Anda di halaman 1dari 34

WULANGAN 2 : WAYANG SAJRONE BEBRAYAN JAWA

Kompetensi Dasar dan Indikator

3.2 Mengidentifikasi, memahami, dan menganalisis unsur intrinsik maupun ekstrinsik teks sastra klasik
dan modern secara lisan dan tulis.

3.2.1 Menganalisis unsur intrinsik cerita wayang

3.2.2 Menganalisis unsur ekstrinsik cerita wayang

3.2.3 Menganalisis relevansi isi cerita wayang dengan zaman sekarang

4.2 Menginterpretasi, menanggapi dan mengekspresikan teks sastra modern dan klasik (wayang)
sesuai isi secara lisan dan tulis.

4.2.1 Menceritakan isi cerita wayang

4.2.2 Menanggapi isi cerita wayang

4.2.3 Membaca indah teks dhialog cerita wayang

Sakwise ngerteni lan kasil rampung anggone nyinau wulangan 2 iki, para siswa kabeh diajab bisa meruhi
lan ngonceki sakehe titikan (ciri-ciri) struktur, panggunane basa sakjerone teks

cerita wayang purwa. Para siswa diajab uga bisa trampil sajrone maknani lan nggunakake kawruh basa,
bisa ngowahi wujude teks naratif dadi teks pacelathon (dhialog), lan pungkasane bisa maca teks mau
kanthi rasa pangrasa kang laras, bener, lan pener.

Mbabar Wawasan

Bab Carita Wayang Purwa

Wayang yaiku gambaran lelakon urip manungsa ana ing alam donya. Wayang uga salah sawijining piranti
kang digunakaake dening para wali kanggo dakwah lan nyebarake agama Islam.

Piranti Pagelaran Wayang :

a. Kelir nggambarake langit utawa akasa

b. Blencong, nggambarake srengenge rembulan lan lintang

c. Debog, nggambarake bumi

d. Kothak, nggambarake sangkan paran

e. Cempala, nggambarake sasmitaning urip


f. Keprak, nggambarake ilining banyu, utawa getih

g. Wayang, nggambarake manungsa

h. Gamelan, nggambarake mobah osiking kahanan jagad saisine

i. Kayon, nggambarake gunung, alas, geni, segara, prahara, angin lan sapanunggalane

Paraga Sing Nyengkuyung Pagelaran Wayang

a. Dhalang yaiku sing nglakokake lakuning pagelaran

b. Pesindhen / Warangana yaiku sing ngrengga iramaning gamelan

c. Niyaga / Pangrawit yaiku paraga sing nabuh gamelan anut larasing gendhing

Warna-warna wayang.

Wayang manut critane ana cacah sewwelas, dene katrangan ing ngisor iki :

a. Wayang Purwa : Nyritaake Wayang Kadhewatan nganti tekan Prabu Parikesit. Kebage papat
yaiku :

1) Kadhewatan : Nyritakake para dewa, wiwit sang Hyang Manikmaya, Sang Hyang Ismaya, Sang
Hyang Tejamaya lan kabeh dewa lan dewi

2) Arjuna Sasra : Nyritakake perang Prabu Arjuna Sasra karo Dasamuka, klebu lakon Sumantri lan
Sukasrana

3) Ramayana : Nyritakake Prabu Rama mungsuh Rahwana jalaran ngrebut Dewi Sinta

4) Mahabarata : Nyritakake kaluwarga Barata (Pandhawa lan Kurawa). Wiwit cilik nganti perang
Baratayuda Jayabinangun

b. Wayang Madya : Nyritakake Prabu Yudayana tekan Prabu Jaya Lengkara, carita iki kanggo ing
Kraton

c. Wayang Antara : Nyritakake Sri Gatayu tekan Panji Kudalaleyan

d. Wayang Wasana : Nyritakake lakon Damarwulan karo Minakjinggo

e. Wayang Dupara : Nyritakake lakon babad tanah Jawa

f. Wayang Golek : Nyritakake lakon Amir Ambyah lan Umarmaya, crita babone saka

(Babad Menak) layang Menak (Timur Tengah)

g. Wayang Gedhog : Nyritakake lakon Panji (wayang kegawe saka kayu)

h. Wayang Beber : Gambar wayange ana geber kang bisa digulung, caritane bias warnawarna

i. Wayang Kidang Kencana : Nyritakake bangsane kewan

j. Wayang Wahyu : Nyritakake lakon kang ana sambung rapete agama Kristiani
k. Wayang Suluh : Nyritakake kahanan Negara saiki, kanggo panerangan programprogram
pamerintah

Akehe wayang ing kothak ora padha ing antarane dhalang siji lan liyane. Ana kang kurang saka 180, ana
uga kang njero kothak. Papan kanggo nata wayang ana ing pakeliran kasebut simpingan. Simpingan ana
loro yaiku simpingan kiwa lan simpingan tengen.

Wayang kang ditata ana simpingan kiwa kayata:

Buta Brahala/ Ditya

Balasrewu

Kumbakarna

Trembaka

Bathara Gana

Nilarudraka

Bathara Kala

Karungkala

Bagaspati

Yudhakalakresna

Kala Pracona

Maesasura

Lembusura

Suratimantra

Sekipu

Yamadipati

Rajamala

Dasamuka

Triwikrama/ kurda Dasamuka

Sumali

Rahwana

Bomantara

Wesiaji/watuaji

Brajadentha
Brajamusthi

Dewantumut

Kencakarupa

Rupakencana

Basudewa nom

Gardapati

Seta

Wratsangka

Bismaka

Setyajid

Resi Bisma

Ugrasena

Singamulangjaya Setyaki

Gajendramuka Niwatakawaca

Prahasta

Wisnuangkara

Pancatnyana

Arimba

Trisirah

Trinetra

Trikaya

Triweneh

Trimurdha

Dewantaka

Arya Prabu rukma

Wibisana

Supala

Suwanda

Adipati karna dhrestajumena


ramawijaya mahapunggung arjuhasasrabahu sentanu kamajaya dasarata kresna Dipayana manumayasa
pandu Dewanata

kariti/katili/wilikiti sekutrem puntadewa yudistira

Wayang kang ditata ing simpingan tengen:

Brahala/ dewa Amral Danapati Antareja

Prabu tuguwasesa gatutkaca

Jaya pusaka suryakac

Renggani Sura abiyasa Kurda

Bathara bayu antasena

Bima werkudara bathara Baruna

Dhandunwacana Puthut Guritna

Bratasena Wisnu Kapawira Dwijasena anoman

Jagal Abilawa resi Mayangkara

Bilawa Bathara Guru

Gandamana Bathara wisnu

Bathara Tantra Danaraja kresna

Wayang dhudahan yaiku wayang kang ora melu disimping nanging mung disimpen ana sajroning kotak.
Biasane wayang dhudahan kuwi kalebu wayang sing kerep dilakokake dening Ki Dhalang. Wayang
dhudahan kayata:

a. Dhudahan kurawa

Sengkuni Jayadrata pandhita Durmagati

Durna Citraksa

Burisrawa Durmuka

Dursasana Aswatama Durgempa citraksi

b. Dhudahan pandhita, dewa, begawan

Begawan sempani Nagaraja

Resi wisrawa Anantaboga

Begawan wilwuk Badawangananala

c. Dhudahan raseksa (buta)

Cakil Buta rambut geni Bragalba Buta terong


d. Dhudahan Punakawan

Semar Togog

Gareng Mbilung

Petruk cantrik

Bagong

e. Dhudahan keparak

Keparak/ emban ayu kembar Limbuk Ampil ampil cangik

f. Dhudahan Prajurit

Patih udawa Patih adimanggala

Druwaja Patih sabrangan

Pragota Ampyak/prampogan

Prabawa Wisata/wilmuka

Patih tuhayata Demang sarapadha/cekruktuna

Patih saragupita

g. Dhudahan Wanara

Anila Kapi pramujabahu

Anggada Kapi kingkin

Jembawan Kapi warjita

Triangga Kapi janulen

Kapi anggeni Kapi menda

Kapi indrajanu Kapi cucak rawun

Kapi suwida Kapi saraba

h. Dudhahan sato kewan

Gajah (liman, dwipangga, diradha, matengga)

Banteng (andhaka)

Macan (simo/ sardhuka)

Ula (sarpa, taksaka)

Garudha

Kidhng
Lndhak

Jaran (kudha)

I. Dhudahan pusaka

Kreta kencana

Maneka warna gaman (keris, pedhang, tombak, gadha, jemparing)

GLADHEN

Wangsulana pitakon-pitakon ing ngisor iki!

1. Apa tegese wayang?

.......................................................................................................................................

.......................................................................................................................................

.......................................................................................................................................

2. Sebutna lan jlentrehna apa wae piranti kang digunakake ing pagelaran wayang?

.......................................................................................................................................

.......................................................................................................................................

.......................................................................................................................................

.......................................................................................................................................

.......................................................................................................................................

3. Sapa paraga kang nyengkuyung pagelaran wayang?

.......................................................................................................................................

.......................................................................................................................................

.......................................................................................................................................

.......................................................................................................................................

4. Sebutna lan jlentrehna jenis wayang manut critane!

.......................................................................................................................................

.......................................................................................................................................

.......................................................................................................................................

.......................................................................................................................................

5. Sebutna lan jlentrehna kang kalebu wayang purwa!

.......................................................................................................................................
.......................................................................................................................................

.......................................................................................................................................

.......................................................................................................................................

6. Apa sing diarani wayang simpingan, sebutna!

.......................................................................................................................................

.......................................................................................................................................

....................................................................................................................................... ................................
.......................................................................................................

7. Apa sing diarani wayang dhudahan, sebutna!

.......................................................................................................................................

.......................................................................................................................................

.......................................................................................................................................

.......................................................................................................................................

8. Wayang apa wae kang kalebu simpingan kiwa? Sebutna 10!

.......................................................................................................................................

.......................................................................................................................................

.......................................................................................................................................

.......................................................................................................................................

.......................................................................................................................................

9. Wayang apa wae kang kalebu dhudahan punakawan?

.......................................................................................................................................

.......................................................................................................................................

....................................................................................................................................... ................................
.......................................................................................................

10. Wayang apa wae kang kalebu dhudahan wanara?

.......................................................................................................................................

.......................................................................................................................................

.......................................................................................................................................

.......................................................................................................................................
Istilah-istilah kang magepokan karo pagelaran wayang :

1. Antawacana : kedaling swara siji-sijining wayang sing diucapake dhalang

2. Blencong : lampu kanggo madhangi kelir/layar lan wayang

3. Cempala : kayu mawa penthol kanggo nggedhog kothak

4. Dhalang : wong kang nglakokake crita wayang

5. Gamelan : piranti kang ditabuh kanggo ngiringi crita wayang

6. Gara-gara : Perangane crita wayang metune punakawan (Semar, gareng, petruk, bagong)

7. Gerong/wiraiswara : wong lanang sing nembang sinambi nabuh gamelan

8. Gunungan : wayang awujud gunungan, dilakokake nalika wiwit, ganti adegan lan pagelaran
pungkasan

9. Janturan : nyandra, nggambarfake wataking wayang utawa kahanan

10. Jejer : madeg crita, nggambarake bab sing bakal dicritakake

11. Kelir/layar : lawon putih kanggo mbabar crita wayang

12. Kepyak : wesi blebekan, diunekake ing sikiling dhalang nalika mayang 13. Niyaga: wong sing
nabuh gamelan

14. Parwa: peranganing kitab Mahabharata sing cacahing ana 18 crita

15. Perang brubuh: perang pungkasan antarane satriya lan raseksa, sirnaning angkara

16. Perang kembang: peperangan antarane satriya lan raseksa ing satengahing carita

17. Perang gagal: perang dumunung ing awaling carita, ora ana sing menang lan kalah

18. Sabetan : solah bawaning, patraping wayang

19. Senggakan: swara surak mbarengi swaraning gamelan

20. Sindhen : wanita sing nembang mbarengi swaraning gamelan

21. Suluk : tembang utawa utawa kekidhungan dhalang kanggo ganti adegan

22. Sungging : nggambar wayang karana ditatah

23. Talu : uyon-uyon nalika ngarepake jejer, wiwitaning crita

24. Tancep kayon : nacepake gunungan kang pungkasan

25. Waranggana : pesindhen, tukang nembang wanita

Wangsulana pitakon-pitakon ing ngisor iki!

1. Wayang Purwa iku nyritakake apa?


Wangsulan : …………………………………………………………………………………

2. Miturut isine crita wayang purwa kaperang dadi pira?

Wangsulan : …………………………………………………………………………………

3. Ramayana iku wayang purwa kang nyritakake apa?

Wangsulan : …………………………………………………………………………………

4. Mahabharata iku wayang purwa kang nyritakake apa?

Wangsulan : …………………………………………………………………………………

5. Apa kang diarani wayang suluh?

Wangsulan : …………………………………………………………………………………

6. Sapa wae sing nyengkuyung pagelaran wayang?

Wangsulan : …………………………………………………………………………………

7. Debog iku piranti pagelaran wayang kang nggambarake apa?

Wangsulan : …………………………………………………………………………………

8. Apa kang diarani niyaga?

Wangsulan : …………………………………………………………………………………

9. Apa kang diarani blencong?

Wangsulan : …………………………………………………………………………………

10. Kayon iku piranti pagelaran wayang kang nggambarake apa?

Wangsulan : ………………………………………………………………………………..

Pasinaon 1 :

Modhel teks pinilih : Nyinau Teks Wayang Purwa

Garapan 1 : Nyemak Teks “Laire Gathutkaca”

Laire GathutKaca

Ing sawijining dina, kaluarga Pandawa lima lagi remen-remene uga prihaten sanget nalika putane Raden
Werkudara lan Dewi Arimbi lair.

Amarga bayi kang dilahirake dening Dewi Arimbi awujud raksasa, lan sampun umur 1 taun ari-arine isih
nempel durung bisa pedhot. Putrane Raden Werkudara lan Dewi Arimbi mau diwenehi jeneng Tetuka,
nanging ing sawijining dina banjur dadi Gathut Kaca.

Amarga nalika lair Tetuka awujud raksasa (buta), Raden Werkudara lan
para sedhereke Pandhawa ngrasa isin, amarga Tetuka awujud raksasa lan tali pusare durung pedhot-
pedhot. Banjur para Pandhawa lima padha ngupaya kepriye carane bisa ngubah Tetuka dadi wujud
manungsa biasa lan medhot tali pusare Tetuka kuwi. Kanggo ngrampungake masalah iki banjur Arjuna
diutus kanggo njaluk pitulungane para Dewa kanthi cara semedi njaluk petunjuk para Dewa. Ing wektu
kang padha, Panglima perang Kurawa yaiku Karna uga nglakoni semedi njaluk senjata pusaka marang
Dewa.

Kaprasahan lan Kekhusyukan semedi kang dilakoni Arjuna iku bisa dadekake goncange kahyangan,
saengga Dewa gawe kaputusan bakal menehi pusaka kanggo medhot tali pusare Tetuka, saengga ari-
arine bakal pedhot saka awake. Banjur Bathara Narada diutus kanggo menehake senjata Kunta
wijayadanu marang Arjuna. Ing kene kedadean anane kakeliruan, Bathara Narada ora bisa bedakake
antarane Arjuna lan Karna kang padha nglakoni semedi.

Amarga saka Bathara Narada kang ora bisa bedakake Arjuna lan Karna, akhire Bathara Narada
menehake senjata marang Karna. Nalika ngerti yen kliru, Bathara Narada banjur cepet-cepet goleki
Arjuna lan ngutus Arjuna njaluk senjata Kunta wijayadanu marang Karna. Ora suwe Arjuna wis ketemu
Karna lan njaluk senjata Kunta wijayadanu marang Karna. Nanging Karna ora gelem menehake senjata
Kunta, banjur ndadekake perang tanding antarane Arjuna lan Karna. Ing perang mau akhire Arjuna bisa
ngrebut sarung pusaka, nanging senjatane isih digawa mlayu Karna.

Arjuna mulih kanthi gawa sarung/warangka senjata Kunta wijayadanu. Senjata mau pancen sekti, karo
sarunge wae bisa medhot tali pusare Tetuka. Nanging anehe sarung senjata mau mlebu ing jero awake
Gathut Kaca. Sawise iku Kresna ngramalake kadadean kasebut, bilih besok Gathut Kaca bakale mati ing
tangane kang duwe senjata kasebut.

Ing wektu iku kahyangan para Dewa lagi ngadepi masalah gedhe. Patih Sekipu lan bala tentarane
ngobrak-abrik kahyangan amarga diutus Prabu Kala Pracona. Para Dewa kalah banjur Sang Hyang
Bathara Prabu ngutus para Dewa supaya golek jago kang bisa ngalahake Sekipu lan Kala Pracona. Akhire
Bathara Narada diutus ngubengi jagad raya, menawa ana satriya kang khusyuk semedine, saengga bisa
ngalahake Patih Sekipu lan Prabu Kala Pracona.

Satriya Pandhawa ing wektu iku lagi khusyuk semedine njaluk marang Dewa supaya ngubah wujud
Tetuka kang wujud raksasa. Amarga semedine kang kanthi temenan iku, bisa ngubah langit dadi peteng,
gunung-gunung padha obah, segara asat amber, lan jagad gonjang-ganjing, sarta udan salah mangsa.
Saka kadadean iku Bathara Narada ngerti yen ana manungsa kang khusyuk semedi njaluk marang Dewa
supaya maksude dikabulake Dewa.

Bathara Narada banjur gugah semedi para Pandhawa. Nanging Bathara Narada njaluk marang para
Pandhawa menehake bayi Tetuka marang dheweke supaya didadekake jago nglawan Patih Sekipu lan
Prabu Kala Pracona kang wis ngrusak kahyangan. Sawise entuk ijin saka Pandhawa, bayi Tetuka
digendhong digawa mabur dening Bathara Narada ing Kahyangan.

Nanging Sekipu lan Kala Pracona ora gelem nglawan bocah cilik. Akhire, Bathara Narada nggawa Tetuka
marang ahli senjata pusaka Empu Ramadi. Sang Empu siap nempa Tetuka supaya siap tanding karo
Sekipu lan Kala Pracona. Banjur Tetuka digowo ing kawah Candradimuka, dilebokake ing kawah
bebarengan karo kabeh pusaka ampuh.
Balunge digawe saka wesi. Drijine saka gunting, telapakane saka pacul, brengose saka kawat. Sawise iku
banjur dijipuk maneh saka kawah. Tetuka ora awujud bayi, nanging awujud pamuda kang wis dewasa
nanging durung bisa ngomong. Banjur diobati supaya bisa ngomong. Tetuka diwenehi jeneng lengkap,
yaiku Gathut Kaca lan Kacanagara.

Dening Bathara Guru diwenehi 3 busana pusaka. Kang kapisan Caping basunanda, supaya yen udan ora
teles lan yen panas ora kepanasen. Kang kaping pindo, kotang antakusuma, supaya bisa mabur tanpa
elar. Kang kaping telu, selaput pada, supaya yen mabur ing duwur lemah bisa lancar tanpa gangguan
angin.

Dening Bathara Narada, Gathut Kaca banjur ditemokake karo Kala Pracona. Kaloro-lorone pada perang.
Kabeh Dewa Dewi ndelok perang tanding iku. Kabeh padha ngarepake Gathut Kaca menang lan bisa
balekake katentraman ing kahyangan. Akhire sawise tarung, Gathut Kaca bisa ngethok sirahe Kala
Pracona.

GLADHEN

Wangsulana pitakon-pitakon ing ngisor iki!

1. Sebutna paraga-paraga crita ing nduwur!

.......................................................................................................................................

.......................................................................................................................................

.......................................................................................................................................

2. Geneya para pandhawa rumangsa isin nalika tetuka lair?

.......................................................................................................................................

.......................................................................................................................................

.......................................................................................................................................

3. Apa upaya kang ditindhakake murih tetuka bisa wujud manungsa?

.......................................................................................................................................

.......................................................................................................................................

.......................................................................................................................................

4. Geneya Bathara narada ora bisa mbedakake Arjuna lan Karna?

.......................................................................................................................................

.......................................................................................................................................

.......................................................................................................................................

5. Apa sing njalari Arjuna lan Karna perang tanding?

.......................................................................................................................................
.......................................................................................................................................

.......................................................................................................................................

6. Geneya tetuka digawa Batara Narada menyang kayangan?

.......................................................................................................................................

.......................................................................................................................................

.......................................................................................................................................

.......................................................................................................................................

7. Apa kang dumadi sakwise bayi tetuka mlebu kawah candradimuka?

.......................................................................................................................................

.......................................................................................................................................

.......................................................................................................................................

.......................................................................................................................................

8. Apa wae busana pusaka sing diduweni gatotkaca?

.......................................................................................................................................

.......................................................................................................................................

.......................................................................................................................................

9. Apa sebabe dijenengke gatotkaca?

.......................................................................................................................................

.......................................................................................................................................

.......................................................................................................................................

10. Gatotkaca putrane sapa?

.......................................................................................................................................

....................................................................................................................................... ................................
.......................................................................................................
Pasinaon 2 :

Makarya Bebarengan: Mangun Teks Carita Wayang

Garapan 1 : Niteni Struktur Teks

Lakoning crita sajerone wayang, bisa dingerteni lumantar lakoning paraga, pamaragan, utawa
sesambungane personase, patrap lan pocape paraga. Sajerone lakon wayang, bab mau maujud
lumantar aktivitas lan makna kang kohesif utawa trep. Sesambungan mau mangun sawijine struktur
reriptan naratif. Jrone reriptan fiksi Jawa kang jangkep, sesambungan mau arupa struktur tematik
(underane prakara), struktur

ruwang (papan tumindake lakon), struktur waktu (titi wancine sawijine lelakon kaleksanan), lan struktur
wewatakan (naratif). Kejaba iku, peprincene struktur karya, kawawas saka struktur generike, uga bisa
kawancah dadi papat; yaiku: orientasi,

komplikasi, resolusi, dan koda (coda).

Kanggo niti struktur utawa wangunane teks wayang, para siswa migatekake uruturutan critane. Banjur
perangane teks wayang kang kowaca, pilah-pilahna adhedhasar perangan struktur generik urut-urutane
caritane, kaya ta: 1) pambuka (orientasi), arupa perangan pambukane carita. Perangan iki kawedhar
kanggo nepungake para paragane, swasana kang dumadi, lan pamurwane lelakon, tumuju carita
sabanjure. 2) pasulayan utawa konflik (komplikasi), arupa perangan teks kang isine bab ngrembakane
sakehe perkara. Perkara-perkara kang diadhepi dening para paragane carita wayang mau, lan, perangan
3) pangudhare (resolusi), kabeh prakara kang dumadi mau. Perangan iki arupa pamungkasane pasulayan
utawa dredah jrone carita, sarta 4) panutup (coda), arupa panintinge dudutan dening para pamaca atau
pamiyarsa .

No Perangan struktur Cuplikan Saripatine Carita

1. Pambuka

(orientasi) Praja Ngamarta nagarane Para Pandhawa, konclang kaya katerak dahuru. Wis ana
pirang-pirang wektu, negara Amarta kena pageblug, katekan lelara nggegirisi. Akeh para nayakane praja,
sentana, dalah kawula kang nandhang cintraka. Kahanan mau kawiwitan saka murcane kabeh piyandele
kadang Pandawa, arupa sawernane sanjata sekti.

2. Pasulayan

(komplikasi) 1. Saka pratikele Patih Sengkuni Kurawa nganggep yen kahanane iki mujudake
sawijine kalodhangan kanggo nyirnakake para Pandhawa.

2. para Kurawa satus lan Narpati Basukarna kaperjaya dening Sang Nagarangsang,

3. Raden Arjuna nembe mangun semedi


4. Raden Janaka banjur midhanget pisambate Patih Sengkuni dalah Pandhita Durna kang nembe
ginawa mlayu dening Jim sakembaran.

5. Kanthi migunakake minyak Jayengkaton, Raden Arjuna bisa ngonangi playune Jim Pesatnyawa
dalah Sambernyawa, perang nanging Raden Arjuna asor yudane, lan gugur ana pabaratan.

6. Petruk, ya Ki Lurah Kanthongbolong punakawan para kadang Pandawa, sejatine sawijine


gandarwa saka nagara ing dhasare samudra.

7. Petruk namur laku lan ngedegne pratapan madeg dadi pendhita, sesilih Ajar Panyukilan.

8. Kejaba ulah tapa, Ajar Panyukilan kang awatak loman, dhemen aweh usada tumrap kawula kang
nandhang lelara.

9. Dene Ki Lurah Semar, Gareng dan Bagong sowan marang Praja Ngamarta nyuwun pambiyantune
putra Pandhawa.

10. para satriya mau banjur ngamuk punggung ana praja Cundharante. dipapagake Sang
Nagarangsang, Raden Wrekudara, Raden Gatutkaca, Raden Antareja, Raden Setyaki, sarta para satriya
liyane, kasoran lan tiwas ana madyane paprangan.

3. Pangudharing prakara (resolusi) 1. Raden Abimanyu minta sraya marang Ajar


Panyukilan,

2. Kadang Pandhawa lan para putra kang nemahi tiwas, diusadani denging Sang Ajar, waluya
temahe jati.

3. Adipati Karna kang nandhang wuta, bisa saras maneh.

4. Ajar Panyukilan uga pininta sraya dadi Senapatine prang lumawan Praja Cundharante.

5. Kabeh tetunggule praja Cundharante bisa kasor yudane dening Ajar Panyukilan

6. kena upase Nagarangsang, Ajar panyukilan badhar dadi Ki

No Perangan struktur Cuplikan Saripatine Carita

Lurah Petruk.

7. Ki Lurah Petruk namakake pusaka Kembang Candra Urawan marang Nagarangsang sak
wadyabalane. Nagarangsang badhar dadi pusaka Dwarawati, pusakane Prabu Kresna awujud sanjata
Cakra Baskara. Jim sakembaran badhar dadi Raden Antasena dalah Raden Irawan.

8. Kadang Satriya Kajiman saka Cudharante malih rupa, bali wujud pusaka piyandele kadang
Pandhawa.

9. Ratune kajiman kang bela pati kataman Kembang Candra Urawan badhar dadi Raden Sadewa,
dene kembang Candra Urawan malih dadi cangkok Wijaya Kusuma, piyandele Prabu Kresna.
4. Panutup, dudutan (Coda) Gancaring carita, Praja Ngamarta lan Dwarawati bali marang
kahanan sakawit, gemah ripah loh jinawi, tata titi tentrem karta raharja. Kabeh bisa rumangsa,
―suradira jayaningrat, lebur dening pangastuti‖, Sapa salah bakal seleh,

Garapan 2 : Nganalisis Unsur Intrinsik lan Ekstrinsik Teks Wayang Purwa

Unsur Intrinsik

Unsur Intrinsik karya sastra yaiku unsur-unsur kang ana ing sajeroning karya sastra. Unsur-unsur kasebut
yaiku :

a. Tema, yaiku ide sawijining carita kang bisa makili isining crita (punjering carita).

b. Amanat, yaiku pesen kang arep disampekake pangripta ing sajroning crita.

c. Alur (plot), yaiku urutaning prastawa kang kadadeyan ing sajrone crita. Jenise alur ana 3 yaiku
alur maju, alur mundur, lan alur maju mundur (flashback)

d. Watak, yaiku karakter kang diduweni dening saben-saben paraga.

e. Paraga (penokohan), yaiku pawongan kang ana ing sajroning crita. Jenise paraga ana 4 yaiku :

o Paraga utama (dadi punjering crita)

o Paraga sampingan (dadi panyengkuyung crita)

o Paraga protagonis (paraga kang asipat becik)

o Paraga antagonis (paraga kang asipat ala)

f. Latar (setting), yaiku katrangan kang nuduhake panggonan, wayah, lan swasana sajroning crita.

g. Busananing basa (gaya bahasa), yaiku cara sawijining pangripta anggone milih tema, prekara,
nintingi prekara kang dicritakake sajroning crita.

h. Pamawase pangripta (sudut pandhang pengarang), yaiku sudut pandangan kang dijupuk saka
pangripta kanggo ndeleng sawijining kedadeyan sajroning crita)

Unsur Ekstrinsik

a. Latar belakang karya sastra diciptakake, yaiku kapan karya sastra kasebut ditulis.

b. Kahanan masyarakat nalika karya sastra kasebut diciptakake, yaiku kahanan masyarakat saka
ekonomi, sosial, budaya, politik, nalika karya sastra kasebut diciptakake.

c. Latar belakang utawa kahanan pangripta.

RAMA SINTA
Wonten nagari naminipun Kosala, dumunung ing kutha Ayodya. Ingkang jumeneng nata Prabu Dasarata.
Sang Prabu kagungan garwa cacah tiga. Kaliyan Dewi Kosalya peputra Rama. Kaliyan Dewi Kekeyi
peputra Barata. Dene kaliyan Dewi Sumitra peputra kembar, Lesmana tuwin Satrugna.

Prabu Dasarata sampun sepuh sanget. Sang Prabu arsa lereh kaprabon. Rama ginandhang-gadhang
nggentosi kelenggahanipun ingkang rama. Ananging, Dewi Kekeyi boten narimakaken manawi Rama
kawisudha minangka raja Ayodya. Garwa angka kalih punika ngersakaken Barata, putranipun ingkang
jumeneng nata. Kanthi awrat ing manah, panyuwunipun Dewi Kekeyi dipunsembadani dening Prabu
Dasanata. Wusananipun Rama kedah nglampahi gesang ing wana dangunipun 14 warsa.

Tindakipun Raden Rama kadherekaken ingkang garwa, Dewi Sinta, dalah Lesmana. Lampahipun dumugi
ing wana Dhandaka. Ing papan punika, ketiganipun kepanggihSarpakenaka, rayinipu Prabu Rahwana,
raja Alengkadiraja. Sarpakenaka ingkang asipat raseksa wanodya punika kepencut kabagusaning Rama.
Rama botan nglanggati. Sarpakenaka lajeng manggihi Lesmana. Lesmana babar pisan botan nggape
piyambakipun. Sarpakenaka nesu, ngamuk. Lesmana boten kirang weweka. Raseksa wanodya, rayinipun
Prabu Dasamuka, lajeng karumpung grananipun saha kaperung talinganipun. Piyambakipun lajeng
ngadep ingkang raka. Rakanipun karerepa murih malesaken wirangipun. Prabu Rahwana sagah.
Lampahipun Prabu Dasamuka tumuju wana Dhandaka nitih kreta kencana ngambah jumantara
kadherekaken Kala Marica.

Dumugi wana Dhandaka, Kala Marica ingkang asipat raseksa wewah wujud dados kidang kencana,
kidang elok ing warni asisik emas endah ngelam-elami, ngengreg merak ati. Kidang rukmi nunten wira-
wiri sacelaking papan dunungipun tiyang tetiga. Sinta sumerep kabregasaning kidang. Piyambakipun
gawok, tuwuh prentuling manah kepingin ngingah kidang rukmi. Rama kasuwun nyepengaken kewan
ingkang ngelam-elami saha memencut manah punika.

“Dhuh Raden, pangayoming jiwa-raga kula. Ing sangajenging netra wonten kidang kencana ingkang elok
ing warni. Inggih nembe sapisan punika kula sumerep wujuding kidang ingkang ulesipun kencana.
Mendah senenging manah kula menawi saged ngingah kidang punika minangka panglipuring manah ing
salebeting wana ingkang bawera punika,” aturipun Putri Manthili.

“Yayi, salumahing bumi sakureping langit tan ana kang ngembari. Tresnane pun kakang marang sliramu
tanpa pepindhan. Labuh tresnaku marang sliramu, saiki uga bakal dakwujudi pepenginanmu. Kidang
kang kokarepake bakal dakcekel. Mula lilanana pun kakang linggar saka pakuwon,” ngandikanipun
Raden Rama dhumateng ingkang garwa.

“Inggih, Kakangmas. Donga kula saking papan pasutapan tansah umiring tindak paduka,” aturipun Sinta
sinarta esem ingkang ngujiwat.

“Ya, Yayi. Welinge pun kakang, aja pisan-pisan metu saka pagering pakuwon tanpa palilahku. Wis yayi,
karia slaet,” ngandikanipun Raden Rama.

Kidang pinuntut wingking dening Raden Rama arsa kecepeng. Kidang nebih. Rama ngetut malih. Kidang
mlajeng sangsaya tebih. Rama ngetog karosanipun kanthi nututi mlajeng. Danguning-dangu plajenging
kidang tebih saking dununging pakuwon. Raden Rama suda kasabaranipun. Putra Ayodya punika lajeng
menthag gendhewa nglepasaken jemparing. Kidang kepanah, kenging cumeprot. Sakala kidang njola,
mbekik sarosanipun ngantos kapireng dening Sinta. Pambekiking kidang lamat-lamat kados
pisambatipun Raden Rama. Dewi Sinta ndugi bilih Rama manggih katiwasan. Lesmana kapurih nglari
purunging swanten. Kanthi gegancangan, Lesmana ngestokaken dhawuh. Samangke Sinta tanpa rowang.

Sumerep ingkang dipunener piyambakan, Rahwanaraja ingkang sampun dumugi sacaketing pakuwon,
girang-girang gumunjeng salebeting batos. Raja Alengkadiraja nunten mindha-mindha pandhita kesrakat
ingkang ngelak saha luwe nyuwun boga-toya ing wiwaraning pager. Sinta welas dhateng kawontenaning
pandhita memba-memba. Nalika ngulungaken omben saha tetedhan, tanganipun Sunta kageret dening
pandhita memba-memba. Piyambakipun karudapeksa, kalebetaken kreta kencana mumbul nggegana.
Badar wujuding pandhita dados Dasamuka, raja Alengkadireja, inggih rakanipun Sarpakenaka. Taksih
njola-njola bangga, jelih-jelih asesambat, Sinta kadhusta dening raja raseksa kabekta dhateng
Alengkadiraja.

Jathayu, kagendra, inggih rajaning peksi mitranipun Prabu Dasarata, miring pisambatipun Sinta. Sareng
sumerep anakipun mitranipun dipuncidra dening Rahwana, Jathayu tumunten nututi ngantariksa.

“He, Rahwanaraja! Balekna Dewi Sinta. Apa ora ngerti yen Sang Dewi iku garwane Raden Rama. Apa
lekasing raja gung kang kaya mangkono iku pantes lamun tinulad dening para kawula? Mula, sadurunge
kebacut, enggal ulungna Putri Manthili, dakpisungsungake maneh marang ngarsane Raden Rama.!”
panguwuhipun Jathayu.

GLADHEN

Golekana unsur intrinsik lan ekstrinsik saka crita wayang ing nduwur!

1. Unsur intrinsik

a. Tema :

.................................................................................................................................

.................................................................................................................................

b. Paraga :

.................................................................................................................................

.................................................................................................................................

.................................................................................................................................

.................................................................................................................................

.................................................................................................................................

.................................................................................................................................

.................................................................................................................................

.................................................................................................................................

c. Watak :

.................................................................................................................................
.................................................................................................................................

.................................................................................................................................

................................................................................................................................. ......................................
...........................................................................................

.................................................................................................................................

.................................................................................................................................

.................................................................................................................................

.................................................................................................................................

d. Alur :

.................................................................................................................................

.................................................................................................................................

.................................................................................................................................

e. Latar :

.................................................................................................................................

.................................................................................................................................

.................................................................................................................................

.................................................................................................................................

.................................................................................................................................

f. Amanat :

.................................................................................................................................

.................................................................................................................................

................................................................................................................................. ......................................
...........................................................................................

2. Unsur ekstrinsik

.......................................................................................................................................

.......................................................................................................................................

.......................................................................................................................................

.......................................................................................................................................

.......................................................................................................................................
.......................................................................................................................................

Garapan 3: Nganalisis Relevansine Crita Wayang

Cerita wayang mengku piwulang tumrap uripe manungsa. Manungsa bisa methik piwulang ing
sajeroning cerita wayang. Mula ora mokal masyarakat Jawa nganti saiki isih gandrung marang wayang.

Coba saiki para siswa golek piwulang ing cerita wayang sing isih relevan utawa mathuk karo urip zaman
saiki. Wacanen teks ing ngisor iki!

Prabu Kresna

Kresna iku sawijining paraga Mahabharata. Nalika isih timur asmane Narayana. Ing pedhalangan Kresna
kondhang amarga lantip lan pinter wicara. Dening Arjuna, Kresna kapilih dadi titisaning Bathara Wisnu.

Narayana sakadang nalika isih timur dititipake marang Ki Demang Antyagopa lan Nyai Sagopi ing
kademangan Widorokandhang. Iki kanggo nyingidake supaya aja nganti konangan dening Kangsadewa,
putrane kuwalon Prabu Basudewa saka Dewi Maerah kang jumeneng adipati ing Sengkapura kang
kepengin nguwasani Negara Mandura. Ya nalika ana widorokandhang iki, Narayana meguru marang
Begawan Padmanaba ing pertapan Girituba. Dening Sang Begawan pinaringan pusaka cacah telu aran
senjata Cakra Baskara yaiku panah awujud cakra lan lancip ing pucuke, kembang Cangkok Wijayakusuma
awujud cangkoking kembang kang bisa ngusadani wong lara utawa wong mati sadurunge wektune lan
Kaca Paesan kang bisa kanggo ngawuningani kahanan sing bakal dumadi. Kajaba kuwi uga pinaringan aji
“kesawa” iya aji Balasrewu kang dayane menawa Prabu Kresna lagi duka banjur astane nyenggol
bedhore Kesawa bisa tiwikrama dadi brahala sagunung anakan sesilih Ditya Balasrewu. Sabanjure Sang
Begawan Padmanaba iya banjur manitis ana anggane Narayana.

Ana ing perang Bharatayuda, Prabu Kresna ngusiri kretane Arjuna nalika perang tandhing lumawan
adhipati Karna. Arjuna unggul yudhane, adhipati Karna gugur ketaman jemparing Pasopati. Ing
pakeliran, yen Prabu Baladewa kondhang kadidene ratu sing pakulitane putih mulus alias bule tekan
balung sumsum, Prabu Kresna iki pakulitane ireng. Cocok karo asmane, tembung kresna werdine pancen
ireng. Ireng tekan getih, balung lan sumsume. Pungkasane crita, kresna sirna saragane amarga kena
putulahe sepata turuning bangsa yadhu kang kudu tumpes.

Gladhen

Tembung kang kacithak miring ing ukara ngisor iki golekana tegese!

1. Nalika Prabu Kresna isih timur asmane Narayana.

Wangsulan : ……………………………………………………………………………

2. Ing pedhalangan Kresna kondhang amarga lantip lan pinter wicara.

Wangsulan : ……………………………………………………………………………

3. Kembang Cangkok Wijayakusuma awujud cangkoking kembang kang bisa ngusadani wong lara.
Wangsulan : ………………………………………………………………………………..

4. Kaca Paesan yaiku kaca kang bisa kanggo ngawuningani kahanan sing bakal dumadi.

Wangsulan : ……………………………………………………………………………….

5. Aji Balasrewu dayane menawa Prabu Kresna lagi duka banjur bisa tiwikrama dadi brahala
sagunung anakan.

Wangsulan : ………………………………………………………………………………..

6. Prabu Kresna ngusiri kretane Arjuna nalika perang tandhing lumawan adhipati Karna.

Wangsulan : ………………………………………………………………………………...

7. Sabanjure Sang Begawan Padmanaba iya banjur manitis ana anggane Narayana.

Wangsulan : ………………………………………………………………………………

8. Adhipati Karna gugur ketaman jemparing Pasopati.

Wangsulan : ………………………………………………………………………………

9. Tembung kresna werdine pancen ireng.

Wangsulan : ………………………………………………………………………………..

10. Pungkasane crita, kresna sirna saragane amarga kena putulahe sepata turuning bangsa yadhu
kang kudu tumpes.

Wangsulan : ………………………………………………………………………………

Gladhen

Piwulang apa kang isih ana relevansine karo zaman saiki ? Golekana 10 wae!

1. .........................................................................................................................................

2. .........................................................................................................................................

3. .........................................................................................................................................

4. ..........................................................................................................................................

5. ..........................................................................................................................................

6. .........................................................................................................................................

7. .........................................................................................................................................

8. ..........................................................................................................................................

9. ..........................................................................................................................................
.........................................................................................................................................

Pasinaon 3 :

Pakaryan Mandhiri : Ngonceki Teks Crita Wayang

Garapan 1 : Nyritakake Isi lan Karepe Crita Wayang

Nyeritakake asil olehe maca kuwi kalebu ketrampilan kang kudu dikuwasani dening para siswa. Kaya
ketrampilan liyane, ketrampilan cerita bisa lancar lan wasis kudu digladhi kanthi taberi lan talaten. Para
siswa kudu kerep maca lan nyeritakake marang kancane. Saya kerep cerita, bakale saya tambah lancar
lan wasis.

Para siswa anggone gladi ora mung nganggo ragam basa ngoko, nanging mbudidaya supaya nganggo
ragam basa krama liyane. Ing basa Jawa, ragam basa Jawa modern kaperang dadi papat, yaiku ngoko
lugu, ngoko alus, krama lugu, krama alus. Mula saka kuwi para siswa kudu gladhi ngango ragam basa
krama alus. Ing ngisor iki ana teks cerita wayang minangka tuladha.

Wacanen crita wayang ing ngisor iki!

Kumbakarna

Kumbakarna iku anake Begawan Wisrawa lan Dewi Sukesi sing nomer loro. Sasedulur ana papat, yaiku
Dasamuka (Rahwana), Kumbakarna, Sarpakenaka, lan Gunawan Wibisana. Kasatriyane ing
Pangleburgangsa. Garwane Widodari, bebisike Dewi Kiswani, lan banjur nduwe anak loro, yaiku Ditya
Kumba lan aswani Kumba. Dene kang dadi patuladhan yaiku rikala negarane diamuk dening Anoman
sawadya balane, jalaran Dasamuka ndhusta Dewi Shinta, Kumbakarna gelem sabiyantu marang Gusti
ratune. Perange Kumbakarna ora niat ambelani Dasamuka ananging niat ingsun maju perang mbela
tanah kelairane iya bumi pertiwi kang nangis jalaran kanggo ajang parebutan.

Wujude Kumbakarna iku buta gedhe nganggo makutha. Gedhe dhuwur ora ana kang madhani lan katon
nggegirisi. Wujuding kupinge kaya kumba (kwali utawa kendhi), mulane sinung aran Kumbakarna.

Nalika Dasamuka mertapa ing Gunung Gohkarna, Kumbakarna ora keri. Sajrone mertapa, uripe
Kumbakarna mung sarana banyu, necep sarining bun. Awit saka genturing tapane, Kumbakarna
karawuhan bathara Guru, Kumbakarna kaparengake darbe panyuwun, lan panyuwune bakal diijabahi.
Satemene para dewa kang ndherek tindake Bathara Guru padha ora nyarujuki yen Kumbakarna
kaparingan nugraha, awit Kumbakarna doyan mangan manungsa. Wus akeh manungsa, brahmans, resi,
widadara, widadari dalasan para Dewa pisan kang dimangsa dening Kumbakarna.

Bathara Guru nuli dhawuh marang Dewi Uma supaya manjing ing tutuke Kumbakarna, Dumunung ing
pucuking ilate, supaya ature raseksa iku ora padha karo sing dikarepake. Mula nalika ditari nyuwun
nugraha apa, Kumbakarna nyuwun supaya bisa turu kepati nganti atusan taun, kuwat mangan lan
ngombe kang akehe kagila-gila, bisa gawe kekese mungsuh
Kumbakarna kaparingan aji Cirakalasupta, aji Gedhongmenga, lan aji Getak Gelap asakethi. Dayaning aji
Cirakalasupta yen wus kawateg njalari Kumbakarna bisa turu kepati atusan taun tanpa nglilir.
Dayaning aji Gedhongmenga, Kumbakarna kuwawa mangan lan ngombe kang akehe kagila-gila, yaiku
kang mahanani teguh santosane salira. Sabrn mentas mangan lan ngombe kang akehe nganti
ngundhung-undhung kaya gunung, lumrahe Kumbakarna banjur turu kepati pirang-pirang sasi lawase.
Dayaning aji Getak gelap Sakethi njalari Kumbakarna yen nggetak swarane kaya gelap ngampar, agawe
kekesing atine para mungsuhe.

Patine Kumbakarna kanthi perangane awak dipretheli mbaka siji iku minangka piwalese Ditya
Jambumangli kang duk ing nguni uga mati kanthi awak dipretheli dening Resi Wisrawa, keng ramane
Kumbakarna. Nalika semana ya Jambumangli iku kang dadi Jago, ngadani sayembara perang ngadhepi
para satriya kang bakal ngayunake Dewi sukesi, klebu Resi Wisrawa.

Gladhen

Wangsulana pitakon-pitakon ing ngisor iki!

1. Kumbakarna menika putranipun sinten?

Wangsulan : ………………………………………………………………………………...

2. Sinten kemawon sedherekipun Kumbakarna iku?

Wangsulan : ………………………………………………………………………………...

3. Nalika tapa bareng karo kakange. Kumbakarna dikeparengake duwe panyuwunan marang dewa,
nanging ana sawetara dewa ora sarujuk manawa Kumbakarna kaparingan nugraha. Apa sebabe?

Wangsulan : ………………………………………………………………………………...

4. Kumbakarna nduwe panyuwunan apa marang Dewa?

Wangsulan : ………………………………………………………………………………...

5. Kumbakarna kaparingan aji-aji apa wae dening para Dewa?

Wangsulan : ………………………………………………………………………………...

Gladhen

Ceritakna maneh teks wayang ing ndhuwur kanthi ragam basa krama alus. Supaya bisa nyritakake kanthi
lancar, para siswa kudu nyathet luwih dhisik babagan kang wigati.

........................................................................................................................................................................
........................................................................................................................................................................
........................................................................................................................................................................
........................................................................................................................................................................
........................................................................................................................................................................
........................................................................................................................................................................
........................................................................................................................................................................
........................................................................................................................................................................
....................................................................................................................................

Garapan 2 : Ndhudhah lan Nanggapi Isine Teks Crita Wayang

Nanggapi isi teks meh padha karo cerita. Menawa cerita, para siswa mung nyritakake apa anane laras
karo isine teks. Naning nek nanggapi, para siswa bisa nambahi manut gagasane lan wawasane dhewe-
dhewe. Menawa para siswa sugih kaweruh sing ana gayute karo isi cerita, kayata: kaweruh budaya Jawa,
politik, ekonomi lan liya-liyane, mula anggone nanggapi sansaya luwih apik lan jembar.

Nanggapi bisa awujud gagasan utawa komentar sing ngombyongi isine teks. Nanging uga bisa gagasan
sing kasok baline karo isi teks. Menawa tanggapane laras karo isine teks diarani tanggapan kang positif.
Wondene menawa ora laras karo isine teks diarani tanggapan kang negatif.

Sanadyan tanggapan kuwi asifat subyektif, tegese manut wawasan lan kaweruhe sing menehi
tanggapan, nanging tanggapan perlu dikantheni pawadan kang nalar lan bisa narik kawigatene para
nupiksa (pembaca). Kanthi pawadan kang rasional lan data teoretis kang handhal kaajab para nipuksa
dadi kapaelu lan nyarujuki apa kang diandharake.

Turunane Sukesi Simbol Kabecikan lan Angkara

Dewi Sukesi yakuwi anak wadone Prabu Sumali, ratu Alengka. Dheweke duwe sedulur jenenge Ditya
Prahasta. Nalika dhiwasa, Dewi Sukesi dadi rebutan para satriya lan ratu ing jagad. Dheweke gelem dadi
bojone sapa wae, anggere wong kuwi bisa njabarake ilmu Sastra Jendra Hayuningrat. Saliyane kuwi,
Ditya Jambumangli uga pasanggiri sapa wae sing ameh nglamar Dewi Sukesi kudu bisa ngalahake
dheweke. Manawa bisa nelukake Jambumangli, diantukake mboyong Dewi Sukesi, kang kapetung isih
sedulur pupone. Jambumangli dhewe sakjane nyimpen rasa tresna marang Dewi Sukesi lan kepengin
jejodhoan karo dheweke.

Ing antarane para satriya lan ratu kang nglamar Dewi Sukesi kuwi ana Begawan Wisrawa kang uga
nglamar Dewi Sukesi kanggo anake, Prabu Danareja ratu ing Lokapala. Kocap kacarita, sayembara iku
bisa dimenangake dening Begawan Wisrawa lan dheweke banjur mboyong Dewi Sukesi supaya
diningkahake karo anake, Prabu Danaraja. Nanging Dewi Sukesi wegah lan ora gelem netepi jejodhoan
iku, amarga Prabu Danaraja dudu wong kang bisa njabarake ilmu Sastra Jendra Hayuningrat. Mula
dheweke kudu ningkah karo Begawan Wisrawa. Jejodhoan iku nuwuhake nesune Jambumangli, saengga
kadadean paprangan antarane Jambumangli lawan Begawan Wisrawa. Jambumangli tiwas kanthi awak
karajang-rajang. Sadurunge mati Jambumangli nyupatani sukmbene anake Wisrawa bakal nemoni nasib
kaya Jambumangli, yakuwi matine kanthi awak karajang-rajang kaya cara patine dheweke.

Dene ing jejodhoane karo Begawan Wisrawa, Dewi Sukesi nduweni anak cacah papat yakuwi Rahwana
utawa Prabu Dasamuka, Arya Kumbakarna, Dewi Sarpakenaka lan Arya Wibisana. Anak-anake Dewi
Sukesi iki ing tembene bakal dadi kaca benggalaning sakabehe kabecikan lan kaluputaning manungsa.
Budi candhala bakal tumpes dening budi utama.
Kapethik saka : Solopos, 20 Mei 2010

Gladhen

Wangsulana pitakon-pitakon ing ngisor iki!

1. Aranana paraga-paraga kang kapacak ing crita wayang kasebut!

Wangsulan : …………………………………………………………………………………

2. Sapa Dewi Sukesi iku?

Wangsulan : ………………………………………………………………………………....

3. Sapa sedulure Dewi Sukesi?

Wangsulan : …………………………………………………………………………………

4. Kenangapa Dewi Sukesi ora netepi jejodhoane karo Raja Lokapala?

Wangsulan : …………………………………………………………………………………

5. Dewi Sukesi banjur palakrama karo sapa?

Wangsulan : …………………………………………………………………………………

6. Sapa asma putra putrine Dewi Sukesi?

Wangsulan : …………………………………………………………………………………

7. Sapa sedulur pupone Dewi Sukesi kang nyimpen rasa tresna marang dheweke?

Wangsulan : …………………………………………………………………………………

8. Sapa sing mateni Jambumangli?

Wangsulan : …………………………………………………………………………………

9. Kepriye matine Jambumangli?

Wangsulan : …………………………………………………………………………………

10. Kepriye sepatane Jambumangli sadurunge mati?

Wangsulan : …………………………………………………………………………………

Garapan 3 : Maca Endah teks Crita Wayang

Maca endah teks wayang iku maca kaya dene dhalang pentas. Anggone maca kudu jumbuh karo
karakteristike tokoh wayang. Rikala maragakake tokoh dhalang kudu mangerteni dhuwur endheke laras
suwarane tokoh. Upamane suwarane Duryudana kanthi laras 2, Werkudara larase 6 gedhe, lan
sapiturute.
Wacanen teks dialog cerita wayang ing ngisor iki kanthi lafal lan intonasi kang trep, rekamen nggunakake
HP pacelathon iki banjur kirimen menyang gurumu!

Wara Sembadra : “Aku didhusta ing maling aguna, jenenge Prabu Pandhu Bregola. Saiki lagi ambles ing
sagara, ngupaya badher bang sisik kencana, awit arep anggarwa aku, mulane aku tulungana, Gareng”.

Gareng : “Lah, anggen kula nulungi bendara kados pundi”.

Wara Sembadra : “Mengkene bae nala Gareng, kowe manganggoa sandhangane Prabu Pandhu Bregola.
Kowe ngakua dadi garwaku. Mengko yen Prabu Pandhu Bregola bali mrene, pethukna, lan
rampungana”.

Gareng : “We, lah, punapa kula saged mejahi Prabu Pandhu Bregola?”

Wara Sembadra : “Bisa bae, angger kowe wani, tatag. Yen kowe nganggo sandhangane Sang Prabu,
mesthi bakal oleh kasekten”.

Gareng : “Menawi mekaten, inggih kula sagahi, kula saged nulung bendara”.

Ora suwe Prabu Pandhu Bregola mancungul saka samodra, teka marani Dewi Sembadra karo nguwuh-
uwuh.

Pandhu Bregola : “E, Wara Sembadra, aku teka, lah, sing ana sandhingmu iku sapa?”

Gareng : “ora ana papat, ya mung siji thil aku iki. Pandhu Bregola, aku”.

Pandhu Bregola : “Hus, kurang ajar kowe, sing aran Prabu Pandhu Bregola, mung aku, ratu ing Ngranjang
Gribig”.

Gareng : “Kowe ngaku-aku Prabu Pandhu Bregola, ya kena-kena bae, nanging kowe Prabu Pandhu
Bregola kok anggebibir kaya ngono?”

Pandhu Bregola : “Hus, sembrana kowe, tak jaluk Wara Sembadra.”

Gareng : “Saiki ora oleh, besuk ora oleh. Lha wong iki yayi dewi gustiku.”

Pandhu Bregola :” Lho kowe kok nyebut yayi, nganggo gusti, kowe genah bature.”

Gareng : “Ya, sak sirku anggonku nyebut, cekake saiki ora oleh, besuk ora oleh.”

Pandhu Bregola :” E, dadi kowe wani karo aku? Budiya taksembadani, bonggowa tak rampungi. Tak
tebak dhadhamu sida anjrebabah. Mongsa andadak anjaluka banyu kowe.”

Cekaking carita, Prabu Pandhu Bregola kalah perange karo nala Gareng. Nala Gareng malih dadi Prabu
Pandhu Bregola, banjur nglurug menyang Praja Dwarawati, soroh amuk, para pandhawa kabeh perange
kalah. Kalahe Prabu Pandhu Bregola karo petruk, wasana Prabu Pandhu bregol tiron, nyata dadi nala
gareng maneh.

Gladhen

Wangsulana pitakon-pitakon ing ngisor iki!


1. Sapa sing ndhusta Wara Sembadra?

Wangsulan : …………………………………………………………………………………

2. Kenangapa Prabu Pandhu Bregola ambles ing segara?

Wangsulan : …………………………………………………………………………………

3. Kenangapa Wara Sembadra njaluk tulung marang Gareng?

Wangsulan : …………………………………………………………………………………

4. Kepriye carane Gareng nulungi Wara Sembadra?

Wangsulan : …………………………………………………………………………………

5. Prabu Pandhu Bregola iku ratu ing ngendi?

Wangsulan : …………………………………………………………………………………

6. Wara Sembadra iku garwane sapa?

Wangsulan : …………………………………………………………………………………

7. Sapa sing bisa ngalahake Prabu Pandhu Bregola tiron iku?

Wangsulan : …………………………………………………………………………………

I. Pilihen wangsulan sing paling bener!

1. Piranti pagelaran wayang kulit kang nggambarake bumi yaiku ....

A. Kelir

B. Kothak

C. Cempala

D. Simpingan

E. Debog

2. Ana ing pagelaran wayang kulit, blencong iku nggambarake ....

A. Sasmitaning urip

B. Sangkan paran

C. Langit, akasa

D. Srengenge, rembulan lan lintang

E. Nggambarake manungsa

3. Piranti pagelaran wayang kang nggambarake sangkan paran yaiku ....


A. Kelir

B. Debog

C. Blencong

D. Kothak

E. Keprak

4. Adegan pagelaran wayang sing nggambarake pacelathone anak karo biyunge kanthi suka pari
suka, yaiku ....

A. Punakawan

B. Jejer

C. Tancep kayon

D. Dhagelan

E. Limbukan

5. Pagelaran wayang kang wiwitan iku diarani ....

A. Jejer

B. Bodholan

C. Perang

D. Gara-gara

E. Limbukan

6. Gamelan wonten ing pagelaran wayang minangka pralampitanipun ....

A. Kahanan donya

B. Nggrengsengaken swasana

C. Kabetahan gesang

D. Jangkeping pagelaran

E. Kabetahanipun manungsa

7. Gambar paraga wayang kang digunakake ing tatacara tingkeban yaiku gambare ....

A. Janaka-sembadra

B. Dewi Kunti-abimanyu C. Nakula-sadewa

D. Werkudara-rukmini E. Bima-banowati

8. Sumbere crita wayang iku saka crita ing ngisor iki, kajaba ....
A. Mahabharata

B. Ramayana

C. Crita menak

D. Crita panji

E. Kerajaan

9. Wayang kang ginawe saka walulang, nyritakake jaman kadhewatan nganti tekan lakon Prabu
Parikesit, iku diarani ....

A. Wayang Wahyu

B. Wayang gedhog C. Wayang beber D. Wayang suluh

E. Wayang purwa

10. Ing pentas wayang kulit, panabuh gamelan kang ngiringi lakone wayang diarani ....

A. Dhalang

B. Pesinden

C. Cempala D. Kepyak

E. Niyaga

11. Lampu kang dipasang ing sangarepe kelir ing pentas wayang kulit diarani ....

A. Kepyak

B. Cempala

C. Sulukan

D. Janturan

E. Blencong

Sang Sarpakenaka ngreripih dhateng Rama supados purun njatukrama, nanging sang Rama datan purun
awit sampun kagungan garwa. Awit adrenging manah, Sarpakenaka kajempalani badhar sanalika malih
wujud ingkang sayekti raseksi, nunten miber ngantariksa kondur mring Ngalengka asung palapuran yen
ta piyambakipun rinudapeksamring Rama dalasan atur uninga yen ing Wana Dhandhaka wonten
wanodya sulistya ing warni pantes yen taginarwa minangka prameswari.

Midhanget aturipun ingkang rayi Sarpakenaka, Sang Dasamuka katetangj manahipun, nunten nimbali
abdinipun Marica amrih nggiri godha sang Dewi Shinta. Kekalihipun nunten anyaketi wana dhandhaka.
Priksa endahing warni sang Dewi Shinta. Dasamuka datan sranta nunten dhawuh Marica malih rupa
dados kidang kencana ingkang ketingal njilma tansah klinteran ing sacedhaking Rama Ian Shinta. Sang
Dewi Shinta priksa kidang kencana ketingal lulut lajeng mothah dhateng Rama amrih kidang dipun pikut.
Sang Rama lajeng mbujung mlajaripun kidang. Yen tebih kidang ketingal lulut, nanging yen dipun caketi
lajeng mlajar tebih. Wusana Rama anggenipun mbujung saya tebih. Priksa Shinta piyambakan,
Dasamuka lajeng anyaketi sarta ndhusta Sang Dewi kabekta kondur ing Ngalengka. Inggih jalaran menika
dados bribiking perkawis memengsahanipun Rama Ian Dasamuka.

12. Miturut wacan ing dhuwur, Sarpakenaka iku ....

A. Kangmase Dasamuka B. Musuhe Dasamuka

C. Garwane Dasamuka D. Abdine Dasamuka

E. Adhine Dasamuka

13. Sing malih rupa dadi kidang kencana yaiku ....

A. Kangmase Dasamuka B. Musuhe Dasamuka C. Abdine Dasamuka

D. Adhine Dasamuka

E. Garwane Dasamuka

14. Dasamuka iku ratu ing ....

A. Dwarawati

B. Pancawati

C. Bumiretawu

D. Ayodya

E. Ngalengka

15. Crita kang nyritakake perange Prabu Arjunasasrabahu karo Dasamuka kalebu lelakon Sumantri
lan Sukrasana yaiku ....

A. Kadhewatan

B. Ramayana

C. Arjuna Sasra

D. Mahabarata

E. Kresna Duta

16. Manungsa iku diajeni ing bebrayan, jalaran nduweni … sing becik.

a. gelar

b. drajat

c. pangkat

d. moral
e. martabat

17. Saka kesenian, kita ora mung bisa seneng-seneng ngrasakake endahing asil karyaning para
seniman, ananging kita uga bisa ….

A. ngundhakake drajat lan pangkat

B. ngundhakake gelar lan martabat

C. ngundhakake gengsi lan prestisi

D. ngundhakake pangkat lan jabatan

E. ngundhakake ilmu lan kaweruh

18. Pagelaran lakon, bisa dadi salah sawijine sarana nggegulang moral sing cocok lan trep. Jalaran
….

A. tuntunan lan wulangan ing pagelaran lakon nduweni sifat doktriner kang meksa.

B. tuntunan lan wulangan ing pagelaran lakon ora nduweni sifat doktriner kang meksa

C. kanthi lumantar nonton, ngrungokake lan ngrasakake pagelaran lakon, wewarah bab moral ora
bisa rumesep lan kajiwaraga

D. kanthi lumantar nonton, ngrungokake lan ngrasakake pagelaran lakon, wewarah bab moral
nduweni sifat doktriner kang meksa

E. kanthi lumantar nonton, ngrungokake lan ngrasakake pagelaran lakon, wewarah bab moral bisa
meksa rumesep lan kajiwa raga

f.

19. Ing sajerone adicara penyuluhan utawa sosialisasi, biasane panitia utawa penyaji materi
nyuguhake drama cekak kang awujud lakon utawa sosiodrama. Ancase kanggo ….

A. ngenteni adicara sabanjure

B. ngenteni adicara inti

C. menehi pakaryan paraga lakon

D. minangka adicara inti

E. narik kawigaten

f.

20. Lakon kagelar kanthi wujud drama prasaja. Kaarani prasaja jalaran ….

A. mung nduweni ancas kanggo sesuluh


B. mung magepokan karo fenomena sosial

C. tanpa rerenggan tata artistic

D. tanpa ngetokake prabeya akeh

E. isine ora goroh utawa mbujuk

21. Perangan wiwitane crita kanggo nepungake tokoh/paraga, swasana, lan bibit kawit tumuju
crita sabanjure, ing struktur teks lakon diarani ….

A. jejer (orientasi)

B. pasulayan (komplikasi)

C. pangudhare prakara (resolusi)

D. pungkasaning crita (koda)

E. owahing crita (revolusi)

22. Dumadine perkara kang kudu diadhepi dening para tokoh/paraga, ing struktur teks lakon
diarani ….

A. jejer (orientasi)

B. pasulayan (komplikasi)

C. pangudhare prakara (resolusi)

D. pungkasaning crita (koda)

E. owahing crita (revolusi)

23. Pungkasan karampungane pasulayan utawa dredah, ing struktur teks lakon diarani ….

a. jejer (orientasi)

b. pasulayan (komplikasi)

c. pangudhare prakara (resolusi)

d. pungkasaning crita (koda)

e. owahing crita (revolusi)

24. Bab pokok sing mbedakaken antarane teks lakon karo teks prosa ‗gancaran‘ liyane yaiku
anane … ing teks lakon.

A. urutan crita

B. tema

C. wewarah
D. antawacana

E. irah-irahan

f.

25. Ing tataran andum gawe, ayahan sepisanan sing kudu katindakake yaiku ….

A. milih irah-irahan lakon

B. netepake dhalang utawa sutradhara

C. netepake jadwal Gladhen

D. netepake paraga

E. netepake pananggap

f.

II. Wangsulana kanthi patitis!

I. Wangsulana pitakon-pitakon ing ngisor iki!

1. Apa kang diarani Wayang Purwa?

Wangsulan :
…………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………
………………………………………

2. Sebutna piranti-piranti kang ana ing pagelaran wayang Purwa?

Wangsulan :
…………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………
………………………………………

3. Apa wae sing kokngerteni ngenani tokoh wayang Dewi Sukesi?

Wangsulan :
…………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………
………………………………………

4. Apa wae sing kokngerteni ngenani tokoh wayang Arjuna?

Wangsulan :
…………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………….
5. Apa wae sing kokngerteni ngenani tokoh wayang Prabu Kresna?

Wangsulan :
…………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………
………………………………………

6. Sebutna arane pandhawa lima!

Wangsulan :
…………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………
………………………………………

7. Sebutna arane Punakawan!

Wangsulan :
…………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………….

8. Aranana anak-anake Dewi Sukesi karo Begawan Wisrawa!

Wangsulan :
…………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………
………………………………………

9. Kenangapa Wibisana diusir saka Alengka dening Dasamuka?

Wangsulan :
…………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………
………………………………………

10. Sapa wae anak-anake Wibisana?

Wangsulan :
…………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………
………………………………………

Anda mungkin juga menyukai