Adhedhasar
Kurikulum 2013
Penulis :
Rosalia Aristiati, S.Pd.,
M.Pd. Romdonah, S.Pd.,
M.Pd.
Isnatul Mualamah, S.Pd.
Editor :
Romdonah, S.Pd., M.Pd.
Isnatul Mualamah, S.Pd.
Penyunting :
Isnatul Mualamah, S.Pd.
Penerbit :
CV. Avar Mandiri
Redaksi :
Jl. Parang Kembang I/12
Tlogosari, Semarang 50196
Telp. +6208156517740
Email : avarmandiri@yahoo.com
Distributor Tunggal :
CV. Meda Sejati
Perum Kaliwungu Indah BII/16
Kaliwungu Kendal 51372
Telp (0294) 3685617
Email : medasejati.smg@gmail.com
Panulis
i
i
dAfTAr ISI
Halaman
Atur Pengiring ......................................................................................................................................................................... i
Daftar Isi ......................................................................................................................................................................... iii
SeMeSTer gASAl
BAB I CerITA legendA.............................................................................................................................................. 1
1. Mengamati .................................................................................................................................................. 2
2. Menanya....................................................................................................................................................... 4
3. Mengumpulkan Informasi ................................................................................................................... 5
4. Mengasosiasi.............................................................................................................................................. 7
5. Mengkomunikasikan .............................................................................................................................. 7
Kawruh Basa (Bebasan) .................................................................................................................................. 7
Evaluasi Bab 1 ...................................................................................................................................................... 9
Tugas........................................................................................................................................................................ 12
BAB II SerAT wulAngreh PuPuh gAMBuh ................................................................................................ 13
1. Mengamati .................................................................................................................................................. 14
2. Menanya....................................................................................................................................................... 15
3. Mengumpulkan Informasi ................................................................................................................... 15
4. Mengasosiasi.............................................................................................................................................. 17
5. Mengkomunikasikan .............................................................................................................................. 18
Kawruh Basa (Paribasan) ............................................................................................................................... 18
Evaluasi Bab II...................................................................................................................................................... 20
Tugas........................................................................................................................................................................ 22
BAB III BerITA AKTuAl................................................................................................................................................ 23
1. Mengamati .................................................................................................................................................. 24
2. Menanya....................................................................................................................................................... 25
3. Mengumpulkan Informasi ................................................................................................................... 26
4. Mengasosiasi.............................................................................................................................................. 28
5. Mengkomunikasikan .............................................................................................................................. 28
Kawruh Basa (Ukara Lamba lan Ukara Camboran)............................................................................. 28
Evaluasi Bab III .................................................................................................................................................... 32
Tugas........................................................................................................................................................................ 34
BAB IV IKlAn/PeSAn..................................................................................................................................................... 35
1. Mengamati .................................................................................................................................................. 36
2. Menanya....................................................................................................................................................... 38
3. Mengumpulkan Informasi ................................................................................................................... 38
4. Mengasosiasi.............................................................................................................................................. 40
5. Mengkomunikasikan .............................................................................................................................. 40
Kawruh Basa (cangkriman) ........................................................................................................................... 40
Evaluasi Bab IV .................................................................................................................................................... 43
Tugas........................................................................................................................................................................ 46
BAB V TeMBAng MACAPAT gAMBuh Berhuruf JAwA .......................................................................... 47
1. Mengamati .................................................................................................................................................. 48
2. Menanya....................................................................................................................................................... 48
3. Mengumpulkan Informasi ................................................................................................................... 49
4. Mengasosiasi.............................................................................................................................................. 53
5. Mengkomunikasikan .............................................................................................................................. 53
Kawruh Basa (Pada).......................................................................................................................................... 53
Evaluasi Bab V...................................................................................................................................................... 55
Tugas........................................................................................................................................................................ 58
Evaluasi Akhir Semester Gasal...................................................................................................................... 59
i
SeMeSTer genAP
BAB VI rAMAyAnA lAKon reSI JATAyu rAgAM KrAMA.......................................................................... 65
1. Mengamati .................................................................................................................................................. 66
2. Menanya....................................................................................................................................................... 68
3. Mengumpulkan Informasi ................................................................................................................... 69
4. Mengasosiasi.............................................................................................................................................. 71
5. Mengkomunikasikan .............................................................................................................................. 72
Kawruh Basa (Pepindhan).............................................................................................................................. 72
Evaluasi Bab VI .................................................................................................................................................... 74
Tugas........................................................................................................................................................................ 76
BAB VII PIwulAng SerAT wulAngreh PuPuh KInAnThI ................................................................... 77
1. Mengamati .................................................................................................................................................. 78
2. Menanya....................................................................................................................................................... 78
3. Mengumpulkan Informasi ................................................................................................................... 79
4. Mengasosiasi.............................................................................................................................................. 80
5. Mengkomunikasikan .............................................................................................................................. 81
Kawruh Basa (Isbat).......................................................................................................................................... 81
Evaluasi Bab VII................................................................................................................................................... 82
Tugas........................................................................................................................................................................ 84
BAB VIII legendA ............................................................................................................................................................... 85
1. Mengamati .................................................................................................................................................. 86
2. Menanya....................................................................................................................................................... 87
3. Mengumpulkan Informasi ................................................................................................................... 88
4. Mengasosiasi.............................................................................................................................................. 91
5. Mengkomunikasikan .............................................................................................................................. 92
Kawruh Basa (Tembung Saroja) .................................................................................................................. 93
Evaluasi Bab VIII ................................................................................................................................................. 94
Tugas........................................................................................................................................................................ 93
BAB IX Dialog guyon maton/Dhagelan/plesetan/gara-gara.............................................. 97
1. Mengamati .................................................................................................................................................. 98
2. Menanya....................................................................................................................................................... 100
3. Mengumpulkan Informasi ................................................................................................................... 100
4. Mengasosiasi.............................................................................................................................................. 102
5. Mengkomunikasikan .............................................................................................................................. 102
Kawruh Basa (Sanepa) ..................................................................................................................................... 102
Evaluasi Bab IX .................................................................................................................................................... 104
Tugas........................................................................................................................................................................ 106
BAB X dIAlog MelIBATKAn ToKoh orAng TuA ...................................................................................... 107
1. Mengamati .................................................................................................................................................. 108
2. Menanya....................................................................................................................................................... 111
3. Mengumpulkan Informasi ................................................................................................................... 111
4. Mengasosiasi.............................................................................................................................................. 114
5. Mengkomunikasikan .............................................................................................................................. 115
Kawruh Basa (Wangsalan) ............................................................................................................................. 115
Evaluasi Bab X ...................................................................................................................................................... 117
Tugas........................................................................................................................................................................ 120
BAB XI TeKS nArATIf Berhuruf JAwA ............................................................................................................ 121
1. Mengamati .................................................................................................................................................. 122
2. Menanya....................................................................................................................................................... 122
3. Mengumpulkan Informasi ................................................................................................................... 123
4. Mengasosiasi.............................................................................................................................................. 124
5. Mengkomunikasikan .............................................................................................................................. 124
Kawruh Basa (Aksara Rekan)........................................................................................................................ 125
Evaluasi Bab XI .................................................................................................................................................... 126
Tugas........................................................................................................................................................................ 129
Evaluasi Akhir Semester Genap.................................................................................................................... 130
Kapustakan .......................................................................................................................................................... 138
i
Semester Gasal
cerita legenda
BAB 1
Kompetensi Inti
3. Memahami dan menerapkan pengetahuan (faktual, konseptual, dan prosedural)
berdasarkan rasa ingin tahunya tentang ilmu pengetahuan, teknologi, seni,
budaya terkait fenomena dan kejadian nyata.
4. Mencoba, mengolah, dan menyaji dalam ranah konkret (menggunakan,
mengurai, merangkai, memodifikasi, dan membuat) dan ranah abstrak
(menulis, membaca, menghitung, menggambar, dan mengarang) sesuai
dengan yang dipelajari di sekolah dan sumber lain yang sama dengan sudut
pandang/teori.
Kompetensi Dasar
3.1 Memahami isi teks cerita legenda
4.1 Menceritakan kembali cerita legenda.
Materi
Teks dengaran legenda
Indikator
3. - Mendengarkan wacana dengaran cerita legenda
- Mengartikan kata-kata yang dianggap sulit
- Menjawab pertanyaan dalam ragam krama.
- Mendiskusikan isi legenda
- Mengungkapkan nilai-nilai luhur yang terdapat dalam legenda secara tertulis
4. - Membaca pemahaman teks legenda.
- Mendiskusikan arti kata-kata yang dianggap sulit dalam teks legenda.
- Menjawab pertanyaan bacaan dengan ragam krama.
- Menuliskan pokok-pokok isi bacaan teks legenda.
- Menceritakan kembali teks legenda secara lisan dalam ragam krama
1
sibaja (sinau basa jawa) Kanggo Kelas viii
Teks dengaran legenda
Teks Cerita Legenda
Wacan asal-usuling papan panggonan ing ngisor iki diwaosake guru utawa diwaca
dening salah siji siswa kanthi seru, bisa uga dirungokake lumantar tape recorder. Nalika
guru maosake utawa siswa macakake, siswa liyane ngrungokake. Anggone maca kudu
kanthi swara kang cetha.
Tuladha 1
Asal-usul Kendal
Bathara Katong utawa Sunan Katong karo pasukane tekan ing Kaliwungu lan milih
panggonan ing pegunungan Penjor. Tokoh-tokoh ing rombongan kayata Ten Koe Pen Jian
Lien, Han Bie Yan, lan Raden Panggung. Kacarita,
ketelu tokoh iku katelah jeneng Tekuk Penjalin,
Kyai Gembyang lan Wali Joko. Penyebaran
Agama Islam ing sakupenge Kaliwungu ora ana
alangan apa-apa.
Mlebu tlatah kang rada ngulon ana
sawijining mantan petinggi kadipaten ing
kerajaan Majapahit kanggo tlatah Kendal/
Kaliwungu, sing jenenge Sura Menggala utawa Pohon Kendal
(Sumber : alamendah.org)
Empu Pakuwaja, dheweke ahli gawe gaman
(pusaka) utawa empu. Dheweke Adipati
Majapahit kang pusat pemerintahane ing
Kaliwungu. Empu Pakuwaja iku aten-atene
lemes pikulan ateges aten-atene kaku banget.
Kanggo ng-Islamake utawa ngajak Pakuwaja
supaya mlebu agama Islam, ora gampang
kayadene ng-Islamake masyarakat biasa liyane.
Cara kanggo ngajak panjenengan kersa ngrasuk
ing agama Islam yaiku dianakake tandhing, Yen
Sunan Katong saguh ngalahke, dheweke gelem
mlebu agama Islam lan dadi muride Sunan
Katong.
Adu kasekten antarane Pakuwaja lan
Sunan Katong katon rame. Pakuwaja ora tau
menang, dheweke banjur mlayu lan umpetan.
(Sumber : blog.umy.ac.id)
Tuladha 2
dumadine desa nglimut
Zaman mbiyen, ing perenging gunung Ungaran sisih lor, ana sawijining papan
panggonan kang gemah ripah loh jinawi. Wargane padha urip sarwa kecukupan tan ana
kurangane.
Sawijining dina, wong sakgrombolan weruh papan panggonan kang subur kuwi.
Grombolan kuwi nduweni tujuan pengin melik bandhane warga sing manggon ing papan
kang subur kuwi. Grombolan banjur marani papan panggonan kang katon subur kuwi,
nanging bareng diparani papan kuwi ora ana, sing ana mung panggonan kang kebak sukete.
Grombolan banjur bali ing panggonane maneh. Anehe saka panggonane iku, weruh maneh
papan kang subur makmur kae. Banjur diparani maneh. Tekan kono uga ora ana apa-apa
mung tlatah amba kang akeh sukete.
Grombolan mau bola-bali marani papan panggonan kang katon subur kuwi, nanging
uga ora nemokake sawijining
dhusun kang gemah ripah loh
jinawi. Pungkasane grombolan
padha penasaran, awit tlatah sing
diweruhi saka kadohan arupa
tlatah kang gemah ripah, nanging
yen dicedhaki ora ana, anane
mung tlatah amba kang arupa
sesuketan.
Awit saka kedadean iku, pimpinan grombolan banjur nyebut papan kang gemah
ripah loh jinawi iku kanthi sebutan Nglimut, sing tegese nglimuni utawa ngilang. Nganti
saiki dhusun Nglimut iku dadi dhusun kang gemah ripah loh jinawi. Dene papan kasebut
uga kondhang arane “Wisata Pemandian Air Panas-Nglimut” ana ing tlatah desa Gonoharjo
kecamatan Limbangan, Kendal.
(Kapethik saka: produk tesis rosalia a.)
3
sibaja (sinau basa jawa) Kanggo Kelas Viii
Tuladha 3
Kyai Akrobudin
Zaman samana Kendal isih awujud kadipaten ing panguawasane Kraton Mataram.
Ana sawijining kyai aran Kyai Akrobudin kang gedhe lelabuhane marang perjuwangan
Mataram lumawan Walanda Panjenengane dipercaya dening Tumenggung Bahureksa
supaya nyawisake pangan rikala perang lumawan Walanda.
Kyai Akrobudin banjur yasa kali kanggo irigasi ngileni sawah, mula saka iku
panggonan ing kana katelah Desa Kaliyasa. Desa iku dadi tlatah kang loh lan dadi sumbering
asil pangan. Bab iku keprungu Walanda, saengga Walanda banjur ngirimake prajurite
saperlu ngorak- arik desa kasebut. Angkahe Walanda yen desa iku rusak, Mataram bakal
kentekan pangan.
Prajurit Walanda temenan teka ing Desa Kaliyasa lan ngrampas parine among tani.
Kyai Akrobudin mireng iku. Panjenengane enggal ngedum pari saka lumbunge. Sing dadi
bingunge wong akeh, senajan pari iku didumake, nanging ora entek-entek. Bab iku
ndadekake muntabe petinggi Walanda ing Batavia. Gubernur Jenderal Walanda banjur
dhawuh supaya ngrangket Kyai Akrobudin.
(Sumber: Babad tanah Kendal)
Tulisen tembung kang koanggep angel ing sajroning teks migunakake tabel kaya
ing ngisor iki, banjur rembugen karo kanca-kancamu!
Legenda yaiku carita rakyat awujud gancaran kang dianggep dening kang duwe
carita minangka sawijining kedadean kang bener-bener nate dumadi. Miturut Danandaja
(2002) legenda asipat sekuler (kadonyan), dumadine ing wektu kang ora pati kuna lan
manggon ing donya. Mula saka iku, legenda dianggep minangka sejarah kolektif (folk
history). Sanajan mangkono, amarga ora katulis, caritane kadhang kala ana bedane
karo carita asline.
Ciri Legenda
1. Legenda minangka carita tradhisional amarga carita kasebut wis diduweni dening
masyarakat wiwit biyen.
2. Caritane biasa dihubungake karo prastawa lan barang kang asale saka zaman
biyen, kayata prastawa panyebaran agama lan barang tinggalan kayata mesjid,
kuburan lsp.
3. Para paraga sajroning legenda dibayangake minangka paraga kang bener-bener
nate urip ing masyarakat biyen lan dianggep nate nglakoni tumindak kang migunani
kanggo masyarakat.
4. Hubungan saben prastawa sajroning legenda nuduhake hubungan kang logis.
5. Latar carita awujud latar panggonan lan latar wektu.
Jinis Legenda
1. Legenda Keagamaan
Sajroning legenda keagamaan awujud carita para wali penyebar Islam, upamane
Sunan Kalijaga dan Syekh Siti Jenar ing Jawa, sarta ing Bali ana legenda Ratu
Calon Arang.
2. Legenda Kegaiban
Legenda iki isine bab kapercayaan rakyat marang alam gaib, kayata kraton gaib
wong Bunian ing alas Sumatra, kraton gaib Pajajaran ing Jawa Kulon, kraton gaib
Segara Kidul ing Jawa Tengah lan Yogyakarta, sarta Si Manis Jembatan Ancol ing
Jakarta.
3. Legenda Pawongan
Legenda pawongan nyaritakake paraga tartamtu kang dianggep nate dumadi
kayata Sabai nan Aluih lan Si Pahit Lidah saka Sumatra, Si Pitung lan Nyai Dasima
saka Jakarta, Lutung Kasarung saka Jawa Kulon, Rara Mendut lan Jaka Tingkir
saka Jawa Tengah, Suramenggala saka Jawa Wetan, sarta Jayaprana lan
Layonsari saka Bali.
5
sibaja (sinau basa jawa) Kanggo Kelas Viii
4.Legenda Lokal
Legenda lokal yaiku legenda kang gegayutan karo jeneng panggonan dumadine
gunung, tlaga, desa, kutha, lsp. Upamane legenda dumadine Danau Toba ing
Sumatera, Sangkuriang (legenda Gunung Tangkuban Parahu) ing Jawa Kulon, Rara
Jonggrang ing Yogyakarta lan Jawa Tengah, Ajisaka ing Jawa Tengah, lan Desa
Trunyan ing Bali.
gancaran:prosa
dumadi:kelakon
kadonyan:donya (dunia)
kolektif:kelompok
prastawa:kedadean
paraga:tokoh
migunani:ana gunane
logis:tinemu akal
gaib:ora ketok mata
gegayutan :sesambungan
Tulisen piwulang utawa pitutur luhur kang ana ing saben-saben crita legenda kang wis kosima
Bebasan
7
sibaja (sinau basa jawa) Kanggo Kelas Viii
9. Kakehan gludhug kurang udan tegese kakehan omong nanging ora ana nyatane.
10. Kegedhen empyak kurang cagak tegese kegedhen panjangka kurang srana.
11. Kekudhung walulang macan tegese tumindak kanthi aling aling wong duwe
panguwasa.
12. Kerubuhan gunung tegese nemu kesusahan.
13. Madu bolu tanpa isi tegese rebutan barang sepele.
14. Nglungguhi klasa gumelar tegese mung kari nemu kepenake.
15. Ngubak-ubak banyu bening tegese gawe rusuh ana ing papan kang wis tentrem.
1 Anggethong uwus
8 Nguyahi segara
9 Sedhakep ngawe-awe
9
sibaja (sinau basa jawa) Kanggo Kelas Viii
8. Sing katelah jeneng Kyai Gembyang yaiku .…
A. Ten Pen Jian Lien
B. Raden Panggung
C. Tekuk Penjalin
D. Wali Joko
9. Sing katelah jeneng Wali Joko yaiku ….
A. Ten Pen Jian Lien
B. Raden Panggung
C. Tekuk Penjalin
D. Han Bie Yan
10. Empu Pakuwaja iku aten-atene lemes pikulan.
Tembung aten-atene ateges ….
A. watak
B. pikiran
C. tumindak
D. omongan
11. Panjenengane kersa ngrasuk agami Islam.
Tembung kersa ateges ….
A. mlebu
B. purun
C. karep
D. sida
12. Punjer pamerintahane ana ing Kaliwungu.
Tegese punjer yaiku ….
A. kutha
B. kantor
C. pusat
D. panggonan
13. Nalika adu kasekten, Pakuwaja ora tau menang, banjur ….
A. mlayu lan ngalah
B. ngalah lan nyerah
C. mlayu lan umpetan
D. umpetan lan nyerah
14. Sing katon gemah ripah loh jinawi iku gunung Ungaran sisih ….
A. lor
B. kidul
C. wetan
D. kulon
1
sibaja (sinau basa jawa) Kanggo Kelas Viii
II. Wangsulana pitakon iki kanthi patitis!
1. Gawenen ukara nganggo tembung-tembung ing ngisor iki!
a. sakupenge
b. tlatah
c. rerungkudan
d. marani
2. Tulisna tuladha loro (2) legenda pawongan!
3. Tulisna tuladha loro (2) legenda kegaiban!
4. Terangna sing dimaksud bebasan!
5. Apa tegese bebasan:
a. Ora uwur ora sembur
b. Rebut balung tanpa isi
Kompetensi Inti
3. Memahami dan menerapkan pengetahuan (faktual, konseptual, dan prosedural)
berdasarkan rasa ingin tahunya tentang ilmu pengetahuan, teknologi, seni,
budaya terkait fenomena dan kejadian nyata.
4. Mencoba, mengolah, dan menyaji dalam ranah konkret (menggunakan, mengurai,
merangkai, memodifikasi, dan membuat) dan ranah abstrak (menulis, membaca,
menghitung, menggambar, dan mengarang) sesuai dengan yang dipelajari di
sekolah dan sumber lain yang sama dengan sudut pandang/teori.
Kompetensi Dasar
3.2 Menelaah teks Piwulang Serat Wulangreh pupuh Gambuh.
4.2 Menanggapi isi teks Piwulang Serat Wulangreh pupuh Gambuh.
Materi
Teks Piwulang Serat Wulangreh pupuh Gambuh.
Indikator
3. - Mengartikan kata-kata yang dianggap sulit yang terdapat dalam teks piwulang
(Serat Wulangreh pupuh Gambuh).
- Menjawab pertanyaan bacaan tentang teks piwulang (Serat Wulangreh pupuh
Gambuh) dalam ragam krama.
- Menuliskan pokok-pokok isi teks piwulang (Serat Wulangreh pupuh Gambuh)
4. - Menulis pokok-pokok isi teks piwulang (Serat Wulangreh pupuh Gambuh).
- Menyampaikan secara lisan pokok-pokok isi teks piwulang (Serat Wulangreh
pupuh Gambuh).
13
sibaja (sinau basa jawa) Kanggo Kelas viii
Wacanen lan pahami isi teks piwulang serat Wulangreh pupuh Gambuh!
Ana pocapanipun,
(ada sebuah ungkapan) adiguna adigang adigung, (adiguna, adigang, adigung)
pan adigang kidang adigung pan esthi,
(Seperti adigang-nya kijang, adigung-nya gajah) adiguna ula iku,
(adiguna-nya ular)
telu pisan mati sampyoh.
(Ketiganya mati bersama dengan sia-sia)
Ing tembang dhuwur ana ukara adigang, adigung, lan adiguna. Makna saka
ukara iku kurang luwihe yaiku manungsa becike aja ngendel-endelake utawa
nyombongake kaluwihan kang diduweni. Tembung adigang ngemu teges ngendelake
kekuwatan. Tembung adigung ngemu teges ngendelake kaluhuran, pangkat,
panguwasa. Tembung adiguna ngemu teges ngendelake kapinteran.
Watak adigang diwakili dening kidang. Watak adigung dening gajah (esthi).
Watak adiguna ula. Apa kang diandelake dening kidang, gajah lan ula saengga katelune
diangkat minangka tuladha watak adigang, adigung, lan adiguna. Katelune mati bareng
Tulisen tembung kang koanggep angel ing bukumu migunakake tabel kaya ing
ngisor iki banjur rembugen karo kancamu!
Tembang Gambuh
Tembang macapat cacahe ana 11, salah sijine yaiku tembang Gambuh. Tembang
macapat Gambuh minangka salah siji tembang kang ngemu maneka ajaran marang
generasi mudha, mligine babagan kepriye anggone srawung antarane manungsa siji
karo sijine. Pitutur-pitutur ing tembang Gambuh iku bab mbangun rasa paseduluran,
toleransi, lan bebrayan minangka makhluk sosial.
1
sibaja (sinau basa jawa) Kanggo Kelas Viii
Gatekna lan pahami tembang kang ana ing Serat Wulangreh pupuh III anggitane Sri
Susuhunan Pakubuwana IV, Ratu ing Surakarta ing ngisor iki.
1
sibaja (sinau basa jawa) Kanggo Kelas Viii
gambuh
1. Rembugen karo kancamu lan goleka tegese tembung-tembung angel sing ana ing
tembang Gambuh kasebut!
2. Tulisen pokok-pokok isine tembang Gambuh kasebut nganggo basamu dhewe!
Paribasan
Ing Serat Wulangreh dijlentrehake menawa wong urip iku aja adigang adigung
adiguna, wong kang tansah ngendelake kekuwatan, keluhuran, lan kepinterane.
Tembung adigang adigung adiguna iku kalebu ing paribasan.
Paribasan iku unen-unen utawa tetembungan kang ajeg panganggone, mawa
teges entar, nanging ora ngemu surasa pepindhan. Dhapukaning paribasan awujud
ukara utawa kumpulaning tembung (frase), lan kalebu basa pinathok. Racikaning
tembung ora owah, surasa utawa tegese uga gumathok, lumrahe ateges entar. Tegese
tembung lumereg, gumantung surasa lan karep kang kinandhut ing unen-unen.
Paribasan ngemu teges: tetandhingan, pepindhan, utawa pepiridan (saemper
pasemon). Kang disemoni manungsa, ulah kridhaning manungsa, utawa
sesambunganing manungsa lan alam uripe.
Paribasan ana kang sinebut bebasan lan saloka. Diarani bebasan manawa
lereging teges nggepok sesipatan utawa kaanan kang sambung rapet karo ulah
kridhaning manungsa. Diarani saloka menawa lereging teges magepokan karo sing
disemoni, disanepani, utawa dipindhakake
Tuladha :
1. Adigang-adigung-adiguna
Tegese wong sing ngendelake kekuwatan, keluhuran lan kepinteran
2. Becik ketitik ala ketara
Tegese becik lan ala iku bakal ketara ing tembe mburine
1
sibaja (sinau basa jawa) Kanggo Kelas Viii
I. Miliha wangsulan A, B, C, utawa D minangka wangsulan kang bener!
1. Serat Wulangreh iku anggitane Sinuwun Pakubuwana .…
A. II C. IV
B. III D. V
2. Tembang Gambuh ing Serat Wulangreh ana ing pupuh ….
A. I C. III
B. II D. IV
3. Watak adigang diupamakake kewan ....
A. kidang C. macan
B. gajah D. ula
4. Watak adiguna iku ngendel-endelake ....
A. kaluhurane
B. katurunane
C. kekuwatane
D. kapinterane
5. Isine tembang Gambuh ing Serat Wulangreh bab ….
A. asmara C. welas asih
B. pitutur D. adu kasekten
6. Guru lagu lan guru wilangane tembang Gambuh yaiku ….
A. 7 u, 10 u, 12 i, 8 u, 8 u C. 7 u, 10 u, 11 i, 8 u, 8 u
B. 8 u, 10 u, 12 i, 8 u, 8 u D. 7 u, 10 u, 12 I, 8 u, 7 u
7. Watake tembang Gambuh ….
A. sembrana C. rumaket
B. nelangsa D. sereng
8. Guru lagu uga diarani .…
A. cengkok C. dhong dhing
B. titi laras D. guru wilangan
9. Tibaning swara ing pungkasaning gatra diarani guru ….
A. lagu C. gatra
B. pada D. wilangan
10. Cacahing wanda saben sagatra diarani guru .…
A. lagu C. tembang
B. gatra D. wilangan
11. Cacahing gatra tembang Gambuh ana .…
A. 5 C. 7
B. 6 D. 8
2
sibaja (sinau basa jawa) Kanggo Kelas Viii
II.Wangsulana pitakon ing ngisor kanthi patitis!
1. Apa maknane ukara "Kang cinatur polah kang kalantur"?
2. Apa maknane ukara "Yen kebanjur sayekti kojur tan becik"?
3. Apa kang pantes ditiru ing tembang Gambuh anggitane Pakubuwana IV?
4. Apa kang diarani paribasan?
5. Tulisna tuladha paribasan lan tegese siji wae!
Kompetensi Inti
3. Memahami dan menerapkan pengetahuan (faktual, konseptual, dan
prosedural) berdasarkan rasa ingin tahunya tentang ilmu pengetahuan,
teknologi, seni, budaya terkait fenomena dan kejadian nyata.
4. Mencoba, mengolah, dan menyaji dalam ranah konkret (menggunakan,
mengurai, merangkai, memodifikasi, dan membuat) dan ranah abstrak
(menulis, membaca, menghitung, menggambar, dan mengarang) sesuai
dengan yang dipelajari di sekolah dan sumber lain yang sama dengan sudut
pandang/teori.
Kompetensi Dasar
23
sibaja (sinau basa jawa) Kanggo Kelas viii
Teks pawarta aktual ing ngisor iki wacanen kanthi permati!
Pawarta 1
Saben wilayah kudu duwe budaya sing dadi ciri dhewe sing mbedakake wilayah
liyane. Ing desa Gempolsewu (Tawang) kecamatan Rowosari Kendal uga duwe tradhisi sing
wis suwe wiwit puluhan utawa malah atusan taun kepungkur. Salah sijine yaiku tradisi
"Nyadran" utawa sedekah laut. Senajan ora mung ing wilayah Tawang sing duwe ritual
taunan kaya iki, amarga sedekah laut biasane dianakake ing saben wilayah pesisir loro, yaiku
pesisir lor lan pesisir kidul Jawa.
Tradhisi sedekah laut dadi ciri sing beda, sing diakulturasekake karo adat istiadat.
Adat tradhisi unik iki nduweni karakter saka alam tartamtu sing ora kabeh wilayah bisa
nindakake. Nanging mung ana ing wilayah pesisir, banjur dadi tradhisi saka sedekah laut
kanggo nambah maneka warna budaya sing ana ing Indonesia.
Nyadran ing Tawang dianakake
saben taun sepisan ngepasi ing sasi
Sura. Tradhisi sedekah laut
ditindakake minangka rasa sukur lan
maturnuwun dhumateng Gusti Allah.
Tradhisi sedekah laut awujud
tumindak para misaya mina ngaturake
rasa sukur kanggo Gusti Allah sing wis
paring kalubEran asile laut lan
kaslametan saka Allah saklawase
nggolek iwak ing laut.
Malah tradisi sedekah laut iki kalebu
aset pariwisata ing Kendal, lan bisa nggawa ewone turis sing ora mung saka Kendal.
Nyadran ditindakake dina Jumat Kliwon. Acara utama ing tradhisi sedekah laut yaiku
nglarung. Ing masyarakat tradhisi nelayan liyane minangka ritual upacara sedekah laut
"Nyadran" biasane minangka sarana hiburan wong-wong kayata: pagelaran wayang,
dolanan anak (kayata pasar malem), panggung musik uga ana pengajian umum, lan sing
teka ora mung wong pesisir, nanging desa liya uga pengin ndeleng prosesi ritual sedekah
laut utawa mung arep ndeleng hiburan rakyat.
http://www.idnusantara.com/2015/10/nyadran-tradisi-sedekah-laut-masyarakat.html
Akulturasi budaya isih tetap lestari nganti saiki antarane tradhisi Jawa lan Islam isih
katon ana ing warga Kendal. Salah sawijine anane tradhisi Pasar Kembang Cilik lan Pasar
Kembang Gedhe.
Beda antarane Pasar Kembang Cilik lan Pasar Kembang Gedhe yaiku wayah olehe
padha dedagangan ing kono. Pasar Kembang Cilik digelar rong dina sadurunge Idul Fitri,
dene Pasar Kembang Gedhe sedina sadurunge Idul Fitri. Ewodene dedagangan sing diadhep
para bakul ing kono, maneka warna kembang, kayata kembang ros, mlathi, kenanga, lan
aneka werna kembang sing bisa kanggo nyekar utawa ziyarah ing sarean.
Pasar kaya ngene iki umume mung sedhela, amarga para bakul anggone ndhasarake
dagangane wiwit subuh nganti kira-kira jam 10 awan wis padha barbeh, bubar kabeh. Pasar-
pasar kaya ngene iki kedadean ana ing pasar tradisional sing ana ing pasar Cepiring, pasar
Weleri, lan pasar liyane. Kedadean kasebut bisa njalari macete lalu lintas, mula uga ana sing
nyembut “Pasar Tumpah”, amarga bakul lan sing tuku mluber tekan ing dalan gedhe.
25
sibaja (sinau basa jawa) Kanggo Kelas Viii
Pawarta
Pawarta yaiku laporan ngenani kedadean/ide kang nyata narik kawigaten, lan
wigati tumrape masyarakat. Pawarta digiyarake lumantar radio, TV, kalawarti, ariwarti,
utawa internet. Pawarta kang digiyarake bisa awujud pawarta ing bab ekonomi, politik,
sosial, ekonomi, budaya, lan liyane.
Minangka sawijining fakta, ide, utawa opini aktual kang narik kawigaten, lan
akurat sarta dianggep penting dening pamaos utawa pamiyarsa. Pawarta wujude
informasi anyar bab kang wis dumadi lan disajekake wujud cetak, siaran, internet, utawa
sacara lisan saka wong siji marang sijine.
Unsur prastawa kang layak dadi sawijining pawarta.
1. Unsur Aktual
Ngemot unsur anyar kang nembe
wae dumadi.
2. Unsur Faktual
Kedadean nyata minangka
sawijining kasunyatan dudu
rekayasa, khayalan utawa
karangan.
3. Unsur Penting
Ana rong bab pawarta diarani
penting. Kapisan, paraga kang ana ing pawarta minangka paraga penting kang
wis diakoni dening masyarakat. Kapindho, materi pawarta kang magepokan karo
kapentingane wong akeh aweh pangaruh marang masyarakat.
4. Unsur Narik Kawigaten
Nuwuhake rasa pengin ngerti, lan rasa ketarik saka masyarakat kanggo nyimak isi
pawarta.
Sifat Pawarta
1. Aktual (anyar).
Bab-bab kang anyar luwih aji dibandhingake bab-bab kang wis suwe dumadine.
2. Jarak adoh/cedhak).
Masyarakat luwih ketarik kedadean kang panggonane cedhak dibandhingake
kedadean kang luwih adoh.
3. Penting/wigati.
Pawarta dianggep penting, manawa aweh pangaruh marang panguripan langsung,
tuladha: UU larangan merokok.
4. Akibat.
Pawarta duwe dhampak kang gedhe, tuladha: tayangan film utawa YouTube.
5. Pertentangan/konflik.
pawarta:berita
fakta:nyata
ide:gagasan
opini:panemu
pamaos:wong kang maca
pamiyarsa:wong kang ngrungokake
prastawa:kedadean
ngemot:ngandhut
paraga:tokoh
magepokan :sesambungan
27
sibaja (sinau basa jawa) Kanggo Kelas Viii
Wangsulana kanthi patitis!
1. Apa sing diarani pawarta?
2. Sebutna jinising pawarta sing lumrah digiyarake!
3. Bab-bab apa wae sing kudu digatekake supaya bisa nulis sawijining pawarta?
4. Sebutna ciri-ciri pawarta kang becik!
5. Sebutna sing kudu digatekake nalika maca pawarta!
Adhedhasar saka andharan kang winengku ana ing sajroning ukara, ukara bisa
kabedakake dadi loro yaiku ukara lamba (kalimat tunggal) lan ukara camboran (kalimat
majemuk).
a. Ukara Lamba
Ukara Lamba yaiku ukara kang jejer lan wasesane mung siji. Pola ukara lamba,
yaiku:
1. Jejer (J) – Wasesa (W)
a. Bapak badhe Siram.
J W
b. Adhikku nangis.
J W
2
sibaja (sinau basa jawa) Kanggo Kelas Viii
2) Sarana tembung pangiket kang mratelakake kosok balen:
Tuladha:
- Sinun anggone sinau mempeng banget, ewa semono bijine
tansah elek banget.
- Pak Suta iku wong kang resikan banget nanging putra-putrane
crobo banget.
3) Sarana tembung pangiket kang mratelakake sebab musabab:
Tuladha:
- Yen kowe kepengin bijine apik, kudu sregep sinau.
- Sikilku kesleo mulane aku banjur ora mlebu sekolah.
3
sibaja (sinau basa jawa) Kanggo Kelas Viii
I. Miliha wangsulan A, B, C, utawa D minangka wangsulan kang bener!
3
sibaja (sinau basa jawa) Kanggo Kelas Viii
II.Wangsulana pitakon ing ngisor kanthi patitis!
1. Tradhisi Sedekah Laut ing Tawang mujudake apa?
2. Apa bedane Pasar Kembang Cilik karo Pasar Kembang Gedhe?
3. Apa kang diarani pawarta?
4. Sebutna sifat pawarta!
5. Kepriye ciri pawarta kang becik?
Kompetensi Inti
3. Memahami dan menerapkan pengetahuan (faktual, konseptual, dan prosedural)
berdasarkan rasa ingin tahunya tentang ilmu pengetahuan, teknologi, seni,
budaya terkait fenomena dan kejadian nyata.
4. Mencoba, mengolah, dan menyaji dalam ranah konkret (menggunakan,
mengurai, merangkai, memodifikasi, dan membuat) dan ranah abstrak (menulis,
membaca, menghitung, menggambar, dan mengarang) sesuai dengan yang
dipelajari di sekolah dan sumber lain yang sama dengan sudut pandang/teori.
Kompetensi Dasar
3.4 Memahami wacana yang berisi pesan/iklan
4.4 Menyampaikan pesan secara lisan.
Materi
Iklan/pesen
Indikator
3. - Mendengarkan pesan/ iklan berbahasa Jawa.
- Menjawab pertanyaan tentang isi pesan/iklan berbahasa Jawa
4. - Memahami wacana yang berisi atur-atur
- Menguasai konstruksi kalimat untuk atur-atur /menyampaikan pesan.
35
sibaja (sinau basa jawa) Kanggo Kelas viii
Gatekna lan pahami iklan/pesen lan atur-atur ing ngisor iki!
1. Iklan
Tuladha iklan 1 :
Tuladha iklan 2 :
3
sibaja (sinau basa jawa) Kanggo Kelas Viii
a. Tulisen isi iklan kang wis kosimak!
No. Iklan 1 No. Iklan 2
b. Tulisen tembung kang koanggep angel ing teks atut-atur migunakake kaya
tabel ing ngisor iki banjur rembugen karo kancamu!
No. Teks atur-atur Tegese
a. Iklan
Iklan iku sejatine bisa awujud lisan lan bisa awujud tulis. Prakara sing diiklanke
uga maneka warna gumantung marang keperluwane. Menawa gawe iklan basane
kudu cekak aos lan gampang dimangerteni, amarga iklan iku awujud wara-wara
kang tujuane aweh weruh/nyiarake barang asil produksi utawa jasa kang
ditawakake marang masyarakat. Iklan iku pariwara utawa promosi kanthi
migunakake media cetak, media elektronik, utawa media sosial. Saben produsen
tansah nyuguhake iklan kang narik kawigaten marang konsumen.
b. Atur-Atur
Atur-atur saka tembung matur sing ateges micara/omong/guneman. Sing
biasa diutus atur-atur biasane nom-noman utawa saka kerabate sing duwe gawe.
Tujuane atur-atur yaiku kanggo ngirim undhangan/ngundang wong supaya
ngrawuhi ing acara hajatane kasebut. Becike wong atur-atur kaya kasebut iki.
1. Nggunakake basa Jawa krama, kanthi unggah-ungguh kang trep.
2. Nganggo klambi kanthi rapi tur sopan.
3. Pilih wektu sing pas, aja nabrak wayah sholat.
Tuladha:
Ing sepisan kula kepareng matur, sakderengipun matur mbok bilih wonten
kalepatanipun anggen kula matur kula nyuwun pangapunten.
Kaping kalih, kula mriki kautus bapak …. (kang ngundang), bilih bapak…. (kang
ngundang) ngaturaken salam taklim dumateng bapak …. (tujuan
atur-atur/undangan) Sakaluwarga.
Ingkang kaping tiga, bilih bapak …. (kang ngundang) kagungan damel ….
(acarane/ hajatan upamane: nikahaken putra/putrinipun ingkang naminipun
mas/mbak….), saking menika bapak …. (tujuan atur-atur/undangan) dipun suwun
rawuh wonten dalemipun bapak …. (sing ngundang) saperlu paring donga
pangestu (utawa kurmat ijab ing hajatan palakrama). Wancinipun dinten , jam …
enjang/dalu.
(nunggu wangsulan/sawise atur-atur) Kepareng matur bapak …. (tujuan atur-atur/
undangan), Gegandhengan sampun cekap anggen kula matur, lan sampun
pinanggih wilujeng kula nyuwun pamit.
3
sibaja (sinau basa jawa) Kanggo Kelas Viii
lisan:omongan
cekak aos:singkat
digiyarake:disiarake
kapacak:ana ing
gamblang:cetha
dikantheni:diparingi
micara:omongan
kerabat:sedulur
wayah:wektu
duwe hajat:duwe gawe
Iklan
Gawea tuladha iklan bab kasarasan!
Atur-atur
Kanthi nggatekake paugeran, gawenen ukara atur-atur!
Cangkriman
Cangkriman iku unen-unen utawa ukara kang kudu dibatang. Cangkriman umume
kanggo gegojegan. Cangkriman ana werna-werna, yaiku: cangkriman wancahan,
pepindhan, blenderan (plesedan), lan tembang.
B. Cangkriman Wancahan
1. Burnas kopen tegese bubur panas kokopen
2. Buta buri tegese tebu ditata mlebu
lori
3. Pak boletus tegese tapak kebo ana
lelene satus
4. Pak bomba pak lawa pak piut
tegese tapak kebo amba, tapak ula
dawa, tapak sapi ciut
5. Pindhang kileng tegese sapi ning
kandhang kaki mentheleng
6. Tuwok rawan tegese untune krowok
larane ora karuwan
7. Wit tho yung tegese yen dijiwit atho biyung
8. Wiwawite lesbadhonge tegese uwi dawa wite tales amba godhonge
9. Jatos lempuk tegese jati atos lan pelem empuk
10. Yu mahe rong, lut mahe ndhut tegese yuyu omahe ngerong, welut omahe
lendhut
C. Cangkriman Blenderan
1. Biru bisane dadi wungu dikapakake? (digebuk)
2. Gajah ngidak endhog ora pecah (sing ora pecah gajahe)
3. Gajah numpak becak ketok apane? (ketok ndobose)
4
sibaja (sinau basa jawa) Kanggo Kelas Viii
4. Wong dodol tempe ditaleni (sing ditaleni tempene)
5. Wong dodol klapa dikepruki (sing dikepruki klapane)
D. Cangkriman Tembang
1. Tembang Asmaradana:
Wonten ta dhapur sawiji, tanpa sirah tanpa tenggak, mung gatraning weteng
wae, miwah suku kalihira, nging tanpa dlamakan, kanthaning bokong kadulu,
rumaket ing para priya (clana)
2. Tembang Kinanthi:
Wonten putri luwih ayu, tan ana ingkang tumandhing, sariranira sang retna,
owah-owah saben ari, yen rina kucem kang cahya, mung ratri mancur nelahi
(rembulan)
3. Tembang Pangkur:
Tulung-tulung ana gedhang awoh gori, ana pitik ndhase telu, gandhenana
endhase, Kyai Dhalang yen mati sapa sing mikul, ana buta nunggang grobag,
selawe sunguting gangsir. (gedhang awoh)
4. Tembang Pucung:
Bapak pucung cangkemmu marep mandhuwur, sabane ing sendhang,
pencokane lambung kering, prapteng wisma Si Pocung mutah kuwaya
(wadhah banyu)
4
sibaja (sinau basa jawa) Kanggo Kelas Viii
8. Iklan kang becik iku katujokake marang .…
A. konsumen
B. produsen
C. pedagang
D. juragan
9. Iklan diarani becik menawa isine cekak, gamblang, lan mencutake.
Tegese tembung mencutake yaiku .…
A. mengini
B. nresnani
C. gawe gela
D. gawe gumun
10. Iklan ing radio sabisa-bisa basane komunikatif.
Tembung komunikatif tegese gampang .…
A. ditulis
B. diwaca
C. digoleki
D. dimangerteni
11. Wong kang macakake narasi ana ing radio jenenge .…
A. nominator
B. produktor
C. promoter
D. narrator
12. Iklan kang tanpa gambar biasane tinemu ing .…
A. TV
B. radio
C. ariwarti
D. kalawarti
13. Unen-unen kang umume kanggo gegojegan diarani ….
A. cangkriman
B. camboran
C. bebasan
D. paribasan
14. Tuladha cangkriman pepindhan yaiku ....
A. Abang-abang dudu kidang, pesegi dudu pipisan (bata)
B. Burnas kopen (bubur panas kokopen)
C. Pak bo le tus (tapak kebo lelene satus)
D. Wong adol pitik ditaleni
Wonten ta dhapur sawiji, tanpa sirah tanpa tenggak, mung gatraning weteng wae, miwah suku kalihir
4
sibaja (sinau basa jawa) Kanggo Kelas Viii
Tugas Aspek Pengetahuan (Penilaian Tertulis)
Gatekna tuladha atur-atur ing ngisor iki!
Sabanjure tulisen isine atur-atur kasebut nganggo basamu dhewe!
Ing sepisan kula kepareng matur, sakderengipun matur mbok bilih wonten kalepatanipun anggen kula m
Kaping kalih, kula mriki kautus Bapak Somad, bilih Bapak Somad ngaturaken salam taklim dumateng Ba
Ingkang kaping tiga, bilih Bapak Somad kagungan damel nikahaken putranipun ingkang naminipun mas
Kompetensi Inti
4. Mencoba, mengolah, dan menyaji dalam ranah konkret (menggunakan, mengurai,
merangkai, memodifikasi, dan membuat) dan ranah abstrak (menulis, membaca,
menghitung, menggambar, dan mengarang) sesuai dengan yang dipelajari di
sekolah dan sumber lain yang sama dengan sudut pandang/teori.
Kompetensi Dasar
Materi
Indikator
47
sibaja (sinau basa jawa) Kanggo Kelas viii
Gatekna tembang Gambuh ing ngisor iki!
gambuh
ekar ing gambuh (Terangkai tembang Gambuh) Reformasi prastawa kapungkur (Peristiwa reformasi dulu)
la rusak lan kobong kabesmi (Kota Solo rusak dan disulut api) Ambruk rezim orde baru (Menumbangkan rezim orde
pa ing saben wong (Mengalir air mata setiap orang)
? g m B| h .
¥ bC ¥ ? k = k s e k / a i= g m B|h ,
[ r [ p +/ o m s i p ] s T w k e p u= k u/ ,
k u q s l r u s k L [ n Ko [ b =o k b e s
Mi , a m B) [ k R j +i [ m H /o f e b r u ,
mi l i w s P a i= s b e [ n W= o . ¥ I ¥
(http://sarkaraadi.blogspot.co.id/2012/01/sekar-gambuh.html)
Adhedhasar teks sing kowaca lan kopahami, tulisen/rembugen ana pira cacahe:
1. Sandhangan
2. Pasangan
3. Aksara rekan
Aksara Jawa ing zaman saiki wis arang-arang dienggo nulis. Nulis sastra utawa
nonsastra luwih gampang nganggo aksara Latin. Semono uga para maos luwih
gampang ngerti isine tulisan nganggo aksara latin tinimbang nganggo aksara Jawa.
Kaanan kaya mangkono manawa diterus-terusake bisa ndadekake aksara Jawa ilang
utawa mati. Kamangka ora kabeh basa iku duwe aksara. Aksara Jawa iku minangka
warisane para leluhur sing kudu diopeni supaya ora ilang apa maneh mati. Kanggo
pangeling-eling aksara Jawa iku cacahe ana rong puluh, yaiku:
a n c r k
Ha na Ca ra Ka
f t s w l
Da ta Sa Wa La
p d j y v
pa Dha Ja Ya nya
m g b q z
Ma ga Ba tha nga
Rong puluh aksara ing dhuwur lumrah diarani Dentawyanjana utawa Carakan.
Denta tegese untu, dene wyanjana tegese aksara. Dadi dentawyanjana duwe teges
aksara untu. Kejaba diarani Carakan, aksara Jawa sing cacahe rong puluh uga diarani
aksara Legena. Legena saka basa Jawa kuna lagna sing tegese wuda. Dadi aksara
legena tegese aksara wuda, tanpa sandhangan.
Tuladha panulise ing ukara:
4
sibaja (sinau basa jawa) Kanggo Kelas Viii
Aksara Jawa iku duwe pasangan kang gunane kanggo nyigeg aksara. Wujude
pasangan yaiku:
H N C R K
Ha na Ca ra Ka
F T S W L
Da ta Sa Wa La
P D J Y V
pa Dha Ja Ya nya
M G B Q Z
Ma ga Ba tha nga
Supaya aksara Jawa ora nglegena mula butuh sandhangan. Tegese aksara Jawa
menawa diwenehi sandhangan bisa muni lan luwes kanggo nulis. Cacahe sandhangan
ing aksara Jawa iku ana rolas yaiku:
Suku (... u) u f uf u
Pepet (..e..) e t el u
Sandhangan
Panyigeg Wanda Wignyan (....h) h gjh
k+ f+ p+ j+ g+
kha dza fa/va za gha
Pasangan Rekan
+K +F P+ +J +G
5
sibaja (sinau basa jawa) Kanggo Kelas Viii
Tuladha panulise:
1. g +a ib \ = ghaib
2. j +k t \ = zakat
3. p +j / = fajar
4. [ k + o t i b \ = khotib
5. m f +b \ = madzab
Panulisan tembang kanthi nggunakake aksara Jawa, ana gegayutane karo bab
purwa pada, madya pada, lan wasana pada. Nalika nulis paragraf nggunakake aksara
Jawa, umume diwiwiti adeg-adeg lan dipungkasi pada lungsi. Adeg-adeg minangka
pambukane ukara, pada lungsi minangka panutup utawa titik. Purwa pada gunane meh
padha adeg-adeg. Purwa pada miwiti pupuh, madya pada ditulis ing tengahe pupuh,
dene wasana pada ditulis ing pungkasan pupuh.
gegayutan:ana gandhengane
diwiwiti:diawiti/dimulai
dipungkasi:diakhiri
purwapada:kanggo miwiti pupuhe tembang
madyapada:kanggo miwiti pupuh ing tengahe tembang
wasanapada:kanggo mungkasi karangan kang awujud tembang
adeg-adeg:kanggo miwiti ukara/irah-irahan
lingsa:aweh pepeling yen pamacane mandheg sadhela
lungsi:kanggo tandha yen ukara wis rampung
pupuh:perangane tembang
Pada
Pada yaiku tandha wacan ing ukara utawa tembung kang katulis ing aksara Jawa.
Ing ngisor iki kaandharake bab aran, wujud, lan gunane pada.
5
sibaja (sinau basa jawa) Kanggo Kelas Viii
No. Aran Wujud Gunane
kanggo ngelet-eleti panulisan
4 Pada pangkat ;…; angka Jawa ing ukara
Penget:
Adeg-adeg katulis mung ukara kapisan ing sajroning paragraf,
Pada lingsa ora katulis yen ketemu pangkon,
Pada lungsi yen ketemu pangkon wujude dadi …\,
gambuh
Fatimah iku kancaku,
putrane Bapak Abdul Ghafur,
A. si j i C. pp t \
B. t el u D. [wolu
2. Tembang Gambuh aksara Latin iku yen ditulis aja ana … aksara rekan.
A. si j i C. l im
B. t el u D. p it u
A. si j i C. p it u
B. t el u D. s z
4. Tembang Gambuh aksara Jawa iku ana ... aksara rekan.
A. [ l o[ ro C. a e n em \
B. pp t \ D. s e p u l uh
5. Ing wiwitan tembang Gambuh aksara Jawa migunakake ... pada.
A. p u/ w C. w sn
B. m f - D. c r k
6. Ing pungkasan tembang Gambuh aksara Jawa migunakake … pada.
A. p u/ w C. w sn
B. m f - D. c r k
5
sibaja (sinau basa jawa) Kanggo Kelas Viii
7. ¦ b C¦ iku diarani … pada.
A. p u/ w C. w sn
B. m f - D. c r k
8. ¦ £ ¦ iku diarani ... pada.
A. p u/ w C. w sn
B. m f - D. c r k
9. Tembang iku nyaritakake rusaking kutha ....
A. s l C. f em k \
B. m l= D. [yog-
10. Kang ambruk iku rezim orde ....
A. l m C. r e [ p +/ o m s i
B. b ru D. j + m n Bi [ y n \
11. Aksara rekan iku aksara kang … kanggo nulis tembung manca.
A. didawak-dawake C. ditulis-tulis
B. dibolan-baleni D. direka-reka
12. Aksara rekan cacahe ana .…
A. 4 C. 6
B. 5 D. 7
13. Khodir, Gozali, lan Khatijah numpak dhokar.
Tembung kang ora ditulis nganggo aksara Rekan yaiku ....
A. Khodir C. Khatijah
B. Gozali D. dhokar
14. Aksara Rekan gunane kanggo nulis tembung .…
A. mnC C. mnJ
B. p nC D. p nJ
A. k+s nh C. [dok/
B. g + j +l i D. f + k i/
16. Nalika riyaya padha nyantuni .…
A. p + k i/ mi s k i n \ C. p + k i/ mi s Ki n \
B. p + k i r mi s Ki n \ D. p + k i r Mi s Ki n \
17. Saliyane ana alam nyata uga ana alam .…
A. g +w ib \ C. g+aib\
B. g + y ib \ D. g+ lib\
18. Panulisan kanthi aksara Rekan sing trep yaiku ….
A. k +u s × l \ C. f +i k +i/
B. j + k +t \ D. g +n i
19. ? j + k i a f + n M g +]i b \,
Yen ditulis aksara Latin wujude ....
A. Jaki adan magrib C. Zaki adan magrib
B. Jaki adan maghrib D. Zaki adzan maghrib
20. ? mu j + mi l L g i n m P j + k t \ ,
Yen ditulis aksara Latin wujude ....
A. Muzamil lagi nampa zakat C. Muzamil lagi nampa jakat
B. Mujamil lagi nampa zakat D. Mujamil lagi nampa jakat
5
sibaja (sinau basa jawa) Kanggo Kelas Viii
1. Tugas Aspek Pengetahuan (Penilaian
Observasi)
Gatekna tembang ing ngisor iki!
Tulisen ana pira cacahe:
a. pada
b. sandhangan
c. pasangan
d. Aksara Murda
¥ bC ¥ ? s p s i= a f + n S u b uh ,
s W r [ n a p i k B z e t Fi r u z u ,
r z i r me n w s W r [ n p + a i
j + n \ [ b o c h [ a p i n Te/ l n B g u
s\ I ¥
5
sibaja (sinau basa jawa) Kanggo Kelas Viii
10. Amanda kae yen ana omongan kang ora becik aluwung nglungani.
Ukara iki bebasane .…
A. embat-embat clarat
B. becik ketitik ala ketara
C. ana catur mungkur
D. ciri wanci lelai ginawa mati
11. Kabeh gegayuhan iku mesthi mbutuhake ragad, paribasane .…
A. jer basuki mawa beya
B. kalah cacak menang cacak
C. mikul dhuwur mendhem jero
D. ngontragake gunung
12. “Kepareng matur, menawi Allah paring rahmatipun, kula badhe ng-Islamaken
anak kula”.
Tembung ng-Islamaken ateges .…
A. ngajak mlebu agama Islam
B. ngramake putrane
C. njenengke putrane
D. ngitanake putrane
13. Unen-unen utawa ukara kang kudu dibatang kekarepane diarani ….
A. cangkriman C. bebasan
B. camboran D. paribasan
14. Tuladha cangkriman pepindhan yaiku ....
A. Abang-abang dudu kidang, pesegi dudu pipisan (bata)
B. Pak bo le tus (tapak kebo lelene satus)
C. Wong adol pitik ditaleni (pitike sing ditaleni)
D. Burnas kopen (bubur panas kokopen)
15. “Bu, kula diutus ibu kapurih … sedhahan menika”.
Tembung kang trep karo unggah-ungguhe yaiku .…
A. menehake C. maringake
B. ngaturake D. nyaosake
16. “Nyuwun sewu Pak, bakda Maghrib panjenengan diaturi rawuh ing dalemipun
Pak Kasdan”.
Ukara kasebut kalebu ukara .…
A. undangan C. geguyon
B. ngandani D. pesen
17. Wara-wara kang karepe aweh weruh/nyiarake produksine/jasane marang
masyarakat diarani .…
A. spanduk C. poster
B. reklame D. iklan
A. ? s p m r i= z i j + k t P +i t ]h .
B. ? s p m r i= z j + k t \ p +i t ]h .
C. ? [ s o [ p o m r i= z j + k t \ P i t ]h .
D. ? [ s o [ p o m r i= z j + k t P i t ]h .
6
sibaja (sinau basa jawa) Kanggo Kelas Viii
27. Tuladha ukara camboran raketan jejer, yaiku .…
A. Aku nggodhog wedang, dene ibu jagung.
B. Bapak kagungan Mega Pro, dene aku lagi latihan.
C. Adhiku tiba, banjur nangis kekejer.
D. Simbah ngunjuk kopi ing kursi ngarep omah.
28. Tuladha ukara camboran tundha wasesa, yaiku .…
A. Sing nganggo klambi putih kae bapakku.
B. Kancane pagaweyane balapan ing arena balap Sentul.
C. Wedhuse diangon ing panggonan sing akeh sukete.
D. Ibu nggoreng iwak banyu sing ana patile.
29. Nututi layangan pedhot.
Ukara iki nduweni teges ….
A. nggoleki barang kanthi rekasa
B. nggoleki barang sepele sing ngrekasakake
C. nggoleki barang sepele, yen ketemu ora sumbut karo rekasane
D. rekasa olehe nggoleki barang sepele
30. Nyugokake bugel kayu sempu tegese yaiku ….
A. njagokake wong pinter
B. njagokake wong kang isih sedulur
C. wong kang ora pinter, isih dadi sedulur
D. njagokake wong kang ora pinter, jalaran isih sedulur
31. Othak athik didudut angel ateges omongane .…
A. sajak kepenak jebul angel ladenane
B. jebul angel ladenane
C. angel ladenane
D. kepenak atine
32. Ora uwur ora sembur tegese .…
A. ora gelem cawe-cawe menehi pawitan apa-apa
B. cawe-cawe ing samubarang
C. ora tau gelem cawe-cawe
D. gelem cawe-cawe
33. Mikul dhuwur mendhem jero tegese yaiku ….
A. njunjung drajad
B. drajad awake dhewe
C. njunjung drajade wong tuwa
D. njunjung drajad awake dhewe
34. Ngontragake gunung ateges wong asor ….
A. bisa ngalahake wong luhur
B. bisa ngalahake wong akeh
C. gawe kagete wong luhur
D. gawe kagete wong akeh
A. purwa C. wasana
B. madya D. guru
6
sibaja (sinau basa jawa) Kanggo Kelas Viii
44. Kanggo tandha yen ukarane wis rampung/mungkasi ukara nggunakake pada
.…
A. lingsa C. wasan
B. lungsi D. madya
ramayana lakon
resi jatayu
ragam krama
BAB vI
Kompetensi Inti
3. Memahami dan menerapkan pengetahuan (faktual, konseptual, dan prosedural)
berdasarkan rasa ingin tahunya tentang ilmu pengetahuan, teknologi, seni, budaya
terkait fenomena dan kejadian nyata.
4. Mencoba, mengolah, dan menyaji dalam ranah konkret (menggunakan, mengurai,
merangkai, memodifikasi, dan membuat) dan ranah abstrak (menulis, membaca,
menghitung, menggambar, dan mengarang) sesuai dengan yang dipelajari di
sekolah dan sumber lain yang sama dengan sudut pandang/teori.
Kompetensi Dasar
3.1 Memahami isi teks cerita Ramayana (Resi Jatayu)
4.1 Menanggapi isi teks cerita Ramayana (Resi Jatayu)
Materi:
Teks cerita wayang Ramayana lakon Resi Jatayu ragam krama
Indikator
3. - Mengartikan kata-kata yang dianggap sulit dalam bacaan cerita wayang
Ramayana lakon Resi Jatayu
- Menjawab pertanyaan bacaan cerita wayang Ramayana lakon Resi Jatayu
dalam ragam krama.
- Menulis isi cerita wayang Ramayana lakon Resi Jatayu dalam krama.
- Mengungkapkan isi cerita wayang Ramayana lakon Resi Jatayu
4. - Menulis pokok-pokok isi cerita wayang Ramayana lakon Resi Jatayu
- Menyampaikan secara lisan pokok-pokok isi cerita wayang Ramayana lakon
Resi Jatayu.
65
sibaja (sinau basa jawa) Kanggo Kelas viii
Teks wacan 1
Teks cerita wayang Ramayana lakon Resi Jatayu ragam krama
(nalika punika Dewi Sinta katilar ijen ing satengahing wana. rahwana nyobi badhe mundhut
Dewi Sinta, nanging saben mabur ing sanginggilipun Sinta, rahwana tansah dhawah
krungkep. Lajeng kiyambakipun lenggah semedi matek aji nyenyuwun dhateng gusti ingkang
Maha Suci. rahwana ewah wujudipun dados pandhita sepuh ingkang ngangge teken, thunuk-
thunuk lumampah nyaketi Dewi Sinta).
Pandhita : “Dhuh kusuma dewi, kula nyuwun sih kawelasan, mugi paringa tetamba
dhateng kula ingkang nandang ngelak lan ngelih ngantos raga tanpa daya.
Sampun pinten-pinten dinten kula boten pinanggih sumbering toya
punapa dene boga.”
Dewi sinta : “Sang Pandhita, aku njaluk agunge pangaksama, ing kene tinemu sepi saka
tirta apadene boga. Gelis lumakuwa mangalor, ing ngisoring wit waringin
ana tlaga, mbok menawa bisa dadi jampining salitmu.”
Pandhita : “Kusuma ayu, sampun malih lumampah, namung ngadeg mawon menawi mboten
tetuwak teken sampun dhawah tanpa daya. Mila keparenga paring
pitulung ngluru tirta kangge nylametaken gesang kula.”
(Dewi Sinta mundhut sekar saking gelungipun, lajeng dipunparingaken dhateng pandhita
sepuh punika. pandhita sepuh sanalika malih wujud dados rahwana. Dewi Sinta dipunsaut
astanipun, dipunglandhang lajeng dipunbekta mabur tumuju ing ngalengka).
(nalika semanten Jatayu nembe parisuka mabur ing awang-awang, ngumbar panyawang
nggelar swiwi saperlu ngresepi kaendahaning bumi pertiwi. Jatayu kaget sareng mireng
swanten tangising tiyang estri ingkang sesambat dhateng putra Dasarata inggih ingkang
asma ramawijaya. Jatayu emut menawi prabu Dasarata punika kanca raket wiwit alit,
pramila kiyambakipun enggal-enggal badhe tetulung).
(Jatayu mabur mangandhap ngoyak rahwana, sareng kecandhak rahwana dipuntladhung
saking wingking. Sinta uwal saking astanipun rahwana, lajeng dipunsaut ngagem swiwi
dening Jatayu. Sinta dipunselehaken ing palemahan, Jatayu aben ajeng kaliyan rahwana).
Rahwana : “Sapa kowe, kok wani ngrebut gawanku.”
Jatayu : “Rajaning manuk, Jatayu aranku, Heh Rahwana sing seneng maling.”
Rahwana : “mBuh ra weruh, entuk ora entuk Sinta tak jaluk.”
Jatayu : “Saiki ora entuk, mbesuk apa maneh.”
Rahwana : “Klakon tak jejuwing mbrodoli wulumu.”
Jatayu : “Tak tladhung jalu, sampluk swiwi gumlundhung mustakamu.”
(Sawetawis wekdal Jatayu perang rame mengsah rahwana. rahwana dipuntladhung mawi
jalu ngantos dhawah glangsaran. Kiyambakipun lajeng mundhut pusaka tumbak,
dipuntamakaken ing badanipun Jatayu. rajaning peksi punika lajeng dhawah ing palemahan,
wulunipun brodhol, swiwinipun sengkleh saha nyethuthuk tanpa daya. raja alengka
nglajengaken lampah, mabur nggondhol Dewi Sinta. ramawijaya kaliyan Laksmana wangsul
saking ngoyak kidang kencana. Dumadakan pirsa kahananipun Jatayu, lajeng nyeketi saha
ndangu sang peksi Jatayu).
Ramawijaya : “Mengko dhisik ta sang peksi-endra, apa sing njalari awakmu nandang tatu
lan lara kaya mangkono iku?.”
Jatayu : “Dhuuuh ... Raden, ing sedya kula badhe tetulung dateng dewi Sinta ingkang
kadustha raja Ngalengka inggih Prabu Rahwana. Nanging malah kula
kasoran lan nandang lara. Sak punika Dewi Sinta ilang, Dewi Sinta ilang
dipundustha Rahwana.”
6
sibaja (sinau basa jawa) Kanggo Kelas Viii
Teks wacan 2
(Bab keprawiran Resi Jatayu ing crita Ramayana lakon sanese)
Sinta Kadusta
Rama sigra menthangake gendhewa, nglepasake panah ngener kidang, pas tumancep
ing angga kidang, gumlundhung pejah, eloking, sareng gumlundhunge kidang keprungu
swara, Marica sing ngemba-emba suwarane Rama, jelih-jelih sambat nyuwun tulung
Laksmana.
Sinta lan Laksmana sing ngenteni tekane Rama kaget, mireng suwara kasebut. Dewi
Sinta trataban banjur muwun, sareng miring suwarane Rama kasebut, banjur dhawuh
mring Laksmana, supaya enggal murugi Rama, aweh pitulungan, Laksmana ingkang
wicaksana tansah emut, bilih swara punika sanes suwaranipun Rama.
Saiki, Rama sadar menawa dheweke wis ketipu. Dheweke gage-gage bali ing panggon
Sinta ngenteni. Ing dalan dheweke pethukan karo Laksmana, banjur dheweke bali
bebarengan. Iba kagete Rama lan Laksmana menawa Sinta wis kasil dicolong Prabu
Dasamuka.
Manuk Jatayu mbudidaya ngalang-ngalangi malah tekaning pati kaperjaya dening
gegamane Rahwana, lan Sinta bisa digawa menyang Ngalengka. Sadurunge mati Jatayu isih
bisa ngabari Rama lan Laksmana tumrap kaanane Sinta. Amarga gugur njalanake darmane,
Rama lan Laksmana nyuwun marang Sang Kuasa supaya gugure Jatayu bisa sempurna. Awit
saka panyuwune Rama lan Laksmana, Jatayu bisa gugur secara moksa. Awake melu ilang
lunga ing suwarga.
1. Tulisen tembung kang koanggep angel ing sajroning teks migunakake tabel
kaya ing ngisor iki, banjur rembugen karo kanca-kancamu!
2. Critakna kanthi ringkes isine cerita ing dhuwur nganggo basamu dhewe!
3. Piwulang apa kang bisa kojupuk saka cerita Ramayana ing dhuwur?
Resi Jatayu salah sawijining paraga ana ing crita Ramayana. Resi Jatayu iku manuk
awujud garudha kang duweni watak wicaksana. Dheweke tansah eling marang sang Hyang
Agung, mula banjur duweni jejuluk Resi. Resi Jatayu yaiku anak saka Resi Briswawa lan Dewi
Brahmanistri. Dewi Brahmanistri yaiku anak wadon saka Dewa Brahma. Dadi, kena
disimpulake yen Resi Jatayu yaiku wayahe Dewa Brahma.
Resi Jatayu duwe sedulur telu yaiku Garudha Harna, Garudha Brihawan, lan Garudha
Sempati. Resi Jatayu nalika isi enom, kekancan raket banget karo Raja Ayodya yaiku Prabu
Dasarata. Prabu Dasarata iku bapake Prabu Rama. Nalika Dewi Sinta digeret diculik dening
Rahwana, Resi Jatayu aweh pitulungan. Resi Jatayu nyamber tangane Rahwana. Resi Jatayu
ora tega krungu tangise Dewi Sinta.
Dewi Sinta kudu-kudua uwal saka panyekele Rahwana. Ananging tangane Rahwana
nyekel kuat tangan Sinta. Sinta ora bisa uwal. Resi Jatayu kanthi sisa dayane nyerang
Rahwana, ananging tetep ora bisa. Dheweke malah diajar dening Prabu Rahwana. Resi
Jatayu swiwine sengkleh. Dheweke akhire tiba ana ing lemah.
Nalika iku, Rama lan Lesmana bingung nggoleki Dewi Sinta sing ilang. Rama lan
Lesmana nggoleki Dewi Sinta ngubengi alas Dhandaka. Rama lan Lesmana akhire ketemu
manuk Jatayu sing lagi sekarat. Rama age-age nulungi, ananging kahanane Jatayu wis ora
bisa ditulungi. Resi Jatayu sadurunge nemahi seda, wadul marang Rama menawa garwane
yaiku Sinta diculik dening Raja Alengka Dasamuka.
6
sibaja (sinau basa jawa) Kanggo Kelas Viii
gugure Jatayu
Pitutur kang bisa kajupuk saka Resi Jatayu yaiku awake dhewe kudu tansah gelem aweh
pitulungan marang sapa bae kang mbutuhake.
7
sibaja (sinau basa jawa) Kanggo Kelas Viii
1. Sawise kowaca teks crita wayang lakon Resi Jatayu (teks wacan 1), banjur
rembugen isine karo kanca-kancamu!
2. Critakna maneh kanthi ringkes ing ngarep kelas nganggo basamu dhewe isine crita
wayang Ramayana lakon Resi Jatayu sing wis kowaca!
Pepindhan
Pepindhan iku unen-unen kang mindhakake barang, kaanan siji karo barang
utawa kaanan liyane, lumrahe nganggo tembung panggandheng: kaya, lir, pindha,
kadya, lir pendah. Pepindhan asring digunakake ing pacelathon padinan, panyandra
jroning adicara penganten, pagelaran wayang utawa jroning babagan sastra.
Tuladha pepindhan
Pepindhan kanggo nyandra putri kang sulistya (ayu)
1. Ayune kaya Dewi Ratih
2. Kulite kuning nemu giring pindha mas sinangling
3. Lakune putri Sala kaya macan luwe
4. Jogede kaya merak kesimpir
5. Kenese kaya Dewi Srikandi
Pepindhan liya-liyane
1. Bedane kaya bumi karo langit
2. Begjane kaya nemu emas sakebo
3. Cep klekep kaya orong-orong kepidak
4. Galake kaya macan manak
5. Pinter kaya bisa nyancang angin
7
sibaja (sinau basa jawa) Kanggo Kelas Viii
I. Miliha wangsulan A, B, C, utawa D minangka wangsulan kang bener!
1. Dewi Sinta dicolong dening ....
A. Dasarata C. Rahwana
B. Jatayu D. Ramawijaya
2. Jatayu iku titahing Gusti ingkang awujud ....
A. manungsa C. pandhita
B. manuk D. dewa
3. Setting utawa papan kedadeane sing ana ing crita lakon Resi Jatayu yaiku ....
A. istana C. ara-ara
B. gunung D. alas
4. Sing diparingake Dewi Sinta marang pandhita malihane Rahwana yaiku ....
A. banyu C. kembang
B. pangan D. teken
5. Kadange kandung Jatayu yaiku ....
A. Manuk ber
B. Resi Briswawa
C. Dewi Brahmanistri
D. Garudha Sempati
6. Putra pambayune Resi Briswawa yaiku aran Garudha ....
A. Jatayu C. Brihawan
B. Harna D. Sempati
7. Sing kekancan akrab karo Jatayu yaiku ...
A. Sinta C. Kandikota
B. Briswawa D. Dasarata
8. Putra saking Prabu Dasarata yaiku ....
A. Dewi Sinta C. Ramawijaya
B. Rahwana D. Jatayu
9. “Mengko dhisik ta peksi-endra, apa sing njalari awakmu nandang tatu?”
Tembung peksi-endra tegese raja ....
A. kethek C. ula
B. manuk D. manungsa
10. Prabu Dasarata raja saka negara ....
A. Dandaka C. Ayodya
B. Alengka D. Maliawan
11. Tembung ajejuluk tegese duwe ....
A. jeneng C. tangga
B. garwa D. kanca
A. f i k l hH [ k C. f ime n = z [ k
B. f iaudunN[ k D. f i a im B= z [ k
7
sibaja (sinau basa jawa) Kanggo Kelas Viii
a. Tugas Aspek Pengetahuan (Penilaian Tertulis)
1. Rembugen karo kanca-kancamu, bab crita wayang Ramayana lakon
Resi Jatayu banjur tulisen pokok-pokok isine crita!
2. Banjur, tulisen isine crita wayang Ramayana lakon Resi Jatayu sing
wis kowaca nganggo basamu dhewe!
pupuh kinanthi
BAB vII
Kompetensi Inti
3. Memahami dan menerapkan pengetahuan (faktual, konseptual, dan prosedural)
berdasarkan rasa ingin tahunya tentang ilmu pengetahuan, teknologi, seni,
budaya terkait fenomena dan kejadian nyata.
4. Mencoba, mengolah, dan menyaji dalam ranah konkret (menggunakan, mengurai,
merangkai, memodifikasi, dan membuat) dan ranah abstrak (menulis, membaca,
menghitung, menggambar, dan mengarang) sesuai dengan yang dipelajari di
sekolah dan sumber lain yang sama dengan sudut pandang/teori.
Kompetensi Dasar
3.2 Menelaah teks piwulang serat Wulangreh pupuh Kinanthi
4.2 Menulis syair tembang Kinanthi.
Materi
Teks Piwulang Serat Wulangreh pupuh Kinanthi
Indikator
3. - Mengartikan kata-kata yang dianggap sulit yang terdapat dalam teks Piwulang
Serat Wulangreh pupuh Kinanthi
- Mengajukan dan menjawab pertanyaan bacaan tentang teks Piwulang Serat
Wulangreh pupuh Kinanthi dalam ragam krama.
- Menuliskan pokok-pokok isi teks Piwulang Serat Wulangreh pupuh Kinanthi
4. - Membaca pemahaman teks tembang macapat Kinanthi
- Menuliskan aturan membuat tembang Kinanthi
- Menulis syair tembang macapat Kinanthi.
77
sibaja (sinau basa jawa) Kanggo Kelas viii
Gatekna Serat Wulangreh Pupuh Kinanthi ing ngisor iki!
Tembang Bahasa Indonesia
Padha gulangen ing kalbu, Kalian biasakanlah mengasah kalbu,
ing sasmita amrih lantip, agar (pikiranmu) tajam menangkap isyarat,
aja pijer mangan nendra, jangan hanya selalu makan dan tidur,
kaprawiran den kaesthi jangkaulah sikap kepahlawanan,
pesunen sariranira, latihlah dirimu
sudanen dhahar lan guling. dengan mengurangi makan dan minum.
1. Tulisen tembung kang koanggep angel ing bukumu migunakake tabel kaya
ing ngisor iki banjur rembugen karo kancamu!
Tembang Kinanthi
7
sibaja (sinau basa jawa) Kanggo Kelas Viii
Khalifatullah Ingkang Kaping IV Ing Negeri Surakarta Hadiningrat, sinebut Sunan Bagus,
putra dalem Sinuwun Pakubuwana III, kang nomer 17 miyos saka prameswari Kencana.
Asma timur B. R. M. Gusti Subadya.
Wiyosan dalem dina Kamis Wage, 18 Rabi’ul Akhir 1694 utawa 2 September 1768.
Jumeneng nata Senin Pahing, 28 Besar 1714 utawa 29 September 1788. Surud dalem
malem Senin Pahing, 25 Besar 1747 utawa 2 Oktober 1820. Prameswari dalem ana
loro, G. K. R. Kencana R. Aj. Handaya, putrine Adipati Cakradiningrat saka Pamekasan,
Madura, sarta R. Aj. Sukaptinah.
pupuh = tembang
gatra = peranganing ukara sing wis mandheg (larik/baris) araning tembang macapat.
kinanthi = peranganing tembang sing muni sakecap (suku kata)
wanda = saka adeg-adeg nganti tekan tandha lungsi ing tembang aksara Jawa (sabait).
sapada = ajar utawa latihan
bares tanpa rerenggan, samadya, lumrah, sederhana becik/pantes dienggo utawa diti
gladi= nasehat
prasaja= nerangake, ngandhakake seneng, tresna karangane
prayoga= permaisuri lair
pitutur= seda
medharake=
gandrung=
riptane=
prameswari=
wiyosan dalem =
surud dalem=
Isbat
Isbat yaiku unen-unen kang ajeg panganggone lan mawa surasa tartamtu. Isbat
awujud racikaning tembung kang ndhapuk (menyusun) ukara, ngemu teges entar lan
ngemu’pasemon’. Tembung ‘isbat’ tegese ‘ketetapan’. Isbat wujude saemper paribasan,
nanging tegese ngarah marang filsafat lan pasemon. Lumrahe dianggo ing istilah,
konsep, utawa ing ngelmu, lan filsafat kejawen.
Tuladha:
a. Golek banyu apepikulan warih (warih: air) tegese golek banyu nganggo banyu
(nggolek ilmu kudu duwe modhal ilmu)
b. Golek geni adedamar (adedamar: lampu) tegese golek geni nganggo geni (nggolek
ilmu kudu duwe modhal ilmu)
c. Kodhok ngemuli lenge (leng: rumah) kodhok nutupi omahe (rohani kita kudu bisa
nylimuti jasmani kita). Kekurangan kita ditutupi kanthi kapribadhen sing sampurna.
d. Nggoleki galihing kangkung (galih: intining kangkung). Nggoleki samubarang kang
mokal
e. Nggoleki susuhing angin, nggoleki omahing angin (angin ing kene karepe emosi)
f. Nggoleki tapaking kuntul nglayang (kuntul: manuk blekok). Yen nggoleki
samubarang aja mung njabane thok nanging kudu digoleki sing luwih angel.
8
sibaja (sinau basa jawa) Kanggo Kelas Viii
I. Miliha wangsulan A, B, C, utawa D minangka wangsulan kang bener!
1. Sing nganggit serat Wulangreh yaiku ...
A. Yasadipura I C. Ranggawarsita
B. Pakubuwana IV D. Sindusastra
2. Asma timur utawa jeneng cilikane Sinuwun Pakubuwana IV yaiku ....
A. G. K. R. Kencana C. G. P. H. Jayakusuma
B. G. P. H. Natakusuma D. B. R. M. Gusti Subadya
3. Sinuwun Pakubuwana IV lahir rikala taun.....Masehi.
A. 1694 C. 1788
B. 1768 D. 1820
4. Sinuwun Pakubuwana IV seda rikala taun.....Masehi.
A. 1768 C. 1820
B. 1788 D. 1825
5. Kinanthi klebu jinise tembang ....
A. dolanan C. tengahan
B. gedhe D. macapat
6. Cacahing larik utawa baris saben sapada diarani guru .....
A. tembang C. lagu
B. wilangan D. gatra
7. Tembang Kinanthi ana.....gatra.
A. 4 C. 6
B. 5 D. 7
8. Perangan tembung sing mung muni sakecap yaiku ....
A. wanda C. gatra
B. pada D. lagu
9. Cacahing wanda (suku kata) saben sagatra diarani guru ....
A. lagu C. gatra
B. wilangan D. tembang
10. Sing ora klebu jinising tembang macapat yaiku ....
A. Juru demung C. Sinom
B. Megatruh D. Maskumambang
11. Watake tembang Kinanthi yaiku ....
A. sembrana C. asih, tresna
B. grapyak D. galak, muntab
8
sibaja (sinau basa jawa) Kanggo Kelas Viii
II.Wangsulana kang patitis!
1. Apa intisari saka tembang Kinanthi kang ana ing Serat Wulangreh?
2. Tulisen paugeran utawa pathokaning tembang Kinanthi?
3. Kepriye watake lan mathuke kanggo apa tembang Kinanthi iku?
4. Apa kang diarani isbat iku? Wenehana tuladha lan tegese 1 wae!
5. Kepriye carane nggegulang kalbu supaya luwih gampang nampa isyarat?
Dadiya lakunireku,
cegah dhahar lawan guling, lawan aja asukan-sukan, anganggoa sawatawis,
ala watake wong suka, suda prayitnaning batin.
Kompetensi Inti
3. Memahami dan menerapkan pengetahuan (faktual, konseptual, dan prosedural)
berdasarkan rasa ingin tahunya tentang ilmu pengetahuan, teknologi, seni,
budaya terkait fenomena dan kejadian nyata.
4. Mencoba, mengolah, dan menyaji dalam ranah konkret (menggunakan,
mengurai, merangkai, memodifikasi, dan membuat) dan ranah abstrak (menulis,
membaca, menghitung, menggambar, dan mengarang) sesuai dengan yang
dipelajari di sekolah dan sumber lain yang sama dengan sudut pandang/teori.
Kompetensi Dasar
3.3 Memahami legenda asal-usul tempat.
4.3 Meringkas isi teks legenda asal-usul tempat.
Materi
Teks Dengaran Legenda
Indikator
3. - Mendengarkan dan mencatat kata-kata yang dianggap sulit yang terdapat
dalam wacana narasi.
- Mendiskusikan dan mengartikan kata-kata yang dianggap sulit dalam
konteks kalimat.
- Mengajukan dan menjawab pertanyaan wacana yang didengarkan dalam
ragam krama.
- Mendiskusikan isi teks legenda.
- Mengungkapkan isi teksa legenda yang didengarkan secara tulis.
4. - Membaca pemahaman teks legenda.
- Mendiskusikan dan menuliskan isi teks legenda asal-usul tempat
- Meringkas isi teks legenda asal-usul tempat
85
sibaja (sinau basa jawa) Kanggo Kelas viii
Teks dengaran legenda
Teks dengaran naratif tentang asal-usul/tempat.
Ki Ageng Pandanaran bupati kang pisanan ing kutha Semarang iku isih keturunan
Sultan Demak yaiku Raden Bagus Sabrang Lor. Kagungan rayi putri asmane Ni Pandansari.
Panjenengane kejaba nyiarake agama Islam uga nggatekake panguripane rakyat cilik.
katitik saka tansah menehi tuladha tetanen kang apik. Sanajan subur lan makmur, ing tlatah
kono iku wit asem tetep arang-arang, mula banjur dijenengke kutha Semarang.
Ni Pandansari krungu kabar menawa sisih kidul kulone Semarang ana pesantren sing
kondhang, yaiku ing desa Blimbing Segulung. Ni Pandansari nuli tindak mrana, ditampa
dadi muride Kyai Jiwaraga meguru ing pesantren kono.
Akeh para priya sing padha kepencut marang Ni Pandansari, nanging Ni Pandansari
durung kepengin krama jalaran isih kepengin ngangsu kawruh sing akeh maneh. Ni
pandansari gawe sayembara, sapa sing bisa gawe tuk utawa sumber arep ditampa
katresnane. Nanging tan kocapa, ora ana sing bisa nyembadani sayembarane. Banjur Ni
Pandansari nancepake keris ing lemah. Kanthi keparenge Gusti, keris didudut sanalika
muncrat banyu minangka tuk utawa sumber. Tuk utawa sumber iku suwe-suwe dadi
sendhang kang kasebut Sendhang Sebrayat, yaiku tegese bisa murakabi wong sabrayat.
Tekan saiki owah dadi Sendhang Sebrayut. Banyu sendhang mau gedhe mumpangate
tumrap masyarakat Boja, utamane kanggo kebutuhan padinan lan uga tumrap para among
tani kena kanggo ngeleb sawah.
Sawijining dina Ki Dapuraja asale saka Cirebon meguru marang Kyai Jiwaraga ing
Pesantren Blimbing banjur kepethuk lan tansah bebarengan karo Ni Pandansari. Ana unen-
unen “witing tresna jalaran saka kulina”. Ringkesing crita, Ki Dapuraja krama karo Ni
Pandansari. Kekarone ngasta dalem sarta papan kanggo ngibadah ing Boja, yaiku langgar
wakaf. Sawise seda nganti saiki Ni Pandansari luwih kawentar kanthi sebutan Nyai Sedhapu
utawa Nyai Dapu.
2. Gawea pitakonan kang gegayutan karo isi teks kang wis kowaca ing bukumu
migunakake kaya tabel ing ngisor iki banjur rembugen wangsulane karo
kancamu!
No Pitakonan Wangsulan
3. Adhedhasar teks sing wis kosimak, tulisen pokok-pokok pikirane ing bukumu
kaya tabel ing ngisor iki!
2 Paragraf kapindho
3 Paragraf katelu
4 Paragraf kapapat
8
sibaja (sinau basa jawa) Kanggo Kelas Viii
Legenda
Legenda (Latin legere) yaiku jinising crita prosa rakyat kang dianggep dening
kang nduwe crita minangka crita kang bener-bener kedadeyan. Najan mangkono
amarga ora tinulis mula crita kasebut ngalami apa kang diarani distorsi (pembelokan)
saengga crita asline kadang beda karo sing dicritakake. Dene manut KBBI 2005,
legenda yaiku crita rakyat jaman mbiyen kang ana gandheng-rentenge karo prastawa
sejarah.
Ciri-Ciri Legenda
Legenda mujudake crita rakyat kang nduweni ciri-ciri
1) Dening kang ngarang dianggep minangka kedadeyan kang nate kelakon.
2) Asifat sekuler (keduniawian), dumadine durung suwe lan kedadeyan ing donya kaya
saiki. Paraga utamane manungsa.
3) “Sejarah kolektif”, tegese crita sejarahe akeh kang diplesedake saengga kadang
beda karo crita asline.
4) Asifat migration yaiku bisa ngolah-ngalih , saengga dikenal ing saindhenging
daerah- dhaerah kang beda.
5) Asifat siklus, yaiku saklompok crita kang gegandhengan karo sawijining tokoh
utawa kedadean tartamtu, upamane ing legenda-legenda ngenani Panji.
Ngrembug bab legenda ora bisa dipisahake saka crita rakyat. Crita rakyat yaiku
perangan saka kabudayaan sawijining bebrayan utawa masyarakat kang kasebar
lan diwarisake turun-temurun kanthi cara tradisional lan ing versi kang beda,bisa
awujud lisan uga kang nganggo gerak isyarat utawa pangeling-eling. Dene crita
rakyat wujude yaiku:
A. Legenda
Legenda kaperang dadi :
1) Legenda keagamaan
2) Legenda kegaiban
3) Legenda perseorangan (pawongan)
4) Legenda lokal
Tuladha
legenda:
legendA CAndhI PrAMBAnAn
Ing sacedhake kutha Yogyakarta ana candhi paling apik ing Indonesia.
Candhi iki digawe sajroning abad ka-9 Masehi. Amarga dumunung ing desa
8
sibaja (sinau basa jawa) Kanggo Kelas Viii
jeneng Candhi Lara Jonggrang, sawijining jeneng kang dijupuk saka legenda Lara
Jonggrang lan Bandung Bondowoso. Critane mangkene:
Dhek zaman biyen ana sawijining raja ajejuluk Prabu Baka. Prabu Baka iki
raja ing Prambanan. Wujude Prabu Baka yaiku raseksa kang medeni lan gedhe
banget kekuasaane. Sanajan mangkono, jeneng wis takdir wusana Prabu Baka
kasor dening Raja Pengging. Prabu Baka akhire seda ing palagan. Kemenangane
Raja Pengging iku amarga pambiyantune sawijining pawongan kang gagah
prakosa lan kuwat kang jenenge Bondowoso utawa Bandung Bondowoso. Bab iki
amarga dheweke nduweni senjata sakti kang aran Bandung.
Kanthi pasarujukane Raja Pengging, Bandung Bondowoso manggoni istana
Prambanan. Ing kene dheweke kepencut marang kaelokane Lara Jonggrang,
putrine Prabu Baka, lawan sing dikalahake lan wis diprejaya. Bandung tetep
duweni tekat kepengin ngepek bojo Lara Jonggrang.
Dewi Lara Jonggrang wedi arep nampik lamaran iku. Najan mangkono
dheweke ya wegah yen kudu nampa lamaran iku. Lara Jongrang gelem dipek
bojo Bandung Bondowoso yen syarat kang dijaluk dicukupi luwih dhisik. Syarate
yaiku Lara Jonggrang njaluk digawekake sewu candhi lan sumur loro kang jero,
kabeh kudu rampung ing wektu sewengi. Bandung Bondowoso nyanggupi najan
rumangsa kabotan. Bandung njaluk bantuan ramane, wong kang sekti mandraguna
lan nduweni bala tentara roh-roh alus.
Ing dina kang wis katemtokake, Bandung Bondowoso dikantheni para
pandhereke sarta roh-roh alus wiwit bangun candhi kang cacahe akeh kasebut.
Sing gawe gumun yaiku carane nggawe lan carane kerja pasukan iku sing cepet
banget . Sawise jam papat esuk mung kari limang candhi kang kudu disiapake.
Sumure uga wis meh rampung anggone nggawe.
Para padunung Istana Prambanan dadi bingung amarga yakin yen kabeh
panjaluke Lara Jonggrang bakal kalakon. Banjur apa kang kudu ditindakake? Ora
watara suwe para kenya digugah lan dikongkon nabuh lesung lan nyebarake
kembang kang gandane arum. Krungu swarane lesung lan ngganda kembang kang
wangi, roh-roh alus banjur ngendhegake gaweane amarga dikira wektune wis
awan. Panggawene candhi mung kurang siji, nanging kudu piye maneh, para roh
alus wis kasep ngendhagake gaweane lan tanpa bantuane Bandung ora bakal bisa
ngrampungake dhewe.
Esoke nalika Bandung Bondowoso ngerteni yen usahane gagal, ora kinira
nesune. Bandung banjur nyepatani para kenya ing sakupenge Prambanan ora
bakal ana kang gelem ngepek bojo para kenya iku nganti dadi prawan tua. Dene
Lara Jonggrang dhewe disepatani dadi reca.Reca iku manggon ana ing ruang
candhi kang paling gedhe lan nganti saiki candhi kasebut kerep dijenengi candhi
Lara Jonggrang. Candhi-candhi kang ana ing sakupenge diarani Candhi Sewu.
C. Mitos (Mite)
Mitos yaiku crita prosa rakyat kang diparagani dening para dewa utawa
makhluk setengah dewa ing donya liya (kayangan) lan dianggep bener-bener
dumadi dening sing duwe crita utawa sing percaya.
Ing Indonesia isih akeh wong-wong kang nganggep tenanan mitos-mitos
kang ana, tuladhane:
1. Bocah wedok (prawan) ora kena mangan ing ngarep lawang, jarene yen
dilamar bakal balik utawa ora sida (iki mitose). Yen dipikir-pikir pancen ora
pantes mangan ing ngarep lawang, gunane lawang kanggo mlebu metu.
Hubungane karo panglamar yaiku mesthi kabeh wae wong lanang
kepengin duwe calon bojo kang nduweni sopan santun, yen mangane wae
ning ngarep lawang mesthi ora sopan dadi wegah nglamar.
2. Yen nyapu kudu nganti resik aja diklumpukke ning pojokan ben rejekine
aja mampet (iki mitose). Yen dinalar uwuh kang ana ing pojokan kesuwen
saben nyapu suwe-suwe omah dadi reged, yen wis reged mesthi dadi
wegah. Kanggone bocah sekolah yen kamar utawa omah kang reged
dadekake wegah sinau wusana bijine dadi elek tegese rejekine dadi
mampet.
D. Fabel
Fabel yaiku crita kang nyritakake panguripane kewan kang bisa tumindak kaya
dene manungsa.
E. Dongeng
Dongeng yaiku crita kang ora bener-bener kelakon. Dongeng mujudake crita
singkat bab samubarang kang aneh lan ora mlebu nalar, maneka warna
keajaiban lan kasekten kang biasane nyritakake lelakone dewa, raja, pangeran,
lan putri.
9
sibaja (sinau basa jawa) Kanggo Kelas Viii
1. gandheng renteng = ana hubungane
2. prastawa = peristiwa, kedadeyan
3. paraga = pemain
4. diplesetake = digawe beda
5. saindhenging = seluruh
6. tartamtu = tertentu
7. pawongan = uwong
8. kasekten = kesaktian
9. linuwih = luwih tinimbang liyane
10. mandor = wong kang pagaweyane ngawasi wong kerja
11. gapura = gerbang
12. padunung = penduduk
13. dumadine = terjadinya
14. penere = pase, tepatnya
15. tartamtu = tertentu
9
sibaja (sinau basa jawa) Kanggo Kelas Viii
Tembung Saroja
Tembung Saroja yaiku tembung loro sing padha utawa meh padha tegese lan
dianggo bebarengan ing ukara kanthi ancas duwe teges luwih mandhes.
Tuladha:
1. Kadhang kala = kedadean sing ora mesthi
Ukara: Yen esuk kadhang kala aku ora sarapan merga ibu olehe masak durung
mateng.
2. Bagas waras = wis waras temenan utawa ora lara maneh
Ukara: Sawise lara tipes suwene sesasi, saiki aku wis bagas waras bisa mlebu
sekolah maneh
Tuladha liyane
1. adhem ayem 6. iguh pertikel
2. adi luhung 7. kadang konang
3. candhak cekel 8. tanem tuwuh
4. dhawuh pangandika 9. suba sita
5. dhawuh timbalan 10. salang tunjang
9
sibaja (sinau basa jawa) Kanggo Kelas Viii
12. Bareng sing ditencepake mau dicabut, banjur ana kedadeyan aneh yaiku ....
A. ora bisa dicabut C. dadi watu
B. dadi ula D. muncrat banyu
13. Wusanane Ni Pandansari sida krama karo priya saka Cirebon yaiku ....
A. Ki Ageng Pandanaran C. Raden Bagus Sabrang Lor
B. Kyai Jiwaraga D. Ki Dapuraja
14. Tembung loro sing padha utawa meh padha tegese dianggo bebarengan ing
ukara kanthi ancas duwe teges luwih mandhes diarani ....
A. bebasan C. saloka
B. tembung saroja D. pepindhan
Zaman biyen ana kraton jenenge Kraton Medang Kamulan kang dipimpin
dening raja jejuluk Prabu Dewata Cengkar kang galak lan seneng mangan daging
manungsa. Saben dina Sang Raja mangan wong siji kang digawa dening Patih Jugul
Muda. Saperangan rakyat rumangsa wedi lan ora jenjem saengga ngungsi kanthi
sesidheman menyang panggonan liya.
Ing dusun Medang Kawid ana sawijining pemudha aran Aji Saka kang sekti,
sregep lan apik atine. Sawijining dina Aji Saka kasil nulung sawijining bapak sepuh sing
lagi diantemi dening begal cacah loro. Bapak sepuh kang banjur diangkat bapak dening
Aji Saka iku jebul pengungsi saka Medang Kamulan. Krungu crita angkara murkane
Prabu Dewata Cengkar, Aji Saka darbe niat tetulung marang rakyat Medang Kamulan.
Kanthi nganggo surban ing mustakane Aji Saka budhal menyang Medang Kamulan.
Lelakone tumuju menyang Medang Kamulan ora mulus. Aji Saka kober gelut suwene
pitung dina pitung bengi karo setan sing nunggu alas, amarga Aji Saka nolak didadekke
budhak dening setan sing nunggu suwene sepuluh taun sadurunge diidinake nglewati
alas iku.
Amarga kasektene Aji Saka kasil ngendhani semburan geni saka si setan. Sawise Aji
Saka dedonga, ana sunar kuning cemlorot saka langit lan ngantem setan kang nunggoni
alas kasebut lan sirna.Nalika Aji Saka tekan ing Medang Kamulan kaanan isih sepi. Ing
istana, Prabu Dewata Cengkar lagi duka amarga Patih Jugul Muda bali tanpa nggawa
korban kanggo Sang Prabu.
Kanthi semangat makantar-kantar Aji Saka ngadhep Prabu Dewata Cengkar lan
sumarah masrahake awake kanggo didhahar dening Sang Prabu kanthi ganti lemah
saambane surban kang dienggo. Nalika nembe ngukur lemah saambane surban kanggo
panjaluke Aji Saka, surban terus dawa saengga ambane ngluwihi ambane kratone
Prabu Dewata Cengkar. Sang Prabu duka sawise mangerteni niate Aji Saka kang
sabenere yaiku kanggo mungkasi angkara murkane.
Nalika Prabu Dewata Cengkar lagi duka, sorbane Aji Saka naleni awake kanthi
kenceng awake Sang Prabu. Awake Prabu Dewata Cengkar diuncalake dening Aji Saka
lan tiba ing segara kidul sarta ilang kegawa ombak. Aji Saka banjur diangkat dadi raja
Medang Kamulan. Dheweke mboyong bapake menyang istana. Amarga anggone
mimpin pamarintahan kanthi adil lan wicaksana, Aji Saka ndadekake Kraton Medang
Kamulan tumuju marang zaman kuncara rukmi, rakyate urip kanthi ayem, tentrem,
adil, makmur, lan sejahtera.
9
sibaja (sinau basa jawa) Kanggo Kelas Viii
dialog guyon maton/
dhagelan/plesetan/
gara-gara
BAB IX
Kompetensi Inti
3. Memahami dan menerapkan pengetahuan (faktual, konseptual, dan prosedural)
berdasarkan rasa ingin tahunya tentang ilmu pengetahuan, teknologi, seni,
budaya terkait fenomena dan kejadian tampak nyata.
Kompetensi Dasar
3.4 Menelaah dan menangkap isi dialog/percakapan
Materi
Teks Dengaran Dialog Guyon Maton/Dhagelan/Plesetan/Gara-Gara
Indikator
- Mendiskusikan dan mengartikan kata-kata yang dianggap sulit dalam dialog.
- Mengajukan dan menjawab pertanyaan wacana dialog.
- Mendiskusikan isi wacana dialog.
- Mengungkapkan isi wacana dialog yang didengarkan secara tulis.
97
9 sibaja (sinau basa jawa) Kanggo Kelas viii
sibaja (sinau basa jawa) Kanggo Kelas viii
Teks dengaran dialog guyon maton/dhagelan/plesetean/gara-gara.
Tuladha simakan 1.
(Ing jero kelas, sawise berdo’a bu guru basa Jawa nguji murid-muride. Bocah-bocah katon
anteng kajaba siji sing aran Sontoloyo. Dheweke tansah ngguya-guyu ngece, nanging yen
ditakoni ora tau bener wangsulane)
Bu Guru : “Bocah-bocah, esuk iki bu guru kepingin nguji wawasanmu babagan kawruh
wayang. Coba saiki Santi tulung diwangsuli! Sapa Raden Gathutkaca iku?”
Susanti : “Satriya ing Pringgadani, putranipun Raden Werkudara bu.”
Bu Guru : “Satus (100) kanggo Santi, saiki sapa bapake para Pandawa?”
Susanti : “Menawi boten lepat Pandu bu.”
Sontoloyo : (karo klecam-klecem mbisiki kanca sisihe) “Kuwi jelas ta ya, mbahe Gathutkaca.”
Bu Guru : “Ya... bener, Pinter tenan Susanti, saiki aku ganti takon Basuki, coba diwangsuli!
Sapa arane kakange Raden Werkudara?”
Basuki : (karo mikir sedhela banjur mangsuli) “Yudhistira bu.”
Sontoloyo : (karo pringas-pringis bisik-bisik) “Gampang kuwi, bearti ya pakdhene Gathutkaca.”
Bu Guru : “Hebat uga Basuki, saiki coba Lilis, sapa ibuke Yudhistira?”
Lilis : “Dewi Kunthi bu.”
Sontoloyo : (saiki cungar-cungir sajak ngece gurune, karo tetep mbisiki kanca sisihe) “Ya berarti
mbahe putri Gathutkaca ta ya. Ngono kok isih ditakoke.”
Bu Guru : (ndangu Agus sing lungguh ing sisihe Sontoloyo)“Coba Agus menawa ibuke Nakula
lan Sadewa arane sapa?”
Agus : “Sapa ya....., Kula supe bu.”
Bu Guru : “Coba dieling-eling dhisik, aja cepet-cepet pasrah.” (nalika iku Sontoloyo wis
mreret, ora wani ngguyu amarga wedi yen njur didangu bu guru.)
Agus : “Inggih bu, kula kemutan, Dewi Madrim bu.”
Bu Guru : “Lha rak ya ngono, jane ya bisa yen gelem mikir. Saiki tak baleni, coba Sontoloyo.
Sapa mau bapake Werkudara?”
Sontoloyo : (Tanpa mikir dawa, dheweke langsung nyaut mangsuli) “Mbahe Gathutkaca bu”
(dene kanca-kancane dadi padha ngguyu).
Bu Guru : Iya mbahe Gathutkaca, maksude jenenge sapa?
Sontoloyo : Jenenge kula klalen bu, pitakonan sanes mawon bu, ben kula saged?
Bu Guru : Ya wis, yen ngono kakange Werkudara mau sapa?
Sontoloyo : (wangsulane wis sulaya) Yen niku kula dereng kenalan bu, mungkin Agus pun
kenalan.
Bu Guru : (Bu Guru ngelu nggagas murid siji iki) “Dhasar Sontoloyo, yen kancane mangsuli
ora gelem nggatekake, malah ngguya-guyu dhewe, bareng ditakoni sulaya
wangsulane.”
Tuladha simakan 2.
Kucing
Ronal mangkel tenan karo kucing ingon-ingone Kasiyem, bojone. Saben dina kucing
mau mung dielus-elus, dipangku-pangku, dikeloni. Dheweke dadi bojone malah ora tau
digatekne. Terus terang deweke cemburu berat karo kucing kuwi....
(Sawijining dina Kasiyem lunga ing pasar arep dodolan tela)
Kasiyem : "Aku lunga pasar disik yo Kang.."
Ronal : "Yo kono...ati-ati.."
(Bareng Kasiyem lunga, ronal langsung nggendhong kucinge terus digawa lunga 10 km
adohe, terus diculke ning pinggir dalan. ronal bali mesam mesem mergane bungah.tapi
bareng
tekan omah..
Jenggirat! )
(Kucinge wis tekan omah dhisik malah lagi mangan gereh.....ronal gregeten pisan, langsung
didhekep maneh, dilebokne karung, langsung digawa lunga maneh... Saiki ora tanggung-
tanggung, diputer-puterne, mlebu gang, nyabrang kali, liwat kebon, dalan gedhe, dalan cilik,
pokoke mumet-met, nganti tekan pinggir alas. jarake yen dietung-etung sekitar 20 km.)
Ronal : "Naahh... Saiki kowe ora bakalan bisa bali Cing... Mati kowe..!!"
(ronal sajak bungah banget. Bareng bakdo maghrib ronal tilpun Kasiyem..)
Ronal : "Mbokne... Kowe wis bali saka pasar..??"
Kasiyem : "Ya wis kawit mau yaa. "
Ronal : "Kucingmu ana apa ora. "
Kasiyem : "Ya ana kae... Lagi turu mlungker ngarep tivi. "
Ronal : "Ndang digugah.. trus wenehna HP-ne nang kupinge kucingmu. "
Kasiyem : "Lhaa ... ngopo Kang kok arep ngomong karo kucingku. ??"
Ronal : "Arep takon, mau baline lewat ngendi. Aku kesasar."
Kasiyem : ???????
http://bit.ly/fxzulu
9
sibaja (sinau basa jawa) Kanggo Kelas Viii
1. Tulisen tembung-tembung kang durung kongerteni ing sajroning wacan ing
dhuwur. Banjur tegesana tembung kasebut kanthi diskusi karo kancamu!
2. Aranana paraga lan watake ing pacelathon ndhuwur kanthi ngisi kothak-
kothak ing ngisor iki!
Guyon Maton
Guyon maton yaiku guyonan kang ngemu teges. Miturut tradhisi ing masyarakat
Jawa kanggo ngaturake sawijining pesen penting utawa medharake sawijining kawruh
ora kanthi langsung. Pesen kang diaturake sacara ora langsung mawa basa kang
diselingi guyon lan duwe tujuan. Tujuwan guyonan antarane yaiku:
1. pesen dadi narik kawigaten lan ora mboseni,
2. pesen kang arupa kritik dadi luwih alus saengga ora nuwuhake konflik kanggone
wong kang ngritik lan kang dikritik,
3. pesen kebak simbol. Pesen kang diaturake ora mentah saengga kang nampa
pesen kudu bisa ngonceki isining simbol-simbol kang ana supaya bisa mahami
maknane.
Sawijining dina Mbah Bejo ngrawuhi acara pengajian ing kampunge. Mbah Bejo
mirsani ana sawijining ibu-ibu kang lagi nglebokke dhuwit 10 ewu rupiyah ing kothak
infak, banjur ibu-ibu iku ditakoni dening Mbah Bejo :
"Loh bu, njenengan ki kan wong sugih, dhuwite milyaran rupiah, lan njenengan
ya ngerti yen dhuwit sing diinfake iku kang mengkone bakal bisa diundhuh ing akherat
minangka ganjarane amal sedekah, lha trus nek sampeyan infake mung sepuluh ewu
rupiyah trus ujug-ujug mengko bengi sampeyan ninggalke donya iki, trus sampeyan
dadi wong kere ing akherat, kamangka dhuwit sing sampeyan nduweni milyaran
rupiyah iku ora bisa nulungi, malah mbok menawa sing ngrasakke wong liya merga
bojone sampeyan kawin maneh karo wong liya sawise sampeyan mati, kamangka
dhuwit milyaran rupiyah iku asil sampeyan lan bojo sampeyan nyambut gawe
ngrekasa ?"
Si ibu iku trus mangsuli, "Wah iya ya, ya bener ya omongane Mbah Bejo iki,......
hmmmm eittt tapi sik-sik enteni mbah, piye yen bojoku jebule sing mati ndhisik
mbah?????, kan iku tegese aku bisa nggunakake dhuwit milyaran iku mbah. he he he,
yen perlu kan isa kawin maneh ?????"
Jebul si ibu iki ora sadhar yen nalika ngomong mangkono garwane melu
ngrungokke omong-omongan iku merga pancen lungguhe ora adoh saka bojone ......
Bojone dadi ngekek trus ujare, "Wah yen ngono mending dhuwite takinfake sing
akeh wae, daripada mengko aku mati sing ngepek malah wong liya, mangka aku kan
kesel golek dhuwit. ??????"
He he he, ..... dhasar Mbah Bejo.... ana-ana wae.....
Tapi ana benere uga lho, merga pancen wong-wong tartamtu kang kanggo
ngelikke ora bisa nganggo cara sing "standar" utawa biasa-biasa wae. he he he
1
sibaja (sinau basa jawa) Kanggo Kelas Viii
10. standar = biasa, lumrah
Adhedhasar teks nomer 1 sing wis kosimak, rembugen isine karo kancamu!.
Critakna maneh kanthi ringkes bedhekan mau nganggo basamu dhewe!
Gawea lan tulisen crita lucu sing kongerteni!
Sanepa
Sanepa iku unen-unen kang duweni teges mbangetake, lan nganggo tembung kosok
balen. Sanepa iku ukara pepindhan kang kedadean saka dhapukaning tembung watak
lan tembung aran.
Tuladha:
1. Polahe anteng kitiran; tegese polah banget,
diupamakake kaya kitiran
2. Awake kuru semangka; tegese awake lemu
banget, diupamakake kaya semangka
3. Ambune arum jamban tegese ambune banger
banget
Kitiran
4. Awake kuru semangka tegese awake lemu banget
1
sibaja (sinau basa jawa) Kanggo Kelas Viii
5. Balunge atos debog tegese balunge empuk banget
6. Barange aji godhong garing tegese barange ora aji
banget
7. Bobote abot kapuk tegese bobote entheng banget
8. Cahyane abang dluwang tegese cahyane putih banget
9. Dedege dhuwur kencur tegese dedege
cendhek banget
10. Eseme pait madu tegese eseme manis
banget
11. Kulitane wuled godhong lumbu tegese kulite
mbedhel banget
12. Lemune benjo tampah tegese lemune
Tampah
bunder banget
1
sibaja (sinau basa jawa) Kanggo Kelas Viii
11. Pacelathon kang diarani guyon maton yaiku ….
A. rembugan sing dikantheni geguyon
B. geguyon bareng-bareng kanca
C. rembugan kanthi serius
D. rembugan kanggo mufakat
12. Rembugan dikantheni geguyon tujuwane ….
A. ora mboseni
B. golek-golek ilmu
C. geguyonan
D. supaya tambah rame
13. Unen-unen mbangetake ngemu kosok balen diarani ….
A. bebasan C. sanepa
B. entar D. saroja
14. Yen wayah udan, banyune bening peceren. Ateges ….
A. mambu C. butheg
B. kimplah-kimplah D. asat
15. Shinta kae sanajan mangane akeh nanging awake lemu biting.
Ateges ….
A. lemu banget C. rada lemu
B. gering banget D. rada gering
16. Dedegmu mung dhuwur kencur, ora-orane yen kowe bisa ngranggeh
tanganku. Tegese ....
A. dhuwur C. lemu
B. gering D. endhek
17. Kowe iku pancen ora kena dipercaya, tembungmu peret beton. Tegese ....
A. lunyu C. banter
B. mencla-mencle D. sora
18. Aku ngonangi Andi mbolos
sekolah. Tembung ngonangi ateges
….
A. meruhi C. weruh
B. ngerti D. ngerteni
19. Jarene, Santya wingi lara, tibake saiki wis mari.
Tembung tibake ateges ….
A. sebabe C. nanging
B. jebule D. amarga
20. Nyumbangake saperangan dhuwite kanggo tujuwan amal diarani ....
A. zakat C. shodakoh
B. infak D. hibah
Ani : "Bu nyuwun sewu.. Kula nyuwun pirsa, punapa pareng kula ndherek
rekreasi?".
Ibu : "Rekreasi apa ndhuk?".
Ani : "Rekreasi kangge nyambut liburan sekolah Bu".
Ibu : "Bayar pira ndhuk iurane?".
Ani : "Niki Bu wonten serat saking bu guru benjang rapat wali murid
mbahas rekreasi Bu".
Ibu : "Oh ya wis ndhuk sesuk Ibu tak rawuh".
Ani : "Inggih Bu, matur suwun nggih".
1
sibaja (sinau basa jawa) Kanggo Kelas Viii
dialog melibatkan
tokoh orang tua
BAB X
Kompetensi Inti
4. Mencoba, mengolah, dan menyaji dalam ranah konkret (menggunakan,
mengurai, merangkai, memodifikasi, dan membuat) dan ranah abstrak
(menulis, membaca, menghitung, menggambar, dan mengarang) sesuai
dengan yang dipelajari di sekolah dan sumber lain yang sama dengan sudut
pandang/teori
Kompetensi Dasar
4.4 Menulis dan menyajikan teks dialog yang melibatkan tokoh orang tua.
Materi
107
1 sibaja (sinau basa jawa) Kanggo Kelas viii
sibaja (sinau basa jawa) Kanggo Kelas viii
Tuladha drama basa Jawa
Tukang Koran
Babak. 1
Katon jejer-jejer omah kang apik ing perumahan. Katon resik lan rapi tenan. andi ketok
lumaku ing dalan karo adol koran. Dheweke terus lumaku lan wusanane ana ing ngarep
omahe reza. Andi : “Koran, koran, koran. Koran paklik, bulik, koran bulik...”
Reza : “Koran.....(Mlayu metu tekan ngarep omahe) tuku korane, pira siji?”
Andi : ”Murah mas, mung Rp3.500,-“
Reza : “Oh, ngono. Iki dhuwite.”
Andi : “Wah dhuwitmu gedhe banget, ra ana susuke, piye iki?”
Reza : “Ora papa, jupuken bae, isih akeh neng njero sing kaya ngono." (karo nuding
dhuwit mau)
Andi : “Yen pancen ngono matur nuwun lho ya. Oh iki korane.” (Menehake koran
menyang reza)
Reza : “Ya wis, ngalih kana. Aja suwe-suwe neng kene, mambu!”
Andi : “Iya, matur nuwun tenan ya.”
Reza : “Iya, iya. Ndang ngaliha kana!”
Babak 2
(Katon lingkungan kang kumuh lan mambu sampah. andi mlaku menyang omahe kang ana ing
kampung kuwi).
Andi : “Mak,,,make,…mak,…aku mulih.”
Bu Siti : (Cepet-cepet metu saka omah lan mbukake lawang kanggo andi) “Kowe wis bali,
Le?”
Andi : (Mlebu menyang omah barengan Bu Siti) “Enggih bu, dinten niki kula angsal arta
kang kathah.”
Bu Siti : “Wah, apik tenan yen ngono. Endi dhuwite?”
Andi : (Karo ngrogoh sake, andi njupuk dhuwit asil saka ngedol korane lan nyaosake
menyang bu Siti) “Niki bu.”
Bu Siti : “Hah, akeh tenan iki!” (ngetokake ekspresi kang kaget)
Andi : “Niku ingkang tumbas anakipun tiyang sugih, dheweke ngomong jupuken bae
sisane.”
Bu Siti : “Wah kok apik tenan bocah iku? Wes ngomong matur suwun?”
Andi : ”Inggih bu, dheweke pancen sae. Nanging sombong tenan, bibar tumbas koran
kula lajeng dipun usir.”
Bu Siti : “Oh ngono ya. Tibake wong sugih ing endi-endi padha bae, ya piye maneh, Le?
Wong awake dhewe iki pancen kudu sabar.”
1
sibaja (sinau basa jawa) Kanggo Kelas Viii
Andi : “Pun bu, boten sah ngomongke tiyang sanes bu.. mangke malah dosa.”
Bu Siti : “Oh iya, sing penting wis diwenehi satus ewu. Ya wes gek ndang adus kono!
Byuh mambu kringet.”
Andi : “Enggeh bu.”
Babak 3
(andi dodolan koran kaya biasane, nawake koran ing kompleks omahe reza nanging…......)
Andi : “Koran, koran, koran. Koran paklik bulik, koran bulik. ”
(Ciiiitttt......ana mobil mandeg jegreg ing ngarepe andi lan nyerempet dheweke.
ana wong wadon metu teka mobil kuwi lan cepet-cepet ndeleng keadaan andi).
Bu Nikita : “Byuh ora papa ta le?”
Andi : “Mboten menapa-napa kok bu.”
Bu Nikita : “Nyang rumah sakit bae ya?”
Andi : “Mboten bu, kulo mboten menapa-napa, namung kesleo sekedhik.”
Bu Nikita : “Lha kuwi, sikilmu abuh ki. Ya wis ayo mlebu omah.”
(andi langsung dituntun bu nikita)
Bu Nikita : “Aja kakehan obah dhisik, tak pijete sikilmu!”
Andi : “Adhuh…dhuh…dhuh…adhuh" (Andi kelaran)
(ujuk-ujuk ana suara sikil tekan ndhuwur)
Reza : “Lho buk ana apa bocah iki, kok isa ana ing kene?"
Bu Nikita : “Hush ra oleh ngomong kaya ngono. Bocah iki ing kene amarga ibu. Ibu mau
nyerempet.”
Reza : “Nanging iki cah mlarat bu.. ora sak level karo awake dhewe!”
Bu Nikita : “Heh ora apik le, ibu ra tau ngajari kaya ngono!”
Andi : “Inggih, kula tak medal mawon bu.”
Bu Nikita : “Lho Le reneya, aku durung rampung nambani awakmu.”
(andi mlaku metu karo nyeret sikile amarga isih lara)
Reza : “Lha! Apik lah! Ora ngrusuh-rusuhi omahku.”
Bu Nikita : “Astagfirullah Reza, mesakake bocah kuwi.”
Reza : “Diuja wae bu, mengko yen ora dingonokake isa-isa nggolek-nggolek
kesempatan, njur entuk welas asih saka ibu, banjur diparingi duit saka ibu.”
(Bu nikita ngoyak andi lan ora nggagas omongane anake, nanging bu nikita ora nganti ketemu
andi)
Babak 4
andi mulih karo nyeret sikile sing lara.
Andi : “Bu Andi bali bu”
Bu Siti : (Mbukak lawang lan kaget ndeleng keadaane andi) “Le sikilmu kok bundhas
kabeh kuwi kena apa?”
Andi : “Inggih bu, niki wau kesrempet mobil bu."
Babak 5
(reza lagi keliling-keliling nganggo motore sing anyar nanging…gedubrraaaakkkk!!! Suara
motore reza kang nabrak wit)
Reza : “Adhuhhh!”
(ing kono ana andi kang lagi nawakake koran, wektu ngrungokake suara iku andi cepet-cepet
mlayu)
Andi : “Ana apa kae? Lho Reza!!”
(Cepet-cepet andi nulungi reza lan digawa menyang rumah sakit)
Sawise reza sadar….
Bu Nikita : “Walah le le mulane ta yen numpak sepedah iku ra usah kakekan polah, tujune
wae ana si Andi sing nggawa kowe menyang rumah sakit.”
Reza : “Lho tenan bu, Andi sing nggawa aku mrene?”
Bu Nikita : “Iyo le.”
Reza : “Endi bu saiki si Andi? Aku pingin ngomong ambek dheweke.”
(Bu nikita nyeluk andi gawe ngomong karo reza)
Andi : “Apa Za?”
Reza : “An selama iki aku wes berprasangka buruk menyang awakmu, aku njaluk
sepura sak akeh-akehe.”
Andi : “Walah Za, Za, arepa awakmu ora njaluk ngapura, sadurung-durunge aku ya
wis aweh pangapura kanggo kowe.”
Reza : “Suwun tenan ya An, suwuuuunnnn, awakmu pancen wong kang apik.”
Andi : “Iya padha-padha Za.”
TAMAT
Dening: adisti primmaulinda (kabesut saperlune)
Teks sandiwara
No. Tembung angel Tegese
2. Critakna nganggo basamu dhewe isine drama ing ndhuwur nganggo basamu
dhewe!
3. Gawea pitakonan lan wangsulan saka isining wacan ing ndhuwur paling sithik
5 wae!
Kasusastran
Sacara umum sastra yaiku sawijining karya kang endah, bisa awujud tulisan lan
lisan. Adhedhasar saka asal-usule, definisi sastra diistilahake minangka kasustraan kang
asale saka basa Sansekerta, yaiku susastra. Su sing tegese bagus utawa endah, dene
sastra ateges buku, tulisan utawa aksara. Dadi arti susastra yaiku tulisan kang endah.
Istilah sastra terus ngalami owah gingsir. Kasusastraan ora mung arupa tulisan,
nanging uga kang awujud lisan. Karya kaya mangkono iki diarani sastra lisan. Mula saka
iku, saiki kang diarani kasusastraan awujud sastra lisan dan tinulis kanthi ciri khas kang
ana ing kaendahan basane.
Ciri-cirine karya sastra yaiku:
1. Isine nggambarake manungsa lan masalahe kang maneka warna
2. Basane kang endah utawa tumata kanthi becik
3. Anggone nyajekake nuwuhake kesan ing atine para pamaose.
1
sibaja (sinau basa jawa) Kanggo Kelas Viii
• Fungsi religius yaiku sastra menehi karya kang ing njerone ngandhut ajaran agama
kang bisa tinuladha dening para pamaose
2. Prosa
Prosa yaiku jinis karya sastra kang nggunakake basa kang dawa, bebas, rinci
sajroning teknik medharake.
Adhedhasar zamane prosa dikelompokake dadi:
a) Prosa lawas, tuladhane hikayat, cerita-cerita panji, cerita berbingkai,
tambo, dongeng
b) Prosa anyar kang dumadi saka crita rekaan (fiksi) lan prosa non fiksi (isine
fakta)
1) Cerita rekaan wujude roman, novel, lan cerpen
2) Prosa nonfiksi wujude biografi, kritik, lan esai
1
sibaja (sinau basa jawa) Kanggo Kelas Viii
Unsur-unsur instrinsik karya sastra:
a. Tema yaiku bakuning crita sing ana ing sakabehing crita.
b. Paraga yaiku tokoh utawa sapa sing dicritakake. Paraga bisa arupa manungsa,
kewan utawa tetuwuhan. Paraga kabedakake dadi paraga baku (utama) lan paraga
tambahan. Saliyane iku uga bisa kabedakake dadi protagonis lan paraga
antagonis.
c. Gambarane watak utawa sipate paraga kang mbedakake paraga siji lan liyane.
d. Latar (setting) yaiku samubarang kang nggambarake papan, wektu lan kahanan ing
crita.
e. Alur yaiku urut-urutane kedadeyan sing ana ing crita. Ana alur maju, alur mundur
lan uga ana alur campuran (maju lan mundur).
f. Pesen (amanat) utawa liding crita yaiku pitutur sing ana ing crita utawa patuladhan
sing bisa kajupuk saka crita kasebut.
Wangsalan
Tuladha:
1. Aja rame-rame wonge lagi mbabon kirik.
(babon kirik = asu, batangane nesu).
2. Jenang sela wader kalen sesonderan, apuranta yen wonten lepat kawula.
(jenang sela = apu, wader kalen = sepat)
1
sibaja (sinau basa jawa) Kanggo Kelas Viii
3. Babal bunder manglung kali, Lho, patrapmu kok kaya mangkono!
(babal bunder = elo)
4. Mbok aja njangan gori, ethok-ethok ora krungu!
(jangan gori = gudheg)
5. Bayem arda, ardane ngrasuk busana, mari anteng besuse saya katara.
(bayem arda = lateng, ardane ngrasuk busana = besus)
6. Mina galak ing samodra, bacutna gunemmu Kang Gareng.
(mina galak ing samodra = iwak cucut)
7. Petis manis, ngucapna tembung sing manis.
(petis manis = kecap)
8. Bareng macak sliramu katon mandhan rawa.
(pandhan rawa = wlingi)
9. Pring dhempet, kowe teka mrene kok ara kandha-kandha!
(pring dhempet = andha)
10. Dom jala, coba aku kandhanana!
(dom jala = coba)
1
sibaja (sinau basa jawa) Kanggo Kelas Viii
8. Sikile Andi kesleo amarga ....
A. kesandhung watu
B. tiba numpak motor
C. kepleset
D. kesrempet mobil
9. Nalika kesleo, sing mijeti sikile Andi yaiku ....
A. Bu Nikita
B. Bu Siti
C. Reza
D. Andi dhewe
10. Reza numpak motor anyar, muter-muter nabrak ....
A. wong
B. uwit
C. tembok
D. cagak listrik
11. Sing nggawa Reza menyang rumah sakit yaiku ....
A. Bu Siti
B. Bu Nikita
C. Andi
D. Polisi
12. Pitutur sing bisa dijupuk saka crita "Tukang Koran" yaiku ....
A. dadi wong mlarat ya kudu sabar
B. dadi wong sugih pantes yen sombong
C. yen rumangsa salah kudu gelem njaluk ngapura
D. yen arep tetulung kudu pilih-asih
13. Urut-urutan kedadeyan ing crita diarani ....
A. tema
B. alur
C. watak
D. setting
14. Sing ora klebu setting ing crita "Tukang Koran" yaiku ....
A. omahe Reza
B. omahe Andi
C. terminal
D. rumah sakit
15. Paraga baku (utama) ing crita "Tukang Koran" yaiku ....
A. Reza
B. Andi
C. Bu Siti
D. Bu Nikita
1
sibaja (sinau basa jawa) Kanggo Kelas Viii
Tugas Aspek Pengetahuan (Penilaian Tertulis)
Tugas kelompok bocah 3, gawea teks drama basa Jawa kanthi tema mardika (bebas) sing paragane
Kompetensi Inti
4. Mencoba, mengolah, dan menyaji dalam ranah konkret (menggunakan,
mengurai, merangkai, memodifikasi, dan membuat) dan ranah abstrak
(menulis, membaca, menghitung, menggambar, dan mengarang) sesuai
dengan yang dipelajari di sekolah dan sumber lain yang sama dengan sudut
Kompetensi Dasar
Materi
Indikator
121
sibaja (sinau basa jawa) Kanggo Kelas viii
1. Wacan tulisan Latin.
Ghozali lan Faizah iku kakang adhi. Kekarone bocah sing sregep. Kejaba
sregep sianu uga sregep ngrewangi wong tuwa lan ibadah. Sholat lan zakat ora
keri. Bocah loro tansah manembah marang Sang Kholik. Kekarone seneng melek
bengi saperlu dzikir. Kuwi kabeh kuwajiban kang dilakoni minangka makhluke
Gusti.
? s w i [ s S w i n i s u f f f i r t u a i= me d =@ mu l n \ A j i $ k
a u t u s S [ n Fo r s u p y b l ime v = p u [ l o m j e q i a v J| p u k P
u s k k = k j g [ f n i= $ e m B f . s t e k [ n N a i= p u [ l o m j e q i , [ f
o r n e [ m o n Ni $ e m B f l n K n D [ y n K a u t u s H v J| p u k P u s k [
n A j i$ k .
$ e m B f [ a o r g e X m Z| l u= z [ k a m/ g z u g e m Mi d w uh [ a A j i $ k n l i
k n i= g l L [ k p u [ l o m j e q i . p u= k s S [ n N [ w = o [ l o [ r o m a u b
v J|/p v C k r . a m/ g p d f i g F y [ n , p p ]= z n Ó| m k u r [ m , s i l ih
a u= k ih
g e n Ti k l i n Dih , z n Ti [ w = o [ l o [ r o m t i s m P -uh .
1. Tulisen tembung kang koanggep angel migunakake kaya tabel ing ngisor iki
banjur rembugen karo kancamu!
No. Teks aksara Jawa Tegese
1
sibaja (sinau basa jawa) Kanggo Kelas Viii
Aksara Murda
Tuladha:
2. Desa Sukorejo = [ f s $ u[ k o x [ j o
3. Negara Belgia = n e g r [ * l Gi y
5. Prabu Baladewa = %] b u * l [ f w
? b p k Ti n F k Me v = $ u r b y . a i= k n b p k Ke p e q u k K n C s e [ k o l
h a s M [ n p k \ * f ( n \, p i y y i [ l o [ r o m a u b n J|/ k z e n K z e n N n \, s w i [ s
s f u r u= [ z [ k o n F|/ , mm P i/ r i y i n H i= % n r g .
1
sibaja (sinau basa jawa) Kanggo Kelas Viii
Aksara Rekan
k+ = kha = k + l im \ = khalim
f+ = dza = f + l im \ = dzalim
g+ = gha = g +a ib \ = ghaib
j+ = za = j +k t \ = zakat
p+ = fa = p + k i/ = fakir
Tuladha:
1. ? b p k L g i z um P u l L [ k j + k t P +i t ]h .
2. ? p + k i/ mi s Ki n Fi p r i= z i j + k t \ ,
3. ? a n a l m \ g + a i b \,
4. ? k + l im Ti n F k K j i .
5. ? g + p +u/ k [ r o k + t i j h l u z p s / .
A. [ l [ l C. [l le
B. le le D. XX
A. k e[ b o t el u
B. [ k [ bo[ t l u
C. k e[ b o [ t l u
D. [ k [ b o t el u
6. Pasangan aksara Jawa sing ora mapan ing sisihe yaiku ....
A. ha ( a ) C. pa ( p )
B. wa ( w ) D. sa ( s )
1
sibaja (sinau basa jawa) Kanggo Kelas Viii
7.Aksara Jawa sing pasangane wutuh kaya aksarane yaiku ....
A. ra ( r ) C. ma ( m )
B. ta ( t ) D. pa ( p )
8. Sing dudu aksara murda yaiku ....
A. ! C. #
B. % D. d
9. Wujude aksara “Ga murda” yaiku ....
A. & C. #
B. % D. @
10. Tembung ngisor iki sing ora ngangggo aksara murda ....
A. & u n w n Wi b i s n
B. %] b u r h w !
C. rmwi j y
D. @u m B k / n
11. Ukara ing ngisor iki kang kudu katulis mawa aksara Murda yaiku ....
A. Ibu nembe rawuh
B. Kutha Surakarta rame
C. Bapak mboten kondur
D. Aku ora lunga
12. Aji Saka tindak lelana nganthi punggawa siji aran ....
A. Dayun
B. Sembada
C. Dora
D. Santa
13. Ing pula Majethi, Aji Saka ninggalake pusaka kang awujud ....
A. keris
B. panah
C. tumbak
D. pedhang
14. Aji Saka lelana nganti tumekaning negara ....
A. Medhang Kamulan
B. Singosari
C. Maespati
D. Kedhiri
A. dz = d + C. gh = g +
B. f = y + D. z = v +
19. Aksara Rekan biasane kanggo nulis tembung saka basa manca kang ora ana
ing aksara ....
A. Legena C. Arab
B. Latin D. Cina
20. ? [ d o k Te/ p +i t ]i t i n F k S e m r = .
? s w i [ s S z l h a [ k %] b u [ f w t c _ k / , A j i $ k n u l i j ume n _ r t u a i= n e
g r ime d =@ mu l n \,
1
sibaja (sinau basa jawa) Kanggo Kelas Viii
1. Tugas Aspek Pengetahuan (Penilaian Tertulis)
Wacan kanthi aksara Jawa ing ngisor iki tulisen latine!
? g + p +u/ l u z p Le s i/ me v = $ e m r = , s i= f i t u j u # n J|=
m s \ , a i= [ k o [ n o a [ k h k p l S i= l g i [ b = o k / mu w t
S mu b r = . [ d [ w [ k K mu b e= mu b e= s k H m B [ n p L b uh a n
\ [ d [w[ k
k [ t o n S e n e= [ n o [ n T o n R [ m [ n p L b uh a n \ ,
? p +i k i l g i s i n a u s e j r h . [ d [ w [ k K m c b b Ñ` [ t o n \
$ u r k / t . s e j r h $ u r k / t k y t ; b b f \ & i y n Ti , b b f \
A. f ik l h H [ k
B. f ia ud un N[ k
C. f ime n = z [ k
D. f i a im B= z [ k
A. digawa C. diganti
B. diculik D. dioyak
7. Sing nganggit serat Wulangreh yaiku ....
A. Yasadipura I C. Ranggawarsita
B. Pakubuwana IV D. Sindusastra
1
sibaja (sinau basa jawa) Kanggo Kelas Viii
8. Asma timur utawa jeneng cilikane Sinuwun Pakubuwana IV yaiku ....
A. G. K. R. Kencana
B. G. P. H. Natakusuma
C. G. P. H. Jayakusuma
D. B. R. M. Gusti Subadya
9. Sinuwun Pakubuwana IV lahir rikala taun.....Masehi.
A. 1694 C. 1788
B. 1768 D. 1820
10. Sinuwun Pakubuwana IV seda rikala taun.....Masehi.
A. 1768 C. 1820
B. 1788 D. 1825
11. Kinanthi klebu jinise tembang ....
A. dolanan C. tengahan
B. gedhe D. macapat
12. Cacahing larik utawa baris saben sapada diarani guru ....
A. tembang
B. wilangan
C. lagu
D. gatra
13. Watake tembang Kinanthi yaiku ....
A. sembrana C. asih, tresna
B. grapyak D. galak, muntab
14. Tembang Kinanthi mathuk kanggo nelakake ....
A. piwulang
B. rasa getun
C. kanepson
D. rasa-pangrasa sing ngeres
15. Manut isine tembang Kinanthi, sing kudu digegulang yaiku ....
A. rasa C. karep
B. pikir D. ati
16. Ala watake wong suka, nyuda prayitnaning batin.
Prayitna tegese ....
A. waspada C. samadya
B. sembrana D. grusa-grusu
17. Ukara ngemu teges entar lan ngemu pasemon diarani ....
A. entar C. garba
B. saroja D. isbat
1
sibaja (sinau basa jawa) Kanggo Kelas Viii
25. Adhiku numpak pit tiba nganti sikile ….
A. tatu akeh
B. babak kabeh
C. babak bundhas
D. tatu bundhas
26. Guyon maton iku guyonan kang duwe ....
A. makna
B. rega
C. wadi
D. aji
27. Wong Jawa anggone medharake pitutur sarana … lan ora langsung.
A. guyon
B. lugas
C. tulis
D. lisan
28. Yen wayah udan, banyune bening peceren.
Ateges ….
A. mambu
B. kimplah-kimplah
C. butheg
D. asat
29. Shinta kae sanajan mangane akeh nanging awake lemu biting.
Ateges ….
A. lemu banget
B. gering banget
C. rada lemu
D. rada gering
30. Dedegmu mung dhuwur kencur, ora-orane yen kowe bisa ngranggeh tanganku.
A. dhuwur
B. gering
C. lemu
D. endhek
31. Aku ngonangi Andi mbolos
sekolah. Tembung ngonangi ateges
….
A. meruhi C. weruh
B. ngerti D. ngerteni
1
sibaja (sinau basa jawa) Kanggo Kelas Viii
Kanggo nggarap soal nomer 32-37 wacanen carita "Tukang Koran"!
32. Lakon ing carita Tukang Koran kaperang dadi ... babak.
A. loro
B. telu
C. papat
D. lima
33. Bocah sing biasane dodolan koran ing komplek perumahan yaiku ....
A. Reza
B. Didik
C. Andi
D. Anton
34. Watake Bu Andi yaiku ....
A. sabar
B. galak
C. sombong
D. gampang meri
35. Sikile Andi kesleo amarga ....
A. kesandhung watu
B. tiba numpak motor
C. kepleset
D. kesrempet mobil
36. Pitutur sing bisa dijupuk yaiku ....
A. dadi wong mlarat ya kudu sabar
B. dadi wong sugih pantes yen sombong
C. yen rumangsa salah kudu gelem njaluk ngapura
D. yen arep tetulung kudu pilih-asih
37. Setting carita ing babak 1 yaiku ana ing ....
A. omahe Reza
B. omahe Andi
C. rumah sakit
D. terminal
38. Tembung bebuka kang diaturake sadurunge pentas diarani ....
A. dialog
B. epilog
C. monolog
D. prolog
A. [l[ l
B. l e le
C. [ l le
D. XX
A. k e[ b o t el u
B. [ k [ bo[ t l u
C. k e[ b o [ t l u
D. [ k [ b o t el u
43. Pasangan aksara Jawa sing ora mapan ing sisihe yaiku ....
A. Ha ( a )
B. Wa ( w )
C. Pa ( p )
D. Sa ( s )
1
sibaja (sinau basa jawa) Kanggo Kelas Viii
44. Tembung ngisor iki sing ora ngangggo aksara Murda ....
A. & u n w n Wi b i s n
B. %] b u r h w !
C. rmwi j y
D. @u m B k / n
? %] b u [ f w t c _ k / b i s f i k l h a [ k A j i $ k . mu l s
k a i k u A j i $ k b v J|/ w i n i s u f f f i r t u a i= me d =@ mu l n \ ,
Endraswara, Suwardi. 2003. Budi pekerti dalam Budaya Jawa. Yogyakarta: Hanindita Graha
Widya.
Hana, Jasmin. 2011. terapi Kecerdasan anak dengan Dongeng. Yogyakarta: Berlian Media.
Harjawiyana Haryana dan Supriya. 2001. Kamus unggah-ungguh Basa Jawa. Yogyakarta:
Kanisius.
Hp, Suradi. 1987. pengungkapan isi dan Latar Belakang Serat Wulangreh. Direktorat
Jenderal Kebudayaan, Direktorat Sejarah dan Nilai Tradisional, Proyek Penelitian
dan Pengkajian kebudayaan Nusantara.
http://belajarsastra.com/contoh-jenis-jenis-dan-pengertian-iklan/
http://evynur93.blogspot.co.id/2013/05/cangkriman.html
http://indahnyabahasajawa.blogspot.co.id/2011/03/aksara-rekan.html
http://ionetwo.blogspot.co.id/2012/12/cangkriman.html
http://iwanmuljono.blogspot.co.id/2011/10/adigang-adigung-adiguna.html
http://kesolo.com/contoh-tembang-macapat-gambuh-dan-artinya/
http://kowi-ardana.blogspot.co.id/2011/07/atur-atur-boso-jawi.html
http://sastra-jawa007.blogspot.co.id/2010/01/paribasan-bebasan-saloka.html
http://www.ssbelajar.net/2013/09/pengertian-ciri-dan-macam-legenda.html
http://zonamapel.blogspot.co.id/2015/10/pengertianciri-cirisyarat-syarat-dan.html
http:/id.wikipedia.org/wiki/jatayu
1
sibaja (sinau basa jawa) Kanggo Kelas Viii
https://id.wikipedia.org/wiki/Berita
https://mertosanankulon.wordpress.com/2011/09/28/tentang-atur-atur-di-kampung-
mertosanan-kulon/
Mardiwarsito. Kridalaksana, Harimurti. 2012. Struktur Bahasa Jawa Kuno. Depok Jawa Barat:
Komunitas Bambu.
Muda, Deddy Iskandar 2005, Jurnalistik televisi Menjadi reporter profesional, Remaja Rosda
Karya, Bandung,
Mulyono, Hari. 1991. tata Bahasa transformasi Bahasa Jawa tingkat Krama (tata Kalimat).
Jakarta: Depdikbud.
Pakubuwono IV. 2003. Wulangreh dan tafsir terjemahan. Surakarta: Wedatama Widya
Sastra.
Purwadi. 2005. Belajar Bahasa Jawa Krama inggil. Yogyakarta: Hanan Pustaka.
Tim Balai Bahasa Yogytakarta. 2011. Kamus Basa Jawa (Bausastra Jawa).
Tim Penyusun Balai Bahasa Yogyakarta. 2006. Kamus Basa Jawa (Bausastra Jawa).
Yogyakarta:Kanisius.
Wardaya. (2009). Cakrawala Sejarah 1. Dalam Wardaya, Cakrawala Sejarah 1 (hal. 28).
Jakarta: PT. WIDYA DUTA
Wardono. Subgyao, S. Pemut. 1975. nyerat Jawi. Surabaya: Y.P. Jaya Baya
www.sinau jaya.com/2015/01/resi-jatayu-sang-garuda-wicaksana.html