Lina Lukitasari
&
Suwandito
SAP
Ilmu dasar yang harus di miliki mahasiswa
kedokteran dalam mempelajari metabolisme heme
dan pigmen empedu serta munculnya gejala klinis
yang mendasarinya
Materi:
Porphyrin
Sintesis heme
Ganggua klinis: Porfiria
Katabolisme heme
Metabolisme bilirubin
Ganggguan Klinis: Hiperbilirubinemia
Biomedical Importance
Sintesis heme: berasal dari porfirin dan ferro
Produk degdarasi heme: pigmen empedu dan
ferro
Pengetahuan tentang heme dan porfirin
menjadi dasar untuk :
memahami berbagai fungsi hemoprotein
dalam tubuh.
Penyakit Porfiria
ikterus (jaundice)
Metalloporphyrins&Hemoproteins are Import
ant in Nature
Porfirin adalah senyawa siklik yg
dibentuk dari gabungan 4 cincin
pirol melalui jembatan metenil (-
HC =).
Sifat khas: pembentukan ikatan
kompleks dengan ion logam yg
terikat pada atom N cincin pirol.
Contoh:
Heme – porfirin besi.
Klorofil – porfirin Mg.
Hemoglobin: transport of O2 in
blood
Mioglobin: storage of O2 in mucl
e
Cytokrom P450: hydroxilation of
xenobiotics
SINTESIS HEME
Sintesis heme di bone marrow dan liver
Heme disintesis pada most cellsReticulocytes
membuat ~ 4 x 1012 hemes per second.
Material precursors sintesis heme: glicine (asam amino)
dan succinyl CoA (TCA cycle).
Pyridoxal phosphate (vit B6) dibutuhkan untuk
meng”aktifkan” glycine.
Tahap sintesis heme:
sintesis de novo porfirin
sintesis heme
Sintesis Heme
1. Sintesis de novo porfirin:
Dimulai dari pengaktifan suksinat
Suksinil KoA + glisin + piridoksal fosfat dan enz ALA sintetase
porfobilinogen uroporfirinogen III
koproporfirinogen III protoporfirinogen III
protoporfirin III.
2. Sintesa Heme:
Penggabungan ferro kedalam protopofirin III yang dikatalisis
oleh enzim heme sintetase (=feroketalase) (di dalam
mitokhondria)
kecuali eritrosit matang krn (mitokhondria -),
sekitar 85% sintesis heme terjadi di sel prekursor eritroid di
sumsum tulang dan sebagian besar sisanya di hepatosit.
Tahap 1: Sintesis Heme:
Pembentukkan porphyrin
1&2
Porfobilinogen
Tahap 1: Sintesis Heme:
Pembentukkan Porphyri
n
Porphyrinogen:
colorless
senyawa yang tidak stabil-->
mengalami oksidasi bila 4
terpapar sinar
Kondisi fisiologis /normal:
jalur pembentukkan 5A 5B
porphyrin ke arah
pembentukkan uroporphyrin
ogen III
porphyrinogen yang
mengalami auto-oksidasi
akan berubah menjadi Porph
yrin (mempunyai warna)
Tahap 1: Sintesis Heme:
Pembentukkan Porphyrin
6A
6B
Tahap 1: Sintesis Heme:
Pembentukkan Porphyrin
7
Tahap 2: Sintesis Heme: Iron
Involves
Tahap akhir sintesis heme: penggabungan
ion Fe(II) ke dalam protoporphyrin , yang
dikatalisis ferrochelatase
Masuknya Fe(II) melepaskan 2 H+
9
8
Heme Structure
heme is a molecule of the mo
st stable compoundds
(p270)
2
Sintesis Heme
PENGENDALIAN BIOSINTESA HEME:
ALA Sintase 1 : enzim regulatorik kunci dalam
biosintesis Heme di Hepar.
Enzim ALA synthase ada 2 macam: hepatic (ALAS1)
dan erythroid (ALAS2)
Heme dalam sintesis heme juga bertindak sebagai
negatif feedback terhadap ALA1 di hepar
Insektisida, bahan karsinogen, obat-
obatanmeningkatkan sintesis heme
bahan-bahan racun akan dimetabolisir didalam
hati oleh sitokrom P450 (suatu hemoprotein
spesifik) konsentrasi heme intraselular
menurun akibat pemakaian heme oleh sitokrom
P450 selama aktivitas metabolisir diatas
ALAS1 meningkat
Regulatory of Heme Biosynthesis
SIFAT PORFIRIN:
BERWARNA & BERFLUORESENSI
Berbagai porfirinogen tidak berwarna, sedangkan semua
porfirin berwarna.
Suatu larutan porfirin dalam 5% HCl mempunyai kurva
absorpsi pada 400 nm.
Suatu larutan porfirin dalam suasana asam yang kuat atau
pelarut inorganik dan disinari dengan UV akan
memancarkan fluoresensi merah yg kuat
deteksi adanya senyawa porfirin bebas.
Digunakan pada fototerapi kanker tumor tertentu lebih banyak
uptake porfirin dibanding jaringan normal Jadi bila
hematoporfirin diberikan pada penderita tumor ini, kemudian
jaringan tumor di sinari dengan laser Argoneksitasi porfirin
yang menimbulkan efek sitotoksik sel tumor.
SIFAT PORFIRIN:
BERWARNA & BERFLUORESENSI
Ikatan rangkap pada
cincin pirol---->
responsible for the
characteristic
absorption and
fluorescence of these
compounds
PORFIRIA ADALAH PENYAKIT GENETIK
METABOLISME HEME
Porfiria adalah sekelompok penyakit yg disebabkan
abnormalitas jalur biosintesis hemeterjadi peningkatan
ekskresi porfirin atau prazat porfirin.
Gejala utamanya tidak spesifik: nyeri abdomen dan gejala
neuropsikiatrik.
Raja George III (UK) diduga mengidap porfiria gejala
klinis : fotosensitivitas (lebih senang beraktivitas di malam
hari) dan bentuk tubuh yg aneh (disfigurement) yg di idap
oleh sebagian penderita porfiria eritropoetik kongenital
prototype werewolf (manusia serigala): beliau dikurung di
dalam Windsor Castle
congenital erythropoietic
porphyria (Gunther's disease )
MENDASARI PENYEBAB,DIAGNOSIS &
TERAPI PORFIRIA.
Porfiria dibagi dalam 2 golongan besar:
1.Porfiria yg herediter: autosomal dominan .
a.Porfiria eritropoetik.
b. “ hepatik.
c. “ eritropoetik dan hepatik--> ada yang congenital
(resesive mode)
2.Porfiria yg didapat.
Pemeriksaan aktivitas satu enzim atau lebih dengan
menggunakan sumber yang tepat (mis. eritrosit) penting
dalam menegakkan diagnosis pasti kasus yg dicurigai
porfiria.
Diagnosis kelainan genetik yang bertanggung jawab dalam
sintesis enzim: gene probes
Biochemistry Underlies the Causes, Diagnoses, &
Treatments of the Porphyrias
In general, the porphyrias described are
inherited (autosomal dominant)
Congenital erythropoietic porphyria, which is
inherited in a recessive mode.
Diagnosis abnormalities in the genes directing
synthesis of the enzymes can be determined us
ing appropriate gene probes
Macam-macam Porfiria
ADP=ALA dehydratase deficiency porphyria; AIP=acute intermittent porphyria; CEP=congenital erythropoietic
porphyria; HCP=hereditary copproporphyria; VP=variegate porphyria; EPP=erythropoietic protoporphyria
Kasus Porphyria
A 21-year-old healthy male college student went to celebrate his
birthday with some friends at a bar. His friends convinced him to have
his first beer since he just turned 21. After consuming the beer, he
began to experience:
intense, worsening abdominal pain that was nonspecific in
location and described as cramping.
Nausea and vomiting
very anxious with hallucinations.
He was noted to be: hypertensive, tachycardic
Peripheral neuropathy
Initial laboratory serum & urine test:
normal CBC
aminolevulinic acid (ALA) and prophobilinogen (PBG) were
both found to be elevated
Case Diagnose: Acute Intermitten Porp
hyria
Enzymatic deficiency in heme biosynthetic pathway
Inheritance is usually autosomal dominate--> often
are asymptomatic unless exposed to factors that
increase production of porphyrias (alcohol).
The difference:
Erythropoetic etiologies primarily present with
photosensitivity
Hepatic porphyrias present with primarily neurovisceral
symptoms (abdominal pain, nausea and vomiting,
tachycardia and hypertension, peripheral neuropathy,
and mental symptoms (hallucinations, anxiety,
seizures).
Case Diagnose: Acute Intermitten Porphyria
Diagnosis is confirmed with elevated levels of ALA
and PBG in the urine and serum
Specific tests can be performed to detect which
enzyme is deficient
Treatment is supportive with avoidance of triggers in
the future.
Biochemistry Underlies the Causes, Diagnoses, &
Treatments of the Porphyrias
Katabolisme/ Degradasi Heme
Siklus hidup heme:normal umur eritrosit sekitar 120 hari, atau 1-2 X
108 /jam eritrosit dihancurkan atau sekitar 6 g Hb/hari (untuk BB 70
kg) dihancurkan.
Teridentifikasi sebagai “old” oleh limpa lisis membran eritrosit,
kemudian terjadi pelepasan Hb Hb diikat oleh protein:
haptoglobin-hemoglobin complex di transportkan ke hepar
Hb didegradasi, terjadi pelepasan:
Globindidegradasi menjadi asam amino asam amino reuse
Fe(III) ditransportasikan ke sel lain dengan berikatan pada
transferin untuk reuse
Bilirubin diglucuronide diekkresikan melalui vesica felea
14
Catabolism of Heme
Pembentukkan bilirubin/ hari pada orang
dewasa: + 250–350 mg
Perubahan heme menjadi bilirubin di sel
reticuloendothelial dapat dilihat secara
invivo: warna heme (ungu) pada
hematoma, lama-lama berubah menjadi
kekuningan (warna dari bilirubin)
O O
O
O Heme Degradation
O2 H2O
M V M P P M M V
+ NADPH + NADP+ Fe(III)
N N + CO
Fe heme oxygenase O NH N NH NH O
N N
biliverdin
NADPH
biliverdin
reductase NADP+
M V M P P M M V
O NH NH NH NH O
bilirubin
2 UDP-glucuronate
2 UDP
M V M PG PG M M V
O NH NH NH NH O
13 bilirubin diglucuronide
Metabolisme bilirubin terjadi di dalam
hati
1. Pengambilan (up take) bilirubin oleh
sel hati.
2. Konjugasi bilirubin.
3. Sekresi bilirubin ke dalam empedu.
4. Metabolisme bilirubin dalam usus.
1. Pengambilan bilirubin oleh sel hati.
Bilirubin sedikit larut dalam plasma dan terikat dengan
protein terutama albumin.
Beberapa senyawa (obat-obatan) bersaing dengan
bilirubin untuk mengikat albumin mempunyai
pengaruh klinis.
Dalam hati bilirubin dilepaskan dari albumin dan
diambil pada permukaan sinusoid hepatosit melalui
suatu transport berfasilitas up take bilirubin ini akan
tergantung pada kecepatan proses metabolisme
bilirubin selanjutnya.
2. Konjungasi bilirubin di Hepar
Bilirubin akan berkonjungasi dengan glukuronat
membentuk bilirubin diglukuronida, sehingga
dapat larut dalam air.
Proses konjungasi ini terjadi di dalam
endoplasmik retikulum halus dan dikatalisis oleh
enzim uridin difosfat glukuronat glukuronil
transferase (UDP-glukuroniltransnferase).
Aktivitas enzim ini dapat diinduksi oleh beberapa
obat-obatan (a.l fenobarbital.)
3. Sekresi bilirubin dalam empedu
Sekresi bilirubin terkonjungasi ke dalam empedu
terjadi melalui suatu transport aktif.
Diduga transport aktif dapat dirangsang oleh
obat-obatan yg merangsang proses konjungasi.
Pada keadaan fisiologis, semua bilirubin yg
dikeluarkan dari empedu telah mengalami
konjungasi
hanya setelah menjalani fototerapi dapat
diketemukan banyak bilirubin yg belum
terkonjungasi.
4. Metabolisme bilirubin dalam usus
Didalam usus, bilirubin diglukuronida oleh enzim
bakteri spesifik dilepaskan glukuronidanya.
Kemudian bilirubin di reduksi oleh flora usus
menjadi urobilinogen yg tak berwarna.
Sebagian kecil urobilinogen ini di absorpsi
kembali dan diekskresikan melalui hati = siklus
enterohepatik urobilinogen.
Urobilinogen mengalami oksidasi menjadi
urobilin yg bewarna (stercobilinogen) dan di
ekskresi melalui faeces.
Conjugated Bilirubin direduksi menjadi
Urobilinogen oleh Intestinal Bacteria
Kondisi Normal: Hampir semua urobilinogens
(colorless) yang dibentuk di colon olehfecal flora
akan di oksidasi di colon menjadi urobilins (colored
compounds)
Kondisi Abnormal: kadar bilirubin (bile pigment)
berlebih --> urobilinogen dapat diekskresikan
melalui urine.
Urobilin diekskresikan melalui feces--> will
Darkening of feces
NORMAL METABOLISM OF BILE
PIGMENTS
albumin
CELLS OF RES
Indirect Indirect
bilirubin bilirubin 1,7- Indirect bilirubin
20,5 mkmol/l
UDP-glucoronil-
NADP+ Biliverdin albumin transferase
NADPH2 reductase
Bilirubin mono-
Biliverdin glucoronid, 20 %
Direct
L
Iron bilirubin 0.8- I
Globin
4.3 mkmol/l V
Bilirubin di-
glucoronid, 80 %
E
Verdoglobin
R
B Dipyrols
L
NADP+
O
Hemoxi- -glucoro-
genase O nidase
D
Glucoronic
NADPH2 acid
Hemoglobin ERYTHROCYTES
B
I
Direct L
bilirubin E
K
I I
Mesobilirubin
D N
N T
E E
Y Mesobilirubin S
(urobilinogen) T
S
I
N
E
Stercobilinogen Stercobilinogen
URINE STOOL
Stercobilin Stercobilin
Ikterus/ jaundice
Hyperbilirubinemia
Kadar bilirubin dalam darah > 1 mg/dL (17.1
mol/L): hyperbilirubinemia
Penyebab Hyperbilirubinemia:
Produksi bilirubin > excretion
Kerusakkan liver:
Obstruksi saluran ekskresi pada liver
Bilirubin berakumulasi dalam darah (sekitar
2–2.5 mg/dL)--> bilirubin terdifusi ke
jaringan: jaundice
Unconjugated Hyperbilirubinemia: Hem
olytic anemias
Unconjugated hyperbilirubinemia ringan
(<4 mg/dL; <68.4 mol/L)
Hemolisis besar-besaran
Liver sehat: kapasitas liver meng-uptake
bilirubin besar.
METABOLISM OF BILE PIGMENTS IN HEMOLYTIC
JAUNDICE
CELLS OF RES albumin
Indirect Indirect Indirect
bilirubin bilirubin bilirubin
UDP-glucoronil-
NADP+ Biliverdin albumin transferase
reductase
NADPH2
L
Bilirubin mono- I
Biliverdin glucoronid, 20 %
Direct
V
Iron bilirubin E
Globin Bilirubin diglucoronid, R
80 %
Verdoglobin
NADP+ B
Hemoxi- L -glucoro-
genase O nidase
O
D
Glucoronic
NADPH2 acid
Hemoglobin
ERYTHROCYTES
B
I
Direct L
bilirubin E
K Mesobilirubin I
I N
D T
E
N Mesobilinogen S
E (urobilinogen) T
Y I
S N
Stercobilinogen E
Stercobilinogen
Urobilin Stercobilin
STOOL
URINE Stercobilin
Urine dark Stool hypercholic
Unconjugated Hyperbilirubinemia: NEONAT
AL "PHYSIOLOGIC JAUNDICE"
Kondisi transisi
Unconjugated hyperbilirubinemia:
kecepatan hemolysis meningkat around the time of
birth
immature hepatic system
Aktivitas pengkonjugasian bilirubin-UGT turun
Hyperbilirubinemic toxic encephalopathy, atau
kernicterus: menyebabkan mental retardation.
terapi:
Phenobarbital : meningkatkan aktivitas UDP-glukoronil
transferase
Dipaparkan sinar biru(phototherapy) : merubah unconjugated
bilirubin menjadi derivat lain
Unconjugated Hyperbilirubinemia:
CRIGLER–NAJJAR SYNDROME, TYPE I;
CONGENITAL NONHEMOLYTIC JAUNDICE
Gangguan genetik autosomal recessive
Akibat mutations in the gene encoding bilirubin-UGT activity in
hepatic tissues.
Klinisnya:
severe congenital jaundice (serum bilirubin > 20 mg/dL)
Sering fatal pada first 15 months of life.
Terapi:
phototherapy untuk menurunkan kadar bilirubin plasma
Phenobarbital tidak berguna
transplantasi liver may be curative.
Unconjugated Hyperbilirubinemia:
CRIGLER–NAJJAR SYNDROME, TYPE II
Jarang: inherited disorder
Akibat mutasi pada gene yang pengkode konjugasi
bilirubin-UGT
tetapi beberapa aktivitas enzimnya masih ada
yang normal
Klinisnya : benign daripada tipeI.
Kadar Serum bilirubin tidak sampai 20 mg/dL.
Terapi : phenobarbital dosis tinggi
Unconjugated Hyperbilirubinemia:
Gilbert Syndrome
Akibat mutasi pada gen pengkode
bilirubin-UGT.
Banyak ditemukan pada laki-laki
Sekitar 30% aktivitas enzimnya masih
baik
Unconjugated Hyperbilirubinemia:
Toxic Hyperbilirubinemia
Penyebab chloroform, arsphenamines,
carbon tetrachloride, acetaminophen,
hepatitis virus, cirrhosis, and Amanita
mushroom poisoning.
Menginduksi disfungsi liver--> kerusakkan
sel parenkim hepar--> gangguan proses
konjugasi
METABOLISM OF BILE PIGMENTS IN HEPATIC
JAUNDICE
CELLS OF RES albumin
Glucoronic
NADPH2 acid
Hemoglobin ERYTHROCYTES B
I
L
Direct
bilirubin
E
K
Urobilinogen Mesobilirubin I
I
N
D T
N E
E Mesobilinogen S
Y (urobilinogen) T
S I
Stercobi- N
linogen E
Stercobilinogen
Urobilin Bilirubin Stercobilin
STOOL
URINE Stercobilin
Urine dark
Stool hypocholic
Conjugated hyperbilirubinemia:
OBSTRUCTION OF THE BILIARY TREE
Obstruksi disebabkan gallstone, kanker caput
pankreas
Bilirubin diglucuronide tidak dapat keluar
sehingga terjadi regurgitasi dan masuk kedalam
vena hepatic dan lymphatic-->conjugated
bilirubin didapatkan dalam darah dan urine
(choluric jaundice) dan juga fecess berwarna pucat
Conjugaated hyperbilirubinemia:
OBSTRUCTION OF THE BILIARY TREE
Kasus cholestatic jaundice: extrahepatic obstructive
jaundice.
kasus obstruksi mikro intrahepatic biliary : Klinis:
jaundice akibat akumulasi conjugated
hyperbilirubinemia
Edema ductule akibat kerusakkan sel hepar (may
occur in infectious hepatitis).
METABOLISM OF BILE PIGMENTS IN OBSTRUCTIVE
JAUNDICE
CELLS OF RES albumin
Indirect Indirect Indirect
bilirubin bilirubin bilirubin
UDP-glucoronil-
NADP+ Biliverdin albumin transferase
reductase
NADPH2
Bilirubin mono- L
Biliverdin glucoronid, 20 %
I
Iron Direct V
bilirubin
Globin
E
Bilirubin diglucoronid,
R
80 %
B Bile
Verdoglobin
L acids
O
NADP+
Hemoxi- O -glucoro-
genase D nidase
Glucoronic
NADPH2 acid
ERYTHROCYTES
Hemoglobin
Direct
B
Direct I
bilirubin
bilirubin L
E
K I
Direct bilirubin N
I
D T
E
N
S
E T
Y I
S N
E