Anda di halaman 1dari 96

KATA PENGANTAR

Dengan menyebut Nama Allah yang Maha Pengasih, Maha Penyayang.


Segala puji bagi Allah SWT Pemelihara alam semesta, yang telang
mewahyukan Al-Qur’an kepada utusan NYA Nabi Muhammad SAW.,
sehingga Kitab Suci ini tidak hanya sebagai sumber utama bagi Umat Islam,
tetapi bacaan mulia yang mempunyai Nilai Ibadah bagi yang membacanya.

Nilai Ibadah ini dengan syarat dalam membacanya harus Fasih, Tartil dan
Jelas, sesuai dengan ajaran Nabi Muhamad SAW. Untuk menjaga lisan dari
kesalahan-kesalahan ketika membaca merupakan salah satu tujuan
Mempelajari Ilmu Tajwid.

Membaca Al-Qur’an sesuai Tajwidnya hukumnya adalah Wajib bagi tiap


muslim. Hal ini ada dalam Qs.73 Muzzamil ayat 4.

‫َا ْو ِز ْد عَلَ ْي ِه َو َر ِت ّ ِل الْ ُق ْر ٰا َن تَ ْر ِت ْي ًل‬


Artinya : “Dan Bacalah Al-Qur’an itu dengan perlahan-lahan”

Karena begitu pentingnya Ilmu Tajwid diajarkan bagi umat muslim,


sehingga “ Nurul Qur’an “ mempunyai semangat yang sama yaitu Belajar dan
Mengajarkan Al-Qur’an. Sebagaimana sabda Nabi :
“ Sebaik baiknya kalian adalah orang yang belajar Al-Qur’an dan
mengajarkannya. (HR. Bukhari).

Untuk menyempurnakan bacaan Al-Qur’an diperlukan ilmu Tajwid dan


Tashin. Salah satu dari usaha dan tujuan tersebut adalah menyusun Buku
Panduan Pintar Ilmu Tajwid, sehingga dapat dijadikan buku pegangan bagi
Anggota dan Mentor.

Materi pokok yang tercantum dalam buku Panduan adalah Tajwid,


MakhrBoj, Bacaan Ghorib, Do’a-do’a harian, Bahasa arab dan Nama-nama
Surat beserta artinya.

Dengan membaca secara Tartil setiap hari sesuai dengan Panduan. Insya-
Allah buku ini akan menjadi saran efektif untuk faham dan hafal kaidah ilmu
tajwid dengan cepat dan berkualitas.

Buku Panduan Pintar Ilmu Tajwid ini kami berharap dapat memberi
banyak guna dan manfaat, semoga Allah SWT memberi Taufik dan hidayah
kepada kita semua untuk Istiqomah mempelajarinya. Dan merupakan amal
soleh bagi penyusun, serta siapa saja yang ikut berperan menghadirkan buku
ini ditangan pembaca, Aamiin

Atas berbagai masukan dan saran buku ini terbit, kami ucapkan
Jazakumullohu khoiron katsiron.

Semoga daya upaya serta pemikirannya yang kecil ini di balas Allah SWT
dengan kebajikan yang berlimpah. Aamiin.

Bandung, Desember 2022


Penyusun
Tini Andriyani
DAFTAR ISI
I. GHUNNAH..................................................................................................6
II. PERBEDAAN NUN SUKUN DAN TANWIN..........................................6
III. HUKUM NUN SUKUN ATAU TANWIN................................................7
3.1 IDGHOM BI GHUNNAH..................................................................7
3.2 IDGHOM BILA GHUNNAH............................................................8
3.3 IDZHAR.............................................................................................8
3.4 IQLAB................................................................................................9
3.5 IKHFA..............................................................................................10
3.5.1 IKHFA AQROB (DEKAT).........................................................10
3.5.2 IKHFA AUSHAT (DIANTARA JAUH DAN DEKAT)............11
3.5.3 IKHFA AB’AD (JAUH).............................................................12
IV. IDZHAR MUTHLAQ...............................................................................13
V. HUKUM MIM...........................................................................................14
5.1 IDGHOM MITSLAIN SHOGHIR / IDGHOM MIMI SHOGHIR..14
5.2 IKHFA SYAFAWI...........................................................................14
5.3 IDZHAR SYAFAWI........................................................................15
VI. HUKUM IDGHOM...................................................................................16
6.1 IDGHOM MUTAMATSILAIN SHOGHIR....................................16
6.2 IDGHOM MUTAJANISAIN SHOGHIR........................................16
6.3 IDGHOM MUTAQORIBAIN SHOGHIR.......................................17
VII. HUKUM QOLQOLAH............................................................................19
VIII. HUKUM LAM JALALAH.......................................................................20
IX. HUKUM RO..............................................................................................21
X. HUKUM LAM TARIF.............................................................................23
10.1 IDZHAR QOMARIYAH.................................................................23
10.2 IDGHOM SYAMSIYAH.................................................................23
XI. HUKUM MAD...........................................................................................24
11.1 MAD TOBI’I / MAD ASLI..............................................................24
11.2 MAD FAR’I / HUKUM TAMBAHAN...........................................24
11.2.1 MAD AKIBAT HAMZAH.........................................................24
11.2.2 SEBAB LAIN :...........................................................................27
11.2.3 MAD AKIBAT WAQOF............................................................28
11.2.4 MAD AKIBAT TASYDID.........................................................29
11.2.5 MAD AKIBAT SUKUN.............................................................31
XII. MAKHROJ HURUF.................................................................................33
12.1 AL-JAUF (RONGGA MULUT DAN TENGGOROKAN).............33
12.2 AL-KHOISYUM (RONGGA HIDUNG).........................................34
12.3 MAKHROJ AL-HALQ (TENGGOROKAN)..................................35
12.4 PANGKAL TENGGOROKAN (AQSAL HALQI).........................36
12.5 TENGAH TENGGOROKAN (WASTUL HALQI)........................37
12.6 UJUNG TENGGOROKAN (ADNAL HALQI)..............................39
12.7 MAKHROJ AL – HALQ DENGAN IRAMA.................................41
12.8 AL-LISAN ( LIDAH )......................................................................43
12.9 PANGKAL LIDAH ATAS (ASHAL LISAN FAUQA)..................43
12.10 PANGKAL LIDAH BAWAH (AQSHAL LISAN ASFAL)...........44
12.11 TENGAH LIDAH (WASTHUL LISAN)........................................45
12.12 SISI LIDAH (HAFATUL LISAN)...................................................47
12.13 UJUNG LIDAH ( TARFUL LISAN )..............................................48
12.14 MAKHROJ UJUNG LIDAH PANGKAL 2 GIGI SERI ATAS......50
12.15 MAKHROJ AL – LISAN DENGAN IRAMA.................................56
12.16 ASY – SYAFATAN (DUA BIBIR).................................................59
12.17 MAKHROJ ASY – SYAFATAIN DENGAN IRAMA...................61
XIII. BACAAN GHORIB DALAM AL QUR’AN...........................................63
13.1 SAKTAH..........................................................................................63
13.2 ISYMAM..........................................................................................63
13.3 IMALAH..........................................................................................64
13.4 TASHIL............................................................................................64
13.5 NUN WIQAYAH.............................................................................64
13.6 NUN KECIL DI BAWAH HAMZAH WASHOL...........................65
13.7 NUN KECIL PADA QS. 21 AL – ANBIYA 88..............................65
13.8 SIN KECIL DI ATAS / DI BAWAH HURUF SHOD.....................65
13.9 NAQL...............................................................................................66
13.10 SHIFR...............................................................................................67
13.11 HURUF MUQOTHTHO’AH...........................................................68
13.12 THO SUKUN BERTEMU TA BERHAROKAT.............................68
13.13 NUN SUKUN BERTEMU YA / WAW DALAM SATU KATA.. .69
13.14 HAMZAH QOTHO’ DAN HAMZAH WASHOL..........................69
13.15 PENGECUALIAN...........................................................................71
DAFTAR SURAT DAN AYAT – AYAT AL – QUR’AN.................................72
SIFAT HURUF HIJAIYAH................................................................................76
TAJWID
I. GHUNNAH

Menurut Bahasa : Dengung.


Istilah : Mendengungkan suara sampai ke rongga hidung ditahan 2 – 3 harokat
baik dalam kondisi washal dam waqof.
Dalam ilmu tajwid setiap huruf NUN ( ّ‫ )ن‬/ MIM (‫ ) ّم‬bertasydid disebut
GUNNAH.
Contoh :

‫ فَلَ َّما‬٥ ‫ ِان َّ َما‬٥ َّ ‫ مُث‬٥ ‫ِا َّن‬


ِ ‫َع ِن النَّ َب ِا الۡ َع ِظمۡی‬
Qs. 78 An – Naba 2

‫مَع َّ یَت َ َسٓا َءلُ ۡو َن‬


Qs. 78 An – Naba 1
Pada dasarnya setiap huruf yang bertasydid merupakan 2 huruf yaitu :
1. Huruf Mati (Sukun).
2. Huruf Hidup (Harokat).
Contoh :

‫ِا َّن ← ِا ْن َن‬

1
II. PERBEDAAN NUN SUKUN DAN TANWIN

Perbedaan Nun Sukun dan Tanwin sama dalam suaranya lain dalam penulisan.
Contoh :

‫ ُم ْن = ٌم‬٥ ‫ ِم ْن = ٍم‬٥ ‫َم ْن = ًما‬

2
III. HUKUM NUN SUKUN ATAU TANWIN

Hukum Nun Sukun ( ْ‫ )ن‬atau Tanwin terbagi menjadi 5 bagian :


1. Idghom Bighunnah.
2. Idghom Bilaghunnah.
3. Dzhar.
4. Iqlab.
5. Ikhfa.

3.1 IDGHOM BI GHUNNAH


Idghom artinya melebur.
Bighunnah artinya dengan dengungan.
Idghom Bighunnah adalah :
Nun Sukun ( ْ‫ )ن‬/ Tanwin bertemu dengan salah satu huruf Bighunnah.
Huruf Idghom Bighunnah ada 4, yaitu :

‫ي و م ن‬
Cara baca : Dilebur (memasukan) nun sukun ke huruf depannya diserati
ghunnah dan ditahan 2 – 3 harokat.
Contoh :

‫ي ← َخرْي ً ا يَ َر ُه‬ ُ ‫ي ← َمن ي َ ُق‬


‫ول‬
Qs. 99 Az – Zalzalah 7 Qs. 2 Al – Baqarah 8

‫ن ← ي َّ ۡو َمٮ ٍذ اَّن مِع َ ة‬ ‫ن ← ِم ۡن ِن ّ ۡع َم ٍة‬


Qs. 88 Alِٕ – Ghaasyiyah 8 Qs. 92 Al – Lail 19

‫م ← ع ََس ٍل ُّم َصفًّى‬ ‫م ← ِّمن َّم ِع ٍني‬


Qs. 47 Muhammad 15 Qs. 56 Al-Waqi’ah 18

3
‫و ← مَح ِ ْي ًما َّوغَ َّساقًا‬ ‫و ← ِم ْن َّو َر ۤا ِ ْم‬
Qs. 25 An – Naba 25 ‫ هِٕى‬Qs. 85 Al – Buruj 20
3.2 IDGHOM BILA GHUNNAH
Bila ghunnah artinya tidak di dengung.
Idghom Bilaghunnah adalah :
Apabila Nun Sukun ( ْ‫ )ن‬/ Tanwin bertemu dengan salah satu huruf
bilaghunnah.
Huruf Bilaghunnah ada 2, yaitu :

‫ل ر‬
Cara baca : Dilebur ke huruf depan tidak mendengung, tidak ditahan /
saktah tetapi jelas.
Contoh :

‫ل ← َمااًل ل ُّ َبدً ا‬ ‫ل ← َم ْن اَل يُْؤ ِم ُن هِب َا‬


Qs. 90 Al – Balad 6 Qs. 20 Taha 16

‫ر ← غَ ُف ًورا َّر ِحميًا‬ ‫ر ← ِم ْن َّرب ّ َِك‬


Qs. 4 An – Nisa 23 Qs. 2 Al – Baqarah 147

3.3 IDZHAR
Idzhar artinya : Jelas.
Idzhar adalah apabila Nun Sukun ( ْ‫ )ن‬/ Tanwin bertemu dengan salah satu
huruf Idzhar.
Huruf Idzhar ada 6, yaitu :

‫ء ه ح ع خغ‬
Cara baca : Jelas, tidak ditahan, tidak dijeda, dan tidak mantul.

4
Contoh :

‫ء ← عَ َذااًب َا ِل ْي ًما‬ ‫ء ← َو َم ْن َا ْح َياهَا‬


Qs. 4 An – Nisa 18 Qs. 5 Al – Maidah 32

‫ ← قَ ْو ٍم هَا ٍد‬٥ ‫ ← َواَلُك ِمهْن َا‬٥


Qs. 13 Ar – Ra’d 7 Qs. 2 Al – Baqarah 35

‫ع ← مَس ِ ي ٌع عَ ِل ٌۭمي‬ ُ ‫ع ← َانْ َع َم اهّٰلل‬


Qs. 2 Al – Baqarah 244 Qs. 4 An - Nisa 69

‫ح ← اَن ٌر َحا ِم َي ٌة‬ ‫ح ← َو َم ْن َح ْولَهَا‬


Qs. 101 Al – Qariah 11 Qs. 6 Al – Anam 92

ٍ ‫خ ← َح ِكمْي ٍ َخ ِبرْي‬ ‫خ ← َواَل ِم ْن َخلْ ِف ٖه‬


Qs. 11 Hud 1 Qs. 41 Fussilat 42

‫غ ← َع ِز ْي ٌز غَ ُف ْو ٌر‬ ٍ ‫غ ← ِم ْن ِغ ْس ِلنْي‬
Qs. 35 Faathir 28 Qs. 69 Al – Haaqqah 36

3.4 IQLAB
Iqlab Artinya : Mengganti suara.
Iqlab adalah apabila ada Nun Sukun ( ْ‫ )ن‬/ Tanwin bertemu dengan huruf
Iqlab.
Huruf Iqlab yaitu :

‫ب‬
Cara baca : Mengganti Nun Sukun ( ْ‫ )ن‬/ Tanwin menjadi Mim dalam bentuk
suara / bunyi, dengan ghunnah dan ikhfa, ditahan 2 – 3 harokat.

5
Contoh :

‫ب ← َا َمدً ۢا ب َ ِع ْيدً ا‬ ‫ب ← فَ َانْۢ َبتْنَا ِب ٖه‬


Qs. 3 Ali - Imran 30 Qs. 27 An – Naml 60

3.5 IKHFA
Ikhfa artinya : Samar
Ikhfa adalah Apabila Nun Sukun ( ْ‫ )ن‬/ Tanwin bertemu dengan salah satu
huruf ikhfa.
Huruf Ikhfa ada 15 huruf, yaitu :

‫سشص‬ ‫دذز‬ ‫تثج‬


‫فقك‬ ‫ضطظ‬
Cara baca : mengucapkan huruf dg sifat antara izdhar dan idghom tanpa
tasydid dg tetap menjaga ghunnahnya pada huruf yg di ifkhfakan, ditahan 2
ketuk ghunnah.
Ikhfa terbagi menjadi 3 bagian, yaitu :

3.5.1 IKHFA AQROB (DEKAT)

‫دت ط‬
Contoh :

‫د ← َداًّك َداًّك‬ ‫د ← َانْدَ ادًا‬


Qs. 89 Al – Fajr 21 Qs. 2 Al – Baqarah 22

ٍ ‫ت ← َج ٰنّ ٍت جَت ْ ِر ْي‬ ‫ت ← َم ْن تَ َزىّٰك‬


Qs. 2 Al – Baqarah 25 Qs. 20 Taha 76

6
‫ط ← لَ ْح ًما َط ِراًّي‬ ‫ط ← ِم ْن َط ِ ّي ٰب ِت‬
Qs. 16 An – Nahl 14 Qs.2 Al – Baqarah 57

3.5.2 IKHFA AUSHAT (DIANTARA JAUH DAN DEKAT)

‫جثذزسشضصظف‬
Contoh :

‫ث ← َم ۤا ًء جَث َّا ًجا‬ ‫ث ← َم ْن ثَ ُقلَ ْت‬


Qs. 78 An – Naba 14 Qs. 101 Al – Qariah 6

‫ج ← عَنْي ٌ َج ِاري َ ٌة‬ ْ ‫ج ← فَ َاجْن َ ْي ٰنمُك‬


Qs. 88 Al-Gasyiyah 12 Qs. 2 Al – Baqarah 50

‫ذ ← ي َّ ِت ْي ًما َذا َم ْق َرب َ ٍة‬ ‫ذ ← َء َان َْذ ْرهَت ُ ْم‬


Qs. 90 Al-Balad 15 Qs. 2 Al – Baqarah 6

‫ز ← ي َ ْو َمى ٍذ ُز ْرقًا‬ ‫ز ← َم ْن َز ٰكّهىَا‬


Qs. ِٕ 20 Taha 102 Qs. 91 Asy-Syams 9

‫ش ← َس ْب ًعا ِشدَ ادًا‬ ُ ‫ش ← ِا ْن َش ۤا َء اهّٰلل‬


Qs. 78 An – Naba 12 Qs. 2 Al – Baqarah 70

‫س ← قَ ْواًل َس ِديْدً ا‬ ‫س ← َوتَن ْ َس ْو َن‬


Qs. 4 An – Nisa 9 Qs. 2 Al – Baqarah 44

‫ص ← َصفًّا َصفًّا‬ ‫ص ← مُه ْ يُ ْنرَص ُ ْو َن‬


Qs. 89 Al – Fajr 22 Qs. 2 Al – Baqarah 86

7
‫ض ← ُذ ّ ِري َّ ًة ِض ٰع ًفا‬ ٍ ‫ض ← ِم ْن رَض ِ يْع‬
Qs. 4 An – Nisa 9 Qs. 88 Al-Gasyiyah 6

‫ظ ← ِظاًّل َظ ِل ْياًل‬ ‫ظ ← َو َانْمُت ْ تَ ْن ُظ ُر ْو َن‬


Qs. 4 An – Nisa 57 Qs. 2 Al – Baqarah 50

‫ف ← ي َ ِت ْي ًما فَ ٰا ٰوى‬ ‫ف ← ِآاَّل َانْ ُف َسه ُْم‬


Qs. 93 Ad – Duha 6 Qs. 2 Al – Baqarah 9

3.5.3 IKHFA AB’AD (JAUH)

‫قك‬
Contoh :

‫ق ← ثَ َمنًا قَ ِل ْياًل‬ ْ ‫ق ← ِم ْن قَ ْب ِلمُك‬


Qs. 2 Al – Baqarah 41 Qs. 2 Al – Baqarah 21

Çْ ‫ك ← فَ َف ِريْقًا َك َّذبْمُت‬ ْ ‫ك ← َوا ِْن ُك ْنمُت‬


Qs. 2 Al – Baqarah 87 Qs. 2 Al – Baqarah 23

8
IV. IDZHAR MUTHLAQ

Idzhar Muthlaq adalah Nun mati ( ْ‫ )ن‬bertemu dengan huruf Waw (‫)و‬atau Ya
dalam satu kata.
Cara baca : Tidak melebur, tidak di ghunnah, tapi jelas, sifatnya tawasyut.
Contoh pada Al – Qur’an hanya 4, yaitu :

‫ِقنْ َو ٌان‬ ‫ِص ْن َو ٌان‬


Tangkai Bercabang
Qs. 6 Al – Anam 99 Qs.13 Ar – Ra’d 4

‫بُن ْ َي ٌان‬ ‫ادلُّ نْ َيا‬


Bangunan Dunia
Qs. 61 As – Saff 4 Qs. 87 Al – A’la 16

9
V. HUKUM MIM

Hukum Mim ada 3, yaitu :


1. Idghom Mitslain Shoghir / Idghom Mimi Shoghir.
2. Ikhfa Syafawi.
3. Idzhar Syafawi.

5.1 IDGHOM MITSLAIN SHOGHIR / IDGHOM MIMI SHOGHIR


Mimi : Mim bertemu dengan Mim.
Idghom : Melebur / Memasukkan sesuatu ke sesuatu.
Mitslain : Kembar / Dua hal yang sama.
Shoghir : Huruf pertama sukun huruf keduanya berharokat dan bertasydid.
Idghom Mitslain Shoghir adalah Apabila Mim sukun bertemu dengan Mim
yang berharokat dan bertasydid.
Cara baca : Meleburkan ke Mim kedua disertai ghunnah (dengung), ditahan
2 – 3 harokat.
Hurufnya yaitu :

‫م‬
Contohnya :

‫م ← َس ٰا ِت ْيمُك ْ ِّمهْن َا‬ ‫م ← لَه ُْم َّم ْغ ِف َر ٌة‬


Qs. 27 An – Naml 7 Qs. 5 Al – Maidah 9

5.2 IKHFA SYAFAWI


Ikhfa : Samar
Syafawi : berasal dari syafatain (2 bibir) karena Mim (‫ )م‬dan Ba (‫)ب‬
makhroj brasal dari 2 bibir.
Ikhfa syafawi adalah :
Apabila Mim sukun (‫ ) ْم‬bertemu dengan huruf Ba (‫)ب‬.

Cara baca : menyamarkan bunyi Mim (‫ )م‬dan mendengungkan /


mengghunnahkan dan ditahan 2 harokat ghunnah.

10
Hurufnya yaitu :

‫ب‬
Contoh :

‫م اِب لْ َح َسنٰ ِت‬Çْ ُ ‫ب ← َوبَلَ ْوهٰن‬


Qs. 7 Al – Araf 168

‫ب ← فَ ِا َذا مُه ْ اِب َّلسا ِه َر ِة‬


Qs. 79 An – Nazi’at 14

5.3 IDZHAR SYAFAWI


Idzhar : Jelas
Syafawi : Berasal dari syafatai (2 bibir), karena huruf Mim (‫ )م‬keluar dari
bibir.
Idzhar syafawi adalah :
Apabila Mim sukun (‫ ) ْم‬bertemu dengan salah satu huruf hijaiya kecuali
huruf Mim (‫ & )م‬Ba (‫)ب‬.

Cara baca : Mim (‫ )م‬dibaca jelas sesuai dengan makhrojnya, tidak boleh di
tahan & didengungkan.
Contoh :

‫ا ← َّو َخلَ ْق ٰنمُك ْ َا ْز َوا ًجا‬


Qs. 78 An – Naba 8

‫ل ← فَ َما لَه ُْم اَل يُْؤ ِمنُ ْو َن‬


Qs. 84 Al – Insyiqaq 20

11
VI. HUKUM IDGHOM

Hukum Idghom ada 3 bagian yaitu :


1. Idghom Mutamatsilain Shoghir.
2. Idghom Mutajanisain Shoghir.
3. Idghom Mutaqoribain Shoghir.

6.1 IDGHOM MUTAMATSILAIN SHOGHIR


Mutamatsilain : Dua hal yang sama (Bertemu 2 huruf yang makhroj dan
sifatnya sama).
Shoghir : Huruf pertama sukun huruf kedua berharokat dan bertasydid.
Idghom Mutamatsilain Shoghir adalah :
Apa bila ada 2 huruf yang sama makhroj dan sifatnya sama bertemu dengan
huruf pertama sukun dan huruf berharokat dan bersydid.
Cara baca : Memasukkan huruf yang pertama ke huruf ke 2 tanpa
mendengung kecuali huruf Nun sukun ( ْ‫ )ن‬bertemu dengan Nun / Mim
sukun (‫) ْم‬, maka dibaca dengan mendengungkan dan ditahan 2 – 3 harokat.
Contoh :

‫فَه َْل لَّنَا‬ ‫ْل← ّل‬


Qs.7 Al – Ara’f 53

ُ ‫يُ ْد ِر ْكمُّك‬ ّ‫كْ ← ك‬


Qs. 4 An – Nisa 78

‫َوقَ ْد َّد َخلُ ْوا‬ ‫ْد ← ّد‬


Qs. 5 Al – Maidah 61

6.2 IDGHOM MUTAJANISAIN SHOGHIR


Mutajanisain : Makhrojnya sama, sifatnya berbeda.
Idghom Mutajanisain Shoghir adalah :

12
Apa bila ada 2 huruf makhrojnya sama dan sifatnya berbeda saling bertemu
huruf pertama sukun dan huruf kedua berharokat dan bertasydid.
Cara baca : Memasukkan huruf yang sukun ke huruf berikutnya, dengan
menghilangkan qolqolah untuk huruf Tho (‫)ط‬, dengan tebal (Tafkhim)
sedang sifat isti’la dan ithbaq tetap tampakkan.
Contoh :

‫َاثْ َقلَ ْت َّد َع َوا‬ ‫ْت ← ّد‬


Qs.7 Al – Ara’f 189

ُ ‫يُ ْد ِر ْكمُّك‬
Qs. 7 Al – Ara’f 176
ّ‫كْ ← ك‬
‫َوقَ ْد َّد َخلُ ْوا‬ ‫ْد ← ّد‬
Qs. 8 Al – Anfal 42

Kecuali Tho (‫ )ط‬bertemu Ta (‫ )ت‬dibaca dengan Idghom Naqis, yaitu


menampakkan bunyi Tho (‫ )ط‬dengan tebal tidak disertai pantulan atau
qolqolah, dalam Al – Qur’an hanya ada 4 kata dalam 4 surat.

َّ‫ب َ َس ْطت‬ ‫َا َح ْط ُّت‬


Qs. 5 Almaidah Ayat 28 Qs. 27 An – Naml Ayat 22

ْ ‫فَ َّر ْطمُّت‬ ‫فَ َّر ْط ُّت‬


Qs. 12 Yusuf Ayat 80 Qs. 39 Az – Zumar Ayat 56

6.3 IDGHOM MUTAQORIBAIN SHOGHIR


Mutaqoribain : 2 makhroj yang berdekatan sifatnya berbeda.
Idghom Mutaqoribain Shoghir adalah :
Apa bila ada 2 huruf berdekatan yang makhrojnya berdekatan, tetapi
sifatnya berbeda, huruf pertama sukun dan huruf kedua berharokat dan
bertasydid.
Cara baca : Memasukkan huruf sukun ke huruf berikutnya dengan
menghilangkan qolqolah dan isti’lanya atau dengan menghilangkan
qolqolahnya sedangkan isti’la nya tetap ada.

13
Contoh :

ْ ‫َالَ ْم خَن ْ لُ ْقمُّك‬


QS. 77 Al – Mursalat 20
ّ‫ْق ← ك‬
‫َوقُ ْل َّر ِ ّب‬ ‫ْل ← ّل‬
Qs. 20 Taha 114

14
VII. HUKUM QOLQOLAH

Menurut bahasa Qolqolah : Mantul.


Huruf Qolqolah ada 5, yaitu :
Qolqolah dibagi 2 :
1. Qolqolah Shughro : Huruf qolqolah yang sukun / mati asli ditengah
kalimat atau di akhir kalimat dibaca saat Washal.
Cara baca : Mantul dan mengalir.
Contoh :

‫َو ِجرْب ِ يْ َل‬


QS. 2 Al – Baqarah 98
2. Qolqolah Kubro : Huruf qolqolah yang sukunnya mendatangkan atau
disebabkan waqof diakhir kalimat.
Cara baca : Mantul karena waqof, sukun asli dan diakhir kalimat.
Contoh sukun asli :
Cara baca Sukun Asli : Memantul.

ْ ‫َولَ ْم يُ ْودَل‬
QS. 112 Al – Ikhlas 3
Contoh sukun datar :
Cara baca Sukun Datar : Memantul sangat, karena waqof sesudah Mad
bertasydid.

‫ي َ ْتلُ ْون َ ٗه َح َّق‬


QS. 2 Al – Baqarah 121

15
VIII. HUKUM LAM JALALAH

Hukum Lam Jalalah dibagi menjadi 2, yaitu :


3. Tafkhim : Apabila lafadh ALLAH di awali harokat Fathah / Dhummah.

ُ ‫َ هللا ← َو‬
‫هللا‬
4. Tarqiq : Apabila lafadh ALLAH di awali kasro.

‫ِ هللا ← اِب ِهلل‬

16
IX. HUKUM RO

Hukum Ro (‫ )ر‬terbagi menjadi 3 bagian, yaitu :


1. Ro dibaca Tarqiq :
Cara baca : Pengucapannya tidak diikuti dengan mengangkat lidah.

‫ْر َجا ًال ~ ا ْم ٍر‬ Ro kasroh, Ro kasrotain

‫ِب ْر َك ٌة‬ Ro sukun didahului kasroh

‫قَ ِد ْي ْر‬ Ro sukun didahului Ya sukun

‫َم ْج ٖرٮٰھَا‬ Ro yang dibaca imalah

ِ ‫ذِل ِ ْي ِحرْب‬ Ro sukun didahului huruf sukun

2. Ro dibaca Tafkhim :
Cara baca : Pengucapannya diikuti dengan mengangkat lidah.

‫َر ِاج ُع ْو َن ~ اَن ًرا‬ Ro fathah, Ro fathahtain

‫ُرب َ َما ~ غَ ُف ْو ٌر‬ Ro dhommah, Ro dhommahtain

‫َم ْر َح ًبا ~ تُ ْرمَح ُ ْو َن‬ Ro sukun didahului Fathah / dhommah

Ro sukun didahului hamzah washol


‫َو ْارمَح ْ نَا‬

17
‫ِم ْر َصادًا‬ Ro sukun didahului kasroh & bertemu huruf isti’la
berfathah dalam satu kalimat

‫َوالْ َعرْص ِ ~ َوالْ َف ْج ِر‬ Ro sukun didahului huruf sukun selain Ya yang
sebelumnya huruf fathah / dhommah

3. Ro dibaca Tarqiq / Tafkhim (Jawazul Wajhain)


a. Ro sukun didahului kasroh dan bertemu dengan huruf isti’la
berkasroh.

Contoh :

‫ِف ْر ٍق‬
b. Ro sukun didahului isti’la sukun, 2 huruf sebelumnya berkasro.

Contoh:

َ ‫ِمرْص‬ ‫ِق ْط َر‬

18
X. HUKUM LAM TARIF

Hukum Lam Tarif berasa dari Alif (‫ )ا‬dan Lam (‫)ل‬, yang selalu ada diawal
kalimat, ada yang dibaca idhar (Jelas), atau di Idghom sesuai dengan huruf –
huruf tertentu.
Lam Tarif dibagi 2, yaitu :

10.1 IDZHAR QOMARIYAH

Idzhar Qomariyah :
Apabila alif bertemu dengan salah satu huruf qomariyah.
Ciri – cirinya : Lam berikutnya sukun.
Huruf qomariyah ada 14, yaitu :

ٰ‫َح جِ َع غِ ْخ َب َو َق ِف كَ ِء َم ه‬
Cara baca : Jelas / di idzhar kan tanpa saktah

10.2 IDGHOM SYAMSIYAH

Idghom Syamsiyah :
Apabila alif lam bertemu dengan salah satu huruf syamsiyah.
Ciri – cirinya : Lam tarif tidak bersukun
Huruf syamsiyah ada 14, yaitu :

‫ت ث د ذ رز س ش ص ض ط ظ ل ن‬
Cara baca : Mengidghomkan / mentasydidkan pada huruf depannya,
sehingga alif lamnya tidak terbaca

19
XI. HUKUM MAD

Hukum Mad :
Suatu hukum bacaan yang harus memanjangkan suara pada suatu bacaan.
Hukum mad dibagi menjadi 2, yaitu :

11.1 MAD TOBI’I / MAD ASLI

Mad tobi’i ada akibat dari 3 huruf tertentu dengan syarat harus sukun.
Huruf mad tobi’i ada 3, yaitu :

‫ ُـ ْو‬. ‫ ـِ ْي‬. ‫ــَ ا‬


Cara baca : ditahan 2 harokat
Contoh :

ْ ‫َما يِف ْ قُلُ ْو ِبمُك‬ Alif sebelum fathah

ْ ‫اَل يَ ْر ُق ُب ْوا ِف ْيمُك‬ Ya sukun sebelum kasroh

ْ ‫فَاَل تَلُ ْو ُم ْويِن‬ Waw sukun sebelum dhommah

11.2 MAD FAR’I / HUKUM TAMBAHAN

Mad far’i merupakan hukum tambahan dari mad tobi’i / mad asli yang di
sebabkan suatu hal : Hamzah, waqaf, sukun, dan tasydid.

11.2.1 MAD AKIBAT HAMZAH

A. MAD BADAL

Badal : Pengganti
Mad Badal yaitu :
Apabila berkumpul dua hamzah, yang pertama berharokat dan yang
kedua sukun, maka hamzah kedua (yang sukun) di ganti dengan salah
satu huruf mad yang sesusai dengan harokat hamzah pertama.

20
Cara baca : Harus dibaca secara konsisten 2 harokat
Contoh :

َ ‫فَ َم ْن ُا ْويِت‬ ‫ف‬


Qs.17 Al – Isra 71

‫ِايْ َمااًن‬ ‫ي‬


Qs. 3 Ali – Imran 173

B. MAD WAJIB MUTTASHIL

Muttashil : Bersambung
Mad Wajib Muttashil yaitu :
Apabila ada mad tobi’i bertemu dengan hamzah dalam satu kata.
Cara baca : Wajib dibaca panjang 4 – 5 harokat, dan di akhir kata
panjang 6 harokat.

Contoh :
1. Alif (‫ )ا‬mad bertanda alis bertemu hamzah dalam 1 kata

‫ي َ ْو َم تُ ْبىَل الرَّس َ ۤاى ُر‬


ِٕ
Qs. 86 At – Thariq 9
2. Ya (‫ )ي‬mad bertemu dengan hamzah dalam 1 kata

‫ِس ْیٓــ َۡٔت ُو ُج ۡو ُه‬


Qs. 67 Al – Mulk 27
3. Waw (‫ )و‬mad bertanda alis bertemu dengan hamzah dalam 1
kata

ُّ ُ ‫مُه‬
‫الس َفهَٓا ُء‬
Qs. 2 Al – Baqarah 13

21
C. MAD JAIZ MUNFASHIL

Jaiz : Diperbolehkan
Munfashil : Terpisah
Mad Jaiz Muntasil yaitu :
Apabila huruf mad pada suatu kata bertemu dengan hamzah dikata
lain.
Cara baca : Boleh dibaca panjang 2 / 4 / 5 harokat.
Contoh :
1. Alif (‫ )ا‬mad bertanda alis bertemu hamzah (Alif berharokat)
dalam 2 kata

‫ِب َمٓا ُا ْن ِز َل عَلَ ْينَا‬


Qs. 2 Al – Baqarah 91
2. Ya (‫ )ي‬mad bertanda alis bertemu hamzah (Alif berharokat)
dalam 2 kata

‫َويَرِّس ْ يِل ْ ٓ َا ْم ِر ْي‬


Qs. 20 Taha 26
3. Waw (‫ )و‬mad bertanda alis bertemu hamzah (Alif berharokat)
dalam 2 kata

ْ ‫قُ ْوٓا َانْ ُف َسمُك‬


Qs. 66 At – Tahrim 6

D. MAD SHILAH THOWILAH

Jaiz : Hukumnya.
Shilah : Hubungan.
Thowilah : Panjang.
Mad shilah thowilah yaitu :
Ha damir (menunjukan jenis laki – laki) yang diapit oleh 2 huruf yang
berharokatnya setelah huruf hamzah.
Cara baca : dibaca panjang selama 2,4 atau 5 harokat.

22
Contoh :
1. Ha (‫ )ه‬damir bertanda dhommah terbalik dan alis bertemu
dengan hamzah.

‫عَ َذاب َ ٗ ٓه َا َح ٌد‬


Qs. 89 Al – Fajr 25

2. Ha (‫ )ه‬domir bertanda kasroh berdiri dan alis bertemu dengan


hamzah

‫عَىٰل غَ ْي ِب ٖ ٓه َا َحدً ا‬
Qs. 72 Al – Jinn 26

11.2.2 SEBAB LAIN :

A. MAD SHILAH QOSHIRAH

Shilah : Hubungan.
Qoshirah : Pendek.
Mad shilah qoshirah, yaitu :
Ha (‫ )ه‬dhomir (Jenis laki – laki) diapit 2 huruf hidup (berharokat)
pada saat washal di baca 2 harokat setelah bukan huruf hamzah.
Contoh :
1. Ha (‫ )ه‬dhomir bertanda dhomah terbalik.

‫فَ ُا ُّم ٗه هَا ِوي َ ٌة‬


Qs. 101 Al – Qoriah 9
2. Ha dhomir bertanda kasro berdiri.

‫َو ُا ِّم ٖه َو َا ِب ْي ِه‬


Qs. 80 Abasa 35

23
Syarat :
1. Ha (‫ )ه‬dhomir berharokat kasro / dhomah.
2. Didahului dan diapit huruh hidup
3. Bertemu huruf hidup kecuali hamzah
4. Huruf sebelum dan sesudahnya tidak berharokat sukun

11.2.3 MAD AKIBAT WAQOF

A. MAD ARIDH LISSUKUN

Lissukun : Sukun yang baru


Aridh : Yang mendatang
Mad Aridh Lisukkun, yaitu :
Apabila mad thobi’i bertemu huruf yang berharokat (hidup)
disukunkan (mati) ketika waqof (berhenti).
Cara Baca : Panjang 2, 4, / 6 harokat
Contoh :
1. Alif (‫ )ا‬Mad bertemu huruf yang di sukunkan ketika waqof

‫عَل َّ َم ُه الْ َب َي َان‬


Qs. 55 Ar – Rahman 4
2. Waw (‫ )و‬Mad bertemu huruf yang di sukunkan ketika waqof.

‫فَ ُا ُّم ٗه هَا ِوي َ ٌة‬


Qs. 101 Al – Qoriah 9
3. Ya (‫ )ي‬Mad bertemu huruf yang di sukunkan ketika waqof.

َۙ ‫َو ُط ْو ِر ِس ْي ِننْي‬
Qs. 101 Al – Qoriah 9

24
B. MAD IWADH

Iwadh : Ganti / Mengganti.


Mad Iwadh, yaitu :
Terjadi karena berhentinya bacaan pada tanwin fathah (Fathah Tain)
diakhir kalimat, selain Ta’marbuthoh.
Cara Baca : Panjang 2 harokat.
Contoh :

‫َو َس ۤا َء َس ِب ْي ًل‬ ‫عَ ِل ْي ًما َح ِك ْي ًما‬ ‫لَـيۡ ُس ۡوا َس َوٓا ًء‬


Qs. 4 An – Nisa 22 Qs. 4 An – Nisa 111 Qs. 3 Ali – imran 113
Catatan :
Ta bulat (Ta’marbuthoh) bertanda tanwin fathah pada waqof berubah
menjadi ha sukun.

C. MAD LIN

Lin : Lembut.
Mad Lin, yaitu :
Apabila Waw (‫ ) ْو‬/ Ya(‫ي‬
ْ ) sukun sebelum bertemu huruf berharokat
fathah di waqhafkan.
Cara bacanya : Panjan 2, 4, / 6 harokat
Contoh :
1. Ya (‫ )ي‬Lin bertemu huruf yang disukunkan ketika waqhaf

‫َر َّب ه َٰذا الۡ َبيۡ ِت‬


Qs. 106 Quraisy 3
2. Waw (‫ )و‬Lin bertemu huruf yang disukunkan ketika waqhaf

‌‫َذٓاٮ َق ُة الۡ َم ۡو ِت‬


Qs. 3 Ali – imranِٕ 185

25
11.2.4 MAD AKIBAT TASYDID

A. MAD LAZIM MUTSAQQOL KALIMI

Lazim : Wajib.
Mutsaqqol : Berat, karena terjadi idghom setelah huruf mad.
Kalimi : Kata / kalimat.
Mad lazim mutsaqqol kalimi, yaitu :
Bertemunya huruf mad dengan tasydid dalam satu kalimat dibaca
Panjang 6 harokat
Contoh :
1. Alif (‫ )ا‬mad bertanda alis bertemu tasydid.

‌‫ِم ۡن لُك ِ ّ َدٓا ب َّ ٍة‬


Qs. 31 Luqman 10
2. Waw (‫ )و‬mad bertanda alis bertemu tasydid.

ۡ ‫َاحُت َٓا ُّٓجوىِّن‬


Qs. 6 Al – An’am 80

B. MAD LAZIM MUTSAQQOL HARFI

Harfi : Arti
Mad lazim mutsaqqol harfi, yaitu :
Apabila mad huruf pembuka (Muqoththo’ah) bertemu dengan huruf
bertasydid
Cara bacanya : Panjang 6 harokat di idghom kan
Contoh :

‫ال ٓ ّ ٓم‬ ‫الٓـ ّم ٰٓر‬


Qs. 2 Al – Baqarah 1 Qs. 13 Ar – Ra’d 1

26
‫ا ۤل ۤ ّم ۤص‬ ‫ٰط ٓس ّ ٓم‬
Qs. 7 Al – A’raf 1 Qs. 26 Asy – Syu’ara 1

C. MAD FARQI

Farqi : Membedakan.
Mad farqi, yaitu :
Adalah mad bada bertemu dengan huruf yang bertasydid.
Cara baca : Panjang 6 harokat.

‫قُ ۡل ٰء َّٓاذل َك َر ۡي ِن‬ ‫ٰۤءهّٰلل ُ َخرۡي ٌ َا َّما يُرۡش ِ ُك ۡو َن‬


Qs. 6 Al – An’am 143 Qs. 27 An – Naml 59

11.2.5 MAD AKIBAT SUKUN

A. MAD LAZIM MUKHOFFAF KALIMI

Mukhottaf : Ringan
Mad Lazim Mukhottaf Kalimi, yaitu :
Bertemunya mad badal dengan huruf tidak berharokat (Mati) dalam
Al – Qur’an hanya ada 1. Di surat Yunus ayat 51 & 91
Cara baca : Panjang 6 harokat kemudian di tasydidkan pada huruf
berikutnya
Contoh :

‫ٰٓا لۡــٰٔ َن َوقَدۡ َع َصيۡ َت‬ ۡ ‫ٰۤالْــٴ َٰـن َوقَدۡ ُك ۡنمُت‬


Qs. 10 Yunus 91 Qs. 10 Yunus 59

27
B. MAD LAZIM MUKHOFFAF HARFI

Mad Lazim Mukhottaf Harfi, yaitu :


Apabila ada huruf muqoththo’ah bertanda alis tidak bertemu tasydid.
Huruf Mad Lazim Mukhottaf Harfi ada 8, yaitu :

‫ن ق ص س م ل ك ع‬
Contoh :

‫ٓق‬ ‌‫ٓن‬
Qs. 50 Qaf 1 Qs. 68 Al – Qalam 1

‫ي ٰٓس‬ ‌‫ٓص‬
Qs. 36 Yasin 1 Qs. 38 Shod 1

‫ال ٓ ‌ر‬ ‌‫ٰح ٓم‬


Qs. 10 Yunus 1 Qs. 40 Ghafir 1

‌‫كٓهٰ ٰيـعٓ ٓـص‬


Qs. 19 Maryam 1

28
MAKHROJ
I. MAKHROJ HURUF

Makhroj : Tempat keluarnya sesuatu.


Makhrojul Huruf : Tempat keluarnya huruf – huruf hijaiyyah
Tujuannya : Agar dapat melafalkan Alqur’an dengan baik, maka kita harus
dapat membedakan bunyi huruf satu dengan yang lainnya.
Secara Umum Makhrojul Huruf terbagi menjadi 5 makhroj, Sedangkan secara
khusus Makhrojul huruf ada 17 makhroj, sbb :
1. Al-Jauf (Rongga mulut), ada 1 makhroj
2. Al-Khoisyum (Rongga hidung), ada 1 makhroj
3. Al-Halqi (Rongga tenggorokan), ada 3 makhroj
4. Al-Lisan (lidah), ada 10 makhroj
5. Asy-Syafatain (Dua bibir), ada 2 makhroj.

28
II. AL-JAUF (RONGGA MULUT DAN TENGGOROKAN)

Al-Jauf : Rongga mulut dan tenggorokan


Al-Jauf adalah tempat keluarnya huruf hijaiyyah dari rongga mulut dan
tenggorokan. Keluar bunyi bacaan panjang (mad) yg disebabkan adanya
huruf mad, yaitu alif sebelumnya fathah; waw sukun sebelumnya dhomah;
ya’ sukun sebelumnya kasroh.
Contoh :
1. Dibaca panjang 2 harokat

‫ٮك َح ِديۡ ُث ُم ۡو ٰس‬


َ ‫ه َۡل َا ٰت‬ Qs. 79 An Naziat 15

2. Dibaca panjang 4 harokat

‫ٰخدِل ِ ۡي َن ِفهۡي َ ۤا َابَدً ا‬ Qs. 98 Al Bayyinah 8

3. Dibaca panjang 6 harokat

َّ ‫فَ ِا َذا َجٓا َء ِت‬


‫الصٓا َّخ ُة‬ Qs. 80 ‘Abasa 33

4. Dibaca panjang 2 / 4 / 6 harokat

ِ ‫َّالرمْح ٰ ِن َّالر ِحمْي‬ Qs. 1 Al – Fatihah 3

28
III. AL-KHOISYUM (RONGGA HIDUNG)

Al-khoisyum : Rongga hidung


Al-khoisyum adalah tempat keluarnya dengung (ghunnah). Baik hukum atau
huruf nya, yaitu : nun bertasydid ( ّ‫ & )ن‬mim bertasydid (‫) ّم‬.
Terjadi ghunnah apabila :
1. Mim dan Nun bertasydid, hukum bacaannya disebut GHUNNAH,
Contoh :

‫السٓاٮ َل فَاَل تَهۡن َ ۡر‬


َِّٕ ‫َو َا َّما‬ Qs. 93 Ad Duha 10

‫ِم َن الۡ ِجنَّ ِة َوالنَّ ِاس‬ Qs. 114 An – Nas 6

2. Mim sukun bertemu dengan Mim, Hukum bacaannya disebut


IDGHAM MITSLAIN SHOGHIR

‫ِاهَّن َا عَلَهۡي ِ ۡم ُّم ۡؤ َصدَ ٌة‬ Qs. 104 Al – Humazah 8

3. Mim sukun bertemu dengan Ba, Hukum bacaannya IKHFA SYAFAWI.

‌‫َو َما َصا ِح ُبمُك ۡ ِب َم ۡج ُن ۡو ٍن‬ Qs. 81 At – Takwir 22

4. Ba sukun bertemu dengan Mim, hukum bacaannya IDGHAM


MUTAJANISAIN

‫ٰي ّبُىَن َّ ۡار َك ْب َّم َعنَا‬ Qs. 11 Hud 42

5. Nun sukun atau Tanwin bertemu dengan Ba, hukum bacaannya disebut
IQLAB

‫اَّلَك ‌ لَ ُينۢۡ َب َذ َّن ىِف الۡ ُح َط َم ِة‬ Qs. 104 Al – Humazah 4

29
‫لَن َ ۡس َف ًۢعا اِب لنَّ ِاص َي ِة‬ Qs. 96 Al – ‘Alaq 15

6. Nun sukun bertemu dengan huruf : Ya, Nun, Mim, Waw. Hukum
bacaannya di sebut IDGHAM BI GHUNNAH

‫ر َم ۡن خَّي ۡ ٰش‬Çَُّ‫َس َي َّذك‬ Qs. 87 Al – A’la 10

ٌ‫َّواهّٰلل ُ ِم ۡن َّو َرٓا ِ ۡم ُّم ِح ۡيط‬ Qs. 85 Al – Buruj 20


‫هِٕٮ‬
‫ىِف ۡ مَع َ ٍد ُّم َم َّد َد ٍة‬ Qs. 104 Al – Humazah 9

‫عَا ِمةَل ٌ اَّن ِص َب ٌة‬ Qs. 88 Al – Gasyiyah 3

7. Nun sukun atau Tanwin bertemu dengan huruf Ikhfa, Hukum bacannya
disebut IKHFA

‫َوقَا َل ااۡل ِن ۡ َس ُان َما لَهَ‌ا‬ Qs. 99 Az – Zalzalah 3

‫ي َ ۡو َمٮ ٍذ حُت َ ِّد ُث َا ۡخ َب َارهَا‬ Qs. 99 Az – Zalzalah 4


ِٕ

30
IV. MAKHROJ AL-HALQ (TENGGOROKAN)

Al halqi : tenggorokan
Makhroj Al-Halqi adalah :
Tempat keluar hurufnya dari tenggorokan.
Ada 3 makhroj 6 huruf yaitu :
1. Pangkal Tenggorokan (Aqsal Halqi) : 2 huruf, hamzah (‫ & )ء‬ha besar (‫)ه‬

2. Tengah Tenggorokan (Wasthul Halqi) : 2 huruf, ain (‫ & )ع‬ha (‫)ح‬

3. Ujung Tenggorokan (Idnal Halqi) : 2 huruf, kho (‫ & )خ‬ghoin (‫)غ‬

4.1 PANGKAL TENGGOROKAN (AQSAL HALQI)

A. MAKHROJ HURUF HAMZAH (‫)ء‬

Huruf hamzah (‫ )ء‬keluar dari bagian pangkal lidah /. bawah tenggorokan


Mempunyai sifat sbb :
1. Jahr : Napas tertahan
2. Syddah : Aliran suaranya tertahan saat sukun / tasydid
3. Istifal : Pangkal lidah tidak terangkat ke langit – langit mulut ,
sehingga dibaca Tipis ( Tarqiq )
4. Infitah : Terbukanya ruang antara Lidah dan langit – langit mulut,
sehingga bunyi huruf tidak tebal.
5. Ismat : Sulit mengeluar suara karena jauh dari ujung lidah

‫بَّأ ّئِب بُّؤ‬ ‫بَْأ ْئِب بُْؤ‬ ‫َء ِء ُء‬

ْ ‫ِشْئمُت‬ ‫لَ ِبْئ َس‬ ‫ت َ ْسـَٔلُ ْوا‬


Qs. 2 Al – Baqarah 58 Qs. 5 Al – Ma’idah 62 Qs. 2 Al – Baqarah 108

31
‫مُث َّ ِا َذا َش ۤا َء َانْرَش َ ٗه ِم ْن َا ِ ّي يَش ْ ٍء َخلَ َق ٗه‬ ‫فَ َما لَه ُْم اَل يُْؤ ِمنُ ْو َن‬
Qs. 80 ‘Abasa 18 Qs. 80 ‘Abasa 22 Qs. 84 Al – Insyiqaq 20

B. MAKHROJ HURUF HA (‫)ه‬

Huruf Ha (‫ )ه‬keluar dari bagian pangkal/ bawah tenggorokan


Mempunyai sifat sbb :
1. Hams : napas mengalir
2. Rokhowah : aliran suaranya mengalir, saat sukun / tasydid
3. Istifal : pangkal lidah tidak terangkat ke langit – langit mulut,
sehingga dibaca tipis ( tarqiq )
4. Inftah : Terbukanya ruang antara Lidah dan langit – langit mulut,
sehingga bunyi huruf tidak tebal.
5. Ismat : Sulit mengeluarkan suara karena jauh dari ujung lidah
Contoh :

‫ب َ َّه ِب ِّه بُ ُّه‬ ‫ب َ ْه ِب ْه بُ ْه‬ ‫َه ِه ُه‬

‫تَلَ ٰهّى‬ ‫هَي ْ ِد ْي‬ ‫َوالضُّ ٰحى‬


Qs. 80 ‘Abasa 10 Qs. 2 Al – Baqarah 142 Qs. 93 Ad – Duha 1

‫فَ َان َْت َع ْن ُه تَلَ ٰهّى‬ ‫ه َُو َا ْه ُل التَّ ْق ٰوى‬ ‫فَ ِا َذا مُه ْ اِب َّلسا ِه َر ِة‬
Qs. 80 ‘Abasa 10 Qs. 74 Al – Muddassir 56 Qs. 79 An – Nazi’at 14

4.2 TENGAH TENGGOROKAN (WASTUL HALQI)

A. MAKHROJ HURUF ‘AIN (‫)ع‬

Huruf ‘Ain (‫ )ع‬keluar dari bagian tengah tenggorokan.


Mempunyai Sifat sbb :

32
1. Jahr : Napas tertahan
2. Tawassuth : Aliran suaranya sedikit, saat sukun/tasydid
3. Istifal : pangkal lidah tidak terangkat ke langit – langit mulut, maka
dibaca tipis (tarqiq)
4. Infitah : Terbukanya ruang antara Lidah dan langit – langit mulut,
sehingga bunyi huruf tidak tebal.
5. Ismat : Sulit mengeluarkan suara karena jauh dari ujung lidah.
Contoh :

‫ب َ َّع ِبعِّ بُ ُّع‬ ‫ب َ ْع ِب ْع بُ ْع‬ ‫َع عِ ُع‬

‫يَدُ ُّع‬ ‫ِن ْع َم َت‬ ‫فَ َع َل‬


Qs. 2 Al – Baqarah 231 Qs. 105 Al – Fil 1

‫فَاَ ْك َر َم ٗه َون َ َّع َم ٗه‬ ‫فَ َس ْو َف ي َ ْد ُع ْو ثُ ُب ْو ًرا مُث َّ اَّلَك َس َي ْعلَ ُم ْو َن‬
Qs. 89 Al – Fajr 15 Qs. 78 An – Naba’ 5 Qs. 84 Al – Insyiqaq 11

B. MAKHROJ HURUF HA (‫)ح‬

Huruf ha (‫ )ح‬keuar dari bagian tengah tenggorokan.


Mempunyai sifat sbb :
1. Hams : Nafas mengalir
2. Rokhowah : Aliran suaranya mengalir, saat sukun/tasydid.
3. Istifal : Pangkal lidah tidak terangkat ke langit – langit mulut, maka
dibaca tipis (tarqiq)
4. Infitah : Terbukanya ruang antar Lidah dan langit – langit mulut,
sehingga bunyi suara tidak tebal.
5. Ismat : Sulit mengeluarkan suara karena jauh dari ujung lidah.

33
Contoh :

‫ب َ َّح ب ّ ِِح بُ ُّح‬ ‫ب َ ْح ب ِْح بُ ْح‬ ‫َح حِ ُح‬


َّ ‫حُش‬ َ ‫ِر ْحةَل‬ ‫َا َح ٌد‬
Qs. 59 Al – Hasyr 9 Qs. 106 Quraisy 2 Qs. 112 Al – Ikhlas 1

ْ ‫اَحِش َّ ًة عَلَ ْيمُك‬ ‫ِم ْن َت ْحهِت َا ااْل َهْن ٰ ُر‬ ‫الس ِب ٰح ِت َس ْب ًحا‬
ّ ٰ ‫َّو‬
Qs. 33 Al – Ahzab 19 Qs. 98 Al – Bayyinah 8 Qs. 79 An – Nazi’at 3

4.3 UJUNG TENGGOROKAN (ADNAL HALQI)

A. MAKHROJ HURUF GHOIN (‫)غ‬

Hururf ghoin (‫ )غ‬keluar dari bagian ujung /atas tenggorokan


Mempunyai sifat sbb :
1. Jahr : Nafas tertahan
2. Rokhowah : Aliran suaranya mengalir, saat sukun/tasydid
3. Isti’la : Pangkal lidah terangkat ke langit – langit mulut, maka dibaca
Tebal (Tafkhim)
4. Infitah : Terbukanya ruang antar Lidah dan langit – langit mulut,
sehingga bunyi suara tidak tebal.
5. Ismat : Sulit mengeluarkan suara karena jauh dari ujung lidah
Contoh :

‫ب َ َّغ ِبغِّ بُ ُّغ‬ ‫ب َ ْغ ِب ْغ بُ ْغ‬ ‫َغ غِ ُغ‬

ٌ ‫غُمٰل‬ ‫ي َ ْغ ِف ُر‬ ‫َرغَدً ا‬


Qs. 3 Ali – Imran 40 Qs. 3 Ali – Imran 129 Qs. 2 Al – Baqarah 35

34
‫َوال َّ ْي ِل ِا َذا ي َ ْغ ٰشهىَا‬ ‫َو ِاىٰل َرب ّ َِك فَ ْارغَ ْب فَ َج َعهَل ٗ غُثَ ۤا ًء َا ْح ٰوى‬
Qs. 91 Asy – Syams 4 Qs. 87 Al – A’la 5 Qs. 94 Asy – Syarh 8

B. MAKHROJ HURUF KHO (‫)خ‬

Huruf Kho (‫ )خ‬keluar dari ujung /atas tenggorokan


Mempunyai sifat sbb :
1. Hams : Nafas mengalir
2. Rokhowah : Aliran suaranya mengalir saat sukun/tasydid
3. Isti’la : Pangkal lidah terangkat ke langit – langit mulut, maka dibaca
tebal (Tafkhim)
4. Infitah : Terbukanya ruang antar lidah dan langit – langit mulut,
sehingga bunyi suara tidak tebal.
5. Ismat : Sulit mengeluarkan suara karena jauh dari ujung lidah.
Contoh :

ُّ‫ب َخَّ ب ّ ِِخ بُخ‬ ْ‫ب َخْ بِخْ بُخ‬ ُ‫خَ ِخ خ‬


‫َا ِّخ ْرنَٓا‬ ‫ِا ْخ َوااًن‬ َ ‫َخمَت‬
Qs. 14 Ibrahim 44 Qs. 3 Ali – Imran 103 Qs. 2 Al – Baqarah 7

‫ٰذكِل َ ِل َم ْن َخيِش َ َرب َّ ٗه خُن ْ ِر ُجمُك ْ اَت َر ًة ُا ْخ ٰرى اذَّل ِ ْي خَس َّ َر لَنَا ه َٰذا‬
Qs. 43 Az – Zukhruf 13 Qs. 20 Taha 55 Qs. 98 Al – Bayyinah 8

35
‫‪4.4‬‬ ‫‪MAKHROJ AL – HALQ DENGAN IRAMA‬‬

‫َءا ْي ُأ ْو بَْأ‪3x‬‬
‫ِإ‬ ‫ء‬
‫فُ ْوفًا فَ ِن فَ ْف َن ِم َن الْ ُم ْف ِن َم ِف ْي ًفا فَ ِن ًفا‪2x‬‬

‫ِها يِه ْ ه ُْو ب َ ْه ‪x3‬‬


‫ه‬
‫ب ُ ْواًب بَ ِن ب َنْب َ ِم َن الْ ُمنْب ِ َم ِب ْي ًبا‪ Ç‬ب َ ِن ًبا‪2x‬‬

‫عَا ِع ْي ُع ْو ب َ ْع ‪x3‬‬
‫ع‬
‫ُم ْو ًما َّم ِن َم ْم َن ِم َن الْ ُم ْم ِن َم ِم ْي ًما َّم ِن ًما‪2x‬‬

‫َحا يِح ْ ُح ْو ب َ ْح ‪x3‬‬


‫ح‬
‫ُو ْو ًوا َّو ِن َو ْو َن ِم َن الْ ُم ْو ِن َم ِويْ ًوا َّو ِن ًوا ‪2x‬‬

‫غَا ِغ ْي غُ ْو ب َ ْغ‪3x‬‬
‫غ‬
‫فُ ْوفًا فَ ِن فَ ْف َن ِم َن الْ ُم ْف ِن َم ِف ْي ًفا فَ ِن ًفا‪2x‬‬

‫‪36‬‬
‫خَا يِخ ْ خ ُْو ب َخْ ‪x3‬‬
‫خ‬
‫ب ُ ْواًب بَ ِن ب َنْب َ ِم َن الْ ُمنْب ِ َم ِب ْي ًبا‪ Ç‬ب َ ِن ًبا‪2x‬‬

‫‪37‬‬
V. AL-LISAN ( LIDAH )

Al-Lisan : Lidah
Makhroj Alisan adalah :
Tempat keluarnya huruf – huruf hijaiyya dari lidah.
Ada 10 Makhroj 18 huruf hijaiyya tersebut ialah :
1. Pangkal lidah atas (Ashal Lisan Fauqa), ada 1 huruf : qaf (‫)ق‬

2. Pangkal Lidah bawah (Aqshal Lisan Asfal), ada 1 huruf : kaf (‫)ك‬
3. Tengah Lidah (Wasthul Lisan), ada 3 huruf : jim (‫)ج‬, syin (‫)ش‬, ya’ (‫)ي‬
4. Sisi Lidah (Hafatul Lisan), ada 1 huruf : dhod (‫)ض‬
5. Ujung Lidah (Tarful Lisan), ada 6 makhroj 12 huruf.

5.1 PANGKAL LIDAH ATAS (ASHAL LISAN FAUQA)

A. MAKHROJ HURUF QOF (‫)ق‬

Huruf qof (‫ )ق‬keluar dari Pangkal lidah atas atau Ashal Lisan Fauqa
bertemu dengan langit-langit bagian atas
Mempunyai sifat sbb :
1. Jahr : Nafas tertahan
2. Syddah : Aliran suaranya tertahan, saat tasydid.
3. Qolqolah : Suaranya memantul, saat sukun.
4. Isti’la : Pangkal lidah terangkat ke langit – langit mulut, maka dibaca
tebal (Tafkhim).
5. Infitah : Terbukanya ruang antara lidah dan langit – langit mulut,
sehingga bunya suara tidak tebal.
6. Ismat : Sulit mengeluarkan suara karena jauh dari ujung lidah.
Contoh :

‫ب َ َّق ب ِِّق بُ ُّق‬ ‫ب َ ْق ب ِْق بُ ْق‬ ‫َق ِق ُق‬

38
‫ب ِِش ّ ِق‬ ‫ِو ْق ًرا‬ ‫اَن قَ ُة‬
Qs. 16 An – Nahl 7 Qs. 51 Az – Zariyat 2 Qs. 7 Al – A’raf 73

‫ي َ ْتلُوْن َ ٗه َح َّق ِتاَل َو ِت ٖه‬ ‫تَ ْر َه ُقهَا قَرَت َ ٌة‬ ‫الس ِب ٰق ِت َس ْبقًا‬
ّ ٰ َ‫ف‬
Qs. 2 Al – Baqarah 121 Qs. 80 ‘Abasa 41 Qs. 79 An – Nazi’at 4

5.2 PANGKAL LIDAH BAWAH (AQSHAL LISAN ASFAL)

A. MAKHROJ HURUF KAF (‫)ك‬

Huruf kaf (‫ )ك‬keluar dari Pangkal lidah bawah atau Aqshal Lisan Asfal
bertemu dengan langit-langit bagian atas, letaknya kedepan sedikit dari
huruf qof.
1. Mempunyai Sifat sbb :
2. Hams : Nafas mengalir
3. Syiddah : Aliran suara tertahan saat sukun dengan diakhiri hembusan
nafas (hams). Sedangkan pada saat tasydid hanya suaranya yg tertahan
tanpa hembusan nafas.
4. Istifal : Pangkal lidah tidak terangkat ke langit – langit mulut, maka
dibaca tipis (Tarqiq).
5. Infitah : Terbukanya ruang antar lidah dan langit – langit mulut,
sehingga bunyi suara tidak tebal.
6. Ismat : Sulit mengeluarkan suara, karena jauh dari ujung lidah.
Contoh :

‫ب َ َّك ب ِِّك بُ ُّك‬ ‫ب َ ْك ب ِْك بُ ْك‬ ُ‫كَ ِك ك‬

‫ُدكَّ ِت‬ ‫َوالْ ِحمْك َ َة‬ ‫لَك ِ ٰم ٍت‬


Qs. 89 Al – Fajr 21 Qs. 2 Al – Baqarah 129 Qs. 2 Al – Baqarah 37

39
‫َس َي َّذكَّ ُر َم ْن خَّي ْىٰش‬ ‫َالْهٰىمُك ُ التَّاَك ث ُُر‬ ‫َّو َا ِك ْيدُ َك ْيدً ا‬
Qs. 87 Al – A’la 10 Qs. 102 At – Takasur 1 Qs. 86 At – Tariq 16

5.3 TENGAH LIDAH (WASTHUL LISAN)

A. MAKHROJ HURUF JIM (‫)ج‬

Huruf Jim (‫ )ج‬keluar dari tengah lidah bertemu dengan langit langit atas
Mempunyai Sifat sbb :
1. Jahr : Nafas tertahan.
2. Syddah : Aliran suaranya tertahan, saat tasydid.
3. Qolqolah : suaranya memantul saat sukun
4. Istifal : Pangkal lidah tidak terangkat ke langit – langit mulut, maka
dibaca tipis (Tarqiq)
5. Infitah : Terbukanya ruang antara lidah dan langit – langit mulut,
sehingga bunyi suara tidak tebal.
6. Ismat : Sulit mengeluarkan suara, karena jauh dari ujung lidah.
Contoh :

‫ب َ َّج ب ّ ِِج بُ ُّج‬ ‫ب َ ْج ب ِْج بُ ْج‬ ‫َج جِ ُج‬

‫سِِّج ْي ٍل‬ ‫ِر ْج ًزا‬ ‫َج َع َل‬


Qs. 105 Al – Fil 4 Qs. 2 Al – Baqarah 59 Qs. 2 Al – Baqarah 22

‫َو َهدَ يْ ٰن ُه النَّ ْجدَ ْي ِن‬ ِ ‫َو ِج ْۤاي َء ي َ ْو َمى ٍۢذ جِب َهَمَّن َ َالَ ْم جَن ْ َع ْل هَّل ٗ َع ْينَنْي‬
Qs. 90 Al – Balad 8 Qs. 90 Al – Balad 8 ِٕ
Qs. 89 Al – Fajr 23

40
B. MAKHROJ HURUF SYIN (‫)ش‬

Huruf Syin (‫ )ش‬keluar dari tengah lidah bertemu dengan langit langit atas
Mempunyai Sifat sbb :
1. Tafasysyi : angin menyebar dalam mulut.
2. Hams : Nafas mengalir.
3. Rokhowah : Aliran suara mengalir saat sukun / tasydid.
4. Istifal : Pangkal lidah tidak terangkat ke langit – langit mulut, maka
dibaca tipis (Tarqiq).
5. Infitah : Terbukanya ruang antar lidah dengan langit – langit mulut,
sehingga bunyi suara tidak tebal.
6. Ismat : Sulit mengeluarkan suara karena jauh dari ujung lidah.
Contoh :

‫ب َ َّش ب ِِّش ب ُ ُّش‬ ‫ب َ ْش ب ِْش ب ُ ْش‬ ‫َش ِش ُش‬

‫َو َا ُه ُّش‬ ‫ِعش ُْر ْو َن‬ َ‫شَهِد‬


Qs. 20 Taha 18 Qs. 8 Al – Anfal 65 Qs. 2 Al – Baqarah 185

‫َوال َّش ْم ِس َوحُض ٰ هىَا‬ ‫ِا ِذ انْۢ َب َع َث َا ْش ٰقىهَا‬ ‫َج َز ۤا ًء َّواَل ُش ُك ْو ًرا‬
Qs. 91 Asy – Syams 1 Qs. 91 Asy – Syams 12 Qs. 76 Al – Insan 9

C. MAKHROJ HURUF ‘YA (‫)ي‬

Huruf ‘ya (‫ )ي‬keluar dari tengah lidah dengan langit langit atas
Mempunyai Sifat sbb :
1. Jahr : Nafas tertahan.
2. Rokhowah : Aliran suara mengalir saat sukun/tasydid.
3. Istifal : Pangkal lidah tidak terangkat ke langit – langit mulut, maka
dibaca tipis (Tarqiq).

41
4. Infitah : Terbukanya ruang antara lidah dan langit – langit mulut,
sehingga bunyi suara tidak tebal.
5. Ismat : Sulit mengeluarkan suara karena jauh dari ujung lidah.
6. Lin : Aliran suaranya lembut apabila sebelumnya ada harokat fathah
Contoh :

ُّ ‫يَب َّ يِب ِ ّ يُب‬ ْ ‫يَب ْ يِب ْ يُب‬ ‫َي ِي ُي‬

‫يَدَ يْهَا‬ ‫بُ ُي ْو ٍت‬ ‫ي َ ُق ْو ُم‬


Qs. 2 Al – Baqarah 66 Qs. 24 An – Nur 36 Qs. 2 Al – Baqarah 275

‫َو َما ب َ ْيهَن ُ َما َّالرمْح ٰ ِن ِااَّل ع َِش َّي ًة َا ْو حُض ٰ هىَا‬ ‫َوه َُو ي َ ْخىٰش‬
Qs. 79 An – Nazi’at 46 Qs. 78 An – Naba 37 Qs. 80 ‘Abasa 9

42
5.4 SISI LIDAH (HAFATUL LISAN)

A. MAKHROJ HURUF DHOD (‫)ض‬

Huruf Dhod (‫ )ض‬keluar dari salah satu sisi lidah, mulai dari pangkal
sampai mendekati ujungnya dengan gigi geraham atas kanan /kiri.

Mempunyai Sifat sbb :


1. Jahr : Nafas tertahan.
2. Rokhowah : Aliran suara mengalir saat sukun/tasydid
3. Ithbaq : Lidah menempel ke langit- langit atas, sehingga dibaca tebal
(Tafkhim) lebih tebal dari huruf kho (‫)خ‬, qof (‫)ق‬, ghoin (‫)غ‬.

4. Isti’la : Pangkal lidah terangkat ke langit – langit mulut, maka dibaca


tebal (Tafkhim).
5. Ismat : Sulit mengeluarkan suara karena jauh dari ujung lidah.
6. Istitalah : memanjang sampai ke depan
Contoh :

‫ب َ َّض ب ِِّض بُ ُّض‬ ‫ب َ ْض ب ِْض بُ ْض‬ ‫َض ِض ُض‬

‫ِفضّ َ ٍة‬ ِ ‫ِب ْضع‬ ‫ضَ ٰل ٍل‬


Qs. 43 Az – Zukhruf 33 Qs. 30 Ar – Rum 4 Qs. 3 Ali – Imran 164

‫َوالضَّ ٰل ِل الْ َب ِع ْي ِد‬ ‫َّو ِعنَ ًبا َّوقَضْ ًبا‬ ‫َولَ َس ْو َف يَ ْرضٰى‬
Qs. 34 Saba’ 8 Qs. 80 ‘Abasa 28 Qs. 92 Al – Lail 21

43
5.5 UJUNG LIDAH (TARFUL LISAN)

A. MAKHROJ HURUF LAM (‫)ل‬

Huruf Lam (‫ )ل‬keluar dari ujung lidah , mulai dari sisi lidah paling bawah
sampai ujungnya dengan gusi dekat dengan langit-langit atas.
Mempunyai Sifat sbb :
1. Jahr : Nafas tertahan.
2. Tawassuth : Aliran suaranya sedikit saat sukun/tasydid
3. Istifal : Pangkal lidah tidak terangkat ke langit – langit mulut, maka
dibaca tipis (Tarqiq).
4. Infitah : Terbukanya ruang antara lidah dan langit – langit mulut,
sehingga bunyi suara tidak tebal.
5. Idzlaq : Mudah mengeluakan suara, karena ada diujung lidah.
6. Inhiraf : miring ke depan.
Contoh :

‫ب َ َّل ِب ِ ّل بُ ُّل‬ ‫ب َ ْل ب ِْل بُ ْل‬ ‫َل ِل ُل‬

‫ِعلْ ِم ٖ ٓه‬ َ ‫َعمَّل‬ ‫َافَ َل‬


Qs. 2 Al – Baqarah 255 Qs. 96 Al – Alaq 4 Qs. 6 Al – An’am 76

‫َّو َج َعلْنَا ال َّ ْي َل ِل َب ًاسا‬ ‫الْ َج َو ِار الْ ُكن َّ ِس‬ ‫ي َ ْعلَ ُم ْو َن َما تَ ْف َعلُ ْو َن‬
Qs. 78 An – Naba 10 Qs. 81 At – Takwir 16 Qs. 82 Al – Infitar 12

B. MAKHROJ HURUF NUN (‫)ن‬

Huruf Nun (‫ )ن‬keluar dari ujung lidahdengan gusi dekat langit langit atas
sedikit lebih kedalam dari makhroj lam (‫)ل‬.
Mempunyai Sifat sbb :
1. Jahr : Nafas tertahan.
2. Tawassuth : Aliran suaranya sedikit saat sukun/tasydid.

44
3. Ghunnah : Saat tasydid suaranya mendengung 2 harokat ghunnah
4. Istifal : Pangkal lidah tidak terangkat ke langit – langit mulut, maka
dibaca tipis (Tarqiq).
5. Infitah : Terbukanya ruang antara lidah dan langit – langit mulut,
sehingga bunyi suara tidak tebal.
6. Idzlaq : Mudah mengeluarkan suara, karena ada diujung lidah.
Contoh :

‫بَ َّن ِب ِّن بُ ُّن‬ ‫بَ ْن ِب ْن بُ ْن‬ ‫َن ِن ُن‬

‫َا ُخ ْن ُه‬ ‫فَا ِن ّ ْي‬ ٍ ‫ن َ ِعمْي‬ 


Qs. 12 Yusuf 52 Qs. 52 At – Tur 31 Qs. 83 Al – Mutaffifin 22

‫َّو َج َعلْنَا النَّه ََار َم َع ًاشا‬ ِ ‫ِّم ْن خ َْش َي ِة اهّٰلل‬ ‫َو َصا ِح َب ِت ٖه َوب َ ِن ْي ِه‬
Qs. 78 An – Naba 11 Qs. 59 Al – Hasyr 21 Qs. 80 ‘Abasa 36

C. MAKHROJ HURUF RA (‫)ر‬

Huruf Ra (‫ )ر‬keluar dari ujung lidah dengan gusi dekat langit langit sedikit
lebih dalam dari makroj huruf Nun (‫)ن‬.
Mempunyai Sifat sbb :
1. Takrir : Suaranya terdengar berulang-ulang (bergetar ujung lidah).
2. Jahr : Nafas tertahan.
3. Tawassuth : Aliran suaranya sedikit saat sukun/tasydid.
4. Istifal : Pangkal lidah tidak terangkat ke langit2 mulut, maka dibaca
tipis (Tarqiq).
5. Infitah : Terbukanya ruang antara lidah dan langit2 mulut, sehingga
bunyi suara tidak tebal.
6. Idzlaq : Mudah mengeluarkan suara, karena ada diujung lidah.
7. Inhiraf : Condong (menyimpang).

45
Contoh :

‫بَ َّر ِب ّ ِر بُ ُّر‬ ‫بَ ْر ِب ْر بُ ْر‬ ‫َر ِر ُر‬

‫ي َرُض ّ ُاَن‬ ْ‫َواحْن َر‬ ‫َار ََءيْ َت‬


Qs. 6 Al – An’am 71 Qs. 108 Al – Kausar 2 Qs. 107 Al – Ma’un 1

‫تَتْ َب ُعهَا ال ّرَا ِدفَ ُة‬ ‫ِف ْر َع ْو َن َوثَ ُم ْو َد‬ ‫َو ِا َذا الْ ِب َحارُ جُس ِّ َر ْت‬
Qs. 79 An – Nazi’at 7 Qs. 85 Al – Buruj 18 Qs. 81 At – Takwir 6

5.6 MAKHROJ UJUNG LIDAH PANGKAL 2 GIGI SERI ATAS

A. MAKHROJ HURUF DAL (‫)د‬

Huruf Dal keluar dari ujung lidah dengan pangkal 2 gigi seri atas.
Mempunyai Sifat sbb :
1. Jahr : Nafas tertahan.
2. Qolqolah : Aliran suara tertahan saat sukun dengan diakhiri hembusan
nafas (hams). Sedangkan pada saat tasydid hanya suaranya yg tertahan
tanpa hembusan nafas.
3. Syddah : Suaranya memantul saat sukun
4. Istifal : Pangkal lidah tidak terangkat ke langit – langit mulut, maka
dibaca tipis (Tarqiq).
5. Infitah : Terbukanya ruang antara lidah dan langit2 mulut, sehingga
bunyi suara tidak tebal.
6. Ismat : Sulit mengeluarkan suara karena jauh dari ujung lidah.

46
Contoh :

‫ب َ َّد ب ِِّد بُ ُّد‬ ‫ب َ ْد ب ِْد بُ ْد‬ ‫َد ِد ُد‬

‫ن َ ُع ُّد‬ ‫َشهِ ْداَن‬ ‫ِق َر َد ًة‬


Qs. 19 Maryam 84 Qs. 6 Al – An’am 130 Qs. 7 Al – A’raf 166

‫ٓاَل َا ْع ُب ُد َما تَ ْع ُبدُ ْو َن َواذَّل ِ ْي قَ َّد َر فَه َٰدى‬ ‫َّوالْ ِج َبا َل َا ْواَت ًدا‬
Qs. 87 Al – A’la 3 Qs. 109 Al – Kafirun 2 Qs. 78 An – Naba 7

B. MAKHROJ HURUF TA (‫)ت‬

Huruf Ta (‫ )ت‬keluar dari ujung lidah dengan pangkal 2 gigi seri atas.
1. Hams : Nafas mengalir.
2. Syiddah : Aliran suara tertahan saat sukun dengan diakhiri hembusan
nafas (hams). Sedangkan pada saat tasydid hanya suaranya yg tertahan
tanpa hembusan nafas.
3. Istifal : Pangkal lidah tidak terangkat ke langit – langit mulut, maka
dibaca tipis (Tarqiq).
4. Infitah : Terbukanya ruang antara lidah dan langit2 mulut, sehingga
bunyi suara tidak tebal.
5. Ismat : Sulit mengeluarkan suara karena jauh dari ujung lidah.
Contoh :

ُّ‫بَتَّ ب ِِّت بُت‬ ‫ب َ ْت ب ِْت بُ ْت‬ ‫َت ِت ُت‬

ْ ‫َا ْو ُممُّت‬ ‫تَ ْت َب ُعهَا‬ ‫تَ ْح َت‬


Qs. 3 Ali – Imran 157 Qs. 79 An – Nazi’at 7 Qs. 20 Taha 6

‫َوالتِّنْي ِ َو َّالزيْ ُت ْو ِن‬ ‫يٰلَ ْيت َيِن ْ ُك ْن ُت تُ َرااًب‬ ‫َّو َك َوا ِع َب َا ْترَااًب‬
Qs. 95 At – Tin 1 Qs. 78 An – Naba 40 Qs. 78 An – Naba 33

47
C. MAKHROJ HURUF THO (‫)ط‬

Huruf Tho (‫ )ط‬keluar dari ujung lidah dengan pangkal 2 gigi seri atas.
Mempunyai Sifat sbb :
1. Jahr : Nafas tertahan.
2. Qolqolah : Suara memantul, saat sukun.
3. Syddah : Aliran suara tertahan saat tasydid
4. Itbaq : Lidah menempel ke langit- langit atas, sehingga dibaca tebal
(Tafkhim) lebih tebal dari huruf kho (‫)خ‬, qof (‫)ق‬, ghoin (‫)غ‬.

5. Isti’la : Pangkal lidah terangkat ke langit – langit mulut, maka dibaca


tebal (Tafkhim).
6. Ismat : Sulit mengeluarkan suara karena jauh dari ujung lidah.

Contoh :

ُّ‫ب َطَّ ِبطِّ بُط‬ ْ‫ب َطْ ِبطْ بُط‬ ‫َط ِط ُط‬

‫خَت ُ ّطُ ٗه‬ ٍ ‫ِب ِق ْطع‬ ‫َط َعا ِم‬


Qs. 29 Al – Ankabut 48 Qs. 11 Hud 81 Qs. 107 Al – Ma’un 3

‫لِّل ّ ٰط ِغنْي َ َم ٰااًب‬ ‫َو ِاخ َْو ُان لُ ْو ٍط‬ َ ‫َو ُط ْو ِر ِس ْي ِننْي‬
Qs. 78 An – Naba 22 Qs. 46 Qaf 13 Qs. 95 At – Tin 2

D. MAKHROJ HURUF TSA (‫)ث‬

Huruf Tsa (‫ )ث‬keluar dari ujung lidah dengan ujung 2 gigi seri atas.
1. Hams : Nafas mengalir.
2. Rokhowah : Aliran suara mengalir saat sukun / tasydid.
3. Istifal : Pangkal lidah tidak terangkat ke langit2 mulut, maka dibaca
tipis (Tarqiq).

48
4. Infitah : Terbukanya ruang antara lidah dan langit2 mulut, sehingga
bunyi suara tidak tebal.
5. Ismat : Sulit mengeluarkan suara karena jauh dari ujung lidah.
Contoh :

‫ب َ َّث ب ِ ِّث بُ ُّث‬ ‫ب َ ْث ب ِْث بُ ْث‬ ‫َث ِث ُث‬

‫ي َ ُب ُّث‬ ‫ِمثْ َقا َل‬ ‫ثَ ٰلثَ ِة‬


Qs. 45 Al – Jasiyah 4 Qs. 99 Az – Zalzalah 7 Qs. 2 Al – Baqarah 196

‫النَّ ْج ُم الث َّا ِق ُب‬ ‫َواَل ي َ ْس َتثْ ُن ْو َن‬ ‫َّو َز َرايِب ُّ َم ْبثُ ْوثَ ٌة‬
Qs. 86 At – Tariq 3 Qs. 68 Qalam 18 Qs. 88 Al – Gasyiyah 16

E. MAKHROJ HURUF DZAL (‫)ذ‬

Huruf dzal (‫ )ذ‬keluar dari ujung lidah dengan ujung 2 gigi seri atas.
1. Jahr : Nafas tertahan.
2. Rokhowah : Aliran suara mengalir saat sukun / tasydid.
3. Istifal : Pangkal lidah tidak terangkat ke langit2 mulut, maka dibaca
tipis (Tarqiq).
4. Infitah : Terbukanya ruang antara lidah dan langit2 mulut, sehingga
bunyi suara tidak tebal.
5. Ismat : Sulit mengeluarkan suara karena jauh dari ujung lidah.
Contoh :

‫ب َ َّذ ِب ِّذ بُ ُّذ‬ ‫ب َ ْذ ب ِْذ بُ ْذ‬ ‫َذ ِذ ّذ‬

‫َوا ٰ ّذل ِريٰ ِت‬ ‫َا ْذه ََب‬ َ ‫ٰذكِل‬


Qs. 51 Az – Zariyat 1 Qs. 35 Fatir 34 Qs. 2 Al – Baqarah 52

49
‫اذَّل ِ ْي َك َّذ َب َوت ََوىّٰل‬ ‫ِا َّن ٰه ِذهٖ تَ ْذ ِك َر ٌة‬ ‫َوالْ َق َم ِر ِا َذا تَ ٰلهىَا‬
Qs. 92 Al – Lail 16 Qs. 76 Al – Insan 29 Qs. 91 Asy – Syams 2

F. MAKHROJ HURUF ZHO (‫)ظ‬

Huruf zho (‫ )ظ‬keluar dari ujung lidah dengan ujung 2 gigi seri atas.
1. Jahr : Nafas tertahan.
2. Rokhowah : Aliran suara mengalir saat sukun / tasydid.
3. Itbaq : Lidah menempel ke langit- langit atas, sehingga dibaca tebal
(Tafkhim) lebih tebal dari huruf kho (‫)خ‬, qof (‫)ق‬, ghoin (‫)غ‬.

4. Ismat : Sulit mengeluarkan suara karena jauh dari ujung lidah.


5. Isti’la : Pangkal lidah terangkat ke langit – langit mulut, maka dibaca
tebal (Tafkhim).
Contoh :

ُّ‫ب َظَّ ِبظِّ بُظ‬ ْ‫ب َظْ ِبظْ بُظ‬ ‫َظ ِظ ُظ‬

َ ‫ِلل ٰ ّظ ِل ِمنْي‬ ‫َو ِع ْظه ُْم‬ ‫ن َ َظ َر‬


Qs. 2 Al – Baqarah 270 Qs. 4 An – Nisa 63 Qs. 47 Muhammad 20

ٍ ‫ِان َّ ٗه ذَل ُ ْو َحظٍّ َع ِظمْي‬ ‫يِف ْ لَ ْوحٍ َّم ْح ُف ْو ٍظ‬ ‫اَّلَك ۗ ِاهَّن َا لَ ٰظى‬
Qs. 28 Al – Qasas 79 Qs. 85 Al – Buruj 22 Qs. 70 Al – Ma’arij 15

G. MAKHROJ HURUF ZAY (‫)ز‬

Huruf zay (‫ )ز‬keluar dari ujung lidah dengan ujung 2 gigi seri bawah.
1. Shofir : Suara mendesis.
2. Jahr : Nafas tertahan.
3. Rokhowah : Aliran suara mengalir saat sukun / tasydid.

50
4. Istifal : Pangkal lidah tidak terangkat ke langit2 mulut, maka dibaca
tipis (Tarqiq).
5. Infitah : Terbukanya ruang antara lidah dan langit2 mulut, sehingga
bunyi suara tidak tebal.
6. Ismat : Sulit mengeluarkan suara karena jauh dari ujung lidah.
Contoh :

‫بَ َّز ِب ّ ِز بُ ُّز‬ ‫بَ ْز ِب ْز بُ ْز‬ ‫َز ِز ُز‬

ْ ‫تَُؤ ّزُمُه‬ ‫ِح ْز َب‬ ‫ٰاز ََر‬


Qs. 19 Maryam 83 Qs. 5 Al – Ma’idah 56 Qs. 6 Al – An’am 74

‫َو ِا َذا الْ َجنَّ ُة ُازْ ِل َف ْت َو َما عَلَ ْي َك َااَّل ي َ َّزىّٰك‬ ‫َج َز ۤا ًء ِّوفَاقًا‬
Qs. 80 Abasa’ 7 Qs. 81 At – Takwir 13 Qs. 78 An – Naba 26

H. MAKHROJ HURUF SIN (‫)س‬

Huruf sin (‫ )س‬keluar dari ujung lidah dengan ujung 2 gigi seri bawah.
7. Shofir : Suara mendesis.
8. Hams : Nafas mengalir.
9. Rokhowah : Aliran suara mengalir saat sukun / tasydid.
10. Istifal : Pangkal lidah tidak terangkat ke langit2 mulut, maka
dibaca tipis (Tarqiq).
Contoh :

‫ب َ َّس ب ِِّس ب ُ ُّس‬ ‫ب َ ْس ب ِْس ب ُ ْس‬ ‫َس ِس ُس‬

‫يَدُ ّسُ ٗه‬ ‫َاسْ َف َل‬ ‫َج َسدً ا‬


Qs. 16 An – Nahl 59 Qs. 95 At – Tin 5 Qs. 7 Al – A’raf 148

51
ٗ‫مُث َّ ال ّسَ ِب ْي َل ي َرَّس َ ه‬ ‫فَٓاَل ُا ْق ِس ُم اِب لْ ُخن َّ ِس َوال َّ ْي ِل ِا َذا َع ْس َع َس‬
Qs. 80 Abasa’ 20 Qs. 81 At – Takwir 17 Qs. 81 At – Takwir 15

I. MAKHROJ HURUF SHOD (‫)ص‬

Huruf shod (‫ )ص‬keluar dari ujung lidah dengan ujung 2 gigi seri bawah.

‫ب َ َّص ب ِِّص بُ ُّص‬ ‫ب َ ْص ب ِْص بُ ْص‬ ‫َص ِص ُص‬

‫خَي ِ ّصِ ُم ْو َن‬ ‫ِارْص ِ ْي‬ ‫َص ِع ْيدً ا‬


Qs. 36 Yasin 49 Qs. 3 Ali – Imran 81 Qs. 18 Al – Kahf 40

ِۙ ‫فَ َا ْص َب َح ْت اَك لصَّ ِرمْي‬ ‫َّوي َ ْصىٰل َس ِعرْي ً ا‬ ‫عَا ِمةَل ٌ اَّن ِص َب ٌة‬
Qs. 68 Al – Qalam 20 Qs. 84 Al – Insyiqaq 12 Qs. 88 Al – Gasyiyah 3

52
‫‪5.7‬‬ ‫‪MAKHROJ AL – LISAN DENGAN IRAMA‬‬

‫قَا يِق ْ ُق ْو ب َ ْق‪3x‬‬


‫ق‬
‫فُ ْوفًا فَ ِن فَ ْف َن ِم َن الْ ُم ْف ِن َم ِف ْي ًفا فَ ِن ًفا‪2x‬‬

‫اَك يِك ْ ُك ْو ب َ ْك ‪x3‬‬


‫ك‬
‫ب ُ ْواًب بَ ِن ب َنْب َ ِم َن الْ ُمنْب ِ َم ِب ْي ًبا ب َ ِن ًبا‪2x‬‬

‫َجا يِج ْ ُج ْو ب َ ْج ‪x3‬‬


‫ج‬
‫ُم ْو ًما َّم ِن َم ْم َن ِم َن الْ ُم ْم ِن َم ِم ْي ًما َّم ِن ًما‪2x‬‬

‫َشا يِش ْ ُش ْو ب َ ْش ‪x3‬‬


‫ش‬
‫ُو ْو ًوا َّو ِن َو ْو َن ِم َن الْ ُم ْو ِن َم ِويْ ًوا َّو ِن ًوا ‪2x‬‬

‫ف َيا يِي ْ يُ ْو يَب ْ ‪3x‬‬


‫ي‬
‫فُ ْوفًا فَ ِن فَ ْف َن ِم َن الْ ُم ْف ِن َم ِف ْي ًفا فَ ِن ًفا‪2x‬‬

‫‪53‬‬
‫ضَ ا يِض ْ ضُ ْو ب َ ْض ‪x3‬‬
‫ض‬
‫ب ُ ْواًب بَ ِن ب َنْب َ ِم َن الْ ُمنْب ِ َم ِب ْي ًبا ب َ ِن ًبا‪2x‬‬

‫اَل يِل ْ لُ ْو ب َ ْل ‪x3‬‬


‫ل‬
‫ُم ْو ًما َّم ِن َم ْم َن ِم َن الْ ُم ْم ِن َم ِم ْي ًما َّم ِن ًما‪2x‬‬

‫اَن يِن ْ ن ُْو بَ ْن ‪x3‬‬


‫ن‬
‫ُو ْو ًوا َّو ِن َو ْو َن ِم َن الْ ُم ْو ِن َم ِويْ ًوا َّو ِن ًوا ‪2x‬‬

‫َزا ِز ْي ُز ْو بَ ْز‪3x‬‬
‫ر‬
‫فُ ْوفًا فَ ِن فَ ْف َن ِم َن الْ ُم ْف ِن َم ِف ْي ًفا فَ ِن ًفا‪2x‬‬

‫دَا ِد ْي د ُْو ب َ ْد ‪x3‬‬


‫د‬
‫ب ُ ْواًب بَ ِن ب َنْب َ ِم َن الْ ُمنْب ِ َم ِب ْي ًبا ب َ ِن ًبا‪2x‬‬

‫‪54‬‬
‫اَت يِت ْ ت ُْو ب َ ْت ‪x3‬‬
‫ت‬
‫ُم ْو ًما َّم ِن َم ْم َن ِم َن الْ ُم ْم ِن َم ِم ْي ًما َّم ِن ًما‪2x‬‬

‫َطا ِط ْي ُط ْو ب َطْ ‪x3‬‬


‫ط‬
‫ُو ْو ًوا َّو ِن َو ْو َن ِم َن الْ ُم ْو ِن َم ِويْ ًوا َّو ِن ًوا ‪2x‬‬

‫َذا ِذ ْي ُذ ْو ب َ ْذ‪3x‬‬
‫ذ‬
‫فُ ْوفًا فَ ِن فَ ْف َن ِم َن الْ ُم ْف ِن َم ِف ْي ًفا فَ ِن ًفا‪2x‬‬

‫اَث يِث ْ ثُ ْو ب َ ْث ‪x3‬‬


‫ث‬
‫ب ُ ْواًب بَ ِن ب َنْب َ ِم َن الْ ُمنْب ِ َم ِب ْي ًبا ب َ ِن ًبا‪2x‬‬

‫َظا ِظ ْي ُظ ْو ب َظْ ‪x3‬‬


‫ظ‬
‫ُم ْو ًما َّم ِن َم ْم َن ِم َن الْ ُم ْم ِن َم ِم ْي ًما َّم ِن ًما‪2x‬‬

‫‪55‬‬
‫َزا ِز ْي ُز ْو بَ ْز ‪x3‬‬
‫ز‬
‫ُو ْو ًوا َّو ِن َو ْو َن ِم َن الْ ُم ْو ِن َم ِويْ ًوا َّو ِن ًوا ‪2x‬‬

‫َسا يِس ْ ُس ْو ب َ ْس‪3x‬‬


‫س‬
‫فُ ْوفًا فَ ِن فَ ْف َن ِم َن الْ ُم ْف ِن َم ِف ْي ًفا فَ ِن ًفا‪2x‬‬

‫َصا يِص ْ ُص ْو ب َ ْص ‪x3‬‬


‫ص‬
‫ب ُ ْواًب بَ ِن ب َنْب َ ِم َن الْ ُمنْب ِ َم ِب ْي ًبا‪ Ç‬ب َ ِن ًبا‪2x‬‬

‫‪56‬‬
VI. Asy – Syafatan (DUA BIBIR)

Asy Syafatan : Dua bibir

A. MAKHROJ HURU FA ()

Huruf Fa () keluar dari bibir bawah bagian dalam dengan ujung dua gigi seri
atas.

B. MAKHROJ HURUF BA ()

Huruf Ba () keluar dengan cara merapatkan kedua bibir dengan kuat pada
bibir bagian dalam.

C. MAKHROJ HURUF MIM ()

Huruf Mim () keluar dengan cara merapatkan kedua bibir pada bagian
tengah (Rapatnya tidak sekuat huruf ba)

D. MAKHROJ HURU WAW ()

Huruf Waw () keluar dengan cara mengumpulkan / memonyongkan kedua


bibir serta terdapat celah (Bibir dalam keadaan terbuka).

57
‫‪1. MAKHROJ ASY – SYAFATAIN DENGAN IRAMA‬‬

‫فَا يِف ْ فُ ْو ب َ ْف‪3x‬‬


‫ف‬
‫فُ ْوفًا فَ ِن فَ ْف َن ِم َن الْ ُم ْف ِن َم ِف ْي ًفا فَ ِن ًفا‪2x‬‬

‫اَب يِب ْ ب ُ ْو ب َ ْب ‪x3‬‬


‫ب‬
‫ب ُ ْواًب بَ ِن ب َنْب َ ِم َن الْ ُمنْب ِ َم ِب ْي ًبا ب َ ِن ًبا‪2x‬‬

‫َما ِم ْي ُم ْو مَب ْ ‪x3‬‬


‫م‬
‫ُم ْو ًما َّم ِن َم ْم َن ِم َن الْ ُم ْم ِن َم ِم ْي ًما َّم ِن ًما‪2x‬‬

‫َوا ِو ْي ُو ْو ب َ ْو ‪x3‬‬
‫و‬
‫ُو ْو ًوا َّو ِن َو ْو َن ِم َن الْ ُم ْو ِن َم ِويْ ًوا َّو ِن ًوا ‪2x‬‬

‫‪58‬‬
GHORIB
I. SAKTAH

Saktah : Berhenti sejenak seperti waqof selama 2 harokat tanpa nafas, ketika
akan diwashol (diteruskan bacanya).
Di mushaf indonesia, bacaan Saktah ditandai dengan tanda(‫)سكتة‬,
sedangkan di Mushaf Madinah ditandai dengan tanda (‫)س‬
Bacan Saktah ini hanya ada 4 kali dalam 4 surat, yaitu :

Sakta Pada Alif Sakta Pada Alif

ۜ ‫ِع َو ًجا‬ ۜ ‫َّم ْرقَ ِداَن‬


Qs. 18 Al – Kahf 1 Qs. 36 Yasin 52
Sakta Pada Lam Sukun Sakta Pada Nun Sukun

ۜ ‫ب َ ْل‬ ۜ ‫َم ْن‬


Qs. 83 Al – Mutaffifin 14 Qs. 75 Al – Qiyamah 27

59
II. ISYMAM

Isymam : Menggabungkan
Isyman adalah : Menggabungkan bunyi huruf dhommah pada sukun dengan
cara memonyongkan bibir tanpa mengeluarkan bunyi dhommah secara jelas.
Tanda bacaan Isyman (‫ )إشمام‬dalam Al Qur’an hanya ada 1 kali dalam Qs
12 Yusuf :11, sedangkan di Mushaf Madinah ditandai dengan tanda (٠)

Contoh : Dibaca “laa ta’manna”

‫قَالُ ْوا آٰي َاَب اَن َماكَل َ اَل تَْأ َم ۫ن َّا عَىٰل يُ ْو ُس َف َو ِااَّن هَل ٗ لَنَاحِص ُ ْو َن‬

59
III. IMALAH

Imalah : Condong (miring)


Imalah adalah : Membaca Fathah yang condong(miring) ke arah Kasrah
dan Membaca Alif condong (miring) ke huruf Ya.
Tanda Bacaan Imalah mushaf ids, ditandai dengan imalah (‫)إمالة‬.
Sedangkan mushaf Madinah ditandai dengan lingkaran hitam (•) ada yg
seperti wajit (٠).
Tanda Bacaan Imalah dalam Al Qur’an riwayat Hafsh.
Hanya ada 1 kali yaitu : Qs 11 Hud: 41,
Contoh : dibaca “Maj’reha”

ٌ ‫َوقَا َل ْار َك ُب ْوا ِفهْي َا ب ِْس ِم اهّٰلل ِ َم ْج ٰ ۪رهىَا َو ُم ْر ٰسهىَا ۗ ِا َّن َريِّب ْ لَ َغ ُف ْو ٌر َّر ِحمْي‬

59
IV. TASHIL

Tashil : Mudah (meringankan).


Tashil adalah : Mempunyai 2 hamzah diantara alif. Hamzah pertama harus
dibaca jelas /pendek (Tahqiq), hamzah ke2 yang berharokat diringankan
bacanya antara hamzah dan alif.
Tanda bacaan Tashil mushaf ids ditandai dengan tashil (‫ )تسيل‬sedangkan
mushaf Madinah dengan lingkaran hitam.
Tanda bacaan Tashil dalam Al Qur’an riwayat Hafsh.
Hanya ada 1 dalam surat Qs 41 Fussilat 44
Contoh : Dibaca “ahaamiyyu”

ٌّ ‫َولَ ْو َج َعلْ ٰن ُه قُ ْر ٰااًن َاجْع َ ِم ًّيا ل َّ َقالُ ْوا لَ ْواَل فُ ّ ِصلَ ْت ٰايٰ ُت ٗه ۗ َء َ۬اجْع َ ِم ّيٌ َّو َع َريِب‬

59
V. NUN WIQAYAH

Nun wiqayah : Huruf nun kecil yang harus dibaca /dibunyikan jika ada
tanwin bertemu hamzah washol. Yaitu Nun yang dibaca kasroh ketika ada
tanwin bertemu hamzah washol agar bacaan tanwin tetap terjaga

59
VI. Nun Kecil di bawah Hamzah Washol

11. Di awal ayat


Tanda Nun kecil dibawah hamzah washol diawal ayat dibuang (tidak
di baca) sedangkan Hamzah Washol mesti dibaca, karena posisinya
ada diawal ayat.
Contoh : Qs.104 Al-Humazah ayat 2.

‫ۨ اذَّل ِ ْي مَج َ َع َمااًل َّوعَ َّد َد ٗۙه‬


Sedangkan ketika dibaca disambung dengan ayat sebelumnya, maka
Hamzah Washolnya di buang, dibaca jadi “ni” karena posisinya jadi
ditengah ayat.
12. Di Tengah ayat.
Contoh : Qs.2 Al-Baqarah 18.

‫َمثَاًل ۨالْ َق ْو ُم‬ ْ ‫د ِْن ِۨال َّيِت‬ ‫ن ُْو ُح ِۨابْنَ ٗه‬


Qs.7 Al – A’raf 177 Qs.19 Maryam 61 Qs.11 Hud 42
Tanda Nun kecil dibawah hamzah washol di tengah ayat, maka dibaca
dengan bunyi “ni”.

59
VII. Nun Kecil Pada Qs. 21 Al – Anbiya 88

Tanda baca nun kecil dalam ayat tersebut menunjukan huruf Nun
Sukun yang terbuang dalam tulisan tetapi harus ditampakan dalam
bacaan. Dibaca dengan cara hukum Ikhfa Haqiqi (tipis). Yaitu :
“nunji”
Contoh :

َ ‫َو َك ٰذكِل َ نُـ ْۨ ِجى الْ ُمْؤ ِم ِننْي‬

59
VIII. SIN KECIL DI ATAS / DI BAWAH HURUF SHOD

Dalam mushaf Al Qur’an indonesia ada 4 kata, yaitu : yabshuthu, bashthah,


al-mushaythiruun, bi mushaythir.
13. Kata “Yabshuthu” ada dalam Qs. 2 AL-Baqarah ayat 245.
Contoh :

ۖ ُ‫َواهّٰلل ُ ي َ ْقب ُِض َوي َ ْب ُۣصط‬


14. Kata “Bashthah” ada dalam Qs.7 Al-A’raf ayat 69.
Contoh :

ۚ ‫ىِف الْ َخلْ ِق ب َ ْۣص َط ًة‬


15. Kata “Al-Mushaythiruun” ada dalam Qs.52 Ath-Thur ayat 37.
Contoh :

‫َا ْم ِع ْندَ مُه ْ خ ََز ۤاى ُن َرب ّ َِك َا ْم مُه ُ الْ ُم َۣص ْي ِط ُر ْو َ ۗن‬
ِٕ
16. Kata “bi-Mushaythir” ada dalam Qs.88 Al-Ghosyiyah ayat 22.
Contoh :

‫م ِب ُم َص ْي ِط ۙ ٍر‬Çْ ِ ‫ل َّ ْس َت عَلَهْي‬

59
IX. NAQL

Naql : Bergeser ( berpindah ).


Naql adalah : memindahkan harokat hamzah ke huruf mati sebelumnya.
Huruf sebelumnya hamzah adalah huruf lam. Huruf hamzah tidak dibaca,
(memindahkan bacaan kasrah pada hamzah kepada lam).
Dalam Al Qur’an hanya ada 1 yaitu di Qs.49 Al-Hujurat 11.
Contoh : “Bi’sal ismu ---> Bi’salismu”.

‫ِبْئ َس ااِل مْس ُ الْ ُف ُس ْو ُق‬

59
X. SHIFR

Shifr ada 2, yaitu : Shifr Mustadir dan Shifr Mustatil.


17. Shifr Mustadir.
Tanda Shifr Mustadir adalah berupa bulatan kecil (nol). Mushaf
indonesia tanda shifr ada di atas Alif, sedangkan di mushaf Madinah
ada di atas Alif, Waw dan ya.
Fungsinya menghilangkan huruf tersebut baik ketika washol maupun
waqof.
Contoh Mushaf Indonesia :

ْ ‫َون َ ْبلُ َو ۟ا َا ْخ َب َارمُك‬ ‫َوثَ ُم ْو َدا۟ فَ َمٓا َابْ ٰقى‬ ‫قَ َو ِار ْي َرا۟ ِم ْن‬
Qs. 47 Muhammad 31 Qs. 53 An – Najm 51 Qs. 76 Al – Insan 16
Contoh Mushaf Madinah :

‫َوماَل ۟ى ٖه‬ ‫ُاو ٰلۤى َك‬ ‫َوٓاَل َااَن ۠ عَا ِب ٌد‬


Qs. ِٕ 11 Hud 97 ِٕ 10
Qs. 23 Al-mu’minun Qs. 109 Al – Kafirun 4
18. Shifr Mustatil
Tanda Shifr Mustatil adalah bulatan lonjong kecil diatas huruf Alif,
setelah huruf berharkat (hidup), fungsinya menghilangkan huruf
tersebut ketika washol/waqof. Jika washol dibaca pendek, saat waqof
dibaca panjang 2 harakat.
Contoh : tanda di tengah ayat saat washol dibaca Pendek

ْ ‫فَ ْاشهَدُ ْوا َو َان َ ۠ا َم َعمُك‬ ُ ‫ٰل ِكنَّ ۠ا ه َُو اهّٰلل‬


Qs. 3 Ali – Imran 81 Qs. 18 Al – Kafhi 38
Contoh : tanda yang posisinya berada diakhir ayat sebanyak 4 kali

۠ ‫اهّٰلل َ َو َا َط ْعنَا َّالر ُس ْواَل‬ ۠ ‫الظ ُن ْواَن‬


ُّ ِ ‫َوت َُظنُّ ْو َن اِب هّٰلل‬
Qs. 33 Al - Ahzab 66 Qs. 33 Al - Ahzab 10

‫اَك ن َْت قَ َو ِار ْي َر ۠ا‬ ۠ ‫الس ِب ْياَل‬


َّ ‫فَ َاضَ ل ُّ ْواَن‬
Qs. 76 Al – Insan 15 Qs. 33 Al - Ahzab 67

59
XI. HURUF MUQOTHTHO’AH

Huruf Muqoththo’ah : Beberap huruf hijaiyyah sebagai pembuka suarat


pada surat2 tertentu, sehingga disebut: Fawatihus As-suwar.
Cara baca adalah : dengan mengeja sesuai hurufnya.
Huruf Muqoththo’ah ada 14 huruf dan menjadi pembuka (fawatihus as-
suwar) di 29 surat. 14 huruf sebagai pembuka surat terbagi menjadi 2
bagian.
19. Ditulis Tanpa tanda Alis : 6 huruf ( AYAH TOHIR )

‫ا يط ه ر‬
Cara bacanya : panjang 2 harakat, kecuali Alif.
20. Ditulis Dengan tanda Alis : 8 huruf (‘ANI MASUK SAKOLA).

‫َع ِن َم ُص كْ َس َق َل‬
Cara bacanya : panjang 6 harakat, kecuali ‘Ain (‫ )ع‬boleh dibaca 4/6
harakat.

60
XII. THO SUKUN BERTEMU TA BERHAROKAT

Huruf Tho sukun bertemu Ta berharakat dan bertasydid dibaca dengan


hukum Idghom Naqis yaitu : meleburkan Makhroj dan sifat huruf Tho ke
huruf Ta berharakat dan bertasydid dengan tidak sempurna meleburnya.
Karena sifat itbaq huruf Tho masih terbawa.
Huruf tersebut ditemukan sebanya 4 kali yaitu :
Contoh :

َّ‫ب َ َس ْطت‬ ‫فَ َّر ْطت ُّْم‬


Qs. 5 Al – Maidah 28 Qs. 12 Yusuf 80

‫َا َح ْط ُّت‬ ‫فَ َّر ْط ُّت‬


Qs. 27 An – Naml 22 Qs. 39 Az – Zumar 56

59
XIII. NUN SUKUN BERTEMU YA / WAW DALAM SATU KATA

Nun sukun (mati) bertemu Ya atau Waw dalam Dua Kata, dibaca
dengan cara Hukum idghom bi ghunnah (dilebur disertai dengung).
Sedangkan Nun sukun bertemu Ya atau Waw dalam satu kata dibaca
dengan Hukum Idzhar(jelas), maka hukum bacaan disebut IDZHAR
MUTLAK.
Dalam Al Qur’an hanya 4 kata yang mengandung Hukum Idzhar
Mutlak, yaitu :

‫ِق ْن َو ٌان‬ ‫ادلُّ نْ َيا‬


Qs. 6 Al – An’am 99 Qs. 53 An – Najm 29

‫ِص ْن َو ٌان‬ ‫بُ ْن َيا ٌن‬


Qs. 13 Ar – Ra’d 4 Qs. 61 As – Saff 4

59
XIV. HAMZAH QOTHO’ DAN HAMZAH WASHOL

A. HAMZAH QOTHO’

Hamzah qotho’ adalah hamzah yg selalu dapat dibaca baik diawal


maupun di tengah
Dalam Mushaf Madinah Hamzah Qotho, Berupa Alif diatasnya ada
Hamzah kecil dan berharokat Fathah, Kasrah dan Dhommah
Dalam Mushaf Indonesia Hamzah Qotho, tidak ada tanda tetapi sudah
diberi harakat Fathah, Kasrah dan Dhommah
Contoh :

Mushaf Indonesia Mushaf Madinah

‫َالْهٰىمُك ُ التَّاَك ث ُُر‬ ‫َألْهٰىمُك ُ التَّاَك ث ُُر‬


Qs. 102 At – Takasur 1

‫ِاهٰل ِ النَّ ِاس‬ ‫هٰل ِ النَّ ِاس‬


Qs. 114 An – Nas 3 ‫ِإ‬

ْ ‫ُا ِح َّل لَمُك‬ ْ ‫ُأ ِح َّل لَمُك‬


Qs. 2 Al – Baqarah 187

B. HAMZAH WASHOL

Hamzah Washol adalah Alif diawal kata berharokat sukun (mati).


Dibaca ketika berada di awal kalimat, sedangkan ditengah kalimat
atau bersambung dengan kata lain tidak dibaca.
Mushaf indonesia ditulis ada yang tanpa harokat dan ada juga yang
sudah diberi harakat.
Mushaf Madinah diatas huruf Alif ada tanda kepala shod kecil, tanpa
harokat.
Cara baca : Ketika diawal bacaan dibaca dan saat disambung
(diwashol) tidak dibaca.
Contoh :

59
Mushaf Indonesia Mushaf Madinah

ِۙ ‫َّالرمْح ٰ ِن َّالر ِحمْي‬ ِۙ ‫َّالرمْح ٰ ِن َّالر ِحمْي‬


Qs. 1 Al – Fatihah 3

‫َالْ َح ۤاقَّ ُۙة‬ ‫َالْ َح ۤاقَّ ُۙة‬


Qs. 69 Al – Haqqah 1

‫الۡ َج َو ِار ۡال ُكن َّ ِس‬ ‫الۡ َج َو ِار ۡال ُكن َّ ِس‬
Qs. 81 At – Takwir 16
Rumus Praktis Membaca ayat yang diawali Hamzah Washol.
21. Apabila setelah ada huruf Lam (‫)ل‬, Dibaca dengan harakat Fathah
(َ)

Contoh :

‫الْ َج َو ِار‬ ْ ‫ال َّيِت‬ ‫النَّ ِار‬


22. Apabila huruf ketiga berharakat Dhommah (ُ) dibaca dengan
harokat Dhommah (ُ)

Contoh :

‫اجْس ُدُ ْوا‬ ‫ا ْد ُخلُ ْوا‬ ‫ا ْس ُك ْن‬


23. Apabila huruf ketiganya berharokat Fathah (َ) atau Kasrah (ِ),
dibaca dengan harakat Kasrah (ِ).

Contoh :

‫ابْ ِت َغــــآ َء‬ ‫ا ْه ِب ُط ْوا‬ ‫ا ْر ِج ْع‬

60
XV. PENGECUALIAN

24. Hamzah Washol pada lafal dalam qs. 46 Al Ahqof 4. Dibaca


dengan harakat Kasrah dan huruf hamzah diganti dengan Ya sukun.
Sedang apabila membacanya disambung dengan kata sebelunya maka
Hamzah washol hilang dan hamzah sukun tetap dibaca tidak berubah.
Contoh :

َّ ‫َخلَ ُق ْوا ِم َن ااْل َ ْر ِض َا ْم لَه ُْم رِش ْ كٌ ىِف‬


‫الس ٰم ٰو ِت ۖاْئ ُت ْويِن ْ ِب ِك ٰت ٍب ِّم ْن‬
‫قَ ْب ِل‬
25. Hamzah Washol pada lafal dalam Qs 3 Ali Imran 45. Dibaca
dengan harokat Kasrah waupun huruf ketiganya harokat dhommah.
Contoh :

‫ِا َّن اهّٰلل َ يُبَرِّش ُ ِك ِبلَك ِ َم ٍة ِّمنْ ُهۖ امْس ُ ُه الْ َم ِس ْي ُح‬

59
DAFTAR SURAT DAN AYAT – AYAT AL – QUR’AN
No Nama Surah Arti Nama Ayat Keterangan

1 Surah Al-Fatihah Pembukaan 7 Mekkah

2 Surah Al-Baqarah Sapi Betina 286 Madinah

3 Surah Ali 'Imran Keluarga 'Imran 200 Madinah

4 Surah An-Nisa' Wanita 176 Madinah

5 Surah Al-Ma'idah Jamuan (hidangan makanan) 120 Madinah

6 Surah Al-An'am Hewan Ternak 165 Mekkah

7 Surah Al-A’raf Tempat yang tertinggi 206 Mekkah

8 Surah Al-Anfal Harta rampasan perang 75 Madinah

9 Surah At-Taubah Pengampunan 129 Madinah

10 Surah Yunus Nabi Yunus 109 Mekkah

11 Surah Hud Nabi Hud 123 Mekkah

12 Surah Yusuf Nabi Yusuf 111 Mekkah

13 Surah Ar-Ra’d Guruh (petir) 43 Mekkah

14 Surah Ibrahim Nabi Ibrahim 52 Mekkah

15 Surah Al-Hijr Gunung Al Hijr 99 Mekkah

16 Surah An-Nahl Lebah 128 Mekkah

17 Surah Al-Isra' Perjalanan Malam 111 Mekkah

18 Surah Al-Kahf Penghuni-penghuni Gua 110 Mekkah

19 Surah Maryam Maryam (Maria) 98 Mekkah

20 Surah Ta Ha Ta Ha 135 Mekkah

21 Surah Al-Anbiya Nabi-Nabi 112 Mekkah

22 Surah Al-Hajj Haji 78 Madinah & Makkah

23 Surah Al-Mu’minun Orang-orang mukmin 118 Mekkah

24 Surah An-Nur Cahaya 64 Madinah

25 Surah Al-Furqan Pembeda 77 Mekkah

26 Surah Asy-Syu'ara' Penyair 227 Mekkah

27 Surah An-Naml Semut 93 Mekkah

28 Surah Al-Qasas Kisah 88 Mekkah

29 Surah Al-'Ankabut Laba-laba 69 Mekkah

68
30 Surah Ar-Rum Bangsa Romawi 60 Mekkah

31 Surah Luqman Keluarga Luqman 34 Mekkah

32 Surah As-Sajdah Sajdah 30 Mekkah

33 Surah Al-Ahzab Golongan-Golongan yang bersekutu 73 Madinah

34 Surah Saba’ Kaum Saba' 54 Mekkah

35 Surah Fatir Pencipta 45 Mekkah

36 Surah Ya Sin Yaasiin 83 Mekkah

37 Surah As-Saffat Barisan-barisan 182 Mekkah

38 Surah Sad Shaad 88 Mekkah

39 Surah Az-Zumar Rombongan-rombongan 75 Mekkah

40 Surah Ghafir Yang mengampuni 85 Mekkah

41 Surah Fussilat Yang dijelaskan 54 Mekkah

42 Surah Asy-Syura Musyawarah 53 Mekkah

43 Surah Az-Zukhruf Perhiasan 89 Mekkah

44 Surah Ad-Dukhan Kabut 59 Mekkah

45 Surah Al-Jasiyah Yang bertekuk lutut 37 Mekkah

46 Surah Al-Ahqaf Bukit-bukit pasir 35 Mekkah

47 Surah Muhammad Nabi Muhammad 38 Madinah

48 Surah Al-Fath Kemenangan 29 Madinah

49 Surah Al-Hujurat Kamar-kamar 18 Madinah

50 Surah Qaf Qaaf 45 Mekkah

51 Surah Az-Zariyat Angin yang menerbangkan 60 Mekkah

52 Surah At-Tur Bukit 49 Mekkah

53 Surah An-Najm Bintang 62 Mekkah

54 Surah Al-Qamar Bulan 55 Mekkah

55 Surah Ar-Rahman Yang Maha Pemurah 78 Madinah & Mekkah

56 Surah Al-Waqi’ah Hari Kiamat 96 Mekkah

57 Surah Al-Hadid Besi 29 Madinah

58 Surah Al-Mujadilah Wanita yang mengajukan gugatan 22 Madinah

59 Surah Al-Hasyr Pengusiran 24 Madinah

60 Surah Al-Mumtahanah Wanita yang diuji 13 Madinah

69
61 Surah As-Saff Satu barisan 14 Madinah

62 Surah Al-Jumu’ah Hari Jum’at 11 Madinah

63 Surah Al-Munafiqun Orang-orang yang munafik 11 Madinah

64 Surah At-Tagabun Hari dinampakkan kesalahan-kesalahan 18 Madinah

65 Surah At-Talaq Talak 12 Madinah

66 Surah At-Tahrim Mengharamkan 12 Madinah

67 Surah Al-Mulk Kerajaan 30 Mekkah

68 Surah Al-Qalam Pena 52 Mekkah

69 Surah Al-Haqqah Hari kiamat 52 Mekkah

70 Surah Al-Ma’arij Tempat naik 44 Mekkah

71 Surah Nuh Nabi Nuh 28 Mekkah

72 Surah Al-Jinn Jin 28 Mekkah

73 Surah Al-Muzzammil Orang yang berselimut 20 Mekkah

74 Surah Al-Muddassir Orang yang berkemul 56 Mekkah

75 Surah Al-Qiyamah Kiamat 40 Mekkah

76 Surah Al-Insan Manusia 31 Madinah

77 Surah Al-Mursalat Malaikat-Malaikat Yang Diutus 50 Mekkah

78 Surah An-Naba’ Berita besar 40 Mekkah

79 Surah An-Nazi’at Malaikat-Malaikat Yang Mencabut 46 Mekkah

80 Surah 'Abasa Ia Bermuka masam 42 Mekkah

81 Surah At-Takwir Menggulung 29 Mekkah

82 Surah Al-Infitar Terbelah 19 Mekkah

83 Surah Al-Mutaffifin Orang-orang yang curang 36 Mekkah

84 Surah Al-Insyiqaq Terbelah 25 Mekkah

85 Surah Al-Buruj Gugusan bintang 22 Mekkah

86 Surah At-Tariq Yang datang di malam hari 17 Mekkah

87 Surah Al-A’la Yang paling tinggi 19 Mekkah

88 Surah Al-Gasyiyah Hari Pembalasan 26 Mekkah

89 Surah Al-Fajr Fajar 30 Mekkah

90 Surah Al-Balad Negeri 20 Mekkah

91 Surah Asy-Syams Matahari 15 Mekkah

70
92 Surah Al-Lail Malam 21 Mekkah

93 Surah Ad-Duha Waktu matahari sepenggalahan naik 11 Mekkah

94 Surah Al-Insyirah Melapangkan 8 Mekkah

95 Surah At-Tin Buah Tin 8 Mekkah

96 Surah Al-'Alaq Segumpal Darah 19 Mekkah

97 Surah Al-Qadr Kemuliaan 5 Mekkah

98 Surah Al-Bayyinah Pembuktian 8 Madinah

99 Surah Az-Zalzalah Kegoncangan 8 Madinah

100 Surah Al-'Adiyat Berlari kencang 11 Mekkah

101 Surah Al-Qari'ah Hari Kiamat 11 Mekkah

102 Surah At-Takasur Bermegah-megahan 8 Mekkah

103 Surah Al-'Asr Masa/Waktu 3 Mekkah

104 Surah Al-Humazah Pengumpat 9 Mekkah

105 Surah Al-Fil Gajah 5 Mekkah

106 Surah Quraisy Suku Quraisy 4 Mekkah

107 Surah Al-Ma’un Barang-barang yang berguna 7 Mekkah

108 Surah Al-Kausar Nikmat yang berlimpah 3 Mekkah

109 Surah Al-Kafirun Orang-orang kafir 6 Mekkah

110 Surah An-Nasr Pertolongan 3 Madinah

111 Surah Al-Lahab Gejolak Api/ Sabut 5 Mekkah

112 Surah Al-Ikhlas Keesaan Allah 4 Mekkah

113 Surah Al-Falaq Waktu Subuh 5 Mekkah

114 Surah An-Nas Umat Manusia 6 Mekkah

71
Sifat Huruf Hijaiyah
Arti Nama
No Huruf Rumi
1 2 3 4 5 6 7

1 ‫ء‬ Hamzah Jahr Syiddah Istifal Infitah Ismat

2 ‫ب‬ Ba Jahr Syiddah Istifal Infitah Idzlaq Qalqolah

3 ‫ت‬ Ta Hams Syiddah Istifal Infitah Ismat

4 ‫ث‬ Tsa Hams Rokhwah Istifal Infitah Ismat

5 ‫ج‬ Jim Jahr Syiddah Istifal Infitah Ismat Qalqolah

6 ‫ح‬ Ḥa Hams Rokhwah Istifal Infitah Ismat

7 ‫خ‬ Kha Hams Rokhwah Isti'la Infitah Ismat

8 ‫د‬ Dal Jahr Syiddah Istifal Infitah Ismat Qalqolah

9 ‫ذ‬ Dzal Jahr Rokhwah Istifal Infitah Ismat

10 ‫ر‬ Ra Jahr Tawassut Istifal Infitah Idzlaq Inhiraf Takrir

11 ‫ز‬ Zai Jahr Rokhwah Istifal Infitah Ismat Safir

12 ‫س‬ Sin Hams Rokhwah Istifal Infitah Ismat Safir

13 ‫ش‬ Syin Hams Rokhwah Istifal Infitah Ismat Tafasysyi

‫ص‬
14 Shad Hams Rokhwah Isti'la Itabaq Ismat Safir

72
15 ‫ض‬ Dhad Jahr Rokhwah Isti'la Itabaq Ismat Istitolah

16 ‫ط‬ Tha Jahr Syiddah Isti'la Itabaq Ismat Qalqolah

17 ‫ظ‬ Zha Jahr Rokhwah Isti'la Itabaq Ismat

18 ‫ع‬ Ain Jahr Tawassut Istifal Infitah Ismat

19 ‫غ‬ Ghain Jahr Rokhwah Isti'la Infitah Ismat

20 ‫ف‬ Fa Hams Rokhwah Istifal Infitah Idzlaq

21 ‫ق‬ Qaf Jahr Syiddah Isti'la Infitah Ismat Qalqolah

22 ‫ك‬ Kaf Hams Syiddah Istifal Infitah Ismat

23 ‫ل‬ Lam Jahr Tawassut Istifal Infitah Idzlaq Inhiraf

24 ‫م‬ Mim Jahr Tawassut Istifal Infitah Idzlaq

25 ‫ن‬ Nun Jahr Tawassut Istifal Infitah Idzlaq

26 ‫ه‬ Ha Hams Rokhwah Istifal Infitah Ismat

27 ‫و‬ Wau Jahr Rokhwah Istifal Infitah Ismat Lin

28 ‫ي‬ Ya Jahr Rokhwah Istifal Infitah Ismat Lin

73
74

Anda mungkin juga menyukai