Anda di halaman 1dari 5

BILANGAN KOMPLEKS

Bilangan kompleks merupakan besaran vektor dua dimensi. Bentuk-bentuk bilangan


kompleks meliputi:
1. Kartesian/Rectangular
2. Polar
3. Exponensial (Euler)
4. Trigonometri
Bentuk Kartesian: Z(x,y) = x ± jy → x = bilangan nyata (real), y = bilangan khayal
(imaginer), j = operator bilangan kompleks yang besarnya = √−1 atau j = ‫ے‬90o
(berlawanan arah jarum jam).
Bentuk Polar: Z(r,θ) = r ‫ے‬±θo dimana r = modulus (nilai absolute) bilangan
kompleks, θ = sudut bilangan kompleks

Konversi Polar ke Kartesian:

o
khayal Z=r
Z = 3 + j2

2 r
o
-2
nyata x
3

y
-4
Z = -2 – j4

(a) Kartesian (b) Polar


Gambar 1. Bentuk bilangan kompleks (a) Kartesian, (b) Polar

x = r cos θ → x2 = r2 cos2θo
y = r sin θ → y2 = r2 sin2θo

𝑦
x2 + y2 = r2 (cos2θo + sin2θo), maka r = √𝑥 2 + 𝑦 2 dan θo = tan-1 ( ⁄𝑥)

Bentuk Trigonometri: Z = r cos θo ± j r sin θo = r(cos θo ± j sin θo)

Bentuk Exponensial : Z = r e±j θo

Contoh
Transformasikan bilangan kompleks “kartesian” berikut ke dalam bentuk polar,
eksponensial, dan trigonometri!
Z1 = 3 + j5 Z2 = -4 + j6 Z3 = 5 – j8 Z4 = -2-j4

Solusi:
1. Bentuk bilangan polar:

Z1 = 3 + j5, r1 = √(3)2 + (5)2 = 5,83 θ1o = tan-1(5/3) = 59,04o


Z1 = r1‫ے‬θ1o = 5,83‫ے‬59,04o

Z2 = -4 + j6, r2 = √(−4)2 + (6)2 = 7,21 θ2o = tan-1(6/-4) = -56,31o


Z2 = r2‫ے‬θ2o = 7,21‫ے‬-56,31o

Z3 = 5 – j8, r3 = √5)2 + (−8)2 = 9,43 θ3o = tan-1(-8/5) = -57,99o


Z3 = r3‫ے‬θ3o = 9,43‫ے‬-57,99o

Z4 = -2 – j4, r4 = √−2)2 + (−4)2 = 4,47 θ4o = tan-1(-4/-2) = 63,43o


Z4 = r4‫ے‬θ4o = 4,47‫ے‬63,43o

2. Bentuk bilangan eksponensial

Z1 = 3 + j5, r1 = √(3)2 + (5)2 = 5,83 θ1o = tan-1(5/3) = 59,04o


Z1 = r1e±jθ1 = 5,83ej59,04

Z2 = -4 + j6, r2 = √(−4)2 + (6)2 = 7,21 θ2o = tan-1(6/-4) = -56,31o


Z2 = r2e±jθ2 = 7,21e-j56,31

Z3 = 5 – j8, r3 = √5)2 + (−8)2 = 9,43 θ3o = tan-1(-8/5) = -57,99o


Z3 = r3e±jθ3 = 9,43e-j57,99

Z4 = -2 – j4, r4 = √−2)2 + (−4)2 = 4,47 θ4o = tan-1(-4/-2) = 63,43o


Z4 = r4e±jθ4 = 4,47e-j63,43

3. Bentuk bilangan trigonometri

Z1 = 3 + j5, r1 = √(3)2 + (5)2 = 5,83 θ1o = tan-1(5/3) = 59,04o


Z1 = r1 (cos θ1o ± jsin θ1o) = 5,83 (cos 59,04o + jsin 59,04o)

Z2 = -4 + j6, r2 = √(−4)2 + (6)2 = 7,21 θ2o = tan-1(6/-4) = -56,31o


Z2 = r2 (cos θ2o ± jsin θ2o) = 7,21 (cos 56,31o – jsin 56,31o)

Z3 = 5 – j8, r3 = √5)2 + (−8)2 = 9,43 θ3o = tan-1(-8/5) = -57,99o


Z3 = r3 (cos θ3o ± jsin θ3o) = 9,43 (cos 57,99o – jsin57,99o)

Z4 = -2 – j4, r4 = √−2)2 + (−4)2 = 4,47 θ4o = tan-1(-4/-2) = 63,43o


Z4 = r4 (cos θ4o ± jsin θ4o) = 4,47 (cos 63,43o – jsin 63,43o)

Operasi Matematis Bilangan Kompleks

Kartesian / Rectangular:
Misal: Z1 = a + jb dan Z2 = c + jd

Penjumlahan: Z1 + Z2 = (a + jb) + (c + jd) = (a + c) + j(b + d)

Pengurangan : Z1 – Z2 = (a + jb) - (c + jd) = (a - c) + j(b - d)

Perkalian : Z1 X Z2 = (a + jb) x (c + jd) = ac + jad + jbc + j2bd


Dimana j2 = (√−1)2 = -1
Maka : Z1 X Z2 = ac + j (ad + bc) –bd, atau
Z1 X Z2 = (ac –bd) + j(ad + bd)

nyata khayal

𝑍1 (𝑎+𝑗𝑏) (𝑎+𝑗𝑏) (𝑎+𝑗𝑏) (𝑐−𝑗𝑑)


Pembagian: 𝑍2 = (𝑐+𝑗𝑑) = (𝑐+𝑗𝑑) X 1 = (𝑐+𝑗𝑑) X (𝑐−𝑗𝑑)

𝑍1 𝑎𝑐−𝑗𝑎𝑑+𝑗𝑏𝑐−𝑗 2 𝑏𝑑
: 𝑍2 = 𝑐 2 − 𝑗𝑐𝑑+𝑗𝑐𝑑− 𝑗2 𝑑2

𝑍1 (𝑎𝑐+𝑏𝑑)+ 𝑗(𝑏𝑐−𝑎𝑑)
: 𝑍2 = atau
𝑐 2 + 𝑑2

𝑍1 (𝑎𝑐+𝑏𝑑) (𝑏𝑐−𝑎𝑑)
: 𝑍2 = + j 𝑐 2 + 𝑑2
𝑐 2 + 𝑑2

nyata khayal

Contoh soal:
Diketahui:

Z1 Z2
Z1 = 2 + j3 Z2 = 3 + j4

Ditanyakan:
1) Impedansi total rangkaian di atas
2) Z1 x Z2
3) Z1 / Z2
4) Z1 – Z2

Jawab:

Z total = Z1 + Z2 = (a + c) + j(b + d) = (2 +3) + j(3 + 4) = 5 + j7 Ω


Z1 x Z2 = (ac – bd) + j(ad + bc) = (2.3 – 3.4) + j(2.4 + 3.3) = - 6 + j17
𝑍1 (𝑎𝑐+𝑏𝑑) (𝑏𝑐−𝑎𝑑) (2.3+3.4) (3.3−2.4) 18 1
= + j 𝑐 2 + 𝑑2 = (3)2 + (4)2 + j(3)2 + (4)2 = 25 + j25
𝑍2 𝑐 2 + 𝑑2

Z1 – Z2 = (a –c) + j(b –d) = (2 -3) + (3 – 4) = - 1 – j

o
90

2
j = -1

o j
180 o
0
o
360
3
j

o
270
Kuadran operator bilangan kompleks

Polar
Misal : Z1 = r1‫ ے‬θ1o dan Z2 = r2‫ ے‬θ2o

Perkalian : Z1 x Z2 = (r1 x r2)‫ ے‬θ1o + θ2o


𝑍1 r1‫ ے‬θ1o 𝑟1
Pembagian : 𝑍2 = r2‫ ے‬θ2o = 𝑟2 ‫ ے‬θ1o - θ2o

Contoh soal:
Diketahui : Z1 = 3‫ ے‬30o dan Z2 = 5‫ ے‬60o
Ditanyakan : 1) Z1 x Z2
2) Z1 / Z2

Jawab :
Z1 x Z2 = (r1 x r2)‫ ے‬θ1o + θ2o = (3 x 5)‫( ے‬30o + 60o) = 15‫ ے‬90o
𝑍1 𝑟1 𝑟1 3
= = ‫ ے‬θ1o – θ2o = 5‫( ے‬30o - 60o) = 0,6 ‫ ے‬-30o
𝑍2 𝑟2 𝑟2
Eksponensial
𝑜 𝑜
Misal : Z1 = r1 𝑒 𝑗𝜃1 dan Z2 = r2 𝑒 𝑗𝜃2
𝑜 + 𝜃2𝑜 )
Perkalian : Z1 x Z2 = (r1 x r2) 𝑒 𝑗( 𝜃1
𝑍1 𝑟2 𝑜 − 𝜃2𝑜 )
Pembagian : 𝑍2 =[𝑟2] 𝑒 𝑗( 𝜃1

Contoh soal :
𝑜 𝑜
Diketahui : Z1 = 4 𝑒 𝑗50 dan Z2 = 6 𝑒 −𝑗30
Ditanyakan : 1) Z1 x Z2
2) Z1 / Z2

Jawab :
𝑜 + 𝜃2𝑜 ) 𝑜 + (−30𝑜 )] 𝑜
Z1 x Z2 = (r1 x r2) 𝑒 𝑗( 𝜃1 = (4 x 6) 𝑒 𝑗[50 = 24 𝑒 𝑗20
𝑜 − 𝜃2𝑜 ) 𝑜 − (−30𝑜 )] 𝑜
Z1 / Z2 = (r1 / r2) 𝑒 𝑗( 𝜃1 = (4/6) 𝑒 𝑗[50 = 0,67 𝑒 𝑗80

Beberapa catatan:
 Untuk operasi perkalian dan pembagian bilangan kompleks akan lebih mudah
jika menggunakan bentuk “polar” atau “eksponensial”
 Untuk operasi penjumlahan dan pengurangan bilangan kompleks hanya bisa
dilakukan dalam bentuk “kartesian”

Anda mungkin juga menyukai