besuk, iku naraka kang katon.
Artinya :
Itulah suatu kenyataan, orang yang mendapat marah dari Hyang Agung,
dimasukkan kedalam Neraka Agni, janganlah Neraka di kemudian hari, tetapi
Neraka yang terlihat.

-- 19 --
Polah kang nora patut, nora pantes lamun sira turut, nora wurung rusak awake
pribadi, mulane wong urip iku, sabarang dipun was paos.
Artinya :
Tingkah yang tidak pantas, tidak pantas kalau ditiru, akibatnya akan merusak
pribadimu, oleh karenanya orang hidup itu, segala harus dipertimbangkan lebih
dahulu.

-- 20 --
Polah kang nora jujur, iku wajib lamun sira singkur, ungkurena aywa kongsi bisa
kawijil, ujubena kang tuwajuh, kang wajib weruh Hyang Manon.
Artinya :
Watak yang tidak jujur, wajib dihindari, hindarilah jangan sampai terpengaruh,
buktikanlah dengan kesengguhan hati, yang seharusnya diketahui Hyang
Manon.

www.alangalangkumitir.wordpress.com
Oleh : Mas Kumitir
www.alangalangkumitir.wordpress.com
Oleh : Mas Kumitir 12

-- 21 --
Mula wong urip iku, den padha akarep marang ngelmu, ala becik ngelmu iku den
kawruhi, karana atunggal wujud, mung kacek emel lan batos.
Artinya :
Maka orang hidup itu, janganlah berhenti belajar, baik dan buruk Ilmu itu harus
diketahui, karena sebenarnya adalah satu, hanya berbeda lafal dan batinnya.

-- 22 --
Dene ingkang wus weruh, datan arsa panggawe kang luput, sabab urip siji
kanggo wong sabumi, tarlen andhap sarta luhur, kacek uga kang wus weruh.
Artinya :
Adapun bagi yang mereka yang sudah mengetahui, takkan mau berbuat yang
bukan-bukan, karena hidup hanya satu untuk orang sedunia, tidak berbeda yang
rendah maupun yang tinggi, hanya berbeda bagi yang telah mengetahuinya.

-- 23 --
Maknane kang wis weruh, kang andulu liya kang dinulu, upamane ron suruh
amung sawiji, nadyan seje warnanipun, ginigit tunggal saraos.
Artinya :
Artinya bagi yang sudah tahu, yang melihat lain dari yang dilihatnya, umpama
selembar daun sirih, walaupun warnanya ada yang berbeda, tetapi kalau digigit
sama rasanya.

-- 24 --
Iku pralambangipun, kalamun sira arsa satuhu, tumameng nganeng madyanireng
jaladri, apa kang katon sireku, wawasan ingkang sayektos.
Artinya :
Begitulah ibaratnya, bila kau mempunyai kemauan yang keras, biasakanlah
berada dalam kancahnya sangdera, apapun yang kau saksikan, perhatikanlah
dengan kesungguhan hatimu.

-- 25 --
Yen sira dulu alun, dudu iku ingkang sira dulu, becik uga ombaking ngalun pinikir,
wong iku den kaya ngalun, gumulung tan pisah enggon.
Artinya :
Bika kau menyaksikan badai, bukan itu yang sebenarnya kau saksikan, tetapi
fikiranlah alunan gelombangnya badai itu, bergulung-gulung tiada terpisah
tempatnya.

-- 26 --
Jembaring samodragung, tanpa tepi anglangut kadulu, suprandene maksih gung
manungsa iki, alas jurang kali gunung, neng raganira wus katon.
Artinya :

www.alangalangkumitir.wordpress.com
Oleh : Mas Kumitir
www.alangalangkumitir.wordpress.com
Oleh : Mas Kumitir 13

Luasnya samudra raya, tiada bertepi dan sejauh mata memandang, tetapi masih
besar adanya manusia ini, hutan jurang sungai gunung, di dalam diri manusia.

-- 27 --
Tana prabedanipun, jagad katon lan jagadireku, wus tinimbang jagad gedhe
jagad cilik, suprandene wong puniku, sok sesak sasamining wong.
Artinya :
Tiada berbeda, dunia yang terlihat dan dunia dalam dirimu, sudah ditimbang
adanya jagad besar dan jagad kecil, walu begitu orang itu, terkadang penuh oleh
syak terhadap sesamanya.

-- 28 --
Apa margane iku, luwih abot tan bisa lumebu, sabab kebak kabebeg kaleban
agni, singa mara pan katunu, luwih nistha wong mangkono.
Artinya :
Apakah sebenarnya semua itu, lebih berat kalau tidak dapat masuk, karena
penuh tercemar oleh api, siapun yang mendekat pasti rugi, rendah yang
serendahnya orang yang begitu.

-- 29 --
Yen sira durung surup, tegese jagad cilik lan agung, jagad cilik jenenge
manungsa iki, iya batinira iku, yen jagad gedhe Hyang Manon.
Artinya :
Bila engkau belum mengetahui, arti bawana alit dan bawan ageng, bawana alit
namanya manusia ini, adalah batinmu, bila bawana ageng adalah Hyang Manon.

-- 30 --
Manungsa kang wus putus, jagad gedhe cilik kawengku, njaba njero ngisor
ndhuwur andarbeni, yen Maha Sih milaya iku, semang-semang mring Hyang
Manon.
Artinya :
Manusia yang sudah pandai, bawana ageng dan alit sudah dikuasainya, luar
dalam bawah dan atas dikuasainya, bila Maha Kasih menghidupkannya, takut
kepada Hyang Manon.

-- 31 --
Mangkana kang wus putus, patraping wong kang anggilut mring ngelmu, iya
patang prakara kang den rasani, winanuhken alanipun, kang becik kininra awon.
Artinya :
Begitulah bagi mereka yang telah berilmu, suatu cara bagi orang yang
mendalami suatu ilmu, adalah empat perkara yang dibicarakannya,
perkenalkanlah jeleknya, yang baikpun akan dikira jelek.

-- 32 --

www.alangalangkumitir.wordpress.com
Oleh : Mas Kumitir
www.alangalangkumitir.wordpress.com
Oleh : Mas Kumitir 14

Yen sira apanuju, padon lan wong mondrosudibyanung, lan sang gyaning
Ngatapa tuwin Maharsi, myang pawong sanak sadulur, kang kaprenah tuwa
anom.
Artinya :
Bila kau sedang, berdebat dengan orang ahli bertapa dan Maha Resi, kepada
siapun handai taulan sanak saudara, baik yang tua maupun muda.

-- 33 --
Kang wuswaspadeng semu, pituture rum ris rinangu, lir mangremih aruming
rerasan ngelmi, pamipradonggo munyawus, kandhih dening ngesnya kang wong.
Artinya :
Bagi yang telah faham terhadap isyarat, kata-katanya enak didengar dan
mengetarkan hati, bagaikan menyiratkan bau harumnya berbicara tentang ilmu,
andaikan bunyi nyanyian katak suaranya sudah, suaranya lenyap oleh
keasikannya.

-- 34 --
Dene kang padha ngrungu, kang wus karem rosing siji iku, kekes tyase rumasa
luhira mijil, kemutan pratingkahipun, neng donya sok gawe awon.
Artinya :
Adapun yang mendengarkannya, yang sudah senang rasanya yang satu itu,
bergetar hatinya dan tak terasa terurai air mata, teringat berbagai perbuatannya,
di dunia sering berbuat jahat dan kesalahan.

-- 35 --
Panggawe ala iku. Donya kerat yen ngati kapatuh, tangeh lamun nemuwa pitutur
becik, mring Pengerane tan wanuh, tangeh weruha Hyang Manon.
Artinya :
Perbuatan jelek itu, kalau terlanjur akan diderita dunia dan akhirat, tidak akan
mendengarkan petunjuk yang baik, takkan tahu siapakah Tuhannya, tidak akan
mengetahui Hyang Manon.

-- 36 --
Lali yen tunggal dhapur, pan kalingan mring ki tukang padu, pan katarik mring
semang tukang manasi, rara melikan kang nuntun, nuduhken sang gawe awon.
Artinya :
Lupa Kalau satu wadah, karena terhalang oleh ki tukang bertengkar, juga terlibat
dalam bujukan tukang membuat gara-gara, rasa serakah yang menuntunnya,
menunjukkan caranya berbuat jelek.

-- 37 --
Jaman mangkana iku, uga padha karsaning Hyang Agung, nanging dudu
dedununge den lakoni, Hyang Sukma paring pituduh, nanging maksih salah
dunong.
Artinya :

www.alangalangkumitir.wordpress.com
Oleh : Mas Kumitir
www.alangalangkumitir.wordpress.com
Oleh : Mas Kumitir 15

Jaman yang tersebut itu, tetapi juga kehendak Hyang Agung, tetapi perbuatan
yang tidak pada tempatnya, Hyang Sukma memberikan petunjuk, tetapi masih
juga salah menempatkannya.

-- 38 --
Ana dumukanipun, donya kerat iki tegesipun, wewalesan bae babo dipun eling,
rehning wong ngurip puniku, tan wurung nemahi layon.
Artinya :
Ada petunjuknya, dunia dan akherat itu artinya, merupakan pembalasan haruslah
diiangat-ingat, berhubung manusia hidup itu, pada akhirnya pun akan mati.

-- 39 --
Ala becik puniku, apan iya metu sing sireki, anambaka alaning liyan sireki, balik
alane wong ngelmu, tan metu saka ing kono.
Artinya :
Buruk dan baik itu, sebenarnya terlahir dari dirimu sendiri, batasilah diri dari
kejelekan dari orang lain, tetapi sebaliknya dari kejelekannya orang berilmu, tidak
keluar dari itu.

-- 40 --
Kapriye pratingkahmu, yen sira tinggal lakuning ngelmu, nora wurung kalurung
gonira urip, sanadyan sira wus ngelmu, yen tan laku dadi awon.
Artinya :
Bagaimana prakarsamu, bila kau meninggalkan sarananya ilmu, akhirnya akan
tersesat hidupmu, walaupun kau telah berilmu, bila tanpa sarana lampah jadi
jelek.

-- 41 --
Basa kang aran laku, dudu wong kang cegah mangan turu, pan wong cegah turu
wateke yen lami, kancilen salin pandulu, tan wurung asalah tonoton.
Artinya :
Arti kata lampah, bukan orang yang mengurangi makan dan tidur, adapun orang
yang mengurangi tidur kalau kelamaan, mata terbelalak sukar tidur dan berganti
penglihatan, akhirnya salah pula yang dilihat.

-- 42 --
Kang cegah mangan iku, lin Pandhita dahar kayu gapuk, apa sira milik dadi uler
turi, suwargane dadi kupu, tan wurung binadhog bidho.
Artinya :
Kalau mencegah dan mengurangi makan, bagaikan Pendeta makan kayu lapuk,
apakah kau ingin menjadi ulat pohan turi, surganya menjadi kupu-kupu, akhirnya
dimakan burung elang.

-- 43 --

www.alangalangkumitir.wordpress.com
Oleh : Mas Kumitir
www.alangalangkumitir.wordpress.com
Oleh : Mas Kumitir 16

Dene kang cegah turu, dudu meleking netra satuhu, iya netra kang aneng
telenging batin, iku melek sajegipun, prapteng sujalma yen layon.
Artinya :
Adapaun yangmencegah tidur, bukan terbukanya mata semata, adalah mata
yang berada di dalam batin, mata batin itulah yang harus terbuka selamanya,
sampai akhir hayatnya.

-- 44 --
Kang cegah dhahar iku, datan arsa panggawe kang rusuh, bab kang patang
prakara dipun nastiti, tutupana kang barukut, ywa nganti bisa kawiyos.
Artinya :
Begitu pula mencegah makan, artinya tidak akan berbuat semaunya, empat
rahasia hidup harus terjaga benar, tutupilah dengan rapat, jangan sampai keluar.

PUPUH III
MIJIL
-- 01 --
Kawedhara iku bilaheni, memurung lelakon, angrerusak sabarang panggawe, lir
reksasa krura angajrihi, sabarang kaeksi, temah tan rinengu.
Artinya :
Bila dibicarakan itu berbahaya, membatalkan suatu rencana, merusak semua
perbuatan, bagaikan Raksasa kejam menakutkan, semua yang dikehendaki,
tidak akan diragukan lagi.

-- 02 --
Poma kekeren dipun aremit, dunungna kang manggon, ywa sulaya priyen
kawedhare, ujubena sariranireki, wayang aneng kelir, gyanira lumaku.
Artinya :
Maka haruslah dijaga dengan ketat, tempatkanlah pada tempat yang
sebenarnya, jangan sampai simpang siur penjabarannya, ketahuilah akan dirimu,
wyang yang tergelar di layar, bagaimana caranya berjalan.

-- 03 --
Lamun ana asikireng galih, kaki den was paos, obah osik ana kang agawe, iku
sira ulatana kaki, dununge kang osik, dene bisa kapangguh.
Artinya :
Bila timbul hasrat hati, haruslah berhati-hati, segala perbuatan ada yang
membuat, hal itu haruslah kau perhatikan, kedudukannya yang disebut
kehendak, usahakan sampai berhasil.

-- 04 --
Pralambange osikireng batin, yektine tanpa doh, lah badhenen tetulisan kiye,
ingkang aran sah iku kang endi, ingkang ireng mangsi, kertas ingkang pingul.

www.alangalangkumitir.wordpress.com
Oleh : Mas Kumitir
www.alangalangkumitir.wordpress.com
Oleh : Mas Kumitir 17

Artinya :
Gambaran suatu kehendak, sebenarnya tidak jauh, sekarang tebaklah tulisan ini,
yang bernama sah itu yang mana, yang hitam tinta, yang berbingkai itu kertas.

-- 05 --
Dene iya ingkang mengkoni, jro tulis kang katon, ulatana sapucuking epen, kang
durung wruh wruhana lamun mangsi, kang uningeng gaib, gumawang andulu.
Artinya :
Adapun yang menjadi bingkainya, di dalam tulis yang tampak, perhatikan pada
ujung pena, yang belum tahu berilah pengertian bahwa itulah tinta, yang telah
mengetahui gaib, jelas sekali kelihatan.

-- 06 --
Nanging tanpa gatra tanpa warni, tan kenging ginepok, mung satengu binubut
gedhere, suprandene bisa angebaki, warata sabumi, iya tanpa dunung.
Artinya :
Tetapi tak berbentuk tak berwarna, tak dapat terpegang tangan, besarnya hanya
sebesar kuman dibubut, walaupun begitu dapat memenuhi, merata di dunia, juga
tidak bertempat.

-- 07 --
Sayektine barang kang kaeksi, kono nggone manggon, ngalih enggon tan ana
enggone, sakedhepan ngalih ping sakethi, tegese mung siji, apan iya iku.

Artinya :
Sebenarnya apapun yang diinginkannya, disitulah tempat tinggalnya, berpindah
tempat tak ada lagi tempatnya, dalam sekejap berpindah seribu kali, artinya
hanyalah satu, yalah hanya itu.

-- 08 --
Lan sing prapta kang siratingali, tan kakung tan wadon, aranana wanita yektine,
baya wanita endah ing warni, yen sira arani, lanang yekti kakung.
Artinya :
Yang datang adalah yang kau lihat, bukan priya maupun wanita, katakanlah
sebenarnya adalah wanita, bila wanita sangatlah cantik, bila kau duga, priya
pastilah dia lelaki.

-- 09 --
Luwih guna lawan luwih sekti, kamantyan was paos, samubarang terang
paninggale, nora kena kumleset wus uning, nadyan jroning batin, Hyang Sukma
wus weruh.
Artinya :
Lebih berguna dan lebih sakti, sesuatu petunjuk untuk menghargainya, semua
barang terang terlihat, tidak akan luput karena semua sudah tahu, walaupun di
dalam batin, Hyang Sukma sudah melihat.

www.alangalangkumitir.wordpress.com
Oleh : Mas Kumitir
www.alangalangkumitir.wordpress.com
Oleh : Mas Kumitir 18

-- 10 --
Tanpa cidra dennya wruh ing batin, tan netya yen anon, tanpa karmaning
pamiyarsane, tanpa grana mambu ganda sidik, lawan bisa angling, iya tanpa
tutuk.
Artinya :
Tanpa cipta untuk mengetahui batin orang, bukanlah mata kalau tidak dapat
melihat, mendengar tanpa telinga, mencium bau harum tetapi tanpa hidung, dapt
bercumbu, juga tanpa mulut.

-- 11 --
Kang den anggo wus aneng sireki, sira tan rumaos, pangrasamu darbekira
dhewe, nora weruh kang sira ulati, siyang lawan ratri, jumeneng ngriku.
Artinya :
Yang dipergunakan sudah ada pada dirimu, kau tidak merasa, perasaanmu
milikmu sendiri, tidak melihat yang kau lihat, siang maupun malam, berada disitu.

-- 12 --
Yen tan lawan karsaning Hyang Widhi, obah osiking wong, kaya priye nggone
matrapake, yekti kaya reca neng Wadari, pralambanging urip. Lir angganing
prau.
Artinya :
Bila tidak atas kehendak Hyang Widhi, gerak gerikny manusia, bagaimana
caranya, pastilah seperti arca di Wedari, gambarannya hidup, bagaikan
perwujudan perahu.

-- 13 --
Ingkang aneng tengahing jaladri, lalakone kono, prau iku sapa nglakokake, yekti
saking karsaning Hyang Widhi, nadyan sikemudhi, pan manut ing banyu.
Artinya :
Yang berada di tengah laut, perjalanannya itu, perahu tersebut siapa yang
menjalankan, tentu dari kehendak Hyang Wdhi, walaupun si juru mudi, takkan
menurut pada kehendak air.

-- 14 --
Pasthi kaya mangkono wong urip. Yen sira maido, nyatakena iya prau kuwe,
entasana saking jroning warih, yekti nora mosik, mung kari nggalundhang.
Artinya :
Tentulah semacam itu orang hidup, bila kau tidak percaya, buktikanlah dalam
perahu itu, angkatlah dari dalam air, pastikanlah tak akan bergerak, tinggallah
tergeletak.

-- 15 --
Lamun sira anggeguru kaki, mawanga ponang wong, kang wus ana sairib liribe,
piwulange kang ngampat mring Gaib, solah muna-muni, panengeran agung.

www.alangalangkumitir.wordpress.com
Oleh : Mas Kumitir
www.alangalangkumitir.wordpress.com
Oleh : Mas Kumitir 19

Artinya :
Bila kau berguru, perhatikanlah orang itu, yang sudah jelas keadaannya,
ajarannya yang menyangkut tentang ilmu gaib, perbuatan dan tutur katanya,
pertanda keagungan.

-- 16 --
Mapan akeh ngelmune Hyang Widhi, tan kena den uwor, warna-warna
manungsa kawruhe, upamane Sang Nata tinangkil, duk prapta ing kori,
angungak andulu.
Artinya :
Memang banyak ilmunya Hyang Widhi, tak dapat diukur, bermacam-macam
pengetahuan manusia, diumpamakan Sang Raja sedang bersidang, ketika tiba di
pintu, disaksikan diduga.

-- 17 --
Mantri ingkang jaga aneng kori, tinarka Sang Katong, ajrih mulat sanget
sumungkeme, weneh ana mulat mring Bupati, tinarka Sang Aji, sembahe
sumrikut.
Artinya :
Mantri yang menjaga di pintu, diduganya Sang Raja, karena takut
memperhatikan bertatap mata lalu menunduk, ada pula yang lain menyaksikan
Sang Bupati, diduganya Sang Raja, menyembahnyapun dengan takjim.

-- 18 --
Wenenh ana mulat Ki Patih, ing ngayap ponang wong, ginarebeg sagung
punggawane, panyanane Sang Sri Narapati, kang mangkana kaki, medem
marang kawruh.
Artinya :
Yang lainnya ada pula yang menyaksikan Ki Patih, terlihat sekilas orang
tersebut, giringkan segenap anak buahnya, diduga adalah Sang Narpati, hal
demikian itu, mabuk ilmu.

-- 19 --
Kang ngulati marang Sri Bupati, wong jroning Kadhaton, dadak metu ngulati
Ratune, nora weruh yen Sri Narapati, tunggal jroning puri, dheweke wus wanuh.
Artinya :
Yang menyaksikan kepada Sang Bupati, orang yang berada di dalam keraton,
mereka keluar untuk menyaksikan Rajanya, tidak mengetahui di dalam puri itu
juga, merakapun telah mengenalnya.

-- 20 --
Pamangkana yen wong ngulah ngelmi, keh salah padudon, dudu padon dadakan
dinaleh, nora weruh kang sira ulati, siyang lawan ratri, wus aneng sireku.
Artinya :

www.alangalangkumitir.wordpress.com
Oleh : Mas Kumitir
www.alangalangkumitir.wordpress.com
Oleh : Mas Kumitir 20

Apakah begitu kalau orang mempelajari ilmu, banyak kesalahan dan bertengkar,
bukannya pertengkaran penyebab untuk mendapatkan sesuatu, tidak
mengetahui yang dilihatnya, siang maupun malam, sudah berada pada dirimu.

-- 21 --
Satuhu kawruh kang sayekti, tan tinggal Hyang Manon, datan ana tilase uwangi,
anglimputi ing reh kang dumadi, tan kena pinilih, ika iki iku.
Artinya :
Sebenarnya pengetahuan yang sejati, tidak akan meniadakan Hyang Manon,
tidak berbekas dan tidak meninggalkan wanginya, meliputi dalam pelajaran
kehidupan, tidak dapat dipilih, sana, sini, situ.

-- 22 --
Sabab lamun sira milih kaki, nora bisa dados, bali marang asalira dhewe, tilitinen
den bisa kapanggih, poma sira kaki, ywa mutung ing kalbu.
Artinya :
Karena seandainya kau memilih, tak akan dapat jadi, kembali ke asalnya, telitilah
dengan seksama agar dapat bertemu, camkanlah itu, janganlah berputus asa.

-- 23 --
Lan dununge kang kawan prakawis, takokna kang manggon, aja kongsi kaliru
surupe, keh arane kang kawan prakawis, karana yen sisip pamurunging laku.
Artinya :
Adapun makna dan kedudukan yang empat perkara, tanyakanlah kepada yang
berada padanya, jangan sampai salah pegertian, banyak sebutannya untuk yang
empat perkara itu, karena kalau salah, menggagalkan upaya.

-- 24 --
Ingkang abang upamane geni, murub angengobong, yen tan bisa kaki panyirepe,
jagad iki sayekti kabesmi, Malekat Ngijroil, nunggil karsanipun.
Artinya :
Merah yang melambangkan api, menyala dan dapat membakar apa saja, bila
tidak dapat memadamkannya, dunia ini akan terbakar habis, Malaikat Ijroil,
berada padanya.

-- 25 --
Ingkang sidik iya aji kuning, kasengsem mring wadon, mamilikan ing kana
margane, ambebawur ing cipta kang becik, Malekat Mikail, nunggil karsanipun.
Artinya :
Yang menyengsamkan hati adalah Aji Kuning, terbuai kepada keindahan dan
wanita, mengutamakan keinginan itulah jalannya, bercampur aduk pada cipta
hati yang mulia, Malaikat Mikail, menyatu dalam kehendak.

-- 26 --

www.alangalangkumitir.wordpress.com
Oleh : Mas Kumitir
www.alangalangkumitir.wordpress.com
Oleh : Mas Kumitir 21

Dene iya ati ingkang langking, santosa kinaot, mung ngrerusak sabarang
panggawe, datan arsa panggawe kang becik, Malekat Jabrail, kang nunggal
jumunung.
Artinya :
Adalah warna hitam, mempunyai sifat perkasa, namun sifatnya merusak, tidak
mau berbuat yang baik, Malaikat Jibril, yang menyatu dalam sifat itu.

-- 27 --
Dene iya ati ingkang putih, sayektine kinaot, ati jinem terang saciptane,
kalestaren panggawe kang becik, Malekat Isropil, kang nunggal jumurung.
Artinya :
Adapun sifat yang berwarna putih, benar-benar berbeda keadaannya, sifat damai
dan terang segala perbuatannya, selalu melakukan perbuatan yang baik,
Malaikat Isrofil, yang menyatu dalam kehendak.

-- 28 –-
Poma sagung anak putu mami, den samya rumaos, rubedeng tyas kawruh ana
kabeh, datan liyan mung catur prakawis, poma den nastiti, ywana salah surup.

-----------------------------------------------------------
Kapethik saking Serat Cipta Waskitho, Anggitanipun Ingkang Sinuhun
Pakubuwona IV.

www.alangalangkumitir.wordpress.com
Oleh : Mas Kumitir

Anda mungkin juga menyukai