LANAHAYA 1

 Ahk @chkkwcstcla

5
 

Ara`ch 1

@chkkwcstcla? Lagu`ukah, Laga`akagah

at Lasaysayah  

 A`am mj na:  @ayuhch sa Raklatutj 

Ahk `chkkwcstcla  ahk pak-aara` ✖  Hacpalclcta ahk laa`amah sa

sa wcla   hk taj at tchatawak ha
sa wcla pakta`alay sa lagu`ukah,
csahk  ia`unwcla (j `chkkwcsta)
csahk laga`akagah hk `chkkwcstcla sa
ahk mka ia`ungasa ictj. kurj hk wcla.
✖  Hatutuljy ahk magaga`akahk
pahkyayarc sa lasaysayah hk
`chkkwcstcla sa iackick at sa
Rc`cpchas.
✖  Hacpa`c`cwahak ahk mka
 natayahk laa`amah hk
`chkkwcstcla sa pak`chahk hk
wclahk Dc`cpchj.

 Makscmu`a ha Yayj! 

Rahutj? Csu`at sa `jjn hk nc`jk ahk mka sa`ctahk macuukhay mj sa [clahk Dc`cpchj.

[CLAHK
DC@CRCHJ

4
 

Yayj ha at Yumuhkj! 

Nakj hatch scmu`ah ahk atchk ta`alayah, tahuhkch mj ahk cyjhk sarc`c luhk saah na
hakscmu`a ahk atchk wcla.

Va tchkch lj claw ay gahia ha matapjs mjhk masakjt ahk mka latahuhkah. Ga`cha–t
atchk nulsah ahk atchk cscpah sa pahcnakjhk laa`amah at a`amch luhk csa la na sa mka
tajhk ma`a`cm ahk a`am sa wcla.

Yayj ha at tumuhkj!

Vc as
asat
atch
ch Ha
Hatch! 
tch!

Lagu`ukah, Laga`akagah at Lasaysayah hk @chkkwcstcla

@chkkwcstcla

▯  Ahk `chkkuwcstcla ay ahk pak-aara` sa wcla hk taj at tchatawak ha csahk

ia`unwcla (j `chkkuwcsta) ahk mka ia`ungasa ictj.

▯  Ayjh lay Fjhsue`j O. Raz ahk `chkkwcstcla ay sayahtcpcl ha pak-aara` hk wcla hk

mka taj.
▯  Ayjh hamah sa al`at ha  Ahk [cla, @chkkwcstcla at Ljmuhclasyjh sa Aspetj hk
Ralclchck at Raksasa`cta, pchak-aara`ah at schusurc sa `chkkwcstcla ahk cstrultura,

latahkcah, pak-uh`ai at cna pahk nakay ha may laukhay sa csahk wcla at ahk
re`asyjh hctj sa cna pahk wcla.

▯  Ahk ama hk @chkkwcstclahk Dc`cpchj ay sc Ir. Fefc`cj @jpez 

IA@UN[CLA 
Ahk tajhk hak-aara` hk wcla, sapaklat hak-aahklch scya hk mka ic-larahcwahk
laa`amah at lalayagah gchic sa paksasa`cta luhic sa paksusurc hk wcla.

RJ@SKJY 

Ahk csahk tajhk maramchk ha`a`amahk wcla ay tchatawak ha RJ@SKJY

MKA LAYAHKCAH HK [CLA  

1.  Na`arc`a (krammar)

Ra`atuhtuhah (pgjhj`jky)
Ra`anuuah (mjrpgj`jky)

;
 

Ra`aukhayah(syhtax)
>.  Ya`asa`ctaas (@excfjh)
6.  Ra`atctclah (jrtgjkrapgy)
9.  Rahctclah (`cterature)
5.  Va`chk wcla (Yrahs`atcjh)

Kamct hk @chkkwcstcla ?

•   Raksa`ch hk csahk sa`cta sa cnahk wcla

•   Rak-aara` hk lasaysayah hk wcla

•   Nasegah sa pakkawa hk nakjhk sa`cta j sa pakpapa`akj hk csahk

c sahk wcla
•   Nasegah sa tamahk pakkawa at pakamct hk mka pahkuhkusap

LAVASVASAH HK @CHKK[CVYCLA VA RC@CRCHAV

C.  Rahagjh hk Lastc`a

Ahk pak-aara` sa mka wcla sa Rc`cpchas?

Rc`cpc has?

➮  Ayjh lay Vfgeerer (1317), ay cschasakawa hk mka mcsyuherjhk

Lastc`a ha laramcgah ay mka parchk Geswcta at Ijmchclahj sa
`ayuhchk mapanc`cs ahk pakpapa`akahap hk Lrcstyahcsmj sa ialjhk
ctj hk iackick.

Ahk ctchuturchk ha pchalaiagc`ah luhk nalct hapanc`cs ahk pak-aara` sa mka wclahk
latutunj hjjhk pahagjh hk Lastc`a ay ahk paklalagatc-gatc hk lapu`uah sa apat ha
Jrieh hjjhk 1539.

➮  Ahk lancsayaah ay gchatc sa mka Aukustchcah at Oesuctas

➮  Cnchckay ich sa mka Aukustchcah ahk C`jfjs at Rampahka.

➮  Ahk Chtscl at mka `a`awckah hk Rahkkaschah at Fakayah ay cnchckay sa mka

Ijmchcfah.
➮  Ahk mka Drahfcsfah hamah ahk pchahkascwa sa lanclu`ah.

Ahk lataka`ukah ay hagatc sa apat ha Jrieh. Iagc` ictj ay haklarjjh hk sck`a ahk pak-
aara` sa mka latutunjhk wcla ha gumahtjhk sa pak`cmnak hk mka kramatcla at
iclsyuharyj. Gchic lulu`ahkch sa ia`awampu–t apat ha al`at, ayjh lay Rge`ah, ahk
ha`cmnak tuhklj` sa wclahk Yaka`jk. Vamahta`ahk `cma `amahk sa mka wclahk Ncsaya.
N csaya.

❔  Hakscmu`a hjjhk cla-14 ha iaahtajh at hatapjs hjjhk cla-13 ha iaahtajh.

❔  @ayuhch hc`a ha mapanc`cs ahk pakpapa`akahap hk Lrcstcyahcsmj
Lrc stcyahcsmj sa lapu`uah.
❔  Hjjhk Renrerj 16, 1345 iumatchk sa Fenu ahk ahcm ha parchk Aukustchcah
lasama hc Aie`ahtaij Mckue` @jpez ie @ekazpc upahk macsakawa ahk

pakpapa`akahap hk re`cgcyjhk ^jmahj Latj`clj.

7
 

❔  Hjjhk 1339, gchatc ahk lapu`uah sa apat ha jrieh. Ahk lancsayaah ay gchatc sa
mka Aukustchcah at Oesuct. Ahk mka Chtscl ay sa `a`awckah hk Rahkaschah at
Fakayah ay sa Ijmchcfah. Ahk Drahfcsfah hamah ay sa Lanclu`ah.

CC.  Rahagjh hk Amerclahj

Ayjh lay Fjhstahtchj,sa mka pahkuhagchk `achkkwcstcla hjjhk pahagjhk ctj ay

hakscscpahkuha ahk mka sumusuhji?

❔  @ejhari N`jjmdce`i (Amerclahj)

❔  Drahl ^. N`ale (Amerclahj)
❔  Fefc`cj @jpez (Rc`cpchj)
❔  Far`js Everett Fjhaht (Amerclahj) - Icscp`chahk Gcstjrcla`

❔  Jttj Vfgeerer (A`emah) ‖ Icscp`chahk Gcstjrcla`

❔  Mjrcfe Tahjnernerkg (Mcsyuherjhk Ne`gclahj)
❔  G. Fjstehjn`e
Fjstehjn`e (A`emah) - Icscp`chahk Gcstjrcla`
❔  Hakscmu`a hjjhk cla-13 ha iaahtajh at hatapjs hjjhk Cla`awahk Ickmaahk
Rahiackick.
❔  @ayuhch hc`a ay macgascl sa samnayahahk Rc`cpchj ahk ciej`jgcyahk
iemjlratclj.
❔  Yat`jhk malaakgam ha kramatcla hk taka`jhk ha schu`at hcha N`jjmdce`i (131;),
N`ale (13>5), at @jpez (1391).

Ahk ljhtrcnusyjh hc Fjhaht

➮  Yge ^KG @aw ch Rgc`cppche @ahkuake (1312) at Yge Repet @aw ch tge Rgc`cppche
@ahkuakes (131>).
j  Ctj ahk mka pchalalc`a`ahk pahah`clscl hcya ha tumata`alay sa hakakahap
ha paknanakj sa mka tuhjk hk cna–t-cnahk
cna–t -cnahk wcla sa lapu`uah.
j  May wa`umpuhk wcla sa Rc`cpchas (gchic lasa`c ahk mka iya`eltj)

^KG @aw hc Fjhaht

❔  Ahk ahklah hk wclahk Ma`ayj-Rj`chesyj ha pahka`awahk pchalama`alchk

ahklah sa nujhk iackick ay `umakahap sa mka lapu`uah sa Rasclpclj at sa
kawchk lah`urah hk Maiakasfas.
❔  Ahk mka wcla sa Rc`cpchas (ma`cnah sa Fgavafjha, _amnjahka at Ermcta) ay

schasanchk hakmu`a sa wclahk Chijhesyj.

❔  Ga`cmnawa?
j  Yuhjk hk csahk Ma`ayj-Rj`chesyj ay ahk *^.

Ahk Rrjtj-Ma`ayj-Rj`chesyj *^ (RMR *^) ay maaarchk hahahatc`chk

r sa cnahk wcla< at maaarchk sa cnahk wcla hamah ay hakchk k, g, j
laya ay y.
✖  Ahk kahctjhk pgehjmehjh ay wachk csahk natas ha
hakakahap sa mka wclahk Ma`ayj-Rj`ehsyj. Ictj hagahkj
ahk hakchk lc`a`ahk ^KG @A[ hc Fjhaht.

3
 

j   Ga`cmnawa? Ahk vech, ‗herve, j schew– sa Ma`ay ay

urat  ,, sa taka`jk ay ukat  ,, sa Iayal ay ugat  ,, at sa
@ampjhk ay jya. Hakyayarc rch ha luhk mchsah ay
hawawa`a ahk *^, tu`ai sa uat sa Oavahese.

Ayjh lay Fjhaht nc`ahk takapaksa`chk-wcla hk pamaga`aah, ahk laramcgah sa mka

wclahk Rc`cpchas ay may tuhjk ha k sa ^KG ha latchchk ha ahk cnck sancgch ay hakckchk
 k sa laramcgahk hk wcla sa Rc`cpchas ahk RMR *^, hkuhct may c`ah ichk hakckchk r, ` , ̀, j

laya hamah ay  y. laya–t pchahklat hc Fjhaht ahk wcla sa Rc`cpchas ayjh sa lchauwcah
hk ^KG ha latchck.

➮  Va paksusurc hc Fjhaht ay `umanas ha ahk Yaka`jk, Ncfj`, at mka wclahk Ncsaya

tu`ai hk Fenuahj, Gc`ckayhjh, [aray, Lcharay-ah, at ^jmn`jmahjh ay mka
wclahk k , kayuhich ahk Cnahak, Makchiahaj, Yausjk, Vu`u, at Nakjnj.
Nakjnj.
j  Ahk mka C`jfahj at Ycrurac ay wclahk r.

j   Ahk mka Lahlaha-ey, Cna`jc, Njhtjf, Fa`amcah, at Rahkaschah ay wclahk

@.
j   Ahk mka Rampahkj, Cvatah at Vamna` ay wclahk
wc lahk y.

➮  Ahk mka sumusuhji ha mka c`ahk ga`cmnawa `amahk ay mka patcnay hc Fjhaht
ha cpchapalcta ahk lchauwcah hk ^KG ha latchck sa mka puscsyjhk chcsya`,
meiya`, at pcha`?
[CLAHK CHCVSA@ MEISA@ RCHA@
K 
Yaka`jk kamöt ukát íljk
Cnahak kamÿt ukát íluk
Nakjnj ramöt ukát íljk
Ncsaya kamöt ukát íljk
Nclj` kamöt ukát íljk
Makchiahaj kamut ukát hcÿk ‗fjfjhut–
‗fjfjhut–  
Vu`u kamut ukát íljk
^
C`jfj ramÿt urát  ncnír ‗`cp– 
‗`cp– 
Ycrurc Cljgjl ‗rcn– 
‗rcn–  urat ckjr
@
Rahkaschah `amöt u`át íljr
Lahlahac `amöt uwát
Chcna`jc iamöt u`át íljr
Njhtjf `amöt ját,wai, uát
Fa`amach `amöt iará`a ‗kcr`– 
‗kcr`–   ncnc` ‗`ccp– 
‗`ccp– 
S
Rampahkj yamÿt uyát ílcʙ 
Cvatah yamöt ÿyat ctcöc ‗ekk– 
‗ekk– 
Vamna` yánc ‗hckgt–
‗hckgt–    nÿyas ‗rcfe– 
‗rcfe–  tj`öc ‗s`eep– 
‗s`eep– 

Va ga`cmnawa sa Cnahak ha kamut at ukat, ahk t sa puscsyjhk pcha` ay gchic

 nchcncklas, tu`ai ich hamah sa cna pahk wa`ahk njses ha ccstap
stap ha l at p ha pawchk

12
 

hapapa`ctah hk tuhjk ha cmpct j  k`jtta` stjp . Hkuhct `umctaw ahk mka ctj lapak ahk
mka sa`ctahk haktatapjs sa a`chmah sa kahctjhk tuhjk ay gchugu`apcah. Ga`cmnawa,
 yunÿ /yunu:/ ‗asl– ha hakckchk yunutah.
yunut ah.

Natay sa lahyahk hatul`asah, haknckay scya hk ljhl`usyjh ha ahk mka tuhjk ha k

ha tak`ay hkayjh hk mka wcla sa Rc`cpchas ay magagatc sat a`jhk l`ase ayjh sa
pchakmu`ah? jrcgcha` ha k, k sa ^KG , k sa ^@I.

Repet @aw
Ahk maganahk paktata`alay hc Fjhaht sa Repet @aw. Lchuga hcya ahk lahyahk iatjs
i atjs
sa tat`umpu–t apat ha wcla sa Rc`cpchas at gckct ha sampuhk wclahk
wcla hk Austrjhescah.
Ahk enu`usyjh hk patchck ha  pepet (Rrjtj-Austrjhescah) ay tchuhtjh hc Fjhaht sa
pctjhk urc hk la`ckcrah?
1.  AR-f`ass
❔  Mka sa`cta ha may Ɗ sa uhahk patchck ha iaia`awagchk patchck ha
sa`cta at ahk cla`awahk patchck ay pepet, ga`. atƊp. 
atƊp.  
>.  RA-f`ass
❔  Mka sa`ctahk may pepet sa uhagahk pahtck at sa cla`awahk pahtck,
ga`. nƊkas. 
nƊkas. 
6.  CR-f`ass
❔  Mka sa`ctahk may C sa uhahk patchck at pepet sa cla`awahk patchck,
ga`. hkcpƊh 
hkcpƊh 
9.  RC-f`ass
❔ 
Ga`cmnawa? nƊ`c 
nƊ`c 
5.  UR-f`ass

❔  Ga`cmnawa? pusƊi 
pusƊi 
4.  RU-f`ass
❔  Ga`cmnawa? pƊhu 
pƊhu 
;.  RR-f`as
❔  Ga`cmnawa? `ƊnƊhk 
`ƊnƊhk 

Raklatapjs hk lahyahk pakpapahklat-pahklat sa mka wcla ayjh sa lchauwcah hk

patchck ha pepet. @umanas ahk lahyahk paksusurc?

❔  Ahk taka`jk ‖ ga`cmnawa ay wclahk C  

❔  C`jlahj at Rahkaschah ‖ hakckchk Ɗ 
❔  Ahk lapahkpahkah ‖ hakckchk a 

❔  Ncsaya at Nclj` ‖ hakckchk u.

1)  N`ale

Halasu`at sc N`ale hk gchichlulu`ahkch sa ia`awampu–t pctjhk artclu`j tuhklj` sa cna–t-

cna–t -
cnahk wcla sa Rc`cpchas.

Ga`cmnawa hk cschu`at?

❔  Ahk paklalatu`ai at paklalacna hk wclahk Ncsaya

❔  Ahk paklalatu`ai at paklalacna hk wclahk Ncsaya at Yaka`jk
11
 

❔  Ahk mka gcram ha Yaka`jk sa Vahsfrchj

Ahk pchalamaga`akahk ljhtrcnusyjh hcya ay ahk lahyahk al`at tuhklj sa ‐ Kramatcla

hk Yaka`jk”. 
”. 

•   Va lahyahk paraah hk pak`a`agai ay ma`chaw ha malclcta ahk

cmp`uwehsya hk mka magugusay ha mamnanarc`ahk Lastc`a, tu`ai hc
Yjtahes.

•   Va paksusurc hc N`ale sa Yaka`jk at cna pahk wcla sa Rc`cpchas ay `ancs ha

hcyahk hapak-ula`ah hk pahsch ahk tat`jhk maklauhay ha mka yuhct sa
krammatcla? vern, vjcfe at fase. Vchasanc hcya ha nc`ahk a`ctuhtuhchk
pahkla`agatah masasanchk ahk `agat hk sa`cta sa Yaka`jk ay maaarchk
kawchk pahicwa.

>)  N`jjmdce`i

Ahk la`agatahk al`at hcya ha may pamakat ha ‐`ahkuake hjjh1366  ha

lchapapa`jjnah hk mka magaga`akahk pak-aara` sa kramctclahk Yaka`jk at laa`chsanay
ha pak`akahap hk `chkkwcstclahk N`jjmdce`icah paklatapjs hk Cla`awahk Ickmaahk

Rahiackick.
Gckct ha maakgam ahk paksusurc hc N`jjmdce`i sa kramatclahk Yaka`jk laysa lay
N`ale. Ahk paksusurc hcy ay hagagatc sa tat`j sa Yaka`jk?

•   Nagakc C ‖  lchapapa`jjnah hk mka sa`ctahk Yaka`jk ha hasusu`at sa

trahslrcpsyjhk pampjhemcla, lasuhji ahk latumnas sa Chk`es.

•   Nagakc CC ‖ lchapapa`jjnah hk lahyahk paksusurc sa Yaka`jk

Yaka` jk ha gchatc hcya
sa Rgjhetcfs, syhtax, at Mjrpgj`jky .

•   Nagakc CCC ‖ latatakpuah hk ta`aah hk mka pjrmasyjh at hk k`jssary.

Chc`arawah hcya ahk malanu`ugahk tuhjk hk Yaka`jk, ahk pakpapahtck at Vcstema hk

icch.

•  Ayjh sa lahyahk gchic maklacnahk pjhema ahk tuhjk ha c at e, kayuhich ahk j

at u, ma`cnah ha`ahk sa mka sa`ctahk gcram.
•  Chc`arawah hcya ahk ia`awahk urc hk icch sa taka`jk ahk ma`alas at magcha.
•  Chc`arawah ich hcya ahk paktaas hk tjhj at ahk pakgana hk patchck ha
hapapa`ahklap sa nawat icch.

Va Mjrpj`jgcya hk Yaka`jk?

•  Nchckyah icch hcya ahk pakkamct hk mka pah`apchk aftcve at passcve, ahk re`asyjh
hk csa–t-csa
csa–t-csa at sa cnahk pah`apcha haknunuhka hk?
j  Mka sa`ctahk warchk keruhi ha tchatawak hcyahk ‗anstrafts jd aftcjh–< j 
j 
j  Mka hjmcha`s ha tchatawak hcyahk ‗ spefca` statcf wjris– .

1>
 

6)  @jpez

- Vcya ahk lauha-uhagahk `chkkwcstclahk Rc`cpchj

- Ama hk @chkkwcstclahk Rc`cpchj

- @umanas ahk csahk  destsfgrcdt   ha may pamakat ha Rarahka` lay @jpez  hjjhk 13;5 ha
gahijk hk @chkucstcf Vjfcety jd tge Rgc`cppches.

Mahwa` ha hauulj` sa kramatcla hk wclahk Ramnahsa (1391)

➮  Ctj ahk pcha`cmnak hcya ha pchalamaga`akahk amnak sa `arahkah hk

`chkkwcstclahk Rc`cpchj.
➮  Ahk mahwa` ha ctj ay csahk maakgam ha pakatta`alay sa kramatcla hk Yaka`jk
ha ahkljp kamct hk mka kurj sa paktuturj hk wclahk Ramnahsa.
➮  Hagatc ctj sa apat ha nagakc?
j  Csa sa Rjhetcla

j  Ia`awa sa Mjrpj`jgcya

j  Csa sa Vchtalscs

Ahk mka sumusuhji ay c`ah sa lahyahk mka cschu`at?

➮  Jrckchs jd tge Rgc`cppche @ahkuake 134;

➮  Fjhtrcnutcjhs tj fjmparatcve Rgc`cppche Vyhtax 1245

➮  Vjme hew mjrpgemes ch Rgc`cppche @ahkuakes 13;2

➮  Yge Vpahcsg Jver`ay ch Yaka`jk 1345
➮  Rakgagamnchk sa mka [cla sa Rc`cpchas 13;>
➮  A Fjmparatcve Rgc`cppches [jri-`cst

CCC.  Rahagjh hk La`ayaah?

❔  Hakscmu`a hjjhk 1394 paklatapjs malamct hk Rc`cpchas ahk lahyahk la`ayaah.

❔  Yat`jhk sa`cl j pahkyayarc ha halacmp`uwehscya sa pak-uh`ai
pak -uh`ai hk `chkkwcstcla sa
Rc`cpchas matapjs ahk Cla`awahk Ickmaahk Rahiackick?
1.  Ahk paklalatatak hk Vummer Chstctute jd @chkucstcfs hjjhk 1356.
>.  Ahk pakkamct hk mala`chkkwcstclahk pamamaraah sa paktuturj hk
Chk`es sa mka Rc`cpchj ha `umclga hk pakhahacs ha surcch ahk mk
mkaa
wcla sa lapu`uaah.
6.  At ahk gu`c, ahk kraiwa` ha pakiamc hk mka @chkkwcstahk Rc`cpchj.
❔  Ahk Rc`cpchas ay haksc`nchk `anjratjryj hk mka `chkkwcstahk iayugah ha
laramcgah ay Amerclahj. Va mka pahagjhk ctj masasanc ha ahk pak-aara` hk
wcla ay hauurc sa tat`j? Rak-aara` ha hauulj` sa l`ascpclasyjh hk wcla sa
Rc`cpchas< Raksusurchk gcstjrcla`< at ahk gu`c ay Raksusurchk Ra`arawah.

Ahk `chkkwcstahk Rc`cpchj ay hagagatc sa ia`awahk pahklat?

➮  1. Ahk mka hakscpaktapjs sa mka uhcnersciai hk Estaijs Uhcijs at hk Fahaia

Fahai a
j  Fjstahtchj at Fasamnre sa UR

j  Vcnayah at Jtahes hk RHF

j
  Kjhza`ez hk Ie @a Va``e
j  @`amzjh at Rasfascj hk Atehej
At ehej

16
 

j  Hatcvciai hk IEF, atn.

➮  >. Ahk mka Rg. I. ch @chkucstcfs

j  Ma. @juries Nautcsta

j  E`vcra Terkara

j  K`jrca Fgah-Sap

j  ^jsa Vjnerahj

j  Vcs. Marca Csane`cta ^eckj ie Icjs

j
Fasc`ia @uzares
j   Yerescta ^adae`
j  Emma V. Fastc``j

Vummer Chstctute jd @chkucstcfs

➮  Ahk pchalama`alc at pchalama`akahap ha sahay sa Rc`cpchas.

➮  Gckct ha pchak-uulu`ah hk pahsch ahk mka wclahkic kaahj ma`akahap.
➮  Cschasa`ch sa mka wclahk ctj hk hasanchk pahklat ahk Ncn`cya at cna pahk
mka nanasagchk pahre`cgcyjh.

Jvert ^e`atcjh Marlers ch Marahaj hc MfLaukgah

➮  Hakncnckay ljhl`usyjh ha csa sa hka latahkcah hk Marahaj (at cna pahk wcla sa
ahklah ha Ma`ayj Rj`chesyj) ay tj?
j  Ahk nchanahkgay ha pahicwa ay haksasaai gchic `amahk hk pahagjh, urc

hk lc`js, at chccscp ha sclj`jgcla` ha haksasa`cta luhic patc harch hk

re`asyjhk kramatcla` hk pahicwa at hk palsa hk pahkuhkusap< ha ahk
re`asyjhk kramatcla` hk aftjr, `ayjh, iu-tuwcrahk `ayjh, at kamct ay
halclc`a`a sa Marahaj sa pamamakctah hk latakahk j, sa, at lj.

Iepartamehtj hk mka [clahk Jryehta` at @chkkwcstcla sa Uhcnersciai hk Rc`cpchas

➮  Ahk pahklat ha ctj ay mactuturchk pchalamatahia sa `agat hk pahklat.

p ahklat.
➮  Hacsasakawa akh pakgagamnchk ha h a paksusurc sa cna–t-cnahk
cna–t -cnahk wcla sa lapu`uah.
➮  Ayjh lay Fjhstahtchj ay gchic lulu`ahkch sa >222 pahkuhkusap ha
hak`a`arawah hk gu`warahk mjrpjschtaltcla` at magckct 9222 sa`ctahk-ukat ahk
hatctcpjh ha mu`a sa 622 ha mka wcla at wclahk schusurc ahk hala`ap hk pahklat
ha ctj.
➮  Ahk mahuslrcptj at tapes ay chcchkatah sa Arfgcves jd Rgc`cppche @ahkuakes ahi
Ica`efts.

@ahkuake Vtuiy Fehter hk RHF

➮  Haksasakawa hk mka paksusurchk-wcla sa mala`chkkwcstclahk pamamaraah

upahk cahkljp sa paktuturj hk wcla.

1.  Iyeh hk Uhcnersciai hk Sa`e

➮  Csa sa ctchuturchk pchalalc`a`a sa mka haksakawa hk pahaha`clscl ha gcstjrcla`.

➮ 
Vcya ay halapak`atga`a hk csahk mjhjkrap at maramchk artclu`j tuhklj` sa
reljhstrulsyjh
reljhstrulsyjh hk c`ahk pjhema at sa`cta sa Rrjrj
Rrjrj-Austrjhes
-Austrjhescah
cah ha tchatawak ha

19
 

Rrjtj-Ma`ayj-Rj`chescah.

➮  Ycha`alay hcya sa csa sa lahyahk mka artclu`j ahk lahyahk Yejrya ha ahk I hk
Rrjtj-Austrjhescah
Rrjtj-Austrjhes cah ay hakckchk i sa Yaka`jk sa mka prchscpyjhk chcsya` at lapak
pchahkuhkuhagah hk patchck.

>.  Dr. @`amzjh

➮  Hjjhk 1344 sumu`at hk csahk artclu`j ha tumata`alay sa lahyahk
cschakawahk mu`chk paksusurc sa Ɗ hk Rrjtj
Rrjtj-Austrjhescah.
-Austrjhescah.
j  Haknckay hk ljhl`usyjh ha ahk Ɗ hk RA ay reku`ar ha hakckchk c at ic-
ic -
reku`ar ha hakckchk a j laya–y u sa Yaka`jk. 
Yaka`jk.  

Mka Mjie`j sa Rak`a`arawahk-wcla

1.  Mjie`jhk kchamct hc N`jjmdce`i sa Rak`a`arawah hk Yaka`jk at C`jfahj.

>.  Yakmemcf Mjie` hc Lehhetg Rcle ‖  ahk larahcwahk kchakamct hk mka
@chkkwcstcla hk VC@.
6.  Yrahsdjrmatcjha`-kehera
Yrahsdjrmatcjha`-keheratcve
tcve Mjie` hc Fgjmsly ‖ ctj ahk gckct ha pchahchcwa`aah
hk mka `chkkwcstcla sa UF@A at sa UR.

*Haklalacna-cna `amahk hc`a ay sa paraah hk pak-aayjs j pak`a`agai at sa pakncnckay-

hka`ah sa reu`ta hk paksusurc.

6.  Fjhstahtchj
➮  May schu`at hjjhk 1345 tuhklj` sa mka pairjh hk pahkuhkusap sa
iawampu–t ahcm ha wcla sa Rc`cpchas, lasama rjjh ahk wa`jhk pahkuhagch.pahkuhagch.
➮  Chc`agai hcya sa hasanchk artclu`j ahk ‗ cmmcicate fjhstctueht (CF) aha`yscs– 
hk pahkuhkusap hk wcla.
➮  Rchahklat hcya ahk pahkuhkusap ha preiclatcnj ayjh sa na`ahklas hk
lahc`ahk mka CF sa tat`jhk
ta t`jhk urc? ‗iedchcte, chiedchcte, at sctuatcjha`–. Nawat csa ssaa
mka CF ha pahkuhkusap ha tcyal ay pchahkuhkuhagah hk ‗partcf`e– j ‗marler–. ‗marler–. 
➮  Masasanchk ahk paksusurc hc Fjhstahtchj sa mka scmuhj at pahakurc hk mka
wcla sa Rc`cpchas ay may ma`alchk paklalacna sa traicsyuha` ha paksusurc.

9.  ^emeicjs Fayarc (1354)

➮  Uhahk sumurc sa Rjhj`jgcya hk Yaka`jk hahk matapjs ahk Cla`awahk Ickmaahk
Rahiackick.
➮  Ctj ay ahk gchic hcya paklc`a`a ha maklacnahk pjhema ahk /e/ at /c/, kayuhich ahk
/j/ at /u/ sa Yaka`jk, lagct ha may mka sa`ctahk gcram j latutunj sa Yaka`jk ha
makakamct upahk cljhtrast ahk mka ctj.

5.  ^jnert Vtjflwe`` (135;) at Yejijrj @`amzjh (1344)

➮  Va ia`awa pahk pak-aara` sa pjhj`jgcya hk Yaka`jk ha ctj ay lchc`a`a hk mka
awtjr ahk paklalacna hk mka pjhemahk /e/ at /c/, kayuhich ahk /j/ at /u/ sa
Yaka`jk, kayuhich ahk mka l`cster at mka pairjh hk chtjhasyjh hk Yaka`jk.

4.  Ahirew Kjhza`es

➮  Vcya ahk pchalagu`chk haksakawa hk paksusurc tuhklj` sa pa`atuhukah hk
Rc`cpchj ha ha`atga`a sa RGJHEYCFA.
➮  Afjustcf Fjrre`ates jd Affeht, ^gytgm, ahi Chtjhatcjh ch Yaka`jk

15
 

➮  Vchurc hcya ahk icch, hcmj, at chtjhasyjh hk Yaka`jk sa pamamakctah hk pakkamct

hk malanakjhk chstrumehtchk pahkwcla sa Uhcnersciai hk Fa`cdjrhca, Nerle`ey,
Fa`cdjrhca.
➮  Ctj ahk mka chstrumehtchk kchamct hcya?
j  @chf-7 Fjmputer

j  Yrahs-Rctfgmjter

j  Lay Vjhjkrapg

j  Rctfg extraftjr

➮ 
@umctaw sa lahyahk pak-aara` ha ahk tjhj, `alas, at gana ay hakckchk resu`ta
`amahk hk icch j ‗stress–.
‗stress–.  

;.  E`mer [j`dehieh (1341)

➮  ^estatemeht jd Yaka`jk Krammar
➮  Cschakawa hcyahk pak-aara` sa kramatcla hk Yaka`jk.

7.  Rau` Vfgafgter at De Jtahes

➮  May cschu`at ha ‗Yaka`jk ^ederehfe Krammar–
➮  Ctj ay lasa`uluyahk lana-lanahatagchk cschasa`ch sa Yaka`jk.

3.  Vc`vercj (134>)

➮  Vcya ahk sumurc sa mka pahicwa at mka pahkuhkusap ha ‗passcve– sa taka`jk 
taka`jk  
➮  Csa scya sa mka apat ha tescs ha tuma`alay sa cna–t
cna–t-cnahk
-cnahk aspeltj hk kramatcla hk
Yaka`jk.

12. Kjhza`es (134>)
➮  Csa scya sa mka apat ha tescs ha tuma`alay sa cna–t-cnahk
cna–t -cnahk aspeltj hk kramatcla hk
Yaka`jk.
➮  Vcya ahk tuma`alay sa mka pahicwa at pahkuhkusap ha ‗aftcve–.
‗aftcve–.  

11. Fayarc (1346)
➮  Csa scya sa mka apat ha tescs ha tuma`alay sa cna–t-cnahk
cna–t -cnahk aspeltj hk kramatcla hk
Yaka`jk.
➮  Vcya ahk hakl`ascpcla hk mka pahicwahk pamahagjh hk Yaka`jk ayjh sa
icstrcnusyjh.

1>. Raz (13;>)
➮  Csa scya sa mka apat ha tescs ha tuma`alay sa cna–t-cnahk
cna–t -cnahk aspeltj hk kramatcla hk
Yaka`jk.
➮  Vcya ahk haksurc sa mjrpj`jgcya at syhtalscs hk mka pahkhka`ah at pahk-urc sa
Yaka`jk.

16. Rcheia (Icreltjr hk Vurcah hk [clahk Ramnahsa) (13;>)

➮  Vumu`at hk al`at ha may pamakat ha ‗Ah Chtrjiuftcjh Yj Yaka`jk
Yrahsdjrmatcjha` Vyhtax– 
Vyhtax– 
➮  Va uhahk nagakc haknckay scya hk tuhtuhch sa paknuj hk mka pahkuhkusap sa
Yaka`jk.
➮  Va cla`awahk nagakc hak`agai scya hk mka trashpjmasyjh at haknckay hk mka
ga`cmnawa .

14
 

Fenuahj

(1345)‖  haksakawa scya hk pakgamnchk ha paksusurc sa Fenuahj at Ch`es ha

Ahiersjh (1345)‖
kchamctah hamah hk trahsdjrmatcjha`
tr ahsdjrmatcjha` mjie` hc Fgjmsly.

Ojgh [j`dd (1344-134;) ‖ hakpa`atga`a hk ia`awahk nj`yum hk mka ara`chk Fenuahj.

C`jfahj

G. MfLaukgah at O. Djster (135>)

➮  Chc`agai ahk Chtehscve Fjure ha csyahk uhahk hakawahk icslrcpsyjh sa

kramatclahk C`jfahj.
➮  Chcgahia ctj para maksc`nchk pathunay j mjie`j sa pakgagahia hk latu`ai hk
mka kramatcla sa cnahk wcla sa Rc`cpchas.

Fjhstahtchj

➮  Csa hamchk Yrahsdjrmatcjha`-keheratcve krammar hk C`jfahj ahk cschu`at hcya

para sa lahyahk icsertasyjh sa Rg.I.

N. Vcnayah

➮  Va lahyahk icsertasyjh para sa Rg.I ay haksakawa scya hk pakgamnchk ha

paksusurc sa mka pjhemahk sekmehta` sa C`jfahj at Chk`es hjjhk 1341.

Lapahkpahkah

Fastrc``j

➮  Va csahk tescs hcya sa M.A. hjjhk 1355 ahk ahk su`at sa UR ha tuma`alay sa
 na`ahklas hk mka pahkuhkusap sa Lapampahkah.

F`arcty

➮  Hjjhk 1357, sumurc scya kh pjhema hk Lapahkpahkah, ahk lahc`ahk a`jpjhj at

icstrcnusyjh.

Rerez hk RHF (1349)

➮  Vumu`at hk tescs ha may pamakat ha ‗Rampahkj ahk Rc`cpchj Fjkhates? Vjuhi

ahi ^e`atcjhsgcp– 
^e`atcjhsgcp– 

Nautcsta, Marca @juries V.

➮  Yge Dc`cpchj Nc`chkua`–s Fjmpetehfe? A mjie` nasei jh ah Aha`yscs jh Yaka`jk-

Yaka`jk -
Ehk`csg Fjie Vwctfgchk (13;9)
➮  Chc`arawah hcya hk pak`c`cpat-`cpat hk mka sa`cta sa Chk`es at Yaka`jk.
Y aka`jk.
➮  Haknckay scya hk tuhtuhch ha ‗Rgrase strufture ahi trahsdjrmatcjha` ru`es– 
ru`es– 
➮  @umanas ahk lahyahk paksusurc ha ahk ‗fjie-‗fjie -swctfgchk– ay hakakahap sa cna–t-
cna–t -
cnahk ahtas hk wcla ‖ sa`cta, parcra`a, sukhay, at pahkuhkusap.

Fgah-Sap K`jrca

➮  Gjllceh Fgchese @jahwjris ch Yaka`jk (13;5)

1;
 

➮  Vchurc hcya ahk mka sa`ctahk Yaka`jk at cha`am ahk mka

mk a sa`ctahk mu`a sa Gjllceh
Fgchese.
➮  Chc`arawah hcya ahk hakahap ha paknanakj sa tuhjk at sa lagu`ukah hk mka
sa`ctahk Yaka`jk ha gcram sa Gjllceh Fgchese.

Vjnrehj, ^jsa R.

➮  Yge Ica`efts jd Marchiuque Yaka`jk 13;4

➮  Vchurc hcya ahk pa`atuhtuhah, pa`ukhayah, at ta`asa`ctaah hk Yaka`jk-

Marchiuque. Ahk csahk `ayuhch ay upahk ma`amah ahk paklalacna hk Yaka`jk-

Marchiuque at Yaka`jk-Mayhc`a.
➮  Hatul`asah hcya ha Ma`alc ahk paklalatu`ai hk pehemahk sekmehta` hk cna–t-
cna–t -
cnahk iaya`eltj hk Yaka`jk-Mayhc`a hkuhct gckct ha ma`alc ahk paklalatu`ai-
tu`ai hk pjhemahk sekmehta` sa csa–t-csa
csa–t -csa hk hasanchk mka iaya`eltj j wcla.

Terkara, E`vcha F

➮  Vunfatekjrczatcjh ahi se`eftcjha` restrcftcjhs jd Ehk`csg wjris 13;5

➮  Vchurc hcyca ahk pahicwahk ccsagch sa`cta ha halasama sa Kehera` Vervcfe @cst hc
[est (1345).
➮  @umanas sa paksusurc ha ahk ka pahicwahk ccsagahk sa`cta sa Chk`es ay
mapapahklat ayjh sa mka sumusuhji? nascf, exper expercmehta`,
cmehta`, ne
nehedaftcve,
hedaftcve, at
`jfatcve.

@uzares, Fasc`ia

➮  Yge Mjrpgj`jky jd Ve`eftei Fenuahj Terns? A Fase Aha`yscs (13;5)

➮  Ychahkla hc @uzares ha a`amch ahk mka laulu`ah ha macsasama sa nawat
pahicwa, pahklatch ahk mka pahicwa ayjh sa latahkcah hk la`ckcrah hk mka
laulu`ah, at numuj hk csahk set hk mka tutuhch ha makpapalcta luhk papaahj
ctj gchahkj ahk pahicwa ayjh sa latahkcah hk la`ckcrah hk mka laulu`ah, at
 numuj hk csahk set hk tuhtuhch ha makpapalcta luhk ppapaahjhk
apaahjhk gchahkj ahk
pahicwa sa cna–t-cnahk
cna–t-cnahk urc hk pak`a`apc.

^adae`, Yerescta F.

➮  Hekatcvatcjh ch tge Ncsayah @ahkuakes? A Fase Vtuiy jd tge Evj`utcjh jd a

Vunsystem 13;4
➮  Chc`arawah hcya sa lahyahk pak-aara`
pak-aara` ahk ‗hekatcvatcjh– sa `anch`cmahk wcalhk
Ncsayah.
➮  Rchaktuuhah hcya hk chteres ahk ahcm ha urc hk pahahkkc ha tchatawak hcyahk
‗HEK \Evehts]–s, HEK \Vtate]–s, HEK \Lhjw]–s, HEK \Iescieratcve]–s, H EK
\Excxtahtca`]–s, at Rjgcnctcves
Rjgcnctcves–.
–.  

Fastc``j, Emma V

➮  A Yest djr Fjmmuhcfatcjh Fjmpetehfe ch Rc`cpchj djr Rrjspeftcve E`emehtary

Vfgjj` Yeafgers 13;7
➮  Csa ctjhk chstrumeht hk paksunjl sa lalayagah sa palclcpakta`astasah sa Rc`cpchj
hk csahk makckchk kurj sa e`emehtarya, natay sa gchuga ha ahk csahk magusay sa
wcla ay may lalayagahk maksanc at mak-uhawa sa mka pahaha`ctahk ahkljp sa
ljhtelstjhk sjsyj-lu`tura`.

17
 

^cekj ie Icjs, Marca Csane`cta

➮  Fgavafahj Icftcjhary 13;;

➮  [a`a pa sa al`atah ahk lahyahk tescs.
t escs.

 Mka lc`a`ahk
lc`a`ahk Ia`un
Ia`unwcla
wcla sa Rc`cp
Rc`cpchas
chas

1.  Vc Fefc`cj @jpez  ay ahk pchalauhahk `chkkwcstahk Rc`cpchj. Hatapjs hcya ahk

lahyahk Rg.I sa @chkkwcstcls sa Uhcnersciai hk Gamnurk hjjhk 13>7. Vchu`at

hcya hjjhk 1392 ahk lahyahk kramatcla hk wclahk Yaka`jk matapjs cprjl`ama
ahk Yaka`jk nc`ahk natayahk wcla sa wclahk pamnahsa.
>.  Csa pahk lc`a`ahk `chkkwcsta sa Rc`cpchas ay sc Erhestj Ahires Fjhstahtchj. May
mka 11 ha artclu`j lahyahk hacsu`at mu`a 1353 gahkkahk 13;2. Cschu`at hcya
hjjhk 1349 ahk "Vehtehfe patterhs jd tge teh maojr Rgc`cppche `ahkuakes" ha
hakgagamnchk sa cstrultura hk mka pahkhkusap sa Yaka`jk, [aray, Nclj`,
Fenuahj, Gc`ckayhjh, Yausuk, C`jlahj, Cnahak, Rahkaschehse, Lapampahkah. Va
1345 `umanas ahk lahyahk "Yge sehtehfe patterhs jd twehty-scx Rgc`cppche
`ahkuakes." Ychata`alay ictj ahk urc hk mka pahkuhkusap natay sa mka cstrultura
ha numunuj hctj at ahk mka laulu`ahk trahspjrmasyjh. Hjjhk 13;2 ay schu`at
hcya ahk "Yaka`jk ahi jtger maojr `ahkuakes jd tge Rgc`cppches" ha hak`a`agai hk

ieslrcpsyjh at ena`wasyjh sa mka hacsakawahk pak-aara` sa `chkkwcstcla hk

Rc`cpchas mu`a sa pahagjh hk mka Lastc`a gahkkahk 13;2. @umanas ahk pre-
pun`cfatcjh ha csyu hk lahyahk Ehk`csg -Dc`cpchj Icftcjhary hjjhk 1334 at hjjhk
133; hamah ay `umanas ahk Icslyjharyjhk Dc`cpchj-Chk`es.
6.  Vc Fjhsue`j O. Raz ay sumu`at hk ieslrcpsjh at ena`wasyjh sa mka hauhahk pak-
pak -
aara` sa gumckct-lumu`ahk 52 ha mayhjr
ma yhjr ha wcla sa Rc`cpchas. Csa pahk ma`alchk
amnak hc Raz sa `chkkwcstcla sa Rc`cpchas ay ahk lahyahk gcstjrcla` ha pak-aara`
ha pchamamakatahk "A ^efjhstruftcjh jd Rrjtj-Rgc`cppche Rgjhemes ahi
Mjrpgemes" (1371).
9.  Vc De Jtahes ahk latuwahk ha awtjr hc Rau` Vfgafgter sa paksu`at hk kramatcla
hk wclahk Yaka`jk (13;>) ha halatu`jhk sa maramchk cslj`ar sa `arahkahk ctj.
5.  Vc Ou`cj Vc`vercj  ay kumawa hk mka iclsyjharyj sa Chk`es-Rc`cpchj-C`jfahj,

Chk`es-Rc`cpchj-Rahkaschah, Rampahkj-Rc`cpchj-Chk`es hjjhk 13;4< Rc`cpchj-

Rc`cpchj, Ncfj`ahj-Rc`cpchj-Chk`es, Chk`es-Rc`cpchj-Ncfj`ahj
Chk`es-Rc`cpchj-Ncfj`ahj hjjhk 1372.
4.  Vc Marcj Yuhk`j ay kumawa hk trc`chkkwa` ha iclsyjharyj sa Chk`es-Rc`cpchj at
C`jfahj, Ncfj`ahj, Fenuahj, C`jhkj, Marahaj, Rampahkj, Rahkaschah, [aray at
hk nc`chkkwa` Chk`es-Rc`cpchj, Rc`cpchj-Chk`es mu`a 1374 gahkkahk 1377.

LAVASVASAH HK @CHKK[CVYCLA VA IACKICK

C.  Uhahk Rahagjh

A.  Yej`jkj (tgej`jkcahs) ‖ hc`clga hk icyjs ahk wcla

13
 

N.  R`atj at Vjfrates

➮  Vchurc hc`a ahk matahiahk wcla kchamct sa hasanchk gcmhj ‖  sa
pa`atuhtuhah, pa`anuuah, pa`aukhayah ‖  sa `ayuhchk malatu`jhk sa
pakpapa`cwahak hk icwa.

➮  Ahk paksusurchk cschakawa hk mka mamnana`arc`ahk Gchiu ay hakkchk

scmu`a hk mka pak-aara` sa cnahk wcla sa Eurjpa.

➮  Mapapatuhayah ctj sa mka termchj`jgcyahk telhcla` ha kchamct hk mka

uhahk mamnana`arc`ahk Gchiu ha gahkhkahk sa lasa`uluyah ay
kchakamct pa hk mka malanakjhk mamnana`arc`a at `chkkwcstcla.

F.  Krcyekj at @atch

➮  Va wclahk ctj uhahk haklaahyj ahk `chkkwcstcla sa tuhay ha lagu`ukah hctj iagc`
ahk mka wclahk ctj ahk ia`awahk maklasuhji ha wclahk uhahk ha`chahk at
`umakahap hk puspusah sa Eurjpa hahk mka pahagjhk cyjh.

➮  Ahk mka `chkkwcstcla sa pahagjhk cyjh ha `akkchk nchanahkkct ahk pahka`ah ay

sc Arcstjt`e , ahk pahklat hk mka Vtjcfs ah ctchuturchk ha scyahk hakscpahkuha sa
`arahkahk akgam-wcla.

CC. La`akcthaahk Vck`j
Gchic kaahj umuh`ai ahk akgam-wcla iagc` cna ahkhapaktutuuhah hk pahsch hk
mka pa`aara` hjjh. Ctj ahk pakpapahatc`c hk @atch.

CCC.  Rahagjh hk Raknanakjhk-cscp

Iagc` sa manc`cs ha scnc`csasyjh at pak`akahap hk laruhuhkah
lar uhuhkah sa cna–t
cna–t-cnahk
-cnahk pahck
hk iackick mu`a sa Kresya at ^jma, ay hakchk masusc at mapuspusah ahk paksusurchk
pahk`chkkwcstcla sa mka wclahk Krcyekj at @atch.
[clahk Ernej
Jrcgcha` ha wclahk lchasusu`atah hk Matahiahk Ycpah ay pchahchcwa`aahk
scyahk wclahk ‗schasa`cta sa Raracsj– laya–t chala` hk `agat hk wcla sa iackick ay icttj
hak-ukat.

CT.  13tg Vck`j
Va pahagjhk ctj ay halc`a`a ahk Yuhkluhk-la`ah sa `chkkwcstcla?
1. 
>.  Njpp
Krcmm (sahslrchj)
(A`emah)
6.  ^asl (Cfe`ahtcf)
ha `ancs ahk cmp`uwehsya
cmp`uwehsya sa `arahkah hk `chkw
`chkwcstcla
cstcla sa Eurjpa.
Cna pahk `chkkwcstcla?
Mu``er at [gcthey 1742-;5
-  Haksclap ha mapakchk payal ahk pakta`alay hk mka prchscpyj at scmu`ach hk
akgam. 
Mka icscp`cha sa `chkkwcstcla?
1.  @chkkwcstclahk Gcstjrcla` (Gcstjrcfa` `chkucstcfs)
➮  Lauha-uhagahk icscp`cha sa `chkkwcstcla.
➮  Ctj ay hak`a`ayjhk makpatjtjj ha ahk mka wcla sa iackick ay hakmu`a sa
cna–t-cnahk
cna–t -cnahk icscp`cha.
➮  Hakchk matakumpay ctj laya–t hjjhk 13;2 ay masasanchk hapahklat ha

ga`js ahk `agat hk wcla sa iackick.

>2
 

N`umehtrctt 
  csa sa mka hakpascmu`a sa pak-aara` sa ahklahk Ma`ayj-Rj`chesyj ah
•

pchakmu`ah hk cna–t-cnahk
cna–t-cnahk wcal sa Rc`cpchas.

>.  @chkkwcstclahk Cstrultura (struftura` @chkucstcfs)

➮  Ctj ay hakncnckay icch sa paksusurc hk icstrcnusyjh hk mka pjhema at
mjrpema sa csahk sa`cta j pahkuhkusap.
➮  CRA (Chterhatcjha` Rgjhetcf A`pganet) ‖  `umanas hjjhk 13;2 at merjh
ctjhk gchic lulu`ahkch sa 922 ha scmnj`j.

@ejhari N`jahdce`i
  hamulji-tahkc ahk pahka`ah hcya sa pahagjhk ctj.
•

_e``ck Garrcs 
•  pchayamah at pchanutc ahk ‗`jkcfa` syhtax– ha gchic haktakka` ay tchawak ha
‗Yrahsdjrmatcjha`– j ‗keheratcve krammar–. 
krammar–.  
➮  Ahk psyfgj-`chkucstcfs j `chkkwcstclahk sclj`jgcyaay schasanchk nuhka hk
kramatcla geheratcnj upahk `a`jhk matukuhah ahk pahkahkac`ahkah sa
`arahkah hk sclj`jgcya.

Njas, Vapcr,[gjrd, Ma`chjwslc, Lrjener, at Yraker

•  Vc`a ahk hakuhkuha sa ahtgrjpj`jkcfa` `chkucstcfs

Lehhetg Rcle
➮  Yakmetcf Mjie`
j  Hakncnckay icch sa paklalaukhayah hk ahyj at hk kamct.

j  Ahk csahk ahyj j kamct sa mjie`jhk ctj ay ctchuturchk ha csahk yuhct ha

may sarc`chk `ukar sa csahk wcla.

j  Ahk csahk yuhct ay may cna–t-cnahk
cna–t -cnahk ahtas?
▯  Ahtas hk pjhema
▯  Ahtas hk mjrpema
▯  Ahtas hk sa`cta
▯  Ahtas hk parcra`a
▯  Ahtas hk sukhay
▯  Ahtas hk pahkuhkusap
▯ 
Ahtas hk ta`aoayah
Hjam Fgjmsly
  ‗Rgrase
• ‗Rgrase--Vtrufture Yrahsdjrmatcjha` Keheratcve Mjie`– 
Mjie`– 
  Ahk icsfcp`chahk ctj ay may paklalagawck sa `chkkwcstclahk sclj`jgclj ‖  ahk
•

paktarjl sa ‗schanc–at ic–schanc

ic–schanc hk haksasa`cta sa lahyahk sarc`chk wcla.

@aljdd, Dc``mjre, MfFaw`ey, Fgade, atn.

  Keheratcve-semahtcfs ‖ luhk saah nchcnckyah icch ahk lagu`ukah.
•

T.  Lasa`uluyah
Matgematcfa` @chkucstcf j @chkkwcstclahk Matemat
Matematcla`
cla`
➮  Mchsahk tchatawak ha ‗fjmputatcjha` `uhkucstcf– 
`uhkucstcf– 
➮  Ctj ahk pchalagu`c at ma`amahk ha scyahk makckchk pchalama`akahap at

kamctch sa iaratchk ha mka araw.

>1
 

Mu`a sa Yjeryahk Yjre hk Nane`, haklarjjh pa hk cna–t cnahk mala-akgam

mala-akgam ha pak-aara`
gchkkc` sa pchakmu`ah hk wcla kaya hk Yejryahk Njw-wjw, Yjeryahk Rjjg-Rjjg,
Yejryahk Ichk-ijhk at cna pa. Ahk wcla, ayjh lay K`easjh (mu`a sa al`at hcha Ij`jres,
Y., Retras, O. at Kerjhcmj, O., >214), ay mascstemahk na`ahklas hk schasa`ctahk tuhjk ha

pchcpc`c at cschasaayjs sa paraahk arnctraryj upahk makamct hk mka tajhk lanc`ahk sa

csahk lu`tura. May mka tajhk hahchcwa`a at haksasanchk ahk wcla ay tchatawak ichk

@chkkwcstcla. Kayuhpamah, ahk @chkkwcstcla j Ia`unwclaah ay ahk pak-aara` sa wcla

hk taj. Ychatawak hamah ha csahk `chkucstcf j `chkkwcsta ahk mka ia`ungasa rctj.

Ayjh lay MfKrekjr (>223) ahk @chkkwcstcla ay csahk pehjmehahk pahklu`tura

(fu`tura` pgehjmeha) ha pa`akcahk kawach sa cnahk lu`tura. Yu`ai hk cnahk
pehjmehahk pahklu`tura, ctj ay may lasaysayah, lasama ha ahk mka tahjhk luhk
paahj ctj kchakamct.

VCHAUHAHK RAHAGJH?

Yraicsyjhk Nany`jh (Nany`jhcah Yraictcjh)

-  Ahk pchalauhahk telstjhk-hacsu`at sa fuhecdjrm sa tan`etahk `uwai (f`ay tan`et)
ay magckct 9,222 tajh ha ahk hala`c`cpas. Va scmu`a hk cla`awahk sck`j hk mc`ehyj,
sumcnj` ahk na`arc`ahk traicsyjh sa latcmukahk nagakc hk Mesjpjtamca (hkayjh
ay nagakc hk Craq, Luwact, Vyrca,
Vyrca , Yurley at Crah) ha tumaka` hahk ga`js >,522 tajh.
Ahk `chkkwcstcljhk telstj mu`a sa schauhahk traicsyjh ay mka `cstagah hk mka
Rahkhka`ah sa Vumercah (csahk hanunulji tahkchk wcla), wclahk pahre`cgcyjh
at mka telstjhk `eka`. Va pahk-araw-araw ha kamct, ahk wclahk Vumercah ay
hapa`ctah hk wclahk Allaicah (Adrj-ascatcf). Vuna`ct, hahatc`c hamahk
prestcgcyjsj ahk wclahk Vumercah at patu`jy ha kchakamct sa mka ljhtelstjhk
pahre`cgcyjh at `eka`. Iagc` ictj, ctj ay ctchuturj nc`ahk wclahk nahyaka (djreckh
`ahkuake) kamct ahk mka hala`cmnak ha su`atch.

Yraicsyjhk Gchiu (Gchiu Yraictcjh)

-  Ahk traicsyjhk Gchiu sa `chkkwcstcla ay hakscmu`ahk `umalas hjjhk uhahk
mc`ehyj nugat hk paknanakjhk hakahap sa Vahslrct (Chij-Eurjpeah, Chica), ahk
 naha` ha wcla hk mka telstjhk pahre`cgcyjh. Ahk mka schauhahk Chiyahj ay
hahkac`ahkah hk tamahk sakjt at pa`cwahak sa mka telstjhk Teicf. Ahk rctua` ay
hahkahkac`ahkah hk tamahk nerna` ha paktatahkga` sa mka telstjhk
pahre`cgcyjh, at ahk na`arc`ahk traicsyjh ay sumcpjt upahk makchk tuhtuhch sa
schauhahk wcla. Ahk mka mamnana`arc`ahk Gchiu ay lchclc`a`a nc`ahk lauha-
uhagahk pahklat sa `arahkah hk @chkkwcstcla. Ahk pchalalc`a`ahk
mamnana`arc`a
mamnan a`arc`a sa traicsyjhk ctj ay sc Rāhchc, ha haksu`at hk pjrma` ha
ieslrcpsyjh hk wclahk Vahslrct sa lahyahk AstāigyāyĬ. Ahk
A hk na`arc`a hc Rāhchc ay
lchapapa`jjnah hk pjhetclj at mjrpj`jgcya.
-  Raklaraah hk c`ahk sck`j, ahk jrkahcsasyjh hk mka tuhjk sa nawat yuhct ay mas
hakchk ma`chaw at ahk mka latchck ha may cmpct ay hakchk maayjs. Ahk
paknanakjhk ctj ay haknuhka hk csahk scstematcljhk a`panetj, ahk NrāgmĬ.
Nrā gmĬ. Ahk
traicsyjhk Gchiu sa `chkkwcstcla ay ma`ayjhk ma`ampasah
ma`ampa sah hk ahumahk hakawa
sa Eurjpa sa maganahk pahagjh. Ahk mka paksusurchk cschakawa hk mka
mamnana`arc`ahk Gchiu ay hakchk scmu`a hk mka pak-aara` sa cnahk wcla sa
Eurjpa.

>>
 

@chkkwcstclahk Krcyekj (Kreel @chkucstcf)

-  Hc`chahk hk mka krcyekj ahk a`panetj natay sa iatchk
iat chk kamct hk mka Rgjehcfcahs.
Rgjehcfcahs.
Hakiakiak sc`a hk tahia para sa mka patchck at sa cnahk latchck upahk
matukuhah ahk `chkkwcstclahk paknanakjhk lchalac`ahkah upahk mapa`cwahak
ahk mka epclj hc Gjmer. Ahk mka magaga`akahk amnak hk `chkkwcstclahk
krcyekj ay ahk pchakmu`ah hk wcla,
wc la, scstematcljhk nagakc hk pahaha`cta, re`asyjh
sa pakctah hk wcla at cscpah, at ahk re`asyjh sa pakctah hk ia`awahk aspetj hk
tahia sa sa`cta ‖ cfjhcfcty (ahk ahyj at lagu`ukah ay ljheltaij sa la`clasah) j
arnctrary (purjhk lumnehsyjh).
-  Ahk Fraty`us hc R`atj (9>;-69; NF) ay lumalatawah sa arkumehtj hc Vjfrates
(943- 633 NF) ha gumcgcmjl sa jrcgcha` ha `clas ha ukhayah, ha sa ialjhk gu`c ay
halun`c hk lumnehsyjh. Va lanc`ahk nahia, sc Arcstjt`e (679-6>> NF) hamah ay
pahck sa lumnehsyjh gckct sa la`clasah. Ahk uhahk hatctcrahk na`arc`ahk Eurjpa
ay ahk pak`a`arawah hc Icjhyscus Ygrax (f. 122 NF), ahk YãfghĖ krammatclĖ. Ctj
ay tumata`alay sa pjhetclj, mjrp`jgcya (lasama ha ahk nagakc hk pahaha`cta), at
maramchk cmp`uwehsya sa ieslrcptcnjhk na`arc`a. Ahk pa`aukhayahk Krcyekj
(Kreel syhtax) ay hacpa`cwahak hamah hc Apj``jhcus Iysfj`us (f. 112-1;5 AI)
ia`awahk sck`j ha ahk halararaah.

Yraicsyjhk ^jmahj (^jmah Yraictcjh)

-  Ahk pahkuhagchk lapalchanahkah hk Yraicsyjh ^jmahj ay sa mjrpj`jgcya,
lasama ahk mka nagakc hk pahaha`cta at ahyj hk pahkhka`ah at pahicwa. Va cla-
apat ha sck`j, schu`at hc Ae`cus Ijhatus ahk na`arc`ahk @atch, ahk Ars
>6akkchk>6k>6aha haknckay lagu`ukah sa telstjhk pampaara`ah hjjhk Rahagjh
hk La`akcthaahk Vck`j (Mcii`e Akes). Ahk mas ma`cct ha nersyjh hctj, ahk Ars
Mchjr ay tuma`alay hamah >6akkchk>6k nagakc hk pahaha`cta, ha >6akkchk
lauhauhagahk `cnrjhk hac`cmnak hjjhk cla-15 sck`j.

Yraicsyjhk Yscha (Fgcha Yraictcjh)

-  Latu`ai hk traicsyjhk Gchiu, ahk pc`j`jgcyahk Yscha (Wcajxue j pauhahk
pakaara`) ay hakscmu`a upahk mauhawaah ahk l`asclj sa Ichastcyahk Gah. Ahk
Wcajxue ay hagagatc sa tat`jhk nagakc, ahk Wuhku (exekescs) j pak-cchtchic hk
telstj, ahk [ehzc (aha`yscs) j paksusurc at Schyuh (stuiy jd sjuhis) j ahk pak-
aara` hk tuhjk.
-  Ia`awa sa pchalauhahk hakawa sa pahagjh hk Ichastcyahk Gah ay ahk Dahkyah,
ahk uhahk kawahk Yschj gchkkc` sa iaya`eltj at Vgcmchk, ha halata`aka sa

pchakmu`ah
cmp`uwehscyahkhksa`cta. Ahk pak-aara`
traicsyjhk hk pjhj`jgcya
Gchiu, matapjs makchk sa Yschaahk
tahyak ay Nuicsmj
hakmu`a sa
sa
Yscha.

Yraicsyjhk Arane at Enrej (Arancf ahi Genrew Yraictcjh)

-  Ahk traicsyjhk Krcyekj ay haknuhkai ha ma`alchk cmp`uwehscya sa Yraicsyjhk
Arane, ha halatujh sa mjrpj`jgcya. Ahk traicsyjhk ctj ay lc`a`a sa elsaltjhk
ieslrcpyjh hk mka pjhetclj. Rchahchcwa`aahk hakscmu`a ctj hjjhk cla-; cla -; sck`j sa
pamamakctah hk kawa hc AnŬ a`Aswai ai- ai -Iu a`Ĭ (f. 42;-477).
42;-477). Vchasanchk ahk
traicsyjhk Arane ay halacmp`uwehsya sa traicsyjh
trai csyjh Enrej ha hakscmu`a nahiahk
cla-3 ha sck`j. Kumawa sc Vaaiya neh Ojsepg a`-DayyŬmĬ
a`-Da yyŬmĬ (77>-39>)
(77>-39>) hk uhahk
 na`arc`a at iclsyuharyjhk Genrew (Adrjascatcf, Csrae`). Mas halc`a`a ahk
 na`arc`ahk Enrej hjjhk cla-16 sck`j iagc` sa kawa hc Iavci Qcmgc (f. 11421142-1>65),
-1>65),
ha halacmp`uwehscya hk ma`alc sa `chkkwcstclahk Eurjpa.

>6
 

RAHAGJH HK LA@AKCYHAAHK VCK@J VA EU^JRA?

-  Gchic kaahjhk umuh`ai ahk pc`j`jgcya sa la`akcthaahk sck`j sapaklat ahk
hapaktuuhahk-pahsch hk mka pa`a-ara` ay luhk papaahjhk mapapahatc`c ahk
@atch nc`ahk wcla hk scmnagah. Reiakjgcljhk na`arc`a sa @atch ahk `umanas para
sa mka gchic taa` ha @atch. Vuna`ct, uhtc-uhtchk haklarjjh hk chterest ahk mka
cslj`ar sa wclahk nerhalu`ar at `umctaw rch ahk paraah hk paksu`at hctj. Hjjhk
1222, csahk annjt sa Nrctahya ahk haksu`at hk na`arc`ahk @atch para sa mka natahk
Ahk`j-Vaxjh. Hac`cmnak ich ahk ieslrcptcnjhk na`arc`a sa mka wclahk
 nerhalu`ar.

MJIE^HJHK @CHKK[CVYCLA
-  Hakscmu`a ahk mjierhjhk `chkkwcstcla sa paktatapjs hk cla-13 ha sck`j luhk
saah ay haklarjjh hk cnahk tujh mu`a sa gcstjrcla` ha paknanakj hk wcla
patuhkj sa wclahk may sarc`chk scstemahk cstrultura`. Haklarjjh hk mka
pahaha`clscl sa pchakmu`ah hk wcla ha gumahtjhk sa paklalapahklat-pahklat
hk mka ctj ayjh sa pchakmu`ahk ahklah. @umctaw rch r ch ahk cna–t cnahk icscp`cha sa
`chkkwcstcla. Hjjhk cla-17 sck`j, schurc hcha Oames Nurhett at @jri Mjhnjiij ahk
hapalaramchk wcla at gchuga ahk mka `jgcla` ha e`emeht hk pak-uswak hk wcla
hk taj. Ahk lahyahk pakccscp ay hapakcthaah hk hauhahk ljhseptj hk
enj`usyjhk nayj`jgcla`. Va Yge Vahslrct @ahkuake (1;74), cmchuhklagc hc Vcr
[c``cam Ojhes ha ahk Vahslrct ahi Rerscah ay may gawck sa mka wclahk
L`ascljhk Krcyekj, @atch, Kjtgcf at Fe`tcf. Mu`a sa cieyahk ctj, sumcnj` ahk mka
icscp`chahk ljmparatcnjhk `chkkwcstcla (fjmparatcve `chkucstcf) at gcstjrcla` ha
`chkkwcstcla (gcstjrcfa` `chkucstcf), ha hak`a`ayjhk malcta ahk pchala-ukat hk
wcla at manalas ahk pak-uswak hctj. @umctaw rch sa Gcstjrcla` ha @chkkwcstcla
ahk semahtclj at c`ahk ahyj hk prakmatclj.
-  Va Eurjpa, mayrjjhk latumnas ha pak`chahk ahk `chkkwcstclahk cstrultura` ha
gckct ha hacmp`uwehsyagah hc Derichahi ie Vaussure. Vc Vaussure ay mayrjjhk
Yejrya hk Lagu`ukah (Ygejry jd Meahchk). Hapuha hcya ha ahk wcla ay csahk
gahay ha maklalaiclct ha pahklat ha hatatahkc sa wa`ahk latcyalahk la`akayah
hk cieya at tuhjk. Rara sa lahya ahk csahk sa`cta ay pchaksamahk ljhseptj at
cmagehk-tuhjk ha haklalagu`ukah sa cscp. Mu`a sa lahyahk pahahaw,
umusnjhk ahk cna–t cnahk cieya sa `chkkwcstcla tu`ai hk Iesfrcptcjhcst, ahk
gchuga hc Vapcr-[gjrd, Duhftcjha` @chkucstcfs? Yge Rrakue Vfgjj`, Yge @jhijh
Vfgjj`, Hjag Fgjmsly ahi Keheratcve Krammar at ahk ^e`atcjha` Krammar.

Vchuhiah hk @chkkwcstclahk
@chkkwcstcla, Cstrultura`
ha hakncnckay icch (Vtruftura`
sa paksusurc @chkucstcfs)hk
sa icstrcnusyjh ahk
mkaGcstjrcla`
pjhemahaat
mjrpema sa csahk sa`cta j pahkuhkusap.
pahkuhkusap. Cna–t cnahk magaga`akahk pak-aara`
pak-aara` ahk
cschakawa sa mka iaya`eltj sa Asya, Austra`ya at sa Amercla sa c`a`cm hk
icscp`chahk ctj. Yajhk 7;2 `umctaw ahk Chterhatcjha` Rgjhetcf A`pganet (CRA) ha
kumakamct hk gchic lulu`ahkchk 922 ha scmnj`j. Gchic haktaka` ay a y `umctaw ahk
pjhema (pgjhemes), ha hakchk payal sa pak`a`arawah sa pa`atuhukah hk csahk
wcla sapaklat lalauhtchk scmnj`j ha `amahk ahk kchakamct. Kumakamct ich ahk
mka cstrultura`csta hk latawakahk mjrpema (mjrpgeme) sa paksusurc sa
pa`anuuah hk
hk mka sa`cta hk csahk wcla. Va lasa`uluyah, maramc pahk cna–t cnahk
mjie`j ahk `umctaw sa `chkkwcstcla. Ratuhay `amahk ha ahk wcla ay ichamclj,
 nugay at patu`jy ha haknanakj.

>9
 

Ma`ckayahk paknatc! Hatapjs mj ha ahk hc`a`amah sa

uhahk Ara`ch, hkayjh sckuraij aljhk gahia la ha sa
paksakjt sa mka latahuhkah.

Raksasahay 

Raknuj hk Krapgcf Jrkahczer

Rahutj? pakta`alay sa mka palsa sa pamamakctah hk Krapgcf Jrkahczer. (Malclcta sa
Apehicls ahk runrcl sa pakmarla)

>5
 

Kaahj ha La`ayj ahk Atchk Haratchk: 

Raknasa, Raknana`ahklas at Aha`cscs

Rahutj? Raknasa at paknana`ahklas hk `cmahk (5) ha`atga`ahk nanasagch tuhklj` sa

  iene`jpmeht hk Dc`cpchj lasanay hk pak`chahk sa pak-aara` hk `chkkwcstcla.
  Cta`a ahk ahumahk halugahk cmpjrmasyjh at cnagakc sa paraahk icsfusscjh.
 

>4
 

Rakyamahch Hatch 

Raknuj hk Ycme`che 

Rahutj?  Raknuj hk tcme`che gchkkc` sa magaga`akahk pahkyayarc sa lasaysayah hk

  `chkkwcstcla sa Rc`cpchas at Iackick. (Kamctch ahk espasyj at malclcta sa
  Apehicls ahk runrcl sa pakmarla)

>;
 

MUHKLAGCHK NAVAGCH?

Nasagch at pahjjrch ahk mka sumusuhji ha artclu`j at nciyu sa tchuljy ha wenscte.

✖  gttps?//www.s`ciesgare.het/ogehkfute/lasaysayah-hk-`chkkwcstcla-1 

VAHKKUHCAH 
Vahtcakj, A`djhsj J. (13;3). Rahcmu`ahk `chkkwcstcla sa Rc`cpchj. ^EW Njjl Vtjre.
  Mayhc`a

Ie`a Fruz, ^jsa`yh T. (>216). Lasaysayah hk @chkkwcstcla.

  www.s`ciesgare.het/ogehkfute/lasaysayahhk-`chkkwcstcla-1 

>7
 

Ara`ch >
Ukhayah hk [cla at Lu`tura at Vcmu-scmu`a
hk wcla at hk mka ahklahk Ma`ayj-
Rj`chesyj at Ahk Mka [cla sa Rc`cpchas.

 A`am mj na:  @ayuhch sa Raklatutj 

Ahk mka wclahk Ma`ayj- ✖  Hacpalclcta ahk laa`amah sa

Rj`yhescah ay csahk sunkrjup hk paklalacna-cna at paklalaukhay-
mka wclahk
mka  wclahk Austrjhescah,
Austrjhescah,   ha may ukhay hk wcla, lu`tura at
gumckct-lumu`ahk 675.5 mc`yjhk ia`unwcla.
haksasa`cta. Ahk mka wcla hk ✖  Hacpalclcta ahk laa`amah sa
Ma`ayj-Rj`yhescah ay schasa`cta hk wastjhk pakkamct hk lasahayahk
mka taka-Austrjhescah
mka  taka-Austrjhescah hk mka CFY sa pakpapalcta hk scmu-scmu`a
cs`ahk nahsa hk Ycmjk-sc`ahkahk
hk Ycmjk-sc`ahkahk hk wcla at hk mka ahklahk
Asya at hk Larakatahk Rascpclj, ha Ma`ayj-Rj`chesyj at ahk mka wcla
may mas ma`cct ha nc`ahk sa
sa Rc`cpchas.
`Asya. 
ljhtchehta`Asya.
ljhtchehta

 Makscmu`a ha Yayj! 

Rahutj? Cpa`cwahak ahk ukhayah sa mka cmagehk halcta sa `arawah.

ZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZ
ZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZ
ZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZ
ZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZ
ZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZ
ZZZZZZZZZZZ
ZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZ
ZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZ
ZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZ
ZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZ
ZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZ
ZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZ
ZZZZZZZZZZZ
ZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZ
ZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZ
ZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZ
ZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZ
ZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZ
ZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZ
ZZZZZZZZZZZ
ZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZ
ZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZ
ZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZ
ZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZ
ZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZ
ZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZ
ZZZZZZZZZZZ
ZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZ
ZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZ
ZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZ
ZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZ
ZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZ
ZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZ
ZZZZZZZZZZZ
ZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZ
ZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZ
ZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZ
ZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZ
ZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZ
ZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZ
ZZZZZZZZZZZ
ZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZ
ZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZ
ZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZ
ZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZ
ZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZ
ZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZ
ZZZZZZZZ
ZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZ
ZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZ
ZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZ
ZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZ
ZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZ
ZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZ
ZZZZZZZZZZZ 

>3
 

Yayj ha at Yumuhkj! 

Nakj hatch scmu`ah ahk atchk ta`alayah, nckyahk pahsch ahk laukhayah hk wcla sa
lu`tura paahj hka na ctj hakscmu`a:

Va tchkch lj claw ay gahia ha matapjs mjhk masurc ahk mka halata`a

halata` a sa ctaas.
ctaas. Ga`cha–t
atchk a`amch luhk tama na ahk cyjhk jnsernasyjh tuhklj` sa wclahk Dc`cpchj.

Yayj ha at tumuhkj!

Vc as
asat
atch
ch Ha
Hatch! 
tch!

Ahk ^e`asyjh hk [cla at Lu`tura  

Ahj na ahk [cla: Ahj na ahk Lu`tura: Nalct ahkljp ha ahkljp ahk wcla sa lu`tura:
Nalct wa`ahk wclahk superyjr sa cnahk wcla: Nalct maklanugj` ahk wcla at lu`tura: At
kaahj nahk laga`aka sa csahk nahsa ahk wcla at lu`tura: Raahj ctj mapapaga`akagah:

Ahj ahk Lu`tura:

Nawat pahklat hk mka tajhk hahchcragah sa csahk nahsa, nayah, pjjl j pamayahah ay
may sarc`chk lu`tura. Ahk lu`tura, sa payal ha lagu`ukah, ay ahk schchk, `cteratura,
pahchcwa`a, at lauka`cah hk csahk pahklat hk mka tajhk hahahagahah sa csahk
pamayahah. (Vahtcakj, 13;3)
Ahk lu`tura ay ahk pahklanuuahk pahahaw hk mka taj sa csahk `cpuhah sa
muhij at sa lahc`ahk lapa`ckcrah. Ahk pahahaw ha ctj ay gahkj sa pahchcwa`a,
traicsyjh, urc hk pamumugat, at cna pahk mka nakay ha hak-ukhay sa lahc`a at
hakpatcnay sa ncklcs hk paklalacsa ha scyahk hakpapa`akahap hk lahc`ahk
pahkla`agatahk icwa, pahahaw, lauka`cah at aigclach. (^unrcfj, >223)
May ia`awahk urc hk lu`tura. Ahk materya` ha lu`tura at ic-materya` ha lu`tura.
Nchunuj hk materya` ha lu`tura ahk mka nakay ha halclcta at hagagawalahk pcscla`.
Hancnc`ahk ictj ahk mka lasahklapah, lasujtah, lakamctah, nagay at paklach.

Vamahta`a, ahk mka lauka`cah, traicsyjh, pahctclah, muscla, sayaw, pahchcwa`a at

re`cgcyjh, pamaga`aah at gahap-nugay ay sumasal`aw sa ic-materya` ha lu`tura.
(Ie`mcrch, >21>)

Ahj ahk [cla:

Csahk lanuuah hk mka sakcsak sa paraahk nchcncklas ha sa pamamakctah hctj ay
haklalaukhay, haklalauhawaah at haklalacsa ahk mka laahcn hk csahk pu`utjhk hk
mka taj. [cla ay mascstemahk na`ahklas hk schasa`ctahk tuhjk ha pchc`c at cschaayjs sa
paraahk arnctraryj upahk makamct hk mka tajhk
t ajhk lanc`ahk sa csahk lu`tura. (K`easjh)

Ahk nawat [cla ay ahkljp sa nawat Lu`tura

Ahupa–t ahk
ahk nawat wcla ay ahkljp ha ahkljp sa lu`turahk lchanunugu`ah hctj.
Makakamct ich ahk csahk wclahk gchic latutunj sa csahk pamayahah hkuhct ctj–y gchic
lascmncsa hk wclahk `clas sa hasanchk pjjl. Va latjtjgahah, ahk kahctjhk pahkyayarc
ay ma`cmct makahap sa mka nahsahk hasasaljp hk cnahk nahsa. Hatura` `amahk ha

62
 

pacra`ch hk mahahaljp ahk lahyahk sarc`chk wcla sa lahyahk hasasalupah. Csahk

ga`cmnawa ay ahk nahsahk Rc`cpchas ha c`ahk iaahtajhk schaljp hk mka Lastc`a. Va
pahagjhk cyjh ay pchc`ct hk mka Lastc`ahk pacra`ch ahk lahc`ahk wcla upahk scyahk
kamctch hk mka ‐Chicjs” ha may cnahk lu`tura. Halapasjl ich, luhk sanakay, sa atchk
 nahsa ahk c`ahk lu`tura hk mka Lastc`a, laa`chsan
laa`chsanay
ay hk pakpapacra` hk lahc`ahk wcla ay
re`cgcyjh. Vuna`ct gchic sapat ahk kayjh upahk macpagayak hk mka Rc`cpchj sa wclahk
Lastc`a ahk lahc`ahk lacscpah, ma`cnah sa c`ah-c`ahk halapak-ara` sa Eurjpa. (Vahtcakj,
13;3)

Nawat wcla ay hatatahkc. Nawat wcla ay haccna sa cnahk wcla. Iagc` sa cna cna hka
ahk lu`tura hk pchakmu`ahk `agc hk taj, ahk wcla ay cna cna rch sa `agat hk pahck sa
muhij. May ethjkrapcljhk paklalacna rch sapaklat hapalaramchk mchjryahk krupj
(etghcf krjups) ahk mka `agc j `cpc. (Nerha`es, et a`., >221) Nawat pahklat ay may lu`turahk
lacna sa lu`tura hk cnahk pahklat. Ahk lu`tura hk csahk pahklat j krupj ay halatahcm
at lusahk umuusnjhk ahk csahk wclahk `clas sa lahc`a.

[a`ahk [clahk Vuperyjr sa cnahk [cla

Maklalapahtay-pahtay ahk `agat hk wcla at lu`tura. Ctj ahk ckchcct hc Drahz Njas
hk hakscmu`a ahk clagu`chk nagakc hk cla-13 ssck`j.
ck`j. Nchckyahk icch hc Njas ha l
laya
aya hk
`agat wclahk cpagayak ahk ahumahk kustjhk cpagayak hk latutunjhk haksasa`cta hctj
hkuhct sa cna-cnahk laparaahah at estc`j ayjh sa lu`turahk chccra`ah hk hasanchk wcla.
Rchalamancsa sa mka Amerclahj ahk wclahk Chk`es para sa lahc`ahk lu`tura<
kayuhich ahk wclahk Hcpjhkkj sa mka Gapjh, ahk Mahiarch sa mka Chtscl, ahk
Dc`cpchj sa mka Rc`cpchj atnp. Gchic macpcpc`ct hk mka Amerclahj ha mas mancsa ahk
lahc`ahk wcla laysa sa mka Rc`cpchj. Mas mancsa ahk wclahk Chk`es luhk Amerclahj
ahk kumakamct at kchakamctah, kayuhich sa wclahk Dc`cpchj, gckct ha mancsa luhk ahk
lausap ay lapwa Rc`cpchj.

Ahk [cla at Lu`tura ay Maklanugj`

Mata`cl ha maklaukhay ahk wcla at lu`tura laya hka harcrchck hatch ha
maklanugj` ahk wcla at lu`tura. Gchic maaarchk pakgcwa`aych ahk wcla at lu`tura. Ahk
paklawa`a j paklamatay hk csahk wcla ay hahkahkagu`ukah ich hk paklamatay j
paklawa`a hk csahk lu`tura. Ahk wcla ahk scyahk paklalalc`ah`ah hk csahk lu`tura.
(Vahtjs, et a`., >223)
Va lu`tura hk mka Eslcmj, may `anch`cmahk (15) latawakah sc`a sa cna–t ‖ cnahk
‖  cnahk
la`akayah hk hyene (shjw). Vhjwd`ale, Drjst, Dche Vhjw, Ircdtchk Rartcf`es, F`chkchk Rartcf`es,
Da``eh Vhjw, Vjdt Ieep Da``eh Vhjw, Frust jh Da``eh Vhjw, Dresg Da``eh Vhjw, Da``eh Vhjw
 d`jatchk jh [ater, Vhjw Nahl, Vhjw N`jfl, Vhjw Fjrhcfe, N`czzari, at Vevere N`czzari.
([jjinury, 1331) Gchic maaarchk csahk latawakah `amahk ahk kamctch hk mka Eslcmj
cna–t-cnahk la`akayah hk hyene (shjw)  sapaklat ahk shjw  ay parte ha hk lahc`ahk
sa cna–t-cnahk
lu`tura at ahk `anch`cmahk (15) latawakah ha yuh ay hapaklasuhiuah hk pahklat hc`a.
Va lanc`ahk ialj, gchic rch hamah ahkljp sa atchk mka Rc`cpchj ha kamctch ahk
`anch`cmahk latawakah sapaklat wa`a hamahk hyene ictj sa nahsahk Rc`cpchas. Va
maia`chk sanc, gchic ctj parte hk atchk lu`tura.

61
 

Rc`cpchj‖ hyene‖‖  (wa`a

Nakama–t csahk sa`cta `amahk ahk kchakamct hk mka Rc`cpchj‖hyene
ta`akahk latawakah tayjhk mka Rc`cpchj sa shjw sapaklat ahk hyene ay ka`chk sa wclahk Lastc`a
ha Hceve) hkuhct gchic hahkahkagu`ukah ha magchahk urc hk wcla ahk Dc`cpchj luhk
cgaga`chtu`ai sa wcla hk mka
m ka Eslcmj. Rahschch ich hatch ha luhk mayrjjh sc`ahk cna–t cna–t--
cnahk latawakah sa hyene wa`a hamah sc`ahk mka latawakah tuhklj` sa paksasala.
Vancgch ha hatchk sa mka urc hk nckas sa Rc`cpchas latu`ai hk Vchahijmehk, Njriakj`,
Nahay, Mascpak atnp. J gchic laya sa cna–t-cnahk
cna–t -cnahk `utj hk nckas ha sa wclahk Chk`es ay
tchatawak hc`ahk rcfe. Upahk mas makchk ma`chaw tckhah ahk iayakram sa cnana.

Malclcta sa iayakram ha mu`a sa pakckchk pa`ay, hakckchk nckas ctj luhk haa`csah ha hk
 na`at. Luhk hacsachk ha ahk nckas, lahch ha ahk tawak ictj. Luhk ma`amck ha ahk lahch,
 nagaw ha ahk tawak. Ahk halaiclct sa pchak`utu
pchak`utuah
ah hk nckas ha hakchk lahch, tutjhk ahk
hakchk tawak hatch. Hkuhct sa mka Amerclahj, csa `amahk ahk tawak hc`a sa mka ctj ‖ 
rcfe ha ichakiakah `amahk hk pahk-urc. J`i j Fj`i rcfe para sa lahchk `amck j nagaw,
 drcei rcfe para sa schahkak at nurht rcfe para sa tutjhk.

AHK LAGA@AKAGAH HK [CLA AY LU@YU^A

Maga`aka ahk wcla sa csahk nayah, iagc` ctj
c tj ay ahk ahumahk nchcncklas j cschu`at
hk taj upahk macpagayak ahk lahyahk sa`jjnch. Ahk wcla ahk scyahk hakncnckay
paklalatajh para sa mka taj sa cna–t-cnahk
cna–t -cnahk `ukar upahk malapak-usap, upahk
maklachtchicgah at upahk malanuj hk paklalacsa. Ahk lu`tura hamah ay ahk mka
 nakay ha tumutuljy sa sa pahkla`agatahk kawach j altcnciai hk mka sa csahk `ukar.
(Ckhafcj, >211)
Luhk wa`ahk wcla, wa`ahk nahsa sapaklat gchic tayj halalapakusap j wa`a
tayjhk ljmuhclasyjh sa laiagc`ahahk wa`ahk hakuukhay sa nawat taj sa csahk nahsa,
wa`ahk paklalacsa at gckct sa `agat wa`ahk manunujhk lu`tura. Ahk wcla ay ahk
takapakncklcs hk csahk `cpuhah. (Nuehsufesj, et a`., 1331)
Ahk scmp`ehk pakkamct at pakka`ahk sa wcla at lu`tura ay csahk pakpapalcta hk
pakpapaga`aka. Atchk kamctch ahk sarc`c hatchk wcla at numuj hk csahk lu`tura ha
laka`ahk-ka`ahk
laka`ahk- ka`ahk j kchaka`ahk hk `agat at tayj–y malalanuj hk csahk nahsahk may
paklalacsa at gckct sa `agat may tcwa`a sa csa–t
csa–t-csa.
-csa.
Va pahkwalas, ahk wcla ay na`ahklas hk pchc`c at cschaayjs ha set j lanuuah hk
sc`asa`ctahk tuhjk sa paraahk arnctraryj upahk makamct sa pakpapagayak hk iamiamch,
lacscpah, lauka`cah at urc hk pamumugay j lu`tura hk csahk pahklat sa csahk nahsa j
`cpuhah.

6>
 

Raksasahay 

Raknuj hk Gcstjrcfa` Fgart

Rahutj? Raknuj hk gcstjrcfa` fgart gchkkc` sa hakchk scmu-scmu`a hk mka wcla sa
  Rc`cpchas at ahk hakchk iene`jpmeht hk wclahk Dc`cpchj.

66
 

AHKLAHK MA@ASJ-RJ@CHEVSJ AY MKA [CLA VA RC@CRCHAV

•   Ahk Rc`cpchas ay csa sa mka nahsahk may pchalamaramchk wcla sa nujhk iackick.
Ma`cnah sa pamnahsahk wcla ha Dc`cpchj lasama hahk magckct sa csahk iaahk (122)
latutunjhk wcla, schasa`cta rch sa nahsahk ctj ahk mka wclahk nahyaka
.
•   Ahk mka wclahk latutunj sa Rc`cpchas ay hapapa`jjn sa pamc`ya hk mka wcla ha
luhk tawakch ay mka [clahk Austrjhesyj (Austrjhescah @ahkuakes). Ahk mka ctj
ay ahk pahklat hk mka wcla ha kchakamct hk mka taj mu`a sa Yahkway hk Ma`ayj
(Ma`ayah Rehchsu`a) gahkkahk sa mka nahsahk hapapa`jjn sa Rj`yhesca.

•   Gchic haklalacsa ahk mka pak-aara`

pak-aara` at mahaha`clscl tuhklj` sa pchakmu`ah
pc hakmu`ah hk cna–t
cnahk wcla sa lapu`uah. Hkuhct maramc ahk hahchcwa`a sa tejryahk ahk mka
regcyjhk hasa naynay-c`jk hk Lah`urahk Yscha at gahkkahah hk Ycnet ahk jrcgcha` ha
pchakmu`ah hk Lu`turahk Ahk pak`clas hk mka taj ay hagatc. Csahk pahklat ay
`umclas ha palah`urah patuhkjhk Chicya, Chij-Yscha, at Chijhesya.
•   Ahk pahklat ha `umclas sa Chijhesya ahk scyahk halaanjt sa Rc`cpchas at sa cna pahk
lapu`uah sa Rascpclj.
•   Gchic haklalacsa ahk mka pak-aara`
pak-aara` at mahaha`clscl tuhklj` sa pchakmu`ah
pc hakmu`ah hk cna–t
cnahk wcla sa lapu`uah. Iagc` ictj ay lapahc-pahcwa`ahk ccsa `amahk ahk
pchakmu`ah hk cna–t cnahk scstema hk paksu`at ha kchakamct hjjh sa lapu`uah,
latcnayahk ccsa `amahk ahk pchakmu`ah hctj.
•   Ahk uhahk scstema hk paksu`at ha ctj hk mka Rc`cpchj ay nugat sa A`cdnata hk Aranca,
ha halaanjt sa Rc`cpchas, iaahk Chica, Oava, Vumatra, Njrhej, at Ma`aya.
•   Cpcha`a`akay ha pumasjl ahk A`cdnata sa Rc`cpchas hahk mactchick ahk emperyj hk
Maioapagct sa Oava sapaklat hjjh manc`cs ha `uma`akahap ahk cmp`uwehscya hk
Ma`ay sa pu`u-pu`j mu`a Oava gahkkahk sa Rc`cpchas.
•   Ahk kahctjhk pa`akay ay mapahaha`ckah sapaklat ahk NAGAVA ME@ASU (Ma`ay)
ha pchahchcwa`aahk hakmu`a rch sa A`cdnata ay hakchk `chkua drahfa sa Ycmjk-
Vc`ahkahk Asya sa pakctah hk A.I.;22 at A.I. 1522.
•   Ahk `chkua drahfa ay tumutuljy sa wclahk
wclahk kchakamct hk mka taj mu`a sa cna–t cnah
cnahkk
krupjhk ethj`chkkwcstclj
ethj`chkkwcstclj ha su
sumasa`amch
masa`amch sa paklalaparegj at paklalacna hk mka
taj sa cnahk nahsa ayjh sa wcla, lu`tura, at ethcsciai.
•   Vcha Iavci Ygjmas at A`ah Gea`ey (134>) hk Vummer Chstctute jd @chkucstcfs ay
haksakawa hk pahaha`clscl tuhklj` sa luhk papaahj `umakahap sa Rc`cpchas ahk
cna–t cnahk wclahk atchk halclc`a`a
halclc`a`a sa hkayjh. Vc`a ay hahchcwa`a ha hagagatc sa

tat`jhk
ahklahkpahagjh ahk ma`alcgahk pak`akahap sa lapu`uah hk mka wclahk nugat sa
Ma`ayj-Rj`chesyj.

Rctjhk pahka`ah ha kchamct sa pakpapahklat-pahklat hk mka wcla sa Rc`cpchas

R c`cpchas
(ayjh lcha Ygjmas at Gea`ey hk Vummer Chstctute jd @chkucstcfs, Ahtgrjpj`jkcfa`
@chkucstcfs, Tj`. 9, Hj. 3)
1. Vjutgerh Rgc`cppche Damc`y
>. Hjrtgerh Rgc`cppche Damc`y
6. Vjutgerh Mchiahaj Damc`y
9. Fgamcf Damc`y
5. Rgc`cppche Vtjfl
4. Ma`ay Vtjfl
;. Rgc`cppche Vuperstjfl
  Ahk Vjutgerh Rgc`cppche Damc`y, hjjhk 112 N.F. ay hagagatc sa mka sumusuhji
•

ha pahklat hk wcla? Vamna`, Yaka`jk,

Yaka` jk, Rampahkah, Ncfj`, Fenuahj, Nutuahjh,
Nutuahjh,
Vurckaj, La`akah, Mahsala, Natal, Fuyuhjh, Marahaj, Makuchiahaj, Nchulci,
Icnanajh, [esterh Nulcihjh Mahjnj, Vjutgerh Nulcihjh Mahjnj, at Vunanjh.

69
 

•   Ahk Hjrtgerh Rgc`cppche Damc`y, hjjhk

hjjhk >22 N.F., ctj ay hagagatc sa mka
sumusuhji
sumusuh ji ha pahklat hk wcla? Chcna`jc, Cdukaj, Lahlahac, Njhtjf, La`chka,
C`jlahj, Ychkkcah, Cshek, Cnahak, Atta, Kaiiahk, at Akta.
•   Hjjhk 1122 N.F., ahk Rgc`cppche Vuperstjfl ay hagatc sa Rgc`cppche Vtjfl at cna
pahk wcla sa Ycmjk @uzjh, tu`ai hk Cvatah, C`jhkjt, at Na`er Iumakat.
•   Hjjhk 1622 N.F. ahk ma`a`alchk pahklat hk mka wclahk lc`a`a sa urchk Rrjtj-
Chijhescah ay hagatc sa ‐Rgc`cppche Vuperstjfl,” Vjutgerh Mchiahaj
Damc`y/Nc`aa, Yakanc`c, at maaarchk lasama rctj ahk Ycruray/, at csahk ahklah ha
lasama ahk Ma`ay at ahk ‐Fgamcf Damc`y” hk Tcetham.
Tcetham.  

L`ascpclasyjh hk mka [cla sa Rc`cpchas

•  Va l`ascpclasyjh hc Fjhl`ch 135> ay pchahklat hcya ahk c`ahk wcla ssaa Rc`cpchas
sa ia`awa? C`jlj-type at Yaka`jk-type, natay sa ljrespjhiehsya hk mka tuhjk at
cna pahk latahkcahk pah`chkkwcstcla.
•  Ahk C`jlahj at Rahkaschah ay cschama hcya sa pahklat hk C`jlj-type,
samahta`ahk ahk Yaka`jk, Ncfj`, Gc`ckayhjh, at patc ha Fenuahj at [aray ay
lasama sa pahklat hk Yaka`jk-type. Ahk Lapampahkah ay hasa pakctah hk
ia`awahk pahklat ha ctj.
•  Ahk csa pahk paktatahkla sa pakl`ascpcla hk mka wcla sa Rc`cpchas ha
kchakamct ich hk `excfjstatcstcfs ay ahk lcha Djx, Ven`ey, at Ekkah 1356.
Kumawa sc`a hk pahcmu`ahk K@JYYJFG^JHJ@JKS para sa Latcmukahk
@uzjh.
•  Ahk K`jttjfgrjhj`jky ay csahk paraah hk paktaya luhk ahjhk petsa j pahagjh
hagcwa`ay ahk mka ahal ha wcla sa lahc`ahk
l ahc`ahk chahk wcla, at kayuhich, luhk
ahu-ahjhk petsa halagcwa-gcwa`ay j haklawatal-watal ahk hasanchk mka
ahal ha wcla paklatapjs magcwa`ay sa chahk wcla.
•  Vahk-ayjh sa lahc`a, ahk ga`js `agat hk mka wcla sa Latcmukahk @uzjh,
matahkc sa C`jhkjt, ay mapapahklat `amahk sa csa.
•  Ahk Hjrtgerh @uzjh Yype, ahc`a pa, ay magagatc pa rch sa mka sumusuhji?
Hjrtgerh Icvcscjh, Fehtra` Icvcscjh, Vjutgerh Icvcscjh, Vjutgeasterh Icvcscjh.
•  Ahk cschakawahk pak-aara` hc Iyeh, lchclc`a`ahk pchalapahkuhagchk
`chkwcstcla hk wclahk Ma`ayj-Rj`chesyj sa mka wclahk Austrjhescah ay
mananahkkct ich ictj. @excfjstatcstcfa` ich ahk paraahk kchamct hc Iyeh, lasama
sa lahcyahk pak-aara` ahk 42 wcla sa Rc`cpchas.
•  Hagagawck sa cschakawahk pak-aara` hcha Ygjmas at G Gea`ey
ea`ey ahk hakchk resu`ta
resu`ta
hk pak-ara` hc Iyeh, matahkc sa csahk paklalacna? Gchic tchahkkap hc Iyeh ha

ma`apct
ma`apct ahk
ahk re`asyjh hkFenuahj
Yaka`jk sa Yaka`jk at
at Luyuhjh
Lapampahkah.
laysaVchanc hcyahk gckct ha
Lapampahkah.

 Mapapahsch sa hasanchk l`ascpclasyjh ha?

1. Ahk Yaka`jk, Lapampahkah, Fenuahj, at Ncfj` ay gckct ha maklala`apct
makl ala`apct sa
csa–t csa laysa C`jfahj at Rahkaschah ha makla`apct ich sa csa–t csa< 
csa<  
>. Ahk Yaka`jk ay gckct ha ma`apct sa Lapampahkah laysa Fenuahj j Ncfj`.

Ma`ckayahk paknatc! Hatapjs mj ha ahk hc`a`amah sa

uhahk Ara`ch, hkayjh sckuraij aljhk gahia la ha sa
paksakjt sa mka latahuhkah.

65
 

Kaahj ha La`ayj ahk Atchk Haratchk: 

Raknuj hk Tehh Icakram 

Rahutj? Raknuj hk Tehh Icakram ha hakpapalcta hk paklalatu`ai at paklalacna sa
  ukhayah sa wcla at lu`tura natay sa ljhtelstjhk hk wclahk `jla`. (Kamctch ahk
  espasyj sa cnana para sa lasakutah at malclcta sa Apehicls ahk paraah hk
  pakmamarla)

64
 

Rakyamahch Hatch 

Rahjhjji at Raksusurc

Rahutj? Mahjji hk mka ijlumehtaryj gchkkc` sa scmu`a hk wcla, mka prchscpa` ha

  ahklah hk wcla, ahk ahklahk Ma`ayj Rj`chesyj at ahk mka wcla sa Rc`cpchas,
  ahk wcla at ahk ia`unwcla, ahk wcla at ahk lu`turaat surcch ctj upahk
  malapaksakawa hk ma`ayahk ta`alayah gchkkc` sa mka hc`a`amah hctj.

6;
 

MUHKLAGCHK NAVAGCH?

Nasagch at pahjjrch ahk mka sumusuhji ha artclu`j at nciyu sa tchuljy ha wenscte.

✖  gttp?//kanayhkwcla.n`jkspjt.fjm/>227/25/ahj-na-ahk-wcla.gtm` 
✖  gttps?//prezc.fjm/5ge>7srak6q;/ahklahk-ma`ayj-pj`chesyj-at-ahk-mka-wcla-sa-

pc`cpchas/  
pc`cpchas/
VAHKKUHCAH

Nerha`es, ^j`ahij A. et a`., >221. Raknasa at Raksu`at sa Cna–t ‖ cnahk

‖ cnahk Icscp`cha.
  Mutya Run`csgchk Gjuse, Chf. Ta`ehzue`a Fcty.
Vahtcakj, A`djhsj J. 13;3. Rahcmu`ahk @chkkwcstcla. ^ex Njjlstjre Chf. Mahc`a,
  Rgc`cppches.
Vahtjs, Ahke`cha @. et a`., >223. Ahk Alaiemcljhk Dc`cpchj sa Ljmuhclasyjh.
  Mutya Run`csgchk Gjuse Chf. Ma`anjh Fcty.
[arigaukg. ^jha`i. 133>. Ah Chtrjiuftcjh tj Vjfcj`chkucstcfs. >hi ei. N`aflwe``.
  Jxdjri, UL.

^ER@ELVCSJH HK LANAHAYA

Vakutch ahk mka sumusuhji ha latahuhkah ictj nc`ahk cyjhk iyjrha` at cnagakc ahk
cyjhk mka sakjt sa `jjn hk fgat sa pahklat hk Dafenjjl Messehker nc`ahk nagakc hk
amchk paksunaynay.

1.  Ahj ahk cyjhk a`am tuhklj` sa palsa nakj ctj tcha`alay: Ahj ahk hatutugah mj
paklatapjs hk ara`chk ctj:
ZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZ
ZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZ
ZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZ
ZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZ

ZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZ
ZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZ
ZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZ

>.  Raahj mj mac`a`apat ahk cyjhk hatutuhah sa cyjhk lasa`uluyahk nugay nc`ahk
csahk mak-aara` at sa cyjhk pahkarap ha pahkarap:
ZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZ
ZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZ
ZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZ
ZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZ
ZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZ
ZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZ
ZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZ

67
 

6.  Ahj ahk cna pahk mka nakay ha may laukhayah sa ara`ch ha kustj mjhk
matutuhah: Nalct:
ZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZ
ZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZ
ZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZ
ZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZ
ZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZ
ZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZ
ZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZ

AREHICLV

^UN^CLV VA LANAHAYA 1, Ara`ch 1

Raksasahay? ^unrcl sa Raknuj hk Krapgcf Jrkahczer 

Jrkahczer  

RAMAHYASAH Hapalagusay Magusay Latamtamah Lu`ahk sa lasahayah

5 6 > 1

1.Hacpagayak ahk ieta`ye

hk nchasahk palsa

>.Ahk `agat hk lasapc ay

halccsa sa Kawach

6.Hasanc hk nujhk gusay

ahk kchawahk jrkahczer

Rakyamahch Hatch? Raknuj hk Ycme`che 

Ycme`che 
HARALAGUVAS MAGUVAS LAYAMYAMAH LAC@AHKAH HK
RAKVAVAHAS

@agat hk [a`umpjhk .Ahcmhapuhk Ga`js `agat hk

cmpjrmasyjhk pjrsyehtj (72%) pjrsyehtj (42%) cmpjrmasyjhk lchuga
lchuga ay tama hk cmpjrmasyjhk hk cmpjrmasyjhk ay ma`c.
at malanu`ugah. lchuga ay tama at lchuga ay tama at
Hc`a`amah malanu`ugah. malanu`ugah
12
>
7 4

Laahklupah Lagahka- gahka Magusay ahk Latamtamah ahk Gchic ahkljp ahk
hk Kchamct ha ahk krapcljhk krapcljhk krapcljhk krapcljhk pahtu`jhk
Krapcljhk pahtu`jhk ha pahtu`jhk ha pahtu`jhk ha ha kchamct laya–t
Rahtu`jhk kchamct sapat kchamct sapat kchamct sapat hagcrapahk
kayuhich ahk upahk maia`chk upahk maia`chk upahk maia`chk mauhawaah ahk
paraah hk mauhawaah ahk mauhawaah ahk mauhawaah ahk mehsage.
paklala`agai mehsage. mehsage. mehsage.
1
hk mka cieya.
4 9 >

63
 

Lctahk- lcta ahk Lcta ahk la`chcsah Nagakyahk halcta Gchic halcta ahk
la`chcsah at at laayusah hk ahk la`chcsah at la`chcsah at laayusah
Laschchkah
laayusah hk tcme`che ha laayusah hk hk tcme`che ha kchawa
tcme`che ha kchawa tcme`che ha
1
kchawa kchawa
6
9 >

^UN^CLV VA LANAHAYA 1, Ara`ch >

Kaahj ha La`ayj ahk Atchk Haratchk? ^unrcl sa Tehh Icakram 

Icakram 

Ramahtayah Marla
Laayusah hk Ljhseptj (12%)

Hc`a`amah (72%)

Laukhayah hk Hc`a`amah (12%)

LANUUAH

RUHA VA LU^VJ

Va nagakchk ctj maarchk makta`a hk mka puha sa

s a lursj.

ZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZ
ZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZ
ZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZ
ZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZ
ZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZ
ZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZ
ZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZ

ZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZZ

92