Anda di halaman 1dari 248

• •



• ••


SERAT


• •

• ••

• •

ANNYARIOSAKEN NALIKA PANDJI BEDHAHING NAGARI BA


NGANTOS DUMUGI SAKONDURRIPUN DHATENG JBNGGALA.
~


Kaweclallakeq, clebing

WI

.£q Seerakarta.

• Kaecap inJ paaaecapanniPQn tu



ALBBRT RUSCHE & C .



Soerakarta•

1907



..

SERAT

PANDJI ·

.
ANNYARIOSAKEN NALIKA PANDJI BEDHAHING NAGARI BALI,
• •

NGANTOS DUMUGI SAKONDURRIPUN DHATENG JENGGALA.

Kawcdallaken dening :

ADMINISTRASI DJAWI KANDHA



ing Soerakarta. I

K.aecap in.g pangecapannipuil tuwan :

ALBERT RUSCHE & CO.


Soerakarta•

1907
\

• •


ASMARADANA •



Ingkang pinurwa ing kawi,
Undhakkan Sastramiruda
anglurahi mantri anom, •

nanging arang-arang seba.



Raden Sastramiruda
apan tansah ngaben sawung,
yen dalu ngaben dherekkan .
.Putri saking ing Petani,
rabine Sastramiruda,
Dewi Binara namane,

dasar ayu .warnanira,


gemi nastiti priya,
prasaja marang ing kakung,
tan nana kang winaonan.
Raina wengi anangis,
lir cintaka minta warsa,
awelas asih sambate,
sarwi nebah nebah jaja,
angrontog-rontog rema,
sambat sambat Sang Ngaprabu,
angumpah-umpah mring priya.
"Nora menging nora arabi,
anganggowa sawatara,
aja gawe laraning ngong.
Pan wus jamake wong priya,
nandhing milih wadon,
anguyunana wong satus,
bok aja amurang tata".
"Sun rewangi lara pati,
milang kori jajah desa,
.
anusup1ng .
JUrang ' "
pereng,
siyang dalu aneng wana,
lali dhahar Ian nendra,
anusup· galagah rayung,
prandene tan manggih wirya".
Pawongan umatur malih:
"Mas Ayu sampun mangkana,
sampun jamake wong wadon,
tinimbang tresna mring priya,
den agung tarimanya".
Dewi Binara amuwus:
"Heh biyang sira menenga".
Kakunge mesem ningali,
mara sarwi amandhapan,
rabine nuli pinondhong,
ngayang-ngayang neng ngembanan.
Sastramiruda ngucap:
"Amung sira mirahingsun,
Gustine Sastramiruda.

1
Wong Ayu sampun anangis,
eman wadana lir wulan,
manawi balut sotyane.
Mirahipun papajangan,
kalengkaning wanudyo,
amung sira jimatingsun.
Wong ayu gyan kungawula
tan adarbe tingal kalih,
mung dika jimat kawula,
kang karyeng brongta wirangrong.
Lamun kawula cidraa,
den cekek kakendela,
sinambera marang wang-wung.
Dhuh mirah aywa karuna".
Raden dyan mangaras pipi:
''Dhuh mirahipun kakang
wong ayu sapa tandinge?".
Kusuma anawang wulan
kendel dennya karuna:
"Sampun kathah kang cinatur,
puniku padu punapa?.
Kala ari buda paing,
saking pundi dika kesah,
sasaosan wudu kabeh,
sadalu tan wonten prapta?.
Kula angarsa-arsa".
Kang Raka nauri wuwus
alan wijiling wacana:
"Kawula dipun timbali
dhateng Raden Sinyjanglaga.
Kinen bonang salendrone,
bajur anggendhing sungkawa.
Dupi bangun rahina,
kawula tan asung mantuk
kinen ngeploki badaya''.
Angandika Putri Patani:
"Punika ujar punapa?",
sarwi ciniwel wentise,
"sapa bisa nglakonana
polah kang kaya dika,
dene ta bisa sumaur
gorohe kaya kang maca.
Kala ari soma manis,
saking pundi dika kakang,
sasaosan wudu kabeh
sadalu tan wonten prapta?.
Gawok temen tyasingwang".
Kang Raka alan amuwus:
"Dhuh yayi lampah kawula,

2
duk soma manis kawuri
sejatine tinimbalan
mring kang jeng Raka Rahaden
Tumenggung Jayakusuma.
Wau pan arsa kesah
anglurug dhateng ing Bangsul,
mila ingsun tinimbalan.
Pan ingsun wineling-weling,
pranatane wong ngawula,
lan kinen maoni saron
banjur kinen wawayangan.
Sareng bangun rahina
kinen anyaron talutur,
banjur kinengken amaca''.
Mesem sang Putri Patani:
"Mendahane wanudyaa,
pitung mono nggone lenjeh
gorohipun angayangan.
Sapa kang ngopahana,
gorohe pan cilik gunung,
sapa ingkang pracayaa?.
Mila dika teka enjing,
asusumping gugubahan
akampuh jingga amiro
gandane anrik angambar.
Babak bunnyak kang jaja
pan kaya tilasing kuku,
tur dudu kuku wong lanang.
Lega-legane kang ati,
yen tinanya awecaha,
sok anamur-namur bae.
Sapa ingkang nambanana
kang kaya awakingwang".
Sastramiruda amuwus,
'
mesem pan sarw1. angaras:
"Sampun dadawa mas Gusti,
kawula atur pralaya.
Amung dika mirahingong,
akarya raga karana,
inten manila pura,
mung dika gustining bayu''.
pujanya Sastramiruda.
"Ingsun ora malih malih,
anyidrani marang sir~,
ngemungna kang wus kalakon,
kawula atur prasetya.
Yayi prasetyaningwang,
pan kabentus ing prembayun
katanggor ing pipi kiwa".

3
Mesem Putri ing Petani:
"Nora linyok ujaringwang,
gawe semange wong akeh.
Mbok aja nganggo supata,
sapa kang malangngana.
Padunira sasar susur,
dhasare dhemen prasetya".
Tan adangu nuli prapti,
utusan saking jro pura
ni emban Sota wastane,
anyongga bokor kencana.
Ni emban matur sigra:
''Kawula, Gusti, ingutus
dhumateng resmining pura.
Kawula kinen aparing
gugubahan Surengpatya
kalih kalpika sajodo
katura dhateng Rahadyan".
Mesem Sastramiruda,
kang sekar tinampan sampun,
ulese surat pralambang.
Nulya winaca kang tulis,
penget ungeling nawala,
layange Sekar Kedhaton:
"Dene dudu wong prawira
teka cidreng ngubaya,
ludhes luwes lebur tumpur
adoh jenat kinaramat.
Baguse tan ana tandhing,
nanging cacade satunggal,
dene wedi mring kadhaton,
sun rewangi tatu jaja".
Mojar Sastramiruda:
"Lah Nyai dika umatur
mangke dalu kula seba''.
Ni innya nuli pamit
lampahira gagancangan.
Kang Rayi alon wuwuse:
"Nora linok ujaringwang,
dene mengko kawiyak
kaweleh cocloreng angus
lah mara dika prasetya''.
Sastramiruda nglungani,
anulya nyandhak busana.
Nedya malebet karsane,
kasaru wau kang prapta
Rongga Jayasentika,
utusane ki Tumenggung,
nimbali kadang taruna (enom).

4
SINOM

Ki Rongga sampun alenggah


wuwuse arum amanis:
"Rahaden dika ngandikan
dhateng Raka dika ugi,
Rahaden dipun kering
welinge Raden Tumenggung".
Mojar Sastramiruda:
"Saweg sandika kiyai".
Gya lumengser, kang garwa nggondheli kunca.

Datan kawarna ing marga,


Sastramiruda wus prapti
ingarsanira kang Raka.
Ki Tumenggung aningali
mring polahe kang rayi,
sakalangkung bendunipun
nanging datan sinapa.
Kang rayi kalih wus linggih,
langkung ajrih aningali mring kang Raka.

Putri Petani sinapa:


"Lah yayi sedulur mami,
linggiha kapara ngarsa,
pan kangeningsun kapati".
Matur Putri Petani:
"Kawula tan saged matur
wau rayi andika
katimbalan wanti wanti
mangke sowan pramila boten sinapa".

Ki Tumenggung angandika,
.
wuwuse arum aman1s:
~

"Undhakkan Sastramiruda,
lah sira ingsun takoni,
wecaa den sayekti.
Aja sira matur dudu,
sira nganggo busana
kalpika inten kang adi
lawan kampuh dragem pawewehe sapa?".

Undhakkan Sastramiruda
amatur sarwi wotsari:
"Antuk kawula menang
ngaben sawung duk rumiyin
kala wonten Petani.
Menangi punden kalumpuk
ngantos dados kalpika".
Ki Tumenggung angling malih:
"Awecaa aja sira matur dora.

5
Lamun sira matur dora,
kajaba sedulur mami,
kenginga dhendhaning dewa.
Aja sira sipat janmi
pasthi yen dadi wrejit".
Sastramiruda umatur:
"Kawula matur setya
katura kang pati urip
sapunika Pangeran atur kawula.
Kusumayu ing Ngurawan
kang paring kalpika kalih,
Pangeran atur kawula,
lan kampuh dara gem adi".
Ki Tumenggung lwih runtik
nanging sinamur ing guyu:
"Iya sun alem sira
kinasiyan putri adi,
sapa ingkang adadi jarurnrnanira?".
Amatur Sastramiruda:
"Kapittan kula papanggih
kalih Kusuma Ngurawan
tan mawi jarumrnan mami.
Pan kula den timbali
kinen anggambang talutur
mring Raden Sinyjanglaga.
Sedalu tan saged mulih
sirep janma kawula anguragit.
Kang sun karya ura-ura,
jejeripun mayat miring,
sinendhon gender grambyangan,
wilet anganganyut kapti
kendeling nguragati.
Nunten kawula nelempung
sarwi arerebabpan,
pan sarwi kula kidungi.
Bangun rina nalutur anggambang gongsa.
Raden Arya Sinyjanglaga
kapati denira guling,
anunten Kusuma prapta
kawula dipun parani.
Kawula langkung ajrih
gambangnya sinandung mawut
lajeng ambondhet kunca.
Wuwusira arum manis
dangu dangu amundhut usada brangta.
Pan kawula pinaringan
dhateng Kusumaning puri,
jambe wangi liliningan
binuntel padoning tapih.
Inggih kawula tampeni

6
pasihane Raden Ayu
lawan sotya sacupak
binuntel kasmekan kuning.
Dangu dangu paring sedhah gagantennan.

Kawula gegem kewala


waja kula nuju sakit
boten kuwawi amucang.
Sang Putri welas ningali,
gya ginanten pribadi,
pinaringken saking tutuk
sarwi angrangkul jangga.
Kadya jawah lawan angin
witting panggya amargi saking punika".

Tumenggung Jayakusuma
runtikke kepati-pati,
jaja bang mawinga-winga,
talingane lir sinembit:
"Ala temen si anyjing,
bakal jinunjung ing lungguh
marang Ratu Ngurawan,
wekasan anyjejemberi.
Ala temen si jujungut polahira.

Setyane wong angawula


pan sira ingsun tuturi
sira lakonana uga.
Guna srana lawan sekti
iku patang prakawis
tanana sisiyanipun
sanadyan agunaa
aja tilar ateberi

rangkepan sukur lawan panar1ma.

Tegese ingaran guna,


sugih awigya ing kawi
annyugihaken mring Nata.
Tegese weruha ngabdi
kabisan aneng wuri
teberi sineleh ngayun
sanadyan agunaa
kawuri dening taberi
pesthi nistha yen kurang teberinira.

Upamane wong ngawula


anglampahna kang teberi
den wora kalawan sabar
lir sarah munggeng jaladri.
Sanadyan wong teberi
sampun nerajang sisiku
dadi kena ing srungga
kangelan tan antuk kardi

denna gemi nastiti angreksa praJa.

7
Nisthane wong angawula
amung ta limang prakawis
aja sira matur dora
lamun dinangu Narpati,
lan aja wani wani
marang kagunganing Ratu,
lah aja ngrusak praja
lawan aja ngungkak krami.
Ping limane aja nibaken mring konca.
Kaya wus karsaning dewa,
aduwe sadulur siji
angundhaken linggihingwang.
Pan ala temen si anyjing
langkung ala sireki,
tan sudi ngaku sedulur.
Lungaa anyjing sira
aneng kene jejemberi
wus minggata aja ngawula maringwang".
Ya ta Dewi Surengrana
anjiwit saking ing wuri:
"Andika dukani kadang
anganggowa sawatawis,
sampun kepati-pati,
menawi kesah anglangut
sapa ingkang kelangan?".
Kang Raka ngendika aris:
''Kulit daging yen ala ginawe apa?''.
Ki Tumenggung angandika:
''Heh Rongga ingsun takoni,
priye wartane jro pura
sapa kang saba jro puri?".
Ki Rongga matur aris:
''Kawula midhanget tutur
Demang Sastrawijaya
winastanan saba puri,
jroning pura sadaya sami uninga".
Umatur Jayaleksana
apan sarwi awot sari:
"Kawula miyarsa warta
Ki Demang den udaneni
dhateng Sri Narapati,
malah sinarampang luput,
winastan saba pura".
Matur ki Yudapati:
"Inggih kula uninga duk ngrangsang bata".

Tumenggung alon ngandika:


''Ki Demang ingsun arani,
sujanma ketawan brongta
wus kasusra sanagari.
Wong anyjala jeladri

8
tiwas burek toyanipun
apa tan angsal ulam.
Nisthakken jenenging aji
satemene si jungut kang nata ala".
Si Demang Sastrawijaya
ketara ingaran maling
kaya peksi binubutan
kaya tan kena nginggati
langkung anyjenjemberi
sirarya Rongga umatur:
"Estu asaba pura
nanging kadhinginan maling
saben saben kadhinginan rayi tuwan".
Tumenggung Jayakusuma
dukanira marang yayi:
"Sun tan arsa ngaku kadang
yen sira ora mareni".
Ingkang rayi nangis
tan kuwasa gadhah atur
wirang anuli kesah.
Nembah Putri ing Patani
atut wuri ing kakung gondheli kunca.
Sapraptane dalemira
Ki Sastramiruda angling:
''Gawok temen kaya sira
sok gondheli kunca mami".
Mojar Putri Patani:
"Mulane tan aweh usul
dika wong sugih akal
menawi malebeng puri,
yen wiranga kawula dados punapa".
Mesem sang Sastramiruda
kang yayi sinambut aglis:
''Ingsun ora lunga lunga
mongsa tegaa mas yayi
anilar dika Gusti
wong ayu tur dhasar tulus
mirahe wong jro pura".
Ginunturan lan rerepi
Kusumayu sakeca nggennya anendra.

Tinilar ingkang anendra


Rahaden alampah sandi.
Ki Demang Sastrawijaya,
ingkang pinurwa ing kawi,
pan sampun kalih warsi
kasmaran roaring Sang Ayu.
Dere campuh ing tresna
mulane saya gung brangti,
kang sinambat amung Kusuma Ngurawan:

9
"Gandhang gandhang wong Ngurawan
wilada kang pindha luwing
ala dhewe aweh edan
ingkang gendeng gendeng ngati.
Ronning aking binesmi
sumedya angawu-awu
marang dika Kusuma.
Wadung pari sun wastani
kaningaya Kusuma adi Ngurawan"

Tan kelar anandhang brangta


lumebet ing dalem puri
ki Demang Sastrawijaya
amicara jroning ati:
"Baya sampun pinesthi
Kusuma asih maringsun.
Sun emban lawan kunca
mendah bungane kang ati,
sun kidungi palugon lan dhandhanggula.

DHANDHANGGULA

Kawarnaa Kusumaning puri


putri adi ayuning Ngurawan.
Sadalu tan antuk sare
tansah munggah tumurun
apan kadya sata memeti.
Amung Sastramiruda
kang kacipteng kalbu:
"Dene teka kaningaya
sanggup seba si ludhes tan ana prapti.
Si dhongkrah larah larah,

panedhaku pan gelisa mati


den keraha para wansa sanga
ilanga bajang sawane.
Eman rupane bagus
dene teka cidra ing janji.
Si jenat kineramat,
baya mendem gadhung.
Matiya cinokot walang".
Innyanira umatur saha wotsari:
"Gusti sampun karuna,

pasti tugel gulu mami


yen katura dhumateng Sang Nata.
Tan wande kula pinaten
mring Jeng Rama Sang Prabu".
Angandika Retnaning puri:
"Yen sira pinejahan,
sun belani besuk.
Si jenat Sastramiruda
dasar bagus warnane wimbuh jelanthir
bakal mantu Jeng Rama".

10
Angandika Kusumaning Puri:
"Biyang innya sira angakuwa
si ludhes apa gawene
lan apa kampuhipun
lawan apa kang sinandhing.
Bari ketemu apa
si ludhes gedebus
lan ature kaya ngapa".
Ni mbok emban umatur sarwa wot sari
dhateng Sang lir Kusuma:
"Sastramiruda kepanggih linggih
apan kampuh jingga pinarada
kangsrah siti kukuncane
nanging tan mawi dhuwung.
Ing ngarsane mencok kalih
pawanganira aglar
sarwi mangku puyuh.
Undhakkan Sastramiruda
majeng ngetan maoni agemireki.
Kuluk cemeng rinenda.
Apan sumping sekar surengpati
mung sasisih mungging karna kiwa
gawe wigena baguse.
Ngarsa sengkeran agung
nyannya mikanduryan kuweni
manggis lawan pijetan.
Ingkang munggeng ngayun
epok tembalo, ngiringan
tinumpangan mustaka tulis kakawi
pan mawi susunggingan.
Nulya leren gyannya nambuh kang sih
sigra maca layang Ramayana.
Atas wiroga sastrane
winorka lawan kidung
swaranira arum amanis
kawula amiyarsa
lali yen ingutus".
Mesem Putri ing Ngurawan:
''Iya bener si ludhes wasis ing kawi
cacade pala cidra".
''Aturipun wau dhateng mami
sanggupipun aseba paduka".
Sang Putri ngandikane:
"Si ludhes anggadebus
dene mengko tan ana prapti.
Sanggupe lir matiya
cidra basanipun .
semayane marang 1ngwang
;

teka onnya nora nana anekani


ludhes Sastramiruda.

11


Yen baguse ora nana tandhing
pan si dhongkah sun pupuji mana
sinarappa tulus gedhe
pinangan rondha wolu
den keraha parawan sunthi
sinambera walanyjar
sawane linarung
tandhane ora na prapta".
Kusumayu pan kadi sata memeti
sambat Sastramiruda.

Nulya prapta Raden Tanusari,


pan kalingan, sang Dyah tan uninga.
Kang rawuh mesem galiye,
batinne: "Kusumayu
andukani marang ing mami".
Sang Dyah datan uninga,
anuli sinambut
pan sarwi pinriyembad.
Semu kaget: "Sapa wonge ngrangkul mami,
teka saka ing wuntat".

"Baya pangling yen aduwe abdi,


sampun paduka duking kawula."
Sampun angrasa sisipe,
jro !iring Kusumayu,
lir bremara angisep sari,
apan sami brangtanya.
Lir puyuh atarung,
lir bremana mungging tawang,
pating grunneng swarane kang andon sresmi,
datan nganggo priyoga.

Kawarna asagung pra wirasti,


pan sadalu datan antuk nendra,
tan sakeca ing galiye.
Raose batinipun
ing jro pura kaya na maling,
anulya sami nganglang.
Pan sarwi amundhuta
tekene tunjung seta,
landhehane pan kayuning nagasari,
manjing sajroning pura.

Prapta puri maling den kawruhi.


Wauta Demang Sastrawijaya,
sapraptane ing kaputren,
tan ana ingkang weruh
teka manjing aneng puri.
Sang Putri tan kawedhak.
Ki Demang glis mundur
amicara jroning nala,
sunwatara baya lagi den timbali,
dumateng ingkang Rama.

12
Mung ugete kang kari sumampir
pan kinoswa-koswa mring ki Demang,
aprasasat ingkang duwe.
Ki Demang sigra mundur
pan kepapag ni Kilisuci:
"Sapa wonge lumampah?".
Maling tan sumahur,
ki maling kaget anjola,
babak bunnyak ketanggor wit nagasari
alok pandhita rara.

"Lah mandhega sira maling sekti,


payo kantar bahu lawan ingwang,
endhasmu ingsun panyjere".
Ki Demang den bubujung,
tinalorong pan ora keni.
Ki Demang kaget miyat,
mring Sang Retna Wiku,
cinnacandhak nora kena
marang sira Sang Pandhita Kilisuci,
tan kuwasa baliya.

Sastrawijaya jrih yun ngoncati


amiyarsa swarane jro pura
gumrah alok maling kabeh.
Ki Demang langkung bingung
ngalor ngidul dipun obori,
pan sarwi cinegatan.
Ing jro pura umyung,
obor lir pendah raina.
Sakathahe punggawa ingkang akemit
ngebyukki mring ki Demang.

Kinarocok pedhang lawan tamsir


sakalangkung sudira ing ngrana
pan nora pasah kulite.
Ki Demang wus lumayu,
ngalor ngidul dipun obori
sakeh mantri punggawa,
datan ana pandung.
Ki Demang Sastrawijaya,
pan ki Demang Saksana anulya mijil,
nurut rungurung toya.

Sapraptane ing dalem mareki,


sinungkeman marang ingkang garwa,
alaralara tangise.
Sastrawijaya muwus:
''Aja nangis wong ayu kuning,
ingsun mongsa matiya.
Binendrong tumbak suh,
dhuh yayi, lah tingalana,
nora mati pun kakang meksih jelanthir".
Genti gegering pura.

13
Putri Petani lara anangis
amiyarsa gegere jro pura,
kuwatir marang kakunge
sedyane arsa nusul,
pan kasaru kang Raka prapti.
Rinangkul ingkang pada:
''Adhuh lakiningsun,
boten nyana lamun prapta,
pan sadalu kang nganti langkung kuwatir".
Mesem mesem kang Raka:
"Iya yayi, lampahingsun bengi,
lunga jala amisaya ulam".
Kang garwa alan ature:
"Pundi wonten, wong bagus,
lunga jala busana adi,
sarwa anyar amubyar
agogonda arum,
akampuh jingga pinrada,
asusumping ginubah sinureng pati".
Mesem kang tinareka:
"Apan ingsun anjala jro puri,
jalaningsun akidung srenggara,
tampange gunna pengawe,
tur antuk ulammayu,
Kusumayu resmining puri.
Ingkang garwa karuna
sarwi gintel pupu:
"Ingsun ulihna jeng Rama,
nora kelar si ludhes nora mareni,
gawe rimanging nala.
Durung mingkem ingkang mamarahi.
Kakang Tumenggung Jayakusuma
durung mingser ing ngenggone".
Ingkang Raka gumuyu,
ngaras grana anucup lathi:
"Mas mirah sampun duka,
wong ayu anulus,
kawula atur pralaya.
Suka lila rujiten kadi susumping
pun kakang tan lenggana".
Tan kawarna ingkang ngimur rabi,
kang kocap Raden Adipatya
Tumenggung, wau karsane
arsa mangkat anglurug
dateng wau kitha ing Bali.
Sumacs kang gagaman,
kang bala anggregut.
Ki Tumenggung nulya medal
ing paseban kadang kadang samya ngiring.
Raden lon angandika:

14
"Kakang Rongga ingsun ajak mati,
paribara amanggiha wirya,
payo linakon larane".
Ki Rongga alan matur:
"Pejah gesang kula nglampahi
tan lenggana ing karsa
sumongga Pukulun,
ing benjang kandel ngawula
marang Gusti, besuk ngaturken prajurit
lan tugeling mustaka".
Ki Tumenggung angandika aris:
"Kadangingsun Si Jayaleksana,
parantaka antepane?''.
Jayaleksana matur:
"Nggih sumongga ing ngasta kalih
tan lenggana ing karsa
kawula, Pukulun".
Rahaden lon angandika:
''Yen kalakyan kramas tibaning jemparing,
badhe kandel ngawula".
Ki Tumenggung angandika malih:
"Udapati sira kadangingwang,
nging tekadira paran reb?".
Udapati amatur:
"Benjang kandel ngawula Gusti.
Gusti, dateng paduka,
yen wus kramas ganyjur
wonten satengahing ngrana,
lamun dereng annyangking ndasing prajurit,
wurua mamah braja''.
Ki Tumenggung angandika malih:
''Lah ki ipA sun ajak palastra,
payo linakon laranA''.
Wijatmaka umatur:
''Benjang kandel kawula ngabdi,
yen wus atur pawongan
dhumateng Pukulun.
Wutahe ludiraningwang,
yen angrangsang baluwartine wong Bali,
awor lawan kunarpa''.
Ki Tumenggung angandika aris:
"Yayi, ingsun basa paprenesan,
eman matiya ki ipA,
kariya wonten pungkur.
Sun titip kakangireki,
menggah ucaping praja
yen mati prang pupuh.
Ki ipe, sira kariya,
dipun becik ambaureksa neng Puri,
marang ing kakangira".

15
Ingkang garwa anambungi angling:
"Besuk ingsun kandel amawongan,
lamun anunggal larunge.
Yen dereng awakingsun,
datan kandel jenenging estri
pinastan malik tingal".
Mesem ki Tumenggung,
kang garwa pinriyembad:
"Mung kerase Kusuma agarit ati,
ngundhaki ing aguna''.
Sigeg wau kang arsa lumaris.
Kawarnaa wau Sri Narendra,
enyjing miyos sineban dher,
wadyabala supenuh.
Ing paseban samya cacawis.
Ki Patih Jayasinga
aseba ing ngayun,
miwah Raden Sinjanglaga.
Sri Narendra angandika mring ki Patih:
"Kados sampun siyaga,
gegamanneki jaya diluwih
samaptane pan sampun sadaya".
Sang Nata lon andikane:
"Lah Patih ingsun utus,
paringena turongga estri
marang Jayakusuma.
Lan maninge iku,
si Demang Sastrawijaya,
anusula lampahira sun kantheni".
Ki Patih wus kaduga.
Sigra mangka ta wau kyan Patih,
tan kawarna lampahireng marga
'

wus prapta aneng daleme.


Wau Raden Tumenggung
aningali ki Patih prapti,
gupuh anyandhak asta.
Wus tata alungguh
ki Patih alan ngandika:
''Anak Raden, kawula ingutus Gusti,
dhateng Rama Paduka.
Andhawuhaken timbalan Narpati
yen ki Demang Sastrawijaya
kinen nusul ing lampahe
Jengandika rumuhun.
Dene timbalane Sang Aji,
kapal estri satunggal
kabekta anglurug."
Ki Tumenggung aturira:
"Inggih paman, kalangkung dening kapundhi
pasiyane Sang Nata".

16
Sampun lengser wau kyan Patih,
ki Tumenggung alon angandika
atakon mring kadeyane:
"Kaya pasemunipun
Sri Narendra amamaringi.
Ingsun kinen ayuda
mring nagari Bangsul
binektan kuda wanita.
Paran lire mungguh pasemon kadyeki,
ingsun nora anduga".
Kadeyane samya atur bekti:
"Mongsa boronga ing jeng Paduka",
kadeyan umatur kabeh.
Ki Tumenggung lon wuwus,
ingkang garwa wau tinari:
"Ni mbok, sira kaduga
semune Sang Prabu?".
Mesem Dewi Surengrana:
''Kadar pira wong estri saged punapi?.
Sumongga karsa Tuwan.
Ki Tumenggung angandika aris:
"Amung sira yayi ingkang yogya
kang madhangaken tyas angger.
Sun duga yayi putus,
ing pasemon yayi patitis,
wadine anyonyoba.
Lah matura mring sun,
ingsun wong panas baranan.
Biyen mula wong wadon wani ing laki,
yen kacipta prawira".
"Nggih Pangeran, raose kang ati
karanten edi kapinaringan
turongga estri wiyose.
Pamrihira sang Prabu,
watakkipun turongga estri
lampahe boten gancang,
tur polahe tutut,
jagane momot boyongan.
Wus pinesthi bedhahe kutha ing Bali".
Mesem Jayakusuma:
"Mung andika musthikaning estri.
.
Gandes luwes semunne prasa]a,
~

dhasar lantip pasemonne.


Amung sira wong ayu,
anuruti karsaning laki.
Cacad panas baranan
wani marang kakung".
Mesem Dewi Surengrana:
·
"Kap1ng ·
p1ra k awu la wan1· mr1· ng lak1· "· ",
mungkur sarwi ngujiwat.

17 •
PANGKUR

Ki Tumenggung angandika:
"Kakarig Rongga sira mangkata dingin,
ki Yudapati ing pungkur,
Jayaleksana neng tengah,
yayi emas aja adoh lawan ingsun".
Tengara tinabuh ngangkang,
kendhang, gong kalawan beri.

Lalayu kang munggeng ngarsa,


genderane dinulu warni warni.
Tunggule kadya kakuwung,
dal-udal abrasinnang.
Wastra cemeng dinulu gameng, lir mendhung.
Lir udan swaraning bala.
Yen dinulu angajrihi.

Ki Rongga Jayasentika
kang dadi panganyjurengjurit.
Gagamanira prang pupuh,
samya angagem pedhang.
Tautate padha wong sudireng pupuh,
samya nitih kuda janyjan.
Pan samya anggigilani.

Ki Demang Jayaleksana
aneng tengah wau gennya lumaris.
Ingkang kinanthi ing kewuh
padha wong kebat cukat,
gegamane bedil lir pendah tarucuk.
Anitih kuda ambranang,
yen sinawang kadya geni.

Yudapati aneng wuntat,


kang kinanthi padha wong wani mati.
Apan samya sikep ganjur,
samya kulambi abang.
Sabature apan samya teguh timbul,
solahe kadya raseksa,
yen dinulu angajrihi.

Sigegen bala ingarsa.


Ki Tumenggung Jayadi kang linuwih,
nitih kuda, ulesipun
janyjan kuning apelak.
Kadya murca yen tinon Raden Tumenggung,
kadya Bathara Asmara.
Wong kang mulat, wedi asih.

Kusumayu ing Cemara,


nitih kuda nama pun Songgarunggi.
Lir Wilotama anurun,
aneng luhuring kuda
apan sarwi mangku panahe. Sang Ayu
sinawang esmu abrongta,
gedhewanira cinangking.

18
Cacah dhomas wong Cemara,
tuwuk dadar prawira Raja Putri.
Sami setya manahipun,
sami sudireng yuda.
Sikep suduk prasamya lumampah ngayun,
aparek kalawan rata,
miwah waos dara dasih.

Atembak ana ing marga,


lanang wadon gedhe cilik ningali.
Kathah kang samya amuwus:
"Prajurit ing Ngurawan
dhasar bagus kang aran Raden Tumenggung.
Mugi lananga ing yuda,
sun puji boyonga putri".

Saweneh ana angucap:


"Dhasar ayu Gusti Kusuma Adi,
tur setya tuhu ing Kakung.
Putri Adi Cemara,
sapolahe manut karsane ing Kakung,
melu nglakoni papa,
wong wadon niruwa, nini".

Nengna kang samya lumampah,


ingkang sedya anglurug marang Bali,
tan kawarna laminipun.
Genti kang cinarita,
Sang Bupati enyjing sineba, Sang Prabu,
pepak sagunging punggawa,
Sastramiruda anangkil.

Ki Demang Sastrawijaya,
kang ginalih yen saba jroning Puri.
Semunira apan kusut,
kadya anandhang brongta.
Pan ki Demang sinawang marang Sang Prabu.
Tiwas oreg ing nagara,
jatine tan antuk krami.

Apan tansah kadhinginan,


Raden Sastramiruda langkung remit.
Semune tan ngumbar kayun,
mila datan katara
tingkahira ki Demang neng ngarsa Prabu.
Raden Sastramiruda
sakalangkung remit.

Sang Nata alan ngandika:


"Sira Demang, nusula marang Bali
mring kakangira Tumenggung.
Lah Patih, aterena
sakathahe bala mantri punggawa gung.
Aterna Sastrawijaya,
baliya ing Kali Bangil.

19
Poma Patih, wekasingwang,
sakathahe punggawa lawan mantri,
Sastrawijaya nakingsun,
padha anyangonana.
Poma Patih, aja na suwaleng kayun,
tulusa mukti wibawa
satekane Kali Bangil.

Kalamun bedhahing benjing


kutha Bali, yen sira kang nekani,
anamung sira anakingsun".
Ki Demang awot sekar
sarwi dangak angembat ing astanipun:
"Pukulun, sampun kaasta
bedhahe kutha ing Bali".

Jengkar Sang Prabu sineba.


Kawarna awau ingkang tinuding,
sampun lumampah puniku.
Demang Sastrawijaya
abusana sinawang abraha murub.
Warna warna dhasar endah,
gegelang lawan susumping.

Sampun wahana turongga


lir badaya wasta pun Layarwaring.
Ingiring wong sangangpuluh,
samya nate ginulang
sadaya wus sami sudira ing kewuh.
Abusana murub mubyar,
brengos capang angajrihi.

Lampahe lir saradula,


sakathahe punggawanira sami.
Datan kawarna ingenu,
Demang Sastrawijaya
lampahira Kali Bangil sampun rawuh.
Sakehe wadya Ngurawan
munduran sami den wangsit.

DURMA

Angandika kyana Patih Jayasinga,


marang Jaksa nagari:
"Payo linekasan
Demang Sastrawijaya".
Anulya tumandang aglis,
samya trangginas,
nulya binendrong bedhil.

Nulya nyabrang ki Demang Sastrawijaya,


ingebyuk pedhang tamsir
saking kering kanan
ngarsa tan napi wuntat
sinnosog busur lan lembing.
Lir pendah udan
nanging tan mitayani.

20
Karepotan ki Demang Sastrawijaya,
balane akeh mati
miwah nandhang brana.
Ana ingkang lumajar
pan samya nusup wanadri
asalang tunjang,
weneh malik kulambi.
Lulurahe ki Demang Sastrawijaya,
aran pun Sastrapati,
sarwi binabapa
marang Sastrawijaya.
Ki Sastrapati turnya ris:
"Luhung paduka
mundura ingajurit".

Sahurira ki Demang Sastrawijaya:


"Ingsun datan gumingsir,
luhung angamuka
aja akeh wicara".
Sira mau Sastrapati
angikal watang
nulya anderah pati.
Ngikal lawung ki Demang Sastrawijaya,
saha bala mangungkih.
Wadya ing Ngurawan
kadya sapu kawudhar
wonge cilik kathah mati.
Sastrawijaya
lir bantheng tawan kanin.
Lir galagah watang putung kaebekkan,
awor sambat wong kanin
saengga ampuhan
samya pating tarunjang
kang lumayu nandhang kanin.
Sastrawijaya
pangamuke mangungkih.
Bubar larut tan nana mongga puliya,
waos bedhil keh kari.
Raden Sinyjanglaga
lumayu aneng ngarsa,
katunjang kang aneng wuri.
Asalang tunjang
ki Patih mlayu gendring.
Sampun katur marang Sang Prabu Ngurawan,
pan samya atur bekti.
Gih kawula Nat.a,
ingamuk mring ki Demang.
Kalangkung duka Sang Aji,
abang kang jaja
asru dennira angling:

21
"Aye kaki undakkan Sastramiruda
sira papagna aglis
si Sastrawijaya.
Mantri anom sadaya
tan nana ngentasi kardi".
Sastramiruda
anulya matur pamit.

Wus lumampah Undhakkan Sastramiruda,


mantri anom angiring
sami nitih kuda
lampahnya sasanderan
wus prapta ing Kali Bangil.
Sastramiruda
susumbar angajrihi:

"Aye endi si maling Sastrawijaya,


papagna tandang mami
' . .
yen s1ra praw1ra
angaku tanna lawan
mung sira lanang pribadi.
Lah aja oncat
lamun sira prajurit.

Iya ingsun kang wani ngembari s1ra,
endi sing aran maling.
Yen sira wong lanang,
papagna tandangingwang".
Ki Demang sigra metoni
nulya narajang
"Eh sira peksa wani".

Gya anggoco Undhakkan Sastrawijaya.


Sastramiruda aglis
anulya narajang.
Samya sudireng ngaprang,
arame agenti keris.
Padha prawira
ngadu wuleting kulit.

Pan ginoco ki Demang Sastrawijaya


wentise ingkang keni.
Ki Demang aniba
saking luhuring kuda,
angadhuh sasambat mati.
Lali ing purwa
adres ludira mijil.

Gya rinebut ki Demang Sastrawijaya


marang embanireki,
binekta lumajar
manyjing sajroning wana.
Ki Demang sarwi anangis,
asambat pejah
aneng tengah wanadri.

22
Sirna larut balane Sastrawijaya,
siji tan nana kari.
Ki Sastramiruda
mundur sabalanira,
lanjeng seba mring Sang Aji.
Kalangkung suka,
mundur ungguling jurit.

Kawarnaa Tumenggung Jayakusuma


kang arsa bedhah Bali,
tansah paguneman
lawan kadang kadeyan.
Tan napi para dipati,
kadeyanira
wau ingkang tinuding.

Angandika Kalana Jayakusuma,



kadeyane tinuding:
"Ingsun utus sira
lah kakang rumiyina,
pabeyan gecekken dhingin.
Ngambila palwa
aja ajrih ing westhi.

Yen salamet, kakang, sira antuk palwa,


nuli baliya aglis
Ingsun arsa nyabrang.
Demang Jayaleksana
ki Ngabehi Yudapati,
padha kariya
karya pakuwon sami.

Awot sekar ki Rongga Jayasetika,


Ngabehi Yudapati,
Demang Jaleksana,
kang kinen rumiyini:
''Gawaa wong tigang biting
wong seseliran
padha wong wani mati".

Tanpa palwa, pan sami gethek kewala.


Kinarya gethek, ori,
petung lawan pucang,
kang sami tinitiyan.
Ginayut lawan penyjalin,
wus mungging toya,
lan praboting ngajurit.

Datan kandheg lampahe gethek manengah


arnot wong tigang biting.
Ingkang aneng ngarsa
Rongga Jayasetika,
Yudapati aneng wuri,
Jayaleksana
lumampah aneng wuri .

23
Waosira apan binongkok kewala,
parise lawan lembing
pedhang lawan kantar,
pan sinasaban kajang.
Amindha-mindha wong grami
baita remak
arsa mentas ing Bali.
Pan kawarna lampahe duta titiga,
prapta ujung nagari
prenahe pabeyan.
Lamat lamat katingal
tiyang ing palwa kaeksi,
asri kawuryan
lir jati ngarang keksi.
Kawarna abaris kang aneng pabeyan.
Ki Gedhe Wanagiri,
Gedhe Sudimara,
lawan Gedhe Talnambang,
lawan Gedhe Tuguiki {Tubabi ?),
Gedhe Jambeyan,
padha wong wani mati.
Bedhil, mriyem, kalataka lawan lela,
sadaya den wetengi
mring kang jaga mara,
wong kang rumekseng baya.
Kang baris wurining bedhil,
wong seseliran
pakewuhing pesisir.
Sampun prapta ki Rongga Jayasentika.
Demang pabeyan angling:
"Wong ing ngendi sira".
Mojar Jayasentika:
"Pan ingsun iki wong grami,
baita remak
arsa mampir ing ngriki".
Asru mojar ki Demang ngreksa pabeyan:
''Iya mentasa aglis,
ingsun sarah sira,
kabeh daganganira
sun caosaken Narpati.
Ukum sinarah
ingkang kaya sireki".
Sampun mentas ki Rongga Jayasentika,
lawan ki Yudapati,
Demang Jaleksana,
minggah sabaturira.
Prayitna wong tigang biting,
samya anyandhak
sasikeping ngajurit.

24


Nulya ngadeg Jayaleksana susumbar:
"Aku dudu wong grami,
wong katemenggungan
prajurit wong Ngurawan.
Muiane prapta ing ngriki
sun ambil palwa.
Aweh ora, sun ambil".

Kaget jola mlayu ki Demang Pabeyan


angungsi marang biting.
Anulya popoyan
marang Gedhe Talnambang:
"Punika mengsah kang prapti
aneng pabeyan,
watawis tigang biting".

Sigra tandang ki Gedhe ing Sudimara,


tengarane tinitir.
Ki Gedhe Talnambang
sigra wau narajang.
Ki Yudapati tan gingsir.
Jayaleksana,
pangamuke mangungkih.

Anangkebi ki Gedhe Geter Lambeyan,


sigra ambendrong bedhil.
Arame kang yuda,
wong tigangatus mara
arame agenti keris.
Bedhag binedhag,
sami awuru getih.

Pangamuke ki Demang Jayaleksana.


Parise dipun cangking
wiyare sahasta
tembaga kang kinarya,
lan pedhange wesi kuning.
Lir Singalodra
angirid wong sabiting.

Ngamuk ngulon ki Rongga Jayasentika.


Kerise parungsari,
jebenge den ikal,
tandange kadya singa
pan ngirid wong sabiting.
Sami prawira
ngamuke golong pipis.

Ramening prang tambuh mungsuh lawan rowang,


awor swaraning esthi.
Lir pendah ampuwan
sambate wong kabranan
ting jalerit sambat mati.
Swaraning wadya:
"Wong Bali akeh mati".

25
Wong pabeyan den amuk akathah pejah,
lumayu kang urip
pan asalang tunjang
akathah kang kabranan.
Yudapati ngobrak-abrik,
Jayaleksana
pangamuke mangungkih.

Sirna larut ki Gedhe Talnambang pejah,


Gedhe Tubabi mati.
Ki Gedhe Jambeyan,
ki Gedhe Sudimara,
apan samya angemasi.
Tumpes sadaya
Gedhe Geter ngemasi.

Nanging sira Demang pabeyan lumajar


sarwi anandhang kanin,
jaja trus walikat.
Dipun emban kewala
palayune niba tangi,
sarwi karuna
arsa atur upaksi.

Kawarnaa ki Demang Jayaleksana


lawan ki Yudapati,
pan arsa banjura
angamuk mring nagara.
Jayasentika malangi:
"Ki adhi Demang
lawan adhi Ngabehi,

aja sira ambodhokaken wong tuwa.


Yayi kariya ngriki
karya apondhokan,
ingsun mantuk piyambak.
Ingsun gawa palwa iki,
kang jeng Pangeran
sun aturi tumuli".

Asru mojar ki Demang Jayaleksana,


Ngabehi Yudapati:
"Iya kakang Rongga,
dipun age matura,
pan ingsun kari ing ngriki.
Yen mungsuh prapta
kadangmu maksih wani".

Sigra bali ki Rongga Jayasentika


gawa wong tigang biting
lawan palwa sanga
bandhangane ki Rongga.
Layare binabar aglis
agagancangan.
Tan kawarna ing margi.

26
Kawarna ingkang aneng pamondhokan.
Sagung para dipati
padha asukan,
ana sami badayan,
weneh ana kang anggendhing.
Opyaking jaba,
yen ki Rongga prapti.

Wau Raden Tumenggung Jayakusuma,


kang lagi minta liris
aneng pondhokan.
Anabuh gambang gongsa
Dewi Surengrana nenggih,
amunggwing ngarsa,
kinuswa-kuswa dewi.
Sampun prapta ki Rongga Jayasentika,
kulambi kuthah getih.
Alan angandika

Kiana Jayakusuma:
''Kakang Rongga oleh kardi
sun karya duta?".
Ki Rongga awot sari:
"Pangestunta inggih angsal palwa sanga,
kanthi rerempon jurit.
Pun Jayaleksana
kalawan Yudapatya
pangamukira mangungkih,
wong Bali rusak
akathah ingkang mati".
Angandika Kalana Jayakusuma:
"Kabeh para dipati
padha undhangana,
ingsun arsa ambudhal
anumpak palwa ing ratri.
Sigra wot sembah
sagung bupati mijil.

MIJIL •

Kusumayu Surengrana angling


innyane kinongkon:
''Biyang Supadma samapta age
lan si Arya warahen tumuli,
rataku den apik
tumpakna parahu.
Pangiride tutupen kang becik
talinen kang kukuh,
bokmanawa budi ing laute.
Lawan aja sira den wowori
kabeh prabot mami,
den motta ing prahu".

27
Ki Tumenggung angandika aris:
"Dhuh dewanning sinom,
sampun melu mirahingsun angger,
atunggunen pakuwone yayi,
apan wadya alit
saduman kang kantun.
Kalih duman kang sun gawa, yayi,
amagut palugon.
Rajeng Bali asakti wartane,
lamun ingsun kasambut ing jurit,
eman sira, Gusti,
katawan ing pupuh".
Putri Cemara anjiwit wentis:
"Adhuh jiwaningong,
Putri Cemara ayu rupane,
kinakudang yen dadi prajurit.
Milaningsun krami
arsa tunggal larung.
Lamun dika mati, Baluwarti,
kasoran palugon,
pan kawula mati lalarene.
Alumuh kari, Pangeran mami".
Mesem ki Dipati,
garwanya rinangkul.
Ki Kalana mesem ngaras pipi,
garwane pinondhong,
reyong reyong mring tilamsarine:
"Iki silih wong cethi cuwiri,
wus wancine iki,
bisa amrih kakung."
Gintel wentis aturnya ririh:
''Dhuh juwitaningngong,
bosen temen Pangeran wuwuse.
Ingsun ingaran wani mring laki,
kapanane mami
angreh roaring kakung'?".
Ki Tumenggung Jayakusuma ngling:
"Dhuh dewaning sinom,
awaniya mring kakunge dhewe.
Waninira amupugi brangti.
Kerasira, Gusti,
aweh larasing rum".
Kinidungan Sinom lawan Mijil,
Gambuh Ian Palugon,
Sang Dyah tansah kinusweng kakunge:
"Awunguwa Gusti kang aguling,
baya sira, Gusti,
arang ajajamu".

28
Kaget awungu Sang Ruming Sari
semune kaleson,
apan kawratan sihing kakunge.
Gelung lukar wau den waoni,
alan sarwi angling:
"Alesu pukulun.

Kadya gerah swaraning pasisir,


ingkang nata prabot.
Pan ki Rongga Jayasentikane,
pan sadalu datan antuk guling.
Bendhene tinitir,
angrok lawan ganjur".

Aglis tumurun sang Adipati,


garwane pinondhong.
Esmu wirang marang punggawane.
Tan kawarna lampahireng margi,
wus prapta pasisir,
nuli minggah prahu.

Innya Supadma anulya bali,


matuk mring pakuwon.
Sakeh para innya bali kabeh,
noranana kang tumut ing Gusti.
Wus minggah palwa di,
mangkatipun dalu.

Ya ta, ni innya angambil warih,


winadhahan bokor,
ponnang toya gya siniratake
mring parekan kang samya aguling.
Asru den angling:
"Kari mring Gustimu!".

Kagegeran kabeh para nyai,


gugup polahing wong.
Ana lali mring gagawane,
ana sangu mas picis, ya lali.
Kang saweneh kari
pangan sangunipun.

Kang saweneh kapedhak sawiji


gugup solahing wong.
Poponyjenne wus sinaosake
gugup kari anggendhong kang kendhil
malorot neng margi,
kendhil tiba remuk.

Kakarage apan kocar-kacir


awor lan balethok.
Ingkang duwe alara tangise:
"Angur baya matiya si kaki,
marang endi Gusti,
adhuh cengkarukku".

29
Sakathahe ingkang para nyai,
sadaya wus kamot
tunggal palwa kalawan Gustine.
Palwa pacalang kang den titihi,
paridan tinarik,
kemudhi neng pungkur.
PANGKUR

Kalana Jayakusuma
wus anitih palwa penyjalang adi
pustimbang getih ranipun.
Awiyar tur apanjang,
tau kanggo angemot wong tigang ewu.
'

Arame wong babar layar


pra samya prayitneng westhi.

Juru batune prayitna,


maspadakaken wau ingkang neng wuri
amaspadakaken kang ujung.
Juru pandom prayitna,
kang den sawang pakewuh sajroning bandyu.
Juru mudhine prayitna,
jangkare nuli tinarik.

Bendhene tinabuh ngangkang,


awor lawan gamelan ingkang muni.
Tengara mriyem jumegur,
tondha tengere budhal.
Ingkang toya dinulu kadi kinebur.
Lampahe palwa angerap,
yen tinon anggigilani.

Datan kandheg lampahira,


tan kawarna ing lampah, saya minggir.
Mega abang kang kadulu,
kuning kalawan pethak.
Ampak-ampak, pepedhut ngungkuli laut.
Yeku kadya papajangan
lir langse mandhala giri.

Wus mijil Sang Hyang Raditya


pan kalingan ing mega ima putih,
katawengan dening mendhung,
yen tinon gawe rimang.
Lerek-lerek semunira Sang Dyahingrum,
klana Dewi Surengrana
kawratan sih marang laki.

Kang mina aceceburan


katrajang dening palwa lumaris.
Mina gya bubar amawur
lir sumembur ing tawang.
Akeh bandyar lumawan lawan kedheppung,
wijahan kalawan jajan
rajungan lawan wak mami.

30
Tan wus yen pinanjangena,
mangkya pinnet kewala kananggati.
Sira Rahaden Tumenggung
Klana Jayakusuma,
labuh jangkar umunggwing muwara sampun.
Sigra mentas ing pabeyan,
pakuwon amanggih dadi.

Kocappa Demang Pabeyan,


alumayu pan sarwi nandhang kanin,
Minak Gung kang jinujug.
Sampun atur uninga,
sasolahe wus katur mring Menak Agung,
Ki Demang Pabeyan pejah.
Ki Agung malebeng puri,

malebet tanpa !araban.


Sri Narendra munggeng bangsal pangrawit,
ingadhep kang para arum,
kang sami guna raras
mungging ngarsa para garwa ayu ayu.
Ki Dipati ing Liyangan
ngandikan mring dalem puri.

Muiane wau ngandikan


kyana Patih Jayaasmara nenggih,
kinen annyaron talutur
anabuh gambang gongsa.
Lan malihe, kinen muruk para arum.
Tanana sisikunira
yen amuruk para putri.

Ki Patih Jayaasmara,
amberanyak esmu !adak, ki Patih,
maksih anom warna bagus
tur mukti sugih garwa.
Garwannira sakawan sami yu-ayu,
sami putraning Narendra,
tannana den cangkramani.

Anganggo malang sumirang,


Kyana Patih, aneng nagara Bali,
datan ana ingkang purun
marang Jayaasmara.
Dene sekti prawireng ngrana tur teguh.
Milane wong sanagara
padha ajrih lawan asih.

Yen kembanga lagi mekar,


dhasar bagus semune merak ati.
Apantes kampuhe gadhung
rinnengga ing parada
paningsette sutra kuning dhasaripun.
Asri rinenggeng parada
kang atulis wukir sari.

31
Akeris rongka tinatah,
ukirane cula tinunggak semi,
apendhok emas umancur.
Apan ginula klapa
ajajamang tundha tiga, dhasar patut.
Andangak lamun lumampah,
susumping sinurengpati.

Kocapa kang manjing pura.


Menak Agung mandheg ing srimanganti,
kemengan
.. amungup-mungup
yen arsa malebuwa,
mbokmanawa kadukan marang sang prabu.
Dene lagi ingadhepan,
marang sagung para putri.

Apanta
.. arsa
~
wangsula,
esmu merang dadya ta sira Patih,
kemenganira kalangkung.
Wus nanggya, pinaksa
ammaoni koncanira kang katekuk,
gojag-gajeg gennya mlapah,
dhuwunge pinipit pipit.

Kang manah semu kemengan,


Menak Agung sila pipining kori.
Akaget Sang Prabu dulu,
.1ngawe marang ngarsa:
~

"Mareneya den enggal, si Bapa Agung,


dene teka kaya bocah,
teka nganggo ngintip-intip".

Ki Agung prapta ing ngarsa.


Angandika wau Sri Narapati:
''Kadingar~n Bapa Agung
aseba mring jro pura
nora nganggo sun timbali sowan mlebu,
sira matura maringwang
apa kang dadi wigati.

Apabaya rabinira
kurang pangan?. Sira matura mami,
annyuwuna marang ingsun
mongsa sun balekenna.
Katon bae setyanira marang ingsun,
anggonira angawula.
Mara ge matura aglis".

Ki Menak Agung tur sembah:


"Ngaturaken pejah kawula Gusti,
anuwun duka, Sang Prabu.
Taha yen makatena,
sakathahe paring paduka wus cukup.
Dene ta sowan kawula,
angraos tiwasing ngabdi.

32
Kawula atur uninga
ing pabeyan kanycika mungsuh wani.
Dutane Raden Tumenggung
anganycik ing pabeyan.
Mendahane babade Raden Tumenggung,
lagi balane kewala
wartane anggigilani.

Pangageng mantri titiga,


sikepipun watawis tigang biting,
sinongga wong tigang ngewu
prandene tan kawawa.
Bala tumpes, kamisepuh kathah lampus.
Ki Gedhe Ranu palastra,
Gedhe Tubabi ngemasi.

Ki Gedhe ing Sudimara,


pan ki Gedhe Tugu, sampun ngemasi.
Gedhe Talnambang kasambut,
Gedhe Sapi Gumarang,
pan ki Gedhe Pabeyan sampun alampus.
Palwa sanga wus den gawa,
kabandhang ing mungsuh wani.

Pun wangkang si Jaladara


Ian pecalang, Gusti, pun timbang
getih lawan pun rondha babakul.
Goramon Endrajala,
sadayane sami kabandhang ing mungsuh.
Demang Pabeyan palastra,
duk gesang kang ngasung warti.

Pukulun anuwun duka,


pan kawula, Gusti, arsa ngemasi.
Kawula arsa angrebut
baita kang kabandhang".
Sri Bupati ngandika sarwa angadhuh:
"Bapa Agung aja perang
manawa sira ngemasi.

Sayakti ingsun tan eman


nadyan akeh balaku ingkang mati.
Apan Aku Ratu Agung
asugih bala kuswa.
Nadyan silih matiya wong tigang ewu
pan ingsun mongsa girisa,
maksih akeh ingkang kari .

Lamun sakethi palastra,


maksih ana sayuta ingkang kari.
Sanadyan sayuta lebur,
rang yuta maksih ana.
Nanging sira ywa kongsi tumekeng lampus,
ywa ngeman ilanging palwa,
maksih bisa gawe malih.

33
Bapa Agung lir embannan,
sesotyane, Bapa, ana ing ngendi?.
Eman temen Bapa Agung
yen matiya ing rana.
Mendahane dukane momonganipun.
Agungnge wong jaman kuna,
sapolahe katon becik".
Sang Prabu pan nora kilap
marang Patih Ki Menak Agung nenggih.
Nanging sira Menak Agung
kalintang kilappira,
pan kinuncang marang Jawata linangkung.
Apan kinarya lampahan
marang Kang Murbeng Kawi.
Sang Prabu alon ngandika,
wacanane alon lir madu gendhis:
"Didimene, Bapa Agung,
prajurit ing Ngurawan
lamun prapta Sapi Gumarang ngong pagut,
nadyan ingsun reremponna.
Aja adoh Ian nagari.
Yenningsun amagut aprang,
garwaningsun kabeh ingsun paesi.
Sadaya sun gawa magut.
Manawa ingsun kalah,
dadi ana bandhangane ki Tumenggung
Kalana Jayakusuma.
Ywa tanggung gonningsun jurit".
Mangkana Sang Nganarendra,
mengo ngiwa mojar mring para rabi:
''Sakathahe garwaningsun,
benyjang yen ingsun aprang
urunana surakke para garwaku.
Kalana Jayakusuma
sun ujanne padha siji".
Sakathahe para garwa
pan sadaya umatur awot sari:
''Kaya apa warnanipun
Kiana Jayakusuma,
arsa mungsuh marang sira Sang Prabu.
Baya bosen mangan sega
dene dahat ambek sakti''.

Umatur Jayaasmara,
nyikut dhuwung, jamang tinetep aglis,
sarwi ngembat astanipun:
"Yen benyjang kawula prang
Ian prajurit Ngurawan ingsun tan takut.
Nadyan si Jayakusuma,
sun kaduga anandhingi.

34
Raose manah kawula
kabeh sampun aneng ing ngasta mami.
Kang aran Raden Tumenggung,
prajurit ing Ngurawan,
tanganipun ing benyjang kawula tlikung,
Ian sikile karo pisan.

Banyjur kawula kebiri,

katura dhateng Paduka.


Mesthi suka Paduka aningali
mring citrane ki Tumenggung,
prajurit ing Ngurawan.
Wurung mukti Tumenggung sida methunthung,
Paduka tuwek piyambak".
Mesem Sang Prabu ing Bali.

Sang Prabu angandika:


"Bapa Agung mataha wong kang becik.
Kongkona mriksa mring mungsuh,
malakuwa dhedhemitan,
cacahenna prabotte mungsuhireku
lawan garwanipun pira
kang amilu baya pati".

Ki Agung matur sandika


pan kasaru wau Ki Caho prapti.
Remane dinulu mabluk
dudu mablukking kembang.
Tangi turu agupak bodholan kapuk
tan pakra gennya basahan
kekopyah lawan cacaping.

Ki Cabo tur sembah:


"Dhuh Dewa Pukulun tur upeksi,
satru paduka wus rawuh
prajurit ing Ngurawan.
Pakuwonne, wartosse aneng Talsewu,
ing Banonbang sampun prapta,
pacalannge kang anelik.

Paran ing karsa Paduka".


Angandika Prabu Lengkareng Bali:
"Didimenne, Bapa, iku
makuwon ing Banonbang,
pamrihipun Sapi Gumarang ngong pagut.
Sakehe monca nagara
padha timbalana aglis".

Satelasing pangandika, • •
Rajeng Bali kondur marang Jro pur1
ginarebbeg para .. arum
Sang Nata munggeng ngarsa.
Kuneng wau ingkang sampun angadhatun.
Mangkya gantya kang kocapa,
kang arsa medal mring jawi.

35
Adipati ing Liyangan
sampun mijil saking ing dalem puri.
Patih lawan Menak Agung,
ki Caho aneng wuntat.
Turut dalan ki Caho atutur-tutur:
"Adi, wau ipennira,
mu bengi ingsun dukani.

Margane duka wak ingwang,


wong sun Bawah Karang ngaturi bekti
bektanne suruh rang gulung
lan jambene sakranjang
lawan duren sawiji, sisaning manuk".
Ki Menak Agung angucap:
"Milanne sisaning bajing".

"Wong desa tanpa angrasa,


ngaturi duren sisaning bajing",
ki Menak Caho amuwus,
"kang waras sampun telas
ingsun gepyok kalane maksih jemamur.
Kari mrendhil mung satunggal,
ingsun wehi layang kitir

yen duren nora katura


sayektine Patinggi sun dukani.
Ipemu sun sendhu,
apa dhingini karsa
teka nginang jambeku telas tetelu
nora ngaturi uninga,
dudu sepadhamu mami.

Sedalu nggenningsun duka,


adi Agung, ipemu sun dukani
mangkene dudukaningsun:
'hus edan belis !annat
bungker ciker asu alas celeng gemblung!'
Gantya malih kawuwus:
'kedhandhangan madu gendhis! '".

DANDANGGULA

Rongga Jayasetika kawot sari:


"Yen andhahar Gusti, tur kawula,
Gusti Pangeran, yen kangge,
sagungnge punggawa gung
piniliyan kang becik becik.
Anitiya turongga
ambedhahing Wangsul
amrih kiwulling ngayuda,
prayogane Pangeran perang ngadhemit".
Tumenggung datan arsa.

36
Matur alon sira Yudapati:
"Tur kawula dateng Sang Pangeran,
anenggih sampun talompe
angaben tossing balung
lawan mungsuh agenti larih.
Sampun jamakke priya
mati aprang pupuh.
Kawula binubuhana
apan sanggup angrusak gapura Bali".
Tumenggung datan arsa.

Kusumayu Surengrana angling:


"Tur kawula dhateng ing Pangeran,
lamun sembada karsane
wong lurug aprang iku
kanistane kalih prakawis.
Ana kang menang aprang,
kalah jodhinipun.
Menang jodhi, kalah aprang.
Kang utama, menang aprang menang jodhi,
tandhane yen prawira.

Yen sembada, tur kawula Gusti,


den dhahar aturing pawongan.
Pangeran Gusti ing tembe
karya alayang pucuk
yogya katur dhateng Narpati,
apan pinrih telukka.
De yen paksa magut,
mandar silih prayitnaa.
Yen wis ngancik ing Sapi Gumarang, benyjing
pagut kalawan mengsah.

Wonten tondha kalamun prajurit.


Nadyan wadon kawula, Pangeran,
abdinne dadi pamukke,
sampun andika sengguh
lamun dede prajurit luwih".
Mesem ki Adipatya,
garwane rinangkul:
"Inggih leres sang Kusuma,
amung sira pilutamane sabumi,
sinekti mondraguna".

Sira Rongga wus prapta ing ngarsi


lawan Demang Ki Jayaleksana,
Ngabehi Yudapatine.
Kyai Tumenggung muwus:
"Ingsun utus sira samangkin
amundhiya nuwala,
mring Sang Prabu Wangsul.
Nanging poma kakang Rongga,
layangingsun aja liya kang nampani,
yen dudu Sri Narendra".

37
Ki Rongga sigra awot sari
lawan Demang Jayaleksana,
katiga Yudapatine.
Tan kawarna ingenu,
wus anggawa wadya nem biting
samiwah ana kuda,
budhal tengah dalu.
Tan kawarna lampahira
datan kandheg, ing Banonbang wus kawingking
dungkap Sapi Gumarang.
Kawarnaa Ki Gedhe Tubabi
atanapi ki Gedhe Panendran,
atugur ing muwarane.
Bekta sikep nem ewu,
kang tinunggu brahhala wesi
aneng Sapi Gumarang
namane kang dhusun.
Akarya beteng pangabar,
bedhil mriyem pinasang neng baluwarti
iring ler binuntonan.
Alon mojar ki Gedhe Tubabi:
''Kaya ngapa ki Gedhe Panendran,
mungsuh kang prapta wartane?.
Wus lami akukuwu
ing Banonbang kang den pondhokki,
kaya pa Sri Narendra
tan arsa amagut.
Wartane kang parangmuka,
pan sadaya yudane teguh tur sakti,
prawira mondraguna.
Pakuwone tan na mawi biting.
Awatana sikeppe saleksa, ·
yen punjulla nora akeh.
Sang Ngaprabu ing Wangsul
nganti apa tan magut jurit.
Kala Pabeyan rusak,
para Gedhe lampus.
Prandene Sri Naranata
teka eca apan tan magutting jurit.
Apa karsaning Nata?".
Sira Gedhe Panendran nahuri:
"Gedhe Tubabi, ingsun watara,
yen mungsuh saleksa bae
arsa bedhah mring Wangsul,
ingsun rasa rasaning ati,
binalangnga ing kopyah
wong saleksa mawut
mongsa teka anagara.
Rajeng Bali asugih bala prajurit
prawira ing ngayuda. "

38
Lan malihe, nagara ing Bali,
pan wartane ingkang kuna kuna,
tan kadi mangke gemahe.
Jenengnge Sang Ngaprabu,
langkung gemah ingkang nagari,
murah sandhang lan pangan
tulus kang tinandur.
Teluk sakeh parangmuka,
lan malihe, prajuritte keh sinekti,
Ki Dipati Liyangan".

Alon mojar ki Gedhe Tubabi:


"Kakang Gedhe Panendran sun warta,
manira pajarri dhewe
benjang nagari Wangsul,
lamun ana Narendra luwih
sinakti mondraguna
angreh para ratu,
lan malihe sugih garwa,
nora lami bedhahe nagara Bali
malah Ratune sirna.

Pan mangkana ingkang ametangi


sakathahe nagara binedhah,
sagung ratu teluk kabeh".
Gedhe Panendran muwus:
"Wong pennyakit ingkang metangi,
nujum pan kenneng sebat,
dhukun mendem gadhung,
layakke kinarya coban.
Gustiningsun Sang Prabu Annyakrawati,
Narendra tanpa sama".

Kawarna awau kang lumaris,


ya ta duta kang mundhi nuwala.
Ki Rongga darung lampahe
bekta sikep nem atus
awahana turongga esthi.
Tanana ingkang dharat,
lampahe aselur. .
Prapta ing Sapi Gumarang
wong nematus sadaya angrampit biting,
Jayaleksana ngarsa.

Ya ta kaget ki Gedhe Tubabi


amiyarsa aturing kawula,
kadi sinendhal manahe.
Asru dennira muwus:
"Wong ing ngendi kang lagi prapti,
apa wong ing cacangan
ingkang lagi rawuh?
Utawa wong Bondayuda,
sumawana, Lobawang, Sandiwaringin,
miwah wong Pejarakkan?".

39
Demang Jayaleksana nauri:
"Apan ingsun dudu wong Lumajang,
dudu wong Bondayudane.
Manawa sira tambuhI

wong Ngurawan amundhi tulis,


marek ing Gustinira
Sang Prabu ing Wangsul.
Ingsun anjaluk dadalan,
denna kebat bedhahen jagangmu iki
mundur buntoni marga".

DURMA

Asru mojar sira ki Gedhe Panendran


lawan Gedhe Tubabi:
"Tannaweh manira
kalamun sira liwat.
Lamun sira atur tulis
konjuk sang Nata,
sira kariya ngriki.

Ingsun dhewe kang ngaturrake nuwala


marang Sang Rajeng Bali.
Aran sira mengsah,
manawa gawe gita
angamuk neng Poncaniti,
nora prayoga".
Ngabehi Yudapati:

"Aweh ora aweh apan aku liwat.


Bongga sun sembadani,
aja nganti sira
ngentenni napsuningwang.
Jagangmu sun obrak-abrik
yen ingsun kurda
mesthi yen mengko gusis".

Biyen mula wong Bali kurang duduga


tur nora wani mati.
Sareng amiyarsa
wuwuse Udapatya,
saksana ambendrong bedhil
sarwi asurak.
Wong Ngurawan tan gingsir.

Wong Ngurawan apanta durung amapan


kudane akeh mati,
kang gesang agiras
mambu gandaning obat.
Mimis dhawah kadya grimis,
lamun sinawang
pan kadi udan genni.

40
Asru mojar ki Demang Jayaleksana:
"Sakehe rewang mami
aja ngambil kuda.
Jaran ginawe apa,
mung den prayitna sirekki
kongsi abedhah
Sapi Gumarang iki".

Wong nem atus pan sami nguculken kuda.


Sakehe wong ing Bali
sami ngambil kuda,
samya arerebutan
padha rewange pribadi.
Saweneh ana
lumayu ngungsi urip.

Menge ngalor ki Demang Jayaleksana


ngirit wong kalih biting
samya lampah dharat
sarwi asikep gaman.
Kot buta tandangirekki
nulya narajang
binendrong dening bedhil.

Gya umengsah ki Rongga Jayasentika


gawa wong kalih biting
ngulari gyan rata
sarwi anglaras pedhang.
Kadi sarandhala wani
sareng narajang
angrangsang baluwarti.

Ramening prang. Ingkang elor anarajang


sarwi angrangsang biting,
ingkang lor rinebat.
Ingkang kidul angrangsang,
wus rubuh kang baluwarti.
Kulon den rangsang,
wetan anrajang biting.

Sampun bubar barisse Sapi Gumarang,


keh kalonge kang mati
pating sulayah
miwah kang nandhang brana.
Saweneh malik kulambi,
saweneh ana
lumayu ngungsi urip.

Sumawana ki Rongga Jayasentika


pangamukke mangungkih.
Ki Gedhe Panendran
apan sampun palastra,
miwah ki Gedhe Tubabi
sareng palastra
angrebut baluwarti.

41
Bubar larut barisse Sapi Gumarang,
siji tan ana kari.
Ki Gedhe Panendran
ingkang mateni ika
ki Ngabehi Yudapati.
Jayaleksana
matenni ki Tubabi.

Sirna larut tan ana mongga puliya,


waos bedhil keh kari.
Rongga Jasetika
ingkang mundhi nuwala,
.tan kandheg dennya lumaris
agegancangan
ingiring wong sabiting.
Kawarnaa sira pun Gagak Kalana
lawan Dhandhang Minangsi,
Kuntul Wilatikta,
mundhur saking Banonbang,
prapta ngarsaning Narpati.
Gagak Kalana
kadya Dhandhang ningali.
DHANDHANGGULA

Alan matur pun Dhandhang Minangsi:


"Lampah kula saking ing Banonbang,
atur uninga wiyosse
yen mungsuh rawuh
ing Banonbang kang den pondhoki.
Sudimara kabahak
ing Talsewu gempur
watawis tiyang saleksa
dadamele prajurit kang lagi prapti,
langkungnga boten kathah.
Sakalangkung dennira asekti
Raden Kalana Jayakusuma.
Tan mawi biting pondhokke.
Anenggih rabinipun,
kang binekta nglurug mariki,
Putri Cemara
warnanipun ayu aran Dewi Surengrana
yen sinawang sarira gilig tur kuning
lir warangganneng Swarga.
Anging kawula matur Narpati,
Raden Kalanna Jayakusuma
sampun lurnampah dutane,
manawi ta Pukulun,
yogya katur dateng Narpati.
Punggawane titiga,
nenggih kang ingutus,
pun Rongga Jayasentika,
sumawana Angabehi Yudapati,
Demang Jayaleksana".

42
Lagi eca guneman kakawis
pan kasaru ki Agung kang prapta,
atur uninga wiyosse.
Matur pun Minak Agung
yen ki Gedhe Tubabi mati,
lawan Gedhe Panendran
apan sareng lampus.
Marmane sami palastra
duk angandheg dutane ingkang prajurit,
lebur Sapi Gumarang.

Kaget manahe Rekyana Patih,


byar rahina ki Patih gya seba.
Wus prapta pagelaranne
pepak, punggawa agung,
lawan malih para dipati,
myang ngabehi neng ngarsa,
panglima supenuh,
prajurit, lan ulubalang,
tuwin wadya monca nagara kang prapti,
sadaya sami seba.

Pepak wau sadaya anangkil,


wau sira Dipati Liyangan,
lir taman sari warnane.
Tan kawarna ing ngenu,
wau Kyana Patih anuli,
sakeh para dipatya
pan sinungan muwus.
Mojar Dipati Liyangan:
''Kaya paran sakehe para dipati
nora ana prayitna.

Nora ana ngaturi upeksi,


nagarane kambah parangmuka.
Lah padha balikka kabeh,
pan mumpung gesang ingsun.
Besuk wani samengko wani,
cacad Jayaasmara
mangkya sampun sepuh. •

Tan ajrih mati ing ngrana,


eman bae wibawa dadi Patih ..
Kabeh padha balikka".

Sakathahe kang monca nagar1,
apan sami konjem ing pratala,
kaya mangkono ature:
. '
"Sadrah p1nara sewu
nora nedya nora angimpi,
yen amaliya tingal
mring Sang Prabu Wangsul.
Nora angrasa angawula
aprasasat Jawata kang angsung urip,
Prabu Jayalengkara.

43
Marmaningsun tan atur udanni ,
langkung dhernit ingkang parangmuka.
Datan katawis lampahe,
tan mawi ngrusak dhusun,
d~tan ngambil kebo Ian sapi.
M1la datan katingal
kalanipun langkung.
Kawula miarsa warta,
sareng mengsah angancik jajahan Bali,
makuwon ing Banonbang.

Tansah tadhah dukane Narpati,


pan kawula prapta tanpa bala
kasusu ing tirnbalane.
Yen dinukan Sang Prabu,
larnun karsa Narpati,
amagut wong Ngurawan
samangsane rawuh,
kang makuwon ing Banonbang
kang anama Tumenggung Jayadiluwih,
kaya age panggiya".
Kaki Menak Agung matur aris
dateng Patih ki Jayaasmara:
"Atur uninga wiyosse,
sampun duka Wong Agung,
luhung matur dateng Narpati.
Yen katamuwan duta,
para karsanipun,
dene amundhi nuwala.
Sampun kendel jawining kitha, wus prapti,
makuwon ing banjaran".
Kinocappa sagunge kang nangkil,
Sri Bupati miyos siniwaka
munggeng ing singgasanane.
Wus pinarak Sang Prabu
apan munggwing ing kanthil gading,
lir Hyang Asmaraningrat
citrane Sang Prabu,
ingayab dening wanodya
para putri kang sami ayu respati,
samya bekta pacara.
Esmu kemengan Sri Narapati,
pan sinamur sajroning wardaya.
Nenggih kang dadi galihhe
iku mungsuh kang rawuh.
Sakalangkung maras kang galih
Prabu Jayalengkara,
nanging dipun samur.
Marmane maras kang manah
dene mungsuh kuncara, wani, tur sekti,
ateguh mondraguna.

44
Angga anglong lir emas sinangngling.
Wadana lorn lir endra annawang.
Yen tinon, angsung wirange.
Dhasar Narendra Agung,
ideppira tumenggeng wingit,
lati manggis karengat,
adhamis katutup.
Rikma panjang ngandrawila,
sisinomme amemes wutah apan nitis,
kadi soroting kelang.

Grana rungih dinulu awingit,


wajanira anjanges nglar kombang,
asawang madu tetesse.
Netra anunyjung biru,
yen dinulu tingal awening.
Yen Sang Prabu umiyat,
lir thathit abarung.
Prihatinnira Narenndra
aketawis wadana wennes alindri
kadya sasi panglongngan.
Angandika alon Sri Bupati:
"Heh Sebettan sira timballana
yayi emas, dipun age,
kalawan Bapa Agung.
Aja kari si Paman Patih
lawan Jayasasmita
Ian Bapa Caho ku''.
Wus sembah nyai Sebettan,
lampahira wus prapta ing moncaniti,
kabeh wus tinimbalan.
Sampun prapta ngarsane Narpati
Rekyan Patih sakawan pisan.
Sang Prabu pangandikane:
"Kaya apa Bapa Agung
sakabehe moncanegari?.
Apa ta padha prapta,
kang teluk maringsun.
Paran pangrasaning manah
bokmanawi parangmuka selak prapti,
prajuritte Ngurawan".
Pan Ki Agung matur awot sari:
"Sakathahe kang para dipatya
sami sowan sadayane,
langkung dennya kasusu
sami nilar sikepping jurit
dene gupuh timballan.
Marmane kesusu
ature para dipatya
benyjang mangkya purun ingaben ajurit
lawan wong Bahuwarna.

45
~ampahipun pun Dhandhang Minangsi
1ngkang nelik saking ing Banonbang,
sampun waskitha tingalle.
Garwanipun Tumenggung
mung sawiji punika, Gusti.
Putri saking Cemara,
warnanipun ayu
aran Dewi Surengrana.
Kinakudang yem Putri Ayu Prajurit,
aremen nunggang rata.

Gajahipun, dewaji, satunggal,


turanggane kathahe titiga.
Sajuga papandenganne,
apan gamelannipun
kawan rancak kathahirekki.
Dhuwungipun titiga
racak sami ampuh.
Gegamanne sarwa niga.
Mung punika ature Dhandhang Minangsi,
langkung dening waskitha.

Gagamanne, Gusti, mung sakedhik
pan saleksa kathahe sadaya.
Mung gangsal ewu bedhile,
wontenna langkungipun
boten kathah kula watawis".
Prabu Jayalengkara
asuka gumuyu:
"Prajuritte wong Ngurawan,
maksih meskin kang arsa bedhahing Bali,
prabotte mung sapala.

Kaya apa warnane prajurit


lan sesepuhe wayah sapira,
kaya apa pamulunne?".
Matur pun Minak Agung:
''Aturipun Dhandhhang Minangsi,
dedegipun pideksa
dinulu angrangkung,
wadana amindha wulan,
rikma memak dinulu saya mantessi,
bagus lir Hyang Asmara.

Aturipun pun Dhandhang Minangsi


bang-imbang kalawan paduka,
pan kakang adi wayahe,
asepuh ki Tumenggung
kadi anom Paduka Aji,
kaotta boten kathah".
Sang Prabu gumuyu:
"Prajurite wong Ngurawan
durung wayah ambedhah nagara Bali,
ki Nganten nedya apa?.

46
B~ya ginanyjarra rabi putri
k: ~umenggung mring Prabu Ngurawan,
dene kalintang wanine
anglurug marang Bangsul.
Lawan durung luwassing getih,
nedya mati ing ngrana.
Ing panduganinggsun,
prajuritte wong Ngurawan
durung wayah, maksih anom magut jurit,
besan Jayakusuma.

Kala prapta si Dhandhang Minangsi,


kang pprajurit kapanggih punapa
iku aneng pakuwonne?.
Lan apa kampuhipun,
lawan napa ingkang sinandhing?".
Anulya atur sembah
wau Minak Agung:
"Datan liyan kampuh sawat,
ki Tumenggung asabuk pathola wilis
annabuh gambang gongsa. ·

Punggawane andher aneng siti


sami gebeg sanjata lanangan,
ana akarya mimisse.
Nenggih Raden Tumenggung
leren gennya nabuh anggendhing,
lajeng anitih kuda
sarwi sikep lawung.
Saudhunne saking kuda,
ki Tumenggung asumping sekar malathi
anabuh gambang gonsa".
Angandika Sang Ngaprabu Bali:
"Garwanipun, Putri ing Cemara,
kapanggih apa gawene?.
Lan apa kampuhipun
lan sapira tuwannineki,
lagya wayah sapira
garwanne Tumenggung?''.
Ki Agung matur anembah:
''Inggih Gusti annenggih, Dhandhang Minangsi
tan saged maspadakna.
Kusumadi ing Cemara, Gusti,
panggih sore neng pangkonning raka.
Amaas kidung, layangnge
respati, tembang Gambuh.
Swaranira lir madu gendhis,
arum ngannyut araras,
sinandhing ing kakung.
Sengkang bapang sinamiran,
tansah ngidung Putri ing Cemara adi.
Sinjang cindhe jelamprang.

47
~turira ki Dhandhang Minangsi,
eram sanget ayunne Kusuma,
gandhes luwes tenaganne,
sembada dedegipun.
Kuningira ambengle kengis.
Yen ngandika awijang
esmu wani kakung.
Sapolah
.. gawe wigena
esmu keras prasajane amantessi,
gawe raga karana".

Kyana Patih Agung matur aris:


"Pan kawula anuwun duduka,
atur uninga wiyosse.
Kala ing wingi dalu
apan wonten caraka prapti,
mandheg jawining kitha,
dutane kang mungsuh,
amakuwon ing banjaran.
Kang pinundhi nuwala sapucuk, Gusti,
yogya katur Narendra.

Kaping kalih, kawula tur peksi,


Gedhe Tubabi lawan Panendran
sami palastra kalihe.
Marmane sami lampus,
ponnang duta dipun adhangi
wekasan pancakara.
Duta soroh amuk,
wong nem atus sareng mengsah,
suprandene wong kang nem ewu kalindhih.
Bedhah Sapi Gumarang".

Angandika Sang Prabu ing Bali:


"Yen mangkono si Bapa Panendran
wong tuwa nistha patine.
Tan ana pakonningsun
dene duta dipun lawanni,
jamakke wong utusan
sebakna maringsun.
Bapa agung, paran karsa,
prayogane apa ingsun anemonni
marang dutaning mengsah?".

Alan matur ki Agung wotsari:


"Gusti, paduka mongsa kilappa,
. ~

atur kawula w1yosse,


pan salokaning ratu,
inggih Gusti, tigang prakawis:
nistha madya utama,
Dewaji Pukulun.
Kapanggih ing nalar nistha
lamun Ratu punika inggih mateni
dutaning mengsahira.

48
M~dyanipun Narendra puniki,
a1mbali, inggih, duta prapta.
Nenggih Gusti, utamane,
sampunne layang katur,
s~nugatan ingkang prayogi,
p1naringan busana.
Utawa, Pukulun,
lamun Paduka panggiha,
pan kuciwa ujare salokanneki,
ngutus langkung prayoga".
Sri Naredra angandika aris:
"Iya bener Bapa, aturira,
mung sira kadangku dhewe.
Ngono prayoganipun
linaksannan akarya wakil.
Sakeh kapraboningwang,
grudha ngarsa pungkur,
kelat bahu Ian makutha,
sakathahe sira anggawa, Ki Patih,
sineba wadya bala".
Kyana Patih nulya awot sari,
aturipun sarwi akaruna:
"Anuwun duka wiyosse,
langkung ajrih Pukulun,
yekti ageng alat Narpati
kena ing-ngila-ila.
Sang Prabu Pukulun,
ajrih dhendhaning Jawata
yen nganggeya labette Sri Narapati,
yen kenging sapudhendha".
Angandika malih Sri Bupati:
"Apan sira Patih sun apura.
Panedhaningsun wiyosse,
sakehing sarikkipun,
sun apura sira Ki Patih,
apan wus sun apura
ing Jawata luhung,
amung sira kadangngingwang.
Yen tan arsa, Patih, ingsun upatani,
tan arsa nganggo sira".
Awot sembah Patih esmu tangis,
Kyai Patih Jayaasmara,
anuwun duka ature.

Ki Menak Caho muwus:
"Dene aku ora tinari,
alara manahingwang
kok ora tinantun''.
Micara jroning wardaya:
"Panedhaku, si Agung gelissa mati,
binadhogga ing setan.

49
Lh~ mbok aku kinarya Papatih,
saenggane bahu tengen kiwa
pancen tinari karone.
Anggung gawe si Agung,
~ang tinari marang Narpati,
1ngsun mongsa wediya
ngawula mring ratu,
sun gugurit sesenengngan.
Sri Narendra karepben nyarwe ing kami,
kabeh padha kewala.

Bagus anom jaka wong ing Bali.


Teka pantes kuluk kannigara,
mas kinikir susumpingnge,
sinawang saya bagus
kakampuhhe limargiyanti.
Gumuyu Sri Narendra,
nembang Juru Demung,
duka Sang Prabu set mata:
'Nora genah si Menak Caho puniki
ana ingngarsaningwang.

Kumawawa kudu nyongga langit,


ujar angkuhe lir kandhuruwan,
sok ngosog-gosok gawene'.
Ki Rongga angur grumut,
sekar dangan dipun tangisi.
Kepapag mbok Kenanga
teka aweh guyu.
Lumayu Jaka Kelamprang
cinengkalak kecandhak aneng wedanni,
dumeh pacarre wutah".

Sri Bupati angandika aris:


"Lah Ki Caho, amung sira uga,
kang ingsun kasihi dhewe.
Lahire marang Agung,
sira Caho kang ingsun batin".
Ki Caho malang kadhak
sarwi manggut manggut.
"Angurmatiya duk bocah,
yen ngawula kalah arebut kinasih,
Agung kalawan sira".

Menak Caho astanne kumitir,


darijinne akebek kalpika.
.. ..
Pating galembyur supenne
kabeh wates rossipun
nora lumrah kabeh dariji.
Wong nganggo tan mekakat
lir wong baring wutuh,
jempol sikil karo pisan.
Yen lumampah pipincangan milang roiling,
dhasar rada umpakkan.

50
Irungipun dipun karahi,
mas salaka kinarya embannan
tinretes ing mirah akeh
sineling lan jumerut.
Sapolahe angemarukki,
yen ki Caho lumampah
irungnge gumebyar
gawe gumunne wong kathah.
Yen tumungkul irunge pating karelip,
lir rena mulet grana.

Abingarran dennira tinangkil,


Sri Bupati Sang Jayalengkara
wus manjing ing kedhatonne
ingiring para arum
ingkang sami ayu respati.
Patih Jayaasmara
tinnimbalan sampun
kinnathi manyjing jro pura,
kang laksita kadya sata amemetti,
sarwi anyeret kunca.

Kyan Patih katiga wus mijil,


paguneman munggwing pagelaran
kaliyan dipati kabeh.
Apan tinnata sampun
kang rumeksa sajroning nagri.
Sagung para dipatya
kang pinatah tugur
sakeh paraboting perang.
Kang tinuding mung Jayaasmara nenggih,
manggihi kang utussan.

Annengenna Sri Bupati Bali.


Kang kinarya duta Sri Narendra
pan kendel lawang saketheng.
Mila lampahe kantun
angentosi utusan prapti.
Demang Jayaleksana
ingatur mlaju,
nanging Ki Rongga tan arsa.
Turut marga tansah dennira mimikir
duk mungkur sing Banonbang.

PANGKUR

Ngandika Jayaleksana:
"Kakang Rongga, kayapa lampah iki?.
Kalane mangkat karuhun
saking pondhok Banonbang,
tengah dalu kakang Rongga gupuh gupuh,
mangke teka ing wekasan
temahan awalang ngati.

51
Nedha lajeng, kakang Rongga,
sadayane malebuwa ing puri
amondhok ing ngalun-alun
sampun kendel neng marga.
Bc:>k manawa inguntappaken wong Bangsul!".
K1.. Rongga Jayasentika
mesem sarwi muwus aris:
"Apan ewuh yayi Demang,
yen Ratune wong Bali iku wingit.
Pan nganti timballanipun,
aja amurang krama".
Yudapati angucap sarwi ambekus:
"Kang Rongga kakehan polah,
besuk wani mengko wani.
Lah payo kakang lumampah,
age wruhha kadhatonne wong Bali.
Manawa kena sisiku
satemah sinikara,
aku wani, aja na wong melu melu.
Sumongga layang katura
marang Sang Prabu ing Bali''.
"Nisthane wong dadi duta,
adhi Demang, iya tigang prakawis:
Anenggih sapisanipun
lamun bali ing marga,
kaping kalih yen layange nora katur,
nenggih kaping tiganira
yen tan awas mring Narpati.
Utamane dadi duta,
adhi Demang, inggih tigang prakawis:
sapisan nuwala katur,
kaping kalih tinampan,
kaping tiga nuwala oleh pawangsul.
Andhap asor den anggawa,
aja kuciwa tinuding.
Kang jeng Pangeran Dipatya,
ki Tumenggung Jayakusuma adi,
kasusra prajurit luhung,
sekti mondraguna.
Pramilane, aja tiwas kang den utus.
Lamun pun kakang tiwassa,
pasti lingsem ki Dipati.
Agampang wong neng paprang~n, .
ora angel, adhi, wong gent1 ker1s.
Utamane wong ingutus,
yen teluk parangmuka,
aja kongsi alantaran perang pupuh".
Merang ki Jayaleksana,
tumungkul ki Yudapati.

52
Ki Tumenggung Karungkala
sampun prapta pondhokkane ing ngunni,
asru dennira amuwus:
"Heh cundaka Ngurawan,
pakennira tinimballan mring Sang Prabu".
Ki Rongga matur sandika,
saksana anuli kerit.

Ingkang amundhi nuwala


wau sira Ngabehi Yudapati.
Demang Jayaleksaneku
mayungi kang nuwala.
Pan ki Rongga lumampah munggwing 1ng

ngayun
angampingi kang nuwala,
wong nem atus kang jajari.

Sami anitih turongga


datan kandheg wau ingkang lumaris
prapta ing jro kutha sampun.
Gumrah wong sanagara,
ageng ngalit atembak aneng lulurung,
basane arsa tumingal
duta Ngurawan kang prapti.

Sakathahe kang tumingal


apan sami micara jroning ngati:
"Wong Ngurawan bagus bagus,
sasolahe sembada.
Wong ing Bali tannagane kaku kaku
sanadyan padha bagusnya,
wong Ngurawan luwes titih".

Datan kandheg lampahira


prapteng ngarsa wau ingkang lumaris.
Jayasentika tumurun
saking luhur kuda.
Yudapati, Jayaleksana tumurun,
para samya atilar kuda,
tan kandheg dennya lumaris.

Jayasentika neng ngarsa,


lampahira kadi macan angelih.
Apantes kampuhe gadhung
rinengga pinnarada 1
sumping menur, apantes lamun dinulu. I

Nganggo keris parung sekar


ukiran cula sinnemi.

Rema bontit ngandhan-andhan,


brengos lemet kadi Yangyang Minangsi.
Andhangak lamun lumaku
solahe lir manyjangan.
Tautate den nunggahi mring babakul,
semunne lamun sinawang,
deladag kukurang dudugi.

53
Ki Demang Jayaleksana,
kampuh rejeng kang pinarada asri.
Akeris carita bisu (bungkem ?),
ukirannya candana
apan singen rineka buta kalurung,
geng ngesa golek kancana.
Asabuk congok mantessi.

Awakke kadi tembaga,


brengosse rop pan tiningallan andik.
Yen lumampah kadung kadung.
Sumping dalima wantah.
Ageng inggil ronggah ronggah yen dinulu.
Asregep ingadu aprang,
tate ngrangsang baluwarti.

Ki Yudapati lumampah
kadya obah bumi gumleger nenggih.
Akampuh poleng bintulu.
Sabuk madu ginnedhah.
Ageng inggil, pammulunne ngula dumung.
Akeris parung buntala
ukiran emas sinangling

rinneka buta balitar,


kadya golek. Sembada ngagem wangking,
godheg wok, netrane pendul,
pupu gangsir, wang malang.
Wani ngrana, prawira tur teguh timbul.
Nate agupak ludira,
aremen kramas jemparing.

Kawarnaa kang aseba.


Rajeng Bali wau Sang Prabu Silih,
miyos sinniwaka sampun
pinnarak neng paglarran.
Amakutha grudha marek gruda mungkur,
ajamang mas ginupit,
agelang kana rinukmi.

Kyan Patih Jayasasmita


lan ki Rongga Kyahi Pireksengbumi,
ki Menak Agung, wus lungguh
munggeng ngarsa Sang Nata.
Aneng tengen Menak Agung prenahipun,
Patih Caho aneng kiwa
tan adoh gennira nangkil.

Ki Caho busanannira
akulambi rangkep tiga mantessi.
Ing jero sengkelat wungu
rinenda ing mas jingga,
bebennikke kenycad sasentul-sentul
kathahipun kawandasa,
mas ure saking ing Acih.

54

Kang jaba kulambinira


ireng wulung gadhobyah amedenni.
Dipun bebenikki sungu,
amah pating tarambal.
M~nak Caho prayitna, wennang tiniru,
yen kang annyar aneng jaba
glis lungset kenna ing angin.
Paningsette rangkep tiga,
ingkang jero cindhe ijo kinardi
lan maningnge cindhe wungu
apan mawi parada.
Kang ing jaba paningsette puluh watu,
eman cindhene katonna
bok lungset kena ing angin.
Ikettipun susun tiga,
ingkang jere sutra kunning tinnepi,
ping kalihe sutra biru,
ping tiga sutra abang.
Sampun lungset reged rada gupak bledug,
saka ora tau bukak.
Telakup kopyah ing jawi.
Yen ki Caho mulih seba,
kang busana aglis dipun simpenni.
Rabinne tan kena weruh
dipun simpen ing longan,
karantenne mangkak reged kluwuk kluwuk.
Amrih karsanne awetta,
amah labette kepuntir.
Kanthongnge panjang sahasta,
isi sogok pethi lawan lemari.
Saparanne nora kantun
ginandheng aneng kunca.
Yen aturu den uger kalawan pupu,
datan pakena pisaha,
bok rabinne nyogok pethi.

Cupare kagila-gila.
Rabinipun tinjo sanakke mati,
marengut sarwi mecucu,
dinukan sinupatan,
narka aweh barang barang mring sadulur.
Kerep padu lawan garwa,
pan arang wuluning kucing.
Kaget Sang Prabu ngandika
anningali marang kang duta prapti.
''Baya wong Ngurawan iku'',
Sang Prabu angandika, .
"bapa Rongga, jalukken nuwalan1pun
supaya iku ki Duta ·n
aja kongsi perak mam1 .

55
Ki Rongga sigra wot sekar
glis lumaku Rongga Wireksyengbumi
t~keng pangurakkan sampun.
K1 Rongga aris mojar:
"Heh ki sanak, ingsun ngutus Sang Prabu
amundhut nuwalanira,
sira kendella neng ngriki".

Bramantya Jayaleksana,
sarwi greget netrannira mecicil
asru dennira amuwus:
"Demang Jayaleksana
nora aweh sayekti nuwalaningsun,
singa wong nganampanana
yen dudu Sang Prabu Bali".

Kemengan tyasse ki Rongga,


alan matur Rongga Wireksengbumi:
"Punapa karsanta Prabu,
punang duta tan suka
yen sannessa Sang Prabu ingkang cumundhuk".
Ki Patih Jayasasmita
tinuding marang Narpati:

"Heh Patih Jayasasmita,


tampanana layange duta prapti,
andheggen waringin kurung".
Sigra Rekyana Patya
awot sekar apanta sampun umetu.
Prapta ngarsane kang duta,
ngendika Rekyana Patih:

"Ingsun ingutus Narendra


annampani layang kang sira pundhi".
Ki Yudapati lingngipun
apan sarwi annyentak:
"Nora aweh lamun layang sira jaluk".
Ki Patih Jayasasmita
padha sadhela pannastis.

Umatur Jayasasmita:
"Punang duta arsa marek pribadi".
Umatur pun Menak Agung:
"Dewaji atur amba,
didimenne kang Duta prapta ing ngayun.
Upami nedya abela,
pun Agung sagah ngembari".

Ki Agung sampun tumedhak,


punnang duta wau dipun parani.
Prapta ing waringin kurung
ki Agung sigra mojar:
"Heh dutanne Prabu Ngurawan tetelu,
"' .
sarta carakanne, s1ra
dutanne prajurit luwih.

56

Rehhira dadi caraka


pasti amrih singgihe kang anuding.
Nora beda lawan ningsun
baureksa nagara,
yekti amrih singgihe Narendraningsun.
Ingkang titiga banjurra
nora nganggo den jajari".
Lampahhe caraka nistha
sampun prapta ngarsanne Narapati.
Maksih jaganni pakewuh
kadar nedya punnapa,
kaya dudu dutaning prajurit luhung
mojar ki Jayasentika:
"Annedhaa laku kyai,
sakathahe baturrira
wong nem atus kang sami annyajajari
sadaya wus kinnen metu".
Marang Jayasentika,
pan sadaya balanne wus padha metu
wong nem atus akubengngan,
piyak sagung nging kang nangkil.
Wus prapta ngarsaning Nata,
maksih ngadeg wau ki Yudapati:
"Sira Sang Prabu ing Wangsul
kang yogya nampannana
nuwalanne Gustiku Raden Tumenggung,
kang makuwon neng Banonbang''.
Mesem Sang Prabu sisilih.
Sang Nata anulya nyandhak,
kang supatra punnang asta ngungkuli.
Yudapati datan angsung,
nuwala ingnginggatan:
''Nora aweh yen andhap nuwalaningsun,
yen Sang Prabu arsa tampa,
den sanggaa asta kalih".
Sang Nata langkung bramantya,
wadana bang pan kadi wara-wari,
pananning lathi kumedut,
idep mangada-ada.
Sri Bupati, dhuwungnge tansah sinikut.
Ki Menak Agung mangrepa,
ngrangkul sarwi matur aris:
"Sang Nata atur kawula,
ingandhappan pan wekassannya inggil,
sakarsannipun tinurut".
Sang Nata nulya tampa,
asta ngandhap, nuwala munggeng luhur.
Caraka wus samya lenggah,
ngalasat sarwi ngabekti.

57
Kang duta wus tinakonnan,
kekasihe samya matur sayekti.
Amuwus ki Menak Agung:
"P unnang duta mundurra,
mondhokka ing banjarran sira, karuhun.
Nanging poma entennana
wawangsullira Narpati".

Sampun lengser pra cundaka,


sakathahe wau punggaweng Bali
pan sami gawok andulu.
Tan nana kang ngartika
aningali duta ingkang lagya rawuh,
dene kalintang prawira
gennira amundhi tulis.

Ki Rongga Jayasentika
lampahira tansah anolah-nolih
anningali Sang Ngaprabu.
Ana karaseng nala
pan ki Rongga lampahira mandheg mangu.
Sadhatenge pangurakkan,
tansah waspanne mijil.

MIJIL

Lon wacana anglir madu gendhis,


Sang Ngaprabu tiron:
"Biyang Sebettan aturna age
punnang nuwala marang sang Ngaji,
ajrih anglangkungi
marang kang Sinuhun".

Ni Sebettan wus manjing jro puri.


Kocappa Sang Katong
kang sinneba wau neng purane,
apan mungging ing bangsal pangrawit
sagung para putri
ander aneng kayun.

Kampuh jingga Sang Nata ing Bali


tinnepi ing praos
apaningset pathola wilisse.
Tanpa jamang tan mawi susumping,
esmu agring galih,
kawistareng semu.

Grana ngrungih sarira anglentih


kadya sasi panglong.
Lathi pucet arang pamucange,
cahya wennes !abet tilar guling.
Linglung lengleng tis tis,
katressan tyas trennyuh.

58


Mila sungkawa Nata ing Bali
midhanget pawartos
dene mungsuh asekti wartane.
Nanging dahat tinutup winadi
tan katareng lahir,
sinamur ring guyu.

Karantenne sagung para putri


tansah aguguyon
sami eca kalenengngan bae.
Kang saweneh ana kang nyindhenni,
apating carengkling.
Ana nembang Gambuh.
Nyai Sebet wau sampun prapti
ngarsane Sang Katong,
ngaturaken nuwala sembahhe.
Sang Ngaprabu sigra anampani,
kalinganne, iki
layangnge Tumenggung.
Kang nuwala sawusse tinampi
anulya winaos.
Wus uninga sadaya karsanne
Sri Bupati mesem jroning galih,
mesem ngemu wadi,
jroning nala rengu.
Angandika Sang Prabu ing Bali:
"Ing watara ningngong,
layang iki wong lora kang gawe.
Alah iya sun duga ing ngati,
ingkang amiwiti
layangnge Tumenggung.
Kang anulis iki, kang sapalih
layang, ingkang wadon.
Pan ketara ing suku wulunne,
lha yakti nulis ing tilam sari
bari akaron sih
layakke Tumenggung''.
Angandika Sang Prabu ing Bali:
"Ingsun atatakon,
. .. ..
apan mantr1nne sapa aranne,
lawan sapa ingkang mundhi tulis?".
Anulya wot sari
ni Sebet umatur:
"Namung tiga kathahipun, Gusti,
duta ingkang kinnon.
Rongga Jayasentika aranne, . .
brengossipun lir Yangyang M1nangs1,
asumping malathi,
pideksa dinulu.

59
~ampuh gadhung winnandareng rukmi
1ngebyur paraos.
Lir manyjangan katawan solahhe.
Rema bontit pan tumibeng gigir,
semunipun andik,
layak wanni kewuh.

Ingkang satunggal pan ageng inggil,


brengosse aserop,
Demang Jayaleksana wastanne.
Akampuh rejeng sanureng sari,
solah yen lumaris
rada kadung kadung.

Awakkipun lir tembaga abrit,


untu blah kadhaton.
Asembada kalawan dedegge,
apan sumping dalima mantessi.
Semunne ngajrihhi
pantes tan jrih lampus.

Ingkang satunggal pan ageng inggil,


godheg wok barengos
kadya tuhu yen tinnon netranne.
Uwang malang, pupunnira gangsir.
Pamulunne langking
semu ngula dumung.

Ingkang kuning pangrasaning ngati,


uga iku wong,
kadeyannne wong jaman kunnnane,
kacarita ingkang sampun lalis
ki Pramadi nguni,
bontit remannipun.

Kang nembaga awakkipun abrit,


raosse tyassingngong,
kaya Ki Punta iku warnanne,
kadeyanne ingkang sampun lalis.
Abang ingkang warni,
Ki Punta karuhun.

Ingkang ireng, pan ingsun watawis,


ing panduganningngong,
kadeyanne wong jaman kunnanne,
ingkang kerem tengahhing jaladri,
ki Kertala dhingin,
awak ngula dumung.

Nanging ingsun rasa rasa manning,


karasa ing batos,
bokmanawa madha rupa bae.
Yen kadeyanne wong jaman dhingin,
layak nora mati,
ngawula Tumenggung '' .

60
Saya krasa Sang Prabu ing Bali
marang ing tatanggon.
~aden Putra kang dadi galiye,
1ngkang sampun jinempa neng ngangin,
ilang ngetan keksi.
Kasmaran Sang Prabu.

ASMARADANA

Sang Prabu menggahing galih,
asambat Putra Jenggala.
Baya wus mati wakanne,
anneng tengahing samodra.
Ki Inno Kasatriyan,
ki Putra Asmara Bangun.
Sang Prabu menggah ing nala.

Ingsun lami angentenni


ki Putra tanna prapta.
Sun cacadang putri akeh
baya tulus tanna prapta.
Yen gesangnga Pangeran,
dene tannana arawuh,
ki Nganten kira wis rengga.

"Timballana ari mami,


ki Prabu Anom, den enggal".
Ni Emban awot sembahhe.
Tanna dangu nulya prapta
Prabu Anom ing ngarsa.
Angandika Sang Ngaprabu
wacanane pait kelang.

"Aduh emas ari mami,


sira gaweya layang
waluyan nuwala kiye,
saking duta ingkang prapta.
Yayimas dipun enggal
dimenne katur Tumenggung,
sira tantangnga yuda.

Lan malihhe wekas mami,


sakehhe para dipatya
Sapi Gumarang barisse
yen besuk magut ngayuda
lawan Jayakusuma.
Padha adunen prang pupuh
ana ing Sapi Gumarang".

Telas meling nging Narpati,


kang rayi wus awot sekar
lengser saking ngarsa Katong.
Prapteng jawi aparentah
marang para bupatya,
lawan karya angsullangsul
mring duta Nateng Ngurawan.

61

Palastha pinaring nuli,
nuwala marang kang duta
sarta lawan pisuguhhe.
Tannapi pisalinnira
dhumateng para duta,
busana baksan agung
ngelebbi katri cundaka. •

Lamine kang duta prapti,


apan sampun pitung dinna
' .
wau genn1ra makuwon
apanta aneng banjaran.
Lega tyassireng duta,
caraka anulya mundur
kalawan sawadyanira.

Lestari ingkang lumaris


wau kang mundhi wangsulan,
saking Bali nuwalanne.
Datan kawarna ing marga
aneng Nusa Kambangan,
samana sampun rawuh
angobong-obong samarga.

Ganycang gennira lumaris


praptanya ing pasanggrahan,
pan wanyci lingsir wenginne,
aneng pakuwin Banonbang.
Gumrah para dipatya,
warnannen Raden Tumenggung
apan miyos sinniwaka.

Putri Cemara yu luwih


aran Dewi Surengrana,
ya ta wau salaminne
binekta nglurug mring raka.
Atajin dhahar nendra,
tansah cinangkrameng lulut,
kadya murca kinnedepna.

Pan wonten para dipati •


annyar telukkan punika,
limang nagara kathahe:
ing Gembong lan Pasuruan,
Japan lan Prabalingga,
Pajarakkan sarengipun,
anggeppira kumawula.

Bekta saprabotting jurit


nem ewu kathahing bala
kang bekta bedhil lan waos,
wadyanne para dipatya
kang tetelukkan annyar.
Galihhe Raden Tumenggung
langkung amawarta suka.

62
Ander kang para dipati
pan kadya sekar setaman.
Pan kasaru ing praptanne
wau para kadeyan,
piyak kang samya seba.
Sagunging wadya gumuruh,
kang prapta lenggah tur sembah.
Mesem wau ki Dipati
sabda rum lir gula drawa:
"Dene glis kakang lampahhe,
baya kakang antuk karya
gennya bekta nuwala?.
Kakang Rongga ingsun utus,
endi ta kannang waluyan?".
Aglis katur punnang tulis,
tinampen tandya sinuksma
sampat pinnaring garwanne,
Kalana Jayakusuma
alon dennya ngandika:
"Lah wacannen mirahingsun,
suratte Prabu Lengkara.
Sira kang prayoga yayi,
maca nuwala kang prapta.
Apan sira wus kinnaot
pralebda kridanning sastra,
teteh, titis, tetela,
awijang kedalling wuwus".
Kusuma tanggap sandika .

Sampun winaos kang tulis,


ungelle ingkang nuwala
wus kadhadha jro driyanne,
Sang Retna matur kang raka:
''Pangran sampun kantennan,
pan karsanne Rajeng Wangsul,
Paduka tinantang yuda.
Semune Sang Rajeng Bali
datan arsa anungkulla,
den kongsi tumekeng layon.
Punnika sumongga Pagran,
linneksanana yuda,
atur kawula Pukulun,
sampun ngantos ingonycattan".

Ki Rongga matur wot sari:


"Kawula kala aseba,
Sang Nata sawat kampuhhe
sarwi angangge makutha,
ajamang sungsun tiga
grudha marep grudha mungkur.
Majeng ngaler dennya lenggah.

63
Lencir dedegge Narpati
nanging cacade satunggal,
kalungsur pipi Sang Katong,
warnanne bagus ajennar.
Menggah pasemonnira
memper Paduka Pukulun,
mila kawula karasa".

Amicara jroning galih


Tumenggung Jayakusuma:
"Maksih urip ariningngong
si Onengan iku, baya
aneng Nusa Kambangan.
Maksih urip ariningsun
ngawula Bali nagara.

Ngandika ki Adipati:
"Dudu iku, kakang Rongga,
Sang Nateng Bali wiyosse.
Garingsing lora arannya,
sira kakang complongngan,
lampahira pan kaliru.
Dudu iku Sri Narendra.

Karsanne Sang Nateng Bali


apan ta wakil kewala.
Maksih neng pura, Sang Katong,
dahat sira datan wikan.
Sayektinne, Sang Nata
maksih anom Rajeng Wangsul,
wakille maksih taruna.

SINOM

Ujarre kaki Jawata


duk ing Ngarigara Kasih,
pangajapanningsun tawang,
ingkang jinnempa neng ngangin
pasti lamun kapanggih
yen bedhah Nagara Wangsul.
Layak layak kewala,
prajuritte wong ing Bali
bagus anom nging cacadde sang Narendra.

Upamine wanodyaa
Ratunne wong Bali iki,
layak-layakke kewala
rara kenycing kumarinycing
tur sunthi kumalinthi
atimur parawan kenycur.
Ratu Nusa kambangan
cacawuh kangtala siti,
yen wanodya watakke maksih wuwujang".

64
Kalana Jayakusuma
anulya maca rerepi:
"Obahing lathi kewala
pilih pilih kang udanni.
Prajuritte wong Bali
teka bisa annyalamur.
Ana duta kang prapta
suprandene den wakili.
Ratu sekti, cacadde angumandaka.
Kaloka kajana priya
yen Ratu Bali prajurit,
amung cacadde satunggal,
denne Sang Prabu wiwiki
kunycara raja niti,
wingitte kalangkung-langkung.
Ingsun duga ing nala
bagus annom Rajeng Bali,
yen katonna layak dedegge pideksa.
Pamulunne Sri Narendra
layakke ambengle keris,
wadana apindha wulan
kang lagya purnama siddhi.
Layak remanya wilis,
karanne wingit kalangkung,
yen ngucap pait kilang.
Ratu Ratunne wong Bali,
yen mesemma pait madu pinnasthika".
Kalana Jayakusuma
pitekur gennira linggih,
asta kalih ngrangkul pada.
Sakedhap tyassira lali,
amung Sang Prabu Bali
ingkang kacipta ing kalbu.
Ratu Nusa Kambangan
kasusra ratu linuwih
mendah baya yen ngujiwat aneng ngrana.

Mesem Dewi Surengrana


apan sarwi gintel wentis:
''Pangeran kadi punapa,
sinneba para dipati
kaya andika lali
teka nebut Rajeng Wangsul".
Bari akarunnekkan
pitekur dennira linggih,
angandika Kalana Jayakusuma.

Mesem dennira ngandika,


wecanne lir madu gendhis:
"Pan ingsun arsa aperang,
aji jaya kang sun est~i".
Sang Retna gintel mal1h:

65
"Gorohhe pan cilik gunung,
matek aji punapa
teka nyebut Rajeng Bali?.
Sugih goroh Wong Ngagung, sinten wantunna".
Kalana Jayakusuma
ya ta angandika aris
mring Rongga Jayasentika:
"Pira kathahing bupati
miwah kang para mantri,
satria lawan tumenggung.
Lan sapa arannira
ingkang dadi pramugari,
pira kehhe mantrinne Nusa Kambangan?''.
Umatur Jayasentika:
"Mantri punggawa ing Bali
pan datan kenna ingngetung
kathahe kang pra dipati.
Lajerre kang pra mantri
tan liyan pun Mennak Agung
kang tinnari Narendra
ingkang mungkasi kardi.
Raping kalih Mennak Caho punika".
Ki Tumenggung angandika:
"Kaya paran kannang warni
ki Mennak Agung kalawan
Mennak Caho pramugari?".
Ki Rongga matur aris,
warninipun Mennak Agung
sampun katur sadaya
miwah ki Caho kang warni.
Angandika Kalana Jayakusuma:
"Iya s:i! Kakang Prasonta
iku uga maksih urip
ngawuleng Nusa Kambangan.
Karanne Sang Rajeng Bali
sekti bedhah nagari,
apan ana jimattipun.
Amung ingsun watara
kang Prasonta sampun mati,
Menak Agung manawi mamadha rupa.

Kang aran ki Caho ika,


Kaya apa ingkang warn1.,"
..
Umatur wau ki Rongga:
weteng jembluk pundhak kepis,
rambutte kadya kisi,
irungnge menthul lir waluh.
Untunipun satunggal
nanging den alennalenni.
·
Irungipun sinnotyannan 1ng mu t yar a" .

66
Ki_Tumenggung langkung suka,
am1cara jroning galih: •

"Kang Jurudeh masih gesang,


angawula Rajeng Bali.
Raganne wus amukti
teka wuwuh angkuhipun.
Mendah ingsun weruha
irungnge dipun karahi,
mokal gesang, pantesse mamadha rupa".

Matur Dewi Surengrana:


"Pangeran saha dipati,
alah ta mongga lumampah
ambedhah nagari Bali.
Reh ta Sang Rajeng Bali
mring Pangran tan arsa teluk,
luhung karumiyinan.
Pinnarwasa mrih kajodhi,
ulun sanggem kinarya cucukking yuda".

Sadalu amung asmara,


ya ta kawarnaa enjing.
Tumenggung Jayakusuma
ngrasuk busananning jurit.
Angngge sarya adi,
sirna kamanungsanipun
lir Hyang Asmaranningngrat.
Sampun wahana turanggi,
Kusumayu sampun awahana rata.

Adipati Kartasana,
Rongga Sedayu, Garesik,
ing Ngremoang lawan Balora,
Gembong, Pasuruwan, Bangil,
Prabalingga neng wuri.
Busananne abra murub,
sami nitih turongga.
Yen tinnon lir gunung genni,
swaranipun kadi ombakking samodra.

Kadeyannira titiga
lampahira datan tebih.
Ki Rongga munggwing ing ngarsa,
Yudapati munggwing wuri,
Jayasentika nenggih
anneng kanan prenahipun.
Padha wong seseliran
kang parek ki Adipati,
nora akeh wataranne wong sanambang.

Kusumayu Surengrana
awahana rata adi.
Asri rinenggeng kancana,
agelang kana kinnemit,
sengkang bapang rinukmi,

67
apanunggul inten murub
kalpika sakembaran, '
sum~ing mas sinureng pati,
ant1ngnganting, akalung tebah jaja.
Raden Arya Wijatmaka
iku arinne Sang Dewi:
abagus tur wicaksana
awanter tur wedi ngisin,
anitih kuda kunning.
Apan sarwi sikep lawung
tan tebih lan kang raka,
jemparing kinarya undhi,
wani mati, cacadde kurang duduga.

Sagunging wadya Cemara


ingkang sami anyjajari,
datan kenna kawoworan.
Watara wong tigang biting
samya akere wesi
pan sadaya klambi bludru.
Weneh rasukkan abang
calana apanyji-panyji,
pawonganne sami awahana kuda.

Datan kawarna ing marga


lampahira kang prajurit
prapta ing Sapi Gumarang.
Atata kang punnang baris
datan amawi biting.
Tengara bendhe angungkung,
sami angungsi kutha
wong tepis wiringnging Bali.
Lokking bala, yen mungsuh Ngurawan prapta.

Warnannen Jayaasmara
wus bubar umangkat jurit.
Sakehhing monca negara
wau ingkang den tindhihi.
Wau Rekyana Patih
kadadya wakilling Ratu.
Narpati Bondayuda
kalawan Sandiwaringin,
adipati Lubawang cucukking lampah.

Menak Caho susuwengan


irungnge dipun karahi
den talenni lawan tampar
inguger kalawan kuping.
Sukunne den gongsengngi
inguger kalawan dhengkul.
Garesnya karo pisan
inguger lan songgawedhi,
wentis karo den uger lan lambung kuda.

68
L~wan lambungnya priyongga
Menak Caho den talenni
~en uger lawan kapala
ewuh-ayanne wong jurit
m~nnek tiba ing margi.
Menak Caho yitnanipun
awakke ting karenycang
tansah paringas paringis
yen amudhun tansah dadi tutulungan.
Ki Patih Jayaasmara
widagda nitih turanggi
kudane kadi badhaya
pinnayungan kertas kuning.
Wadya ingkang angiring
awatara tigang ewu,
padha wong seseliran
tuwuk dadar sinung sekti.
Tigang ewu kang wani kuthah ludira.
Ki Adipati Leyangan
lampahira aneng wuri.
Datan kawarna ing margi,
Sapi Gumarang wus prapti.
Sakeh para dipati
pan sami suka, gumuyu
ningali wong Ngurawan,
denne barisse mung kedhik,
saengganne suwakkan mungsuh sagara.
Wong ing Bondayuda mojar
roaring wong Lumajang nenggih:
"Ingsun rasa wong Ngurawan
bosen mangan wohhing dami.
Tan pangrasa kapati
kang aran Raden Tumenggung.
Balangan gagang sedhah
kewala, layak wus gusis,
samangsanne gepokka mongsa gawerra".
Sigeg gantya kang kocappa
bala Ngurawan wus jurit.
Rame tempukking ngayuda
kasaru saputting wengi.
Kathah longnge kang mati,
wadya bala Balambangan gempur,
mundur kang sami yuda.
Wau kasaputting wengi
annyarengngi padhang bulan kekenycaran.

Kalana Jayakusuma
dennya kasukan saratri.
Nihanta prantannira,
Raden Arya Gunungsari
bekta sikepping jurit

69
awatara tigang atus,
anyjujug ing Banonbang
pakuwon kapanggih sepi.
Sumusul ring Sapi Gumarang, kapanggya.
Lan raka jeng Sang Nararya
nungkemi pada, anangis.
Kalana Jayakusuma:
"Apan kadi wong angimpi,
Raden. Marmane nangis
lah apa darunanipun'?".
Matur Sastrawijaya:
"Mila kawula anangis,
pan karaossa wingking paduka Tuwan.
Nalika pangkat Paduka
kinnen nganteraken, mami.
Kawula wangsul ing marga
dupi nyabrang Kali Bangil,
arsa dipun pejahi.
Kawula sinnosog ganyjur
binnendrong ing sanjata,
pan karsanne paman Aji.
Malah tatu wentis kawula kang kiwa.
Undhakkan Sastramiruda
ingkang anggoco ing mami.
Kawula tan ngrasa gesang,
nunten minggah ngardi Wilis.
Apan wonten wong tapi
angsung jajampi maringsun,
Wasi Curiganata
wastannya ingkang palinggih.
Pasemonne memper Pangeran Prabongsa.
Dupi kalih welas dinna
kawula apamit mulih
dhateng nagari ing Daha,
langkung bungahhe Rama Ji.
Ya ta alami-lami
kawula supenneng dalu
katamuwan Jawata
angsung wangsit dhateng mami
pan mangkana ujarre kaki Jawata:
'Yen sira arsa panggiya
pangajappannira, kaki
Raden, sira ngawulaa
prajurit pakunning bumi
kang arsa bedhah Bali
kang nama Raden Tumenggung
Kiana Jayakusuma,
iku margannira panggih
Raja Putra Ian Nini Putri ing Daha'.

70
Milanne nusul kawula
dhumateng Pangran Dipati
angulari pangajappan
Kakang Embok Sekartaji
ingkang kula ulari,
Ian Pangeran Marabangun
mannawi kapanggiya
ingkang kasupenna mami".
Ya ta mesem Kalana Jayakusuma.
Salaminya nora kilap
marang Raden Wukirsari,
anging Raden Gandaripa
dahat samarre kepati
pan datan wikan nenggih
mring Ki Putra Marabangun.
Nadyan Jayasentika,
Jayaleksana, Yudapati,
nora wikan mring Raden Putra Jenggala.
Matur sarwi awot sekar
Raden Arya Wukirsari:
''Kawula nedha pangapura
dhateng Pangeran Dipati,
ngaturaken pati urip
denne kawula kamipurun
ngawula mring Paduka,
anglebur tapak sayogi".
Annauri Kalana Jayakusuma:
"Kawula rumiyin mila
dahat tan arsa akrami
dhaup Ian Putri Ngurawan,
milalu lapa wit saking
tan saged anglampahhi.
Reh ta sihira Sang Prabu,
ingong pinutra putra
lawan kinarya Bupati,
kaping kalih angulari pangajappan.
Pan dika Putraning Nata,
tan layak ngawuleng mami.
Kawula putra ing Dayak
wijille wong cukil dulit,
yekti abot kapati
marentah Putranning Ratu".
Raden Gandaripa
pan sarwi matur wotsari:
"Pejah gesang k awu 1 a ng abd1. Paduka".

Eca imballan wacan


kasaru kang rayi prapti,
undhakkan Sastramiruda,
amundhi layang Narpati.
Sarwi lara annangis

71
kang nuwala sampun katur,
apan maksih karuna
anungkemi pada kalih.
Angandika Kalana Jayakusuma:
"~an _ sira dutanning Nata,
denne sira teka nangis.
Anggawa gagaman pira
sira ambantonni mami".
Alan matur kang rayi:
"Sanget dukannya Sang Prabu,
kawula sinuwatan.
Yen gawaa bala siji,
amung kula Ian wulu cumbu kawula".
Tanggap Sang Wira Sudibya
supatra sinuksmeng galih,
samangkana ungellira
penget layanging Narpati
Prabu Ngurawan ugi:
"Tekaa Annak Tumenggung.
Mila aweh uninga,
sasaossan Taman Sari
wus rinusak marang Ki Sastramiruda.

Pan ingsun tan nyilih tingal,
ingsun dhawak kang udanni,
kalanne malebeng pura
kaya dalemme pribadi.
Dahat amejananni
kadangira, Ki Tumenggung,
yen malebeng jro pura
tingkahhe pan nora becik.
Marmannipun sun ken nusul marang sira.
Apan iku kadangngira
langkung karsa Ki Dipati,
lamun kolu patennana
sakarsanira Pribadi.
Lamun sira urippi,
langkung karsa Ki Tumenggung,
arsa sun telassana".
Mennek runtik Ki Dipati,
ya ta mesem Kalana Jayakusuma.
-
Alon dennira
,
ngandika,
.
wacannane rum uman1s:
''Becik temen polahira,
sun tenggennah kari buri
teka ngrauppi tahi.
Duwe sadulur wong bagus,
Sri Narendra Ngurawan
palamartanne kapati,
· simeng konnok muga den kethok-kethokka".

72


Kalana Jayakusuma
~ngandika jroning galih:
~Kusumaning wong Ngurawan
eman tan setya ing ngati.
Samangke awak mami
sayekti yen datannayun
marang putri Ngurawan
denne cidranne kapati:
Yen sida asisanne Si Yuyu Kangkang''.
Undhakkan Sastramiruda,
wadana konyjemming siti
dinukan marang Kang Raka,
tumungkul sarwi annangis.
Tan bisa amangsuli
wekasan alan umatur:
"Pangeran nuwun duka
pejahhana awak mami,
langkung pennet Paduka anguntappenna".
Kalana Jayakusuma
waspa meh tumetes denning
langkung welas jroning nala.
Angandika Ki Dipati:
''Sira jajara linggih
lawan Raden Wukirsantun,
Nyuwunna pangapura
sisippira ingkang dingin,
lah pacuwan aywa na rasa rumasa".
Kalana Jayakusuma,
garwane sinnawang !iring.
Kusumayu ing Cemara
dasarre lantip ing galih,
mundhut kampuh kakalih
sarta lan paningsettipun.
Pan sami kampuh jingga'
paningset pathala wilis.
Angandika Kusumayu Surengrana:
"Yayi mas Sastramiruda
lawan yayi Wukirsari,
iki kampuh patelessan
siji sowang sun paringi".
Kalih sareng nampenni
apan sami warnanipun,
sareng sami basahan
anuli sareng alinggih.
Ki Tumenggung amaringi gambang gongsa.

Undhakkan Sastramiruda
anuli lekas anggendhing
annyalendro gambang gong~a.
Pan pinnirsa aweh brangt1
mung tigang babak nenggih.

73 •
~nga~dika ki Tumenggung:
Yay1 Sastramiruda
sira lerenna anggendhing,
aturrenna mring Raden Wukirkusuma.
Alah yayi anggambangnga."
Awot sembah Wukirsari:
"Kawula pan dereng wignya".
Ki Tumenggung ngandika ris:
"Mara lekassa yayi,
pan ingsun arsa angrungu".
Rahaden Wukirsekar
gya ngleksananni anggendhing
nulya nyandhak tabuhnya anggambang gongsa.
Rahaden anulya gambang
Mongkok wastanne kang gendhing,
amlas asih kapiyarsa.
Akeh parekkan annangis,
nadyan ki Dipati
miyarsa kang tyas matrennyuh.
Anulya angandika:
"Gendhing apa iku yayi,
sapa baya kang dadya paguronnira?".
Rahaden matur annembah:
"Ingkang jinempa neng ngangin,
kang murca sing pagulingan,
kang muruk dateng mami
yen kula den dukanni
dhateng wau Sang Ngaprabu.
Mungging sor naga puspa
sarwi gambang mongkok nenggih".
Ya ta mesem Tumenggung Jayakusuma:
"Rama dika tanpa ngrasa,
wong nganggur dipun dukanni.
Mongsa kurangnga punapa
sok dukanni Putra Estri".
Amicara ing ngati:
"Mendahanne kang amuruk,
kang murceng pagulingan,
ingkang jinempaneng ngangin.
Aneng ngendi Ratu Ayu ing Mamenang?".
'
Sadalu tan antuk nendra
Tumenggung Jayadiluwih.
Tan pegat dennya· kasukan
aneng pakuwon .. Sapekik.
..
Pan kawarnaa enyJlng,
angrok tengngara gumuruh.
Apan wong Pasuruan . .
wau ingkang nempuh d1ng1n.
Ramening pratannana noleh ing wuntat.

74
PANGKUR

Adipati Kertasana
sigra matur marang Sang Adipati:
"Unjuk uninga Pukulun,
wong Pasuruan rusak
'
wong ing Gembong, Prabalingga sami larut.
Dhadhal pangawat kang kiwa,
pangawat tengen kalindhih".

Kalana Jayakusuma
angandika wau dhateng Kang Rayi:
"Lah kariya ariningsun
tungguwa pamondhokkan.
Ewuh aya Gusti mannawi kaburu,
tungguwa pakuwonnira,
akeh dunnyannira kari".

Matur Dewi Surengrana:


"Alenggana, Pangeran, lumuh kari,
pejah gesang kula tumut
dhateng Kang Jeng Pangeran.
Luhung pejah, sampun ketawan ing mungsuh.
Aran kawula wannodya,
pejah gesang kula nyethi.

Lah Biyang innya Supadma,


ingsun utus sira, medalla jawi
timballana ariningsun
si Arya Wijatmaka.
Konnen caos, ingsun arsa mapag mungsuh
lah nuli sira caosna
rata sun si Songgarunggi.

Sakehhe parabottingwang
kagawa asiji aja na kari.
Jemparing kalawan busur,
pedhang wesi mengangkang.
Towokkingsun lan lembing malela pusuh
lawan waos cecebollan,
ingkang dhapur dara dasih. •

Kusumayu Surengrana
gya rinangkul mring Raka Wirasti.
Sisinomme ting cakenthung
padha rebut panggonnan:
"Amung sira wong ayu, kang ayu tulus,
citra pindha Wilutama
mustikanne wong sabumi".

Datan kawarna samana,


Ki Tumenggung medalli ingngajurit
awahana kuda sampun,
ingiring dening bala.
Kusumayu Surengrana datan kantun
pan sampun waha~a rat~
respati ngagem Jempar1ng.

75
W~s prapta madyaning rana
K1 Tumenggung Klana Jayadiluwih.
Ingkang wadya sami purun
wus campuh ingngayuda.
Ramening prang, srang sinrang, buru binuru.
S~aranne ingkang sanyjat
l1r angrubuhenna langit.
Adipati Pasuruan ,
prajuritte akathah ingkang mati.
Wong Bondayuda kaburu
tanna mongga puliya.
Adipati Prabalingga, wadya larut.
Kasereg wadya Lumajang,
prajuritte akeh mati.
Arame campuh ing yuda,
wong Pragunnan kang nanggulangi jurit,
kapyarsa lir gunung rubuh.
Langkung ramenning yuda,
bedhil munni awor lan surak gumuruh,
tambuh mungsuh lawan rowang,
kang bangke sungsun atindhih.
Tinambuh dennira yuda
marmannipun wong Tuban keh kang mati.
Santannanya keh kang lampus
denne kawratan lawan,
Adipati ing Tuban kongsi kaplayu.
Dipati Nglasem lan Ngrembang
saha balanya mapulih.
Sakathahing pra dipatya
bubar larut tannana mongga pulih.
Arnagut magut kapagut,
kang panggah katah pejah.
Wong Blora sayekti karoban mungsuh,
sakehhing monca nagara
sadaya tan mongga pulih.
Sakathahing pra dipatya
samya ngungsi marang Sang Adipati.
Barisnya sadaya larut
tanna mongga puliya.
Ki Tumenggung sampun kinnepung ing mungsuh,
mung kari wadya sanambang
alangkung wong telung biting.
Ki Rongga matur annembah:
"Kadiparan wau Sang Adipati,
monca nagara kaburu,
tan kenging ingabenna.
wong ing Gembong, Pasu~uwan, samya larut,
apan kathah ingkang pe]ah
tannana kang mongga pulih".

76
~i Tum7nggung angandika:
~apa 1ngkang dadya tindhihing jurit?".
Kl Rongga alon umatur:
"Dede jeng Sri Narendra
titindhihe Menak Caho w~stannipun
lan ~dipati Leyangan,
Pangeran, kinarya wakil.

Ki Tumenggung angandika:
"Rakang Rongga, payo ngawakki jurit.
Rang Ngabehi aja kantun
miwah si Rakang Demang".
Ri Tumenggung magut ngrana sikep lawung.
Kadeyannira titiga,
pareng mengsah ambeg pati.

Arame campuh ing yuda


ki Tumenggung kinembulling ngajurit
binendrong saking ing pungkur
miwah ing kering kannan,
datan kandheg pangamukke ki Tumenggung.
Wong Pragunnan kathah pejah,
wong Bondayuda keh mati.

Rahaden Sastramiruda
sareng ngamuk lan Raden Wukirsari
neng wurinne ki Tumenggung
lir singalodra kembar.
Rang kacandhak akeh mati, bubar larut,
gagamanne sandi pura,
akeh longnge ingkang mati .

Sastramiruda susumbar:
"Lamun ingsun dulu mimis jemparing,
kadi esemming dyah ayu •
Rusumayu Ngurawan.
Linggar sihe wong ngayu tinnilar nglurug.
Aja andangu pun kakang
wong ngayu kang karya brangti.

Lah, payo barengnga mara


iya ingsun bakal mantu Narpati.
Sastramiruda rannningsun,
lanycurr~ wong Ngurawan''.
Sigra nander Sastramiruda angamuk
sinnosogging watang ngrangap,
Sastramiruda tan gingsir.

Undhakkan Sastramiruda
pangamukk~ bari maca rerepi.
Mangkana rerepennipun:
"Bedhil litri nnang kannan,
linggar sihh~ Mas Mirah sun tilar nglurug.
Rusumayu ing Ngurawan
kang angsung brongta geng kingkin".

77
Rahaden Wukirkusuma,
pangam~kke sarwi atadhan tangis,
kang s1nambat kadangngipun:
"Pangajappingsun tawang
Kakang Ngembok ing pundi genning katemu".
Lir bandhe anandhang brana
kang kaparek akeh mati.

Adipati Pajarakkan,
adipati Pragunnan, wus kalindhih.
Sandipura wus lumayu,
tanna mongga puliya,
kathah pejah, ingkang wadya sami mawut
wangkenning wira balasah.
Narpati Sandi Waringin

arang mecampuh ing yuda,


long linnongngan sami agenti keris.
Sastrawijaya andulu
sigra wau narajang,
kinnembulan Sastramiruda ateguh,
tandangnge lir singalodra
kang kaparek akeh mati.

Larut wong Sandi Korippan


datan nana wau kang mongga pulih.
Amaju-maju kawangsul,
kang panggah nandhang brana,
sirna larut. Wong Lumajang akeh lampus.
Tandang Narpati Lubawang
panggah tan nedya ngundurri.

DURMA

Kawarnaa Kusunayu ing Cemara


anggeger ingkang baris
awahana rata.
Sakehhing wong Cemara
gangsallatus kang ngiderri.
Mesem Sang Retna
ningalli wong kang baris.

Angandika Kusumayu ing Cemara:


"Pangeran aneng ngendi,
denne wong aperang
mungsuhhe tan karuwan".
Ni Emban umatur raris:
;

"Kang Jeng Pangeran



kawartos angemass1.
Raka Dika kinnepung mungsuh akathah
binendrong denning bedhil,
lok keh ingkang surak
Raka Dika palastra,
wong Bondayuda matenni.
Lamun sembada ."
mongga malajeng Gust1 .

78
Angandika Kusurnayu ing Cernara:
"I ngsun lurnayu jurit
angrebut Pangeran
ingkang kinnarya lessan.
Larnun sida angernassi
Kang Jeng Pangeran,
pan ingsun rnilu rnati.

L~rnun ingsun, biyang, yen kongsi rnundura


rnendah dukanne benyjing,
lah rnongsa kandella
Putrinne wong Cernara
binnoyong roaring wong Bali.
Angur matiya,
aja adoh lan Gusti.

Lawan maneh, biyung, ywan sun palarasan,


mendah ucappe benyjing.
Angur ngong belaa
marang Kang Jeng Pangeran
tumuntu~ tan sedya kari
mring Gustiningwang
tan wande sun belanni.
Ulungngena, biyung, pannahku lan pedhang
lawungku Dara Dasih
age kaarnbilla.
Sun arsa ngamuk ngrana
ratengsun si Songgarunggi
sun gawa pejah
sumusul laki mami".
Sigra mengsah ing ngrana nanderken rata
saha wadya mangungkih.
Dewi Surengrana
angamuk gandhang gandhang
sarwi asikep jemparing.
Wong Bondayuda
akeh lonnge kang mati.
Limangngatus kathahing wadya Cemara
ngamuk agolong pipis,
kadi singalodra
galak amongsa sarpa.
Ngiwa nengen mamatenni,
wong ing Pacangan
sapangu sirna gusis.
Yudapati lan Demang Jayaleksana
pangamukke mangungkih,
kadi singalodra
nir baya nir wikara.
Kadi bajo angajawi
ingkang katrajang .
tan nana ingkang ur1p.

79
Lir ampuhan sambatting wadya kabranan
ana kang sambat mati
samya ting jaiemprah
wangke asungsun tumpang.
Pan kadi babandan pacing
Jayaieksana
pangamukke mangungkih.

Kawarnaa undhakkan Sastramiruda


Ian Raden Wukirsari ,
Raden Wijatmaka,
sareng pangamukkira.
Tandangngira angajrihhi
singa katrajang
tumpes tan mongga puiih.

Adipati ing Bondayuda wus pejah


denning ki Yudapati.
Dipati Purwongga
apan sampun paiastra
Ian ipenne karo mati
kataman pedhang
Yudapati matenni.

Adipati Baiambangan wus paiastra


ajur kenneng jemparing,
Dewi Surengrana
ingkang mrawaseng sari.
Prajuritte akeh mati
pating saiayah
kadi babadan pacing.

Bubar Iarut sahaya para dipatya,


anging Rekyana Patih,
dipati Liwangan,
Patih Jayaasmara,
anggeger dereng ajurit.
Kabeh suh sirna
ingkang dipun tindh~hhi.

Ki Tumenggung Kaiana Jayakusuma


kudanne asisirig,
annoiih mangiwa
katingai garwannira
angamuk sarwi annangis
madyanning ngrana.
Gupuh dennya miayoni.

Ki Tumenggung wus anyjoga saking turongga,


garwanne den piayoni.
Dupi sampun prapta
wau ngarsaning garwa,
pan kadi wong beksa rangin.
sarwi mandhappan
Kusumayu ningaiii.

80
E~mu kaget Kusumayu ing Cemara
s1gra buwang jemparing
mudhun saking rata
amlayoni mring raka.
Si Kakang baud respati
rebut panggonan
kringette den usappi.

Dipun liring wadana jahit annawang


mesem Sang Adipati
alan angandika:
"Sapa kang angakonna
Kusuma milu ajurit?.
Lamun matiya,
paran polah ngong Gusti?".
Angandika Kusumayu ing Cemara:
"Kula tan tega kari,
wartosse Pangeran
seda pinnarjang mengsah.
Raden, gen kula annyethi
arsa uninga
mongsa ngandella ngabdi''.
Ya ta mesem Tumenggung Jaya kusuma
angaras pipi kalih:
"Adhuh jiwaningwang,
inten retna mengnila,
pan wong cethi acuwiri.
Amung andika
Ratu Ratuning ngestri.
Baya dika musthikaning pramudita
inten gen kula ngabdi
mirahhe Kalana.
Kerassira Kusuma
angajak wibawa mukti,
wanni ing priya
pan amupuggung pingit".
Kawarnaa Ki Patih Jayaasmara
saha wadya, mapulih
kadi prit anneba.
Angamuk bareng mara,
apan sami golong pipis.
Wong tigang nambang
padha aderah pati.
Ramening prang, wong tigangngewu kumerab
lir buta oleh daging,
kadi saradula
galak amongsa sarpa.
Bala Ngurawan kalindhih,
dhasar annom prajurit.

81
SINOM

Tumenggung Jayakusuma
an~adeg dipun payungngi
aneng soring kendhayakkan
sakaliyan ingkang rayi.
Turangganira asri
apan sampun kinnakarung
miwah ratanya Sang Dyah
p~ennahira datan tebih.
Kadeyanne sadaya samya aperang.
Matur Dewi Surengrana:
"Pangeran, Sang Dipati
kaonang-onang sudibya.
Prajuritte mung satunggil
kawarta yen asekti
Jayaasmara rannipun".
Ki Tumenggung ngandika:
"Dimen prapta ngarsa mami,
sun cekelle Ki Patih Jayaasmara".
Kusumayu Surengrana
jemparingi. Raden sandhing.
Ki Patih Jayaasmara
karsanya pinnagut jurit,
tan sinung ingkang laki
para kadeyan kaplayu.
Ya ta Jayasentika,
Jayaleksana, Yudapati,
padha ngungsi ing ngarsaning Ki Dipatya.
Undhakkan Sastramiruda
lawan Raden Wukirsari,
ningalli Jayaasmara
pan samya lumayu ajrih.
Sami arebut dhingin
angungsi mring ki Tumenggung.
Rongga Jayasentika, Jaleksana, Yudapati,
samya ajrih, baya karsaning Jawata.

Undhakkan Sastramiruda
umatur sarwi wot sari:
"Pangeran mongga lumajar,
Jayaasmara asekti.
Sami tan darbe galih
kadang kadeyan sadarum,
nadyan awak kawula,
Pangeran, kalangkung miris
anningali marang Dipati Liyangngan''.

Ki Tumenggung angandika:
''Sakehhe kadeyan mami
agaweya gegelarran.
Yen Jayaasmara prapti •

82
tangkebbana tumuli
k~nnon pisah balanfpun.
S~ ~dipati Liyangngan
dlmen prapta ngarsa mami.
Sabalanne padha sira sisiwoa".

Ki Rongga Jayasentika,
Jaleksana, Yudapati,
katiga matur sandika
apan sampun amiranti.
Sagung para dipati
pan sami mawur ingamuk
marang Jayaasmara.
Wong ing Gembong keh kang mati,
akeh tatu wong ing Japan, Pasuruwan.

Ki Patih Jayaasmara
nantang bari numbak siti:
"Kalana Jayakusuma
majuwa ingsun kembari,
payo agenti keris".
Ya ta mesem ki Tumenggung,
"Payo sira majuwa,
papaggenna tandang mami,
iya ingsun prajurit Nusa kambangan".

Sakehhing mantri Ngurawan


padha lumayu angungsi
mring ngarsaning ki Dipatya,
sawiji tan nana wanni.
Ya ta Adipati
kalawan garwanipun,
Jayaasmara myarsa
kudane dipun cemethi,
Kyana Patih annander annilar bala.

Kalana Jayakusuma
kang ingarah padha siji.
Ki Rongga Jayasentika,
Jaleksana, Yudapati,
sigra sami nangkebbi,
wong tigang ewu amagut.
Arame dennya yuda
watang putung ting careklik.
Marmannipun Ki Patih anilar bala.

Menak Caho ya kapisah


kalawan Rekyana Patih,
lumayu annilar kuda,
babak bunnyak niba tangi.
Busana den buwangngi
mung kari saruwallipun,
badhugullan kewala .
umpettan neng sor tranggul1. .
Ting kalenthar kebak tampar awakk1ra.

83
Ki Patih Jayaasmara
~awungnge den bat kumitir:
Kalana Jayakusuma I

papaggen tandang mami


payo agenti keris".
Ya ta ~esem ki Tumenggung
asru dennya ngandika:
"Prajuritte wong Bali,
dudu lanang yen tan wanni nilar kuda".
Ki Patih Jayaasmara
~aksana nilar turanggi,
1ng watara sapambalang
dohhe lawan ki Dipati.
Ya ta ngandika aris
wau sira Ki Tumenggung:
"Payo den para ngarsa
prajuritte wong Bali,
lah numbakka, ennya dhadha pilihana.
Balik sira lumayuwa,
eman warnannira pekik
manawa mati ing ngrana.
Balik lumayuwa aglis
matura Rajeng Bali
konnen teluk marang ingsun".
Patih Jayaasmara
bramantyannira tan sipi:

"Ki Tumenggung, babo, babo, WUWUSSl.ra.
Aja nantang Sri Narendra
yen Jayaasmara urip.
Sanadyan rupaa buta
kang kongsi dundhuling langit,
pan ingsun nora gigrig
amungsuh lawan Tumenggung.
Payo sira majuwa
sun kembari padha siji,
ayonnana Ki Patih Jayaasmara''.

Runtik Dewi Surengrana


saksana nyandhak jemparing,
gandewa nulya binekta
arsa nglepasi jemparing.
Kagyat sang Adipati,
kang garwa rinangkul gapyuk
apan sarwi kinuswa. .
Dewi Surengrana angl1ng:
"Ucullena, sun panahhe mungsuh sura".

Kang garwa tansah kinusw~:


"Sampun yayi, tekeng pat1
dadi punnapa matiya
dukanne Sang Rajeng Bali.
Lan kapira re Gusti,

84
m~t~nni wakilling Ratu.
Dlmen prapta ing ngarsa,
sun cekelle padha siji,
malah mandar Sang Prabu Bali telukka".
Ki Patih Jayaasmara
wus prapteng ngarsa Dipati.
Waosse sarwi dennembat
ki Patih arsa nglarihhi
marang ki Dipati,
c~mundhuk waosse putung.
S1gra narik curiga
arsa goco ki Dipati,
asta cape, dhuwungnge ki Patih rentah.
Ki Patih Jayaasmara
cinandhak astanne siji,
astannira ingkang kanan.
Cinandhak asta kang kering.
Ki Patih niba tangi,
prandene tan bisa ucul.
Sang Putri ing Cemara
annalenni sutra kunning.
Kyana Patih binnekta minggah mring rata.

Ki Rongga Jayasentika
antuk prajurit sawiji,
sirahhe nulya tinigas
pan malah kinnarya undhi.
Larut sakeh wong Bali,
Ki Menak Caho lumayu.
Surakking wong Ngurawan
yen Jayaasmara mati,
wus katawan sirahhe kinarya onclang.

Kang aneng luhurring rata,


saya awas anningalli
tan pangling mring kadangngira.
Cirinne sampun kaeksi,
pilih ingkang udanni
toh sepah kasabban rambut
datan samar ing tingal.
Wuragil Kunning annangis
anungkemmi: "Si Kakang pan maksih gesang.

Pangajappaningsun tawang,
nora nyana yen kapanggih
apan kadi wong supenna.
Sasat mati urip manning,
tan etang baya pati
si Kakang lami sun luru".
Ki Tumenggung ngandika:
"Iki Kusumaning adi
arinnira wuragil kang ingsun pajar".

85
~esem Dewi Surengrana:
Bok Ipe kalangkung sakti,
wong Cemara kabeh rusak I

monca nagara keh mati.


Karantenne
. asekti ,
J7r k:andhahe ki Tumenggung.
N1 Ipe asinjangnga
dimenne aywa katawis.
Yen lannangnga kalah Ki Sastramiruda".
Ki Tumenggung angandika:
''Sira sun wehhi kekasih
arab Dewi Ekawarna,
kalangkung denning prayogi.
Nanging wewekas mami,
den bisa annawur laku.
Mung sira ariningwang
ingkang dadi woddingngati.
Wadon wadon sira sekti mondraguna.
Yayi, sira salawasnya
angawula Rajeng Bali,
lawan apa jimattira
awignya bedhah nagari,
lan sapa kang ngidenni
denne sira rupa kakung'?".
Matur Ni Ekawarna:
"Kakang Raden, atur mami,
duk kawula angularri jeng Paduka.
Pirang dinna aneng wana
, atilar dhahar lan guling.
Raga asawang kunarpa
pan sampun angesti pati.
Wontan Jawata prapti
awasta Bathara Bayu,
ingkang angsung karosan.
Kalintang welas mring mami
gih Ki Dewa marganne kang paring lannang.

Kawula kinnen ngawula


dateng Sang Prabu ing Bali.
Ujarre Kaki Jawata
kariyin mring ngawak mami:
'Pasthi sira kapanggih
iya ingkang sira luru,
kang cinandhi ngawiyat, .
ingkang jinnempa neng ngang1n
pan kapanggih aneng satengahing ngrana'.

Apan mangke kala~pahan_ .


sampeyan kapangg1h ngr1k1.
Duk kawula angawula
dateng Sang Prabu ing Bali,
marganne dadi Patih

86
angsal kawula karuhun
.. '
many]1ng Mantri Anom kula.
Nateng Bali acangkrami
angupaya bantheng, kidang Ian manyjangan.
Pan wonten taksaka lannang
ageng panyjang gigilanni,
annander dhateng Sang Nata.
Sagungnging Mantri gumingsir,
kawula annangguhhi
wau kang taksaka jalu.
Sirahhe kula candhak
kula untir dadya kalih,
samya gawok sakeh wong Nusa Kambangan.
Dupi sampun acangkrama
kawula jinunyjung linggih
pinnaring nagri Liyangngan.
Ingaken sudara wedi,
langkung sihhe Narpati,
jinunyjung saking ngaluhur,
kalih sinungngan wennang.
Kawula dadi Papatih
sinung aran Ki Patih Jayaasmara.

Duk kawula lama lama,


kinnen ambedhah nagari:
ing Pacangngan, Bondayuda,
Lubawang, Sandi Waringin,
ing Lumajang tan kari,
Sidayu pan samya teluk,
Pragunnan, Sidapaksa.
Kawula kalintang sekti
apan kathah nagri kang kawula bedhah.

Milanipun Sri Narendra


akathah garwanne putri
pan gunna kaya kawula,
telukkan saking nagari
dhateng sang Nateng Bali".
Alon mesem Ki Tumenggung,
rinnangkkul arinnira,
gelungnge dipun usappi:
"Wadon wadon sira bisa angngawula".

Wus kondur saking palagan,


dyan manyjing pakuwonnekki.
Kadang kadeyan sadaya
pan maksih nindhihi baris.
Sakeh para dipati
sadaya sami umatur,
Raden Sastramiruda .
tan unning kadang kapangg1h,
Lokking bala, Jayaasmara palastra.

87
Pan sami teluk sadaya
s~kehhe para dipati,
~lwah kang monca nagara
1ngkang teluk Rajeng Bali.
Kathah kang balik sami
d~u~a~eng Raden Tumenggung.
A]r1h1pun kalintang
marang wau Ki Dipati
pan sadaya balanne Jayaasmara.
Tan nana mongga puliya
wadyannira Kyana Patih
mabonglot sisanning pejah,
wus prapta jronning nagari.
Awarta Kyana Patih
Jayaasmara kasambut
madyaning ngadilaga,
sirahhe kinnarya undhi.
Langkung oreg nagari Nusa Kambangan.
Kocappa ki Adipatya
kang aneng pakuwonneki,
kalangkung marwata suta,
denne ingkang den ulatti
kang rayi wus kepanggih.
Ingkang suwita ing Bangsul
mangke sampun ambabar
mulih asalling pawestri.
Datan pegat Kang Raka, Sang Adipatya,
apan sami kangennira,
tan pegat den tatakonni:
"Pan dhemenne kampuh apa
Ratu Ratunning wong Bali?''.
Alan matur Kang Rayi:
''Karemenne Sang Ngaprabu
tan Iiya kampuh sawat
kang dhapur Jalengut asri".
Lon ngandika: "Iya, padha lawan ingwang.

Lah yayi sira tutura


watekke nata ing Bali.
Apa tatuhu utama
kadi ujarring pawarti,
wong kang bennering kardi
dadi karsanne Sang Prabu.
Awelassan Sang Nata
yen karsanne den lakonni.
Nadyan ala, wong setya dipun apura.

Alah yayi kaya ngapa .


padanne Sang Nateng Bal1,
lawan darijinne pira
. . "
mannawa amawa c1r1 .
Matur alan Kang Rayi:

88
"Drijinipun sapuluh
sami lurus alantas,
kannaka lir mannik war1· h"
. kewala.
'' Iyatalah, pan ingsun takon

Yayi, sadulurre pira


~atu Ratunning wong Bali,
1ngkang tunggal ibu rama".
Alan matur ingkang Rayi:
"Susuhunnan ing Bali
mapan tan darbe sadulur,
ontang-anting piyambak".
Ki Tumenggung ngandika aris:
"Bagus, annom, cacadde tan darbe kadang".
Kalana Jayakusuma
' .
mesem sarw1 muwus aris:
"Ratunning Nusa Kambangan
antang-anting kumalinting,
tunggak waringin aking,
nistha tan darbe sadulur.
Yen telukka maringwang,
ingsun punnagi angringgit
pasthi becik lalakonne ruruwattan.
Alah yayi kaya paran
lamun nyangkrammanni rabi,
denne garwanne akathah.
Ping pira den cangkramanni?".
Alan matur Kang Rayi:
''Sang Nata kalangkung baud,
sakehhing para garwa
winnisik asmara jati.
Yen reresmen Sang Nata tansah cumban".
Ki Tumenggung angandika:
"Apik temen Rajeng Bali".
Kang Rayi matur annembah:
"Sang Nata langkung awiki.
Pan kawula kariyin,
sinnandhing sare sadalu.
Ing wayah sirep janma
Sang Nata kula grayangi,
dipun cablek kang asta kadi putungnga.

Malah kangsi pitung dinna


• II
kawula dipun du k an1 .
Ki Tumenggung angandika:
"Apanne sira grayan~i?".
Alan matur Kang Ray1:
"Dhuh Pangeran, wentissipun".
Ki Tumenggung ngandika:
''Sabar temen sira yayi,
kakahhana purusse sira pedhatta".

89
Sang Prabu Jayalengkara·
"Wij~~le ~ong teka ngendi,
pan ]entrehhe duk ing kunna?".
;ngkang Rayi matur raris:
Kawula myarsa warti
Rajeng Bali kang kar~hun
datan adarbe putra.
Mangkana muja semedi
tinnarima malah pinn~ringan swara.

Mangkana ujarring swara:


'Lah iya Rajeng Bali
' I
yen sira yun darbe putra,
cangkramaa marang wukir'.
Mangkana Rajeng bali
acangkrama marang gunung.
Ya ta, ana wong tapa,
warnane langkung apekik.
Wus ingambil atmaja marang Sang Nata.

Wus lami Sang Nata seda,


mangkana putra gumanti
jumeneng Nusa Kambangan.
Jejeg adille Narpati,
gemah ingkang nagari
tulus kang sarwa tinandur
Prabu Jayalengkara.
Pan dede estunning Bali,
kala pajar apilih ingkang unninga.

Nadyan kathaha Narendra


kang jumeneng Nateng Bali,
apan tannana amadha
lawan kang jumeneng mangkin
inggih Sang Prabu Bali.
Tulus kang sarya tinandur.
Sagungnging parangmuka
teluk datan nana wanni.
Tanpa sama Sang Prabu Jayalengkara.

Nanging becikke kalintang,


kakang. Sang Prabu ing Bali
kalannipun acangkrama,
mudhun saluhurring ngesti
ana wangngan sathithik
mung sahasta wiyaripun.
Prandene Sri Narendra
datan purun anglangkahi,
adoh elok Sang Nata mudhun jempana".

Kalana Jayakusuma
mesem sarwi amuwus aris:
"Yen mengkonne, Sri Narendra
Ratu Ratunning wong Bali,
abagus tur asekti,

90
c~ca~de kabottan kampuh.
Beny]ang yen maju ngrana
s~n,cekelle padha siji.
Dereng panggih sasat wus kageming ngasta.

~dhem pangraossing manah


1ngsun amiyarsa warti
Prabu ing Nusa Kambangan
kawarta prajurit sekti
kunycara anglangkungi,
tur abala padha ratu.
Nanging ta ingsun wada,
Ratu Ratunning wong Bali
bagus, annom, cacadde wedi lan wangan".

Undhakkan Sastramiruda
wau sampun den timballi.
Sapraptannira ing ngarsa
Ki Tumenggung ngandika ris:
"Yayi, kadangmu prapti".
Ni Ekawarna andulu
maring Sastramiruda,
saksana den palayoni
sareng nangis tan pangling mring kadangngira.

Ki Menak Caho kocappa


kang lumayu niba tangi,
mung kari sruwal kewala.
Busananne den buwangi,
tinnon pating saluwir
kebak tampar awakkipun.
Lumayu karonycallan
tali kacanthel ing margi.
Saparanne Ki Caho kukub wadana.

Karah ingkang mungwing grana


dipun copot nora kenni.
Milanipun datan kenna
wantu ki caho wong mukti,
awak lemu lir babi,
mundhak ageng irungngipun.
wantunne wong lumajar,
irungnge megar neng margi.
Estu lara Ki Caho asmu karuna.

Datan kawarna samana


busekkan Nagri ing Bali.
Sadaya miyarsa warta,
lannang wadon, gedhe, cilik,
pramana ingkang warti
lamun Ki Patih kasambut
aneng Sapi Gumarang, .
sirahhe kinnarya undh1.
Malah geger nagari Nusa Kambangan.

91
Saweneh miyarsa warta
al~ra dennira nangis I

aneng siti gugulungan


~~ambat Rekyana Patih:
Eman temen ngemassi
Gustiningsun wong abagus
Patih Jayaasmara
~ I
I

agawe rasaning ngati


sapa baya dadi kondhanging wanodya?".
Saweneh ana karunal
asambat Rahaden Patih:
"Gustiku Jayaasmara
ema~ temen angemassil
gawe rarassing ngati
apan karya brongta wuyung.
Patih Jayaasmara
kanniayanne kapati 1

sapa baya kang tinonton lamun seba?".

Saweneh ana kang ngusap:


"Kya Patih lamun ngemasi 1

sayekti ototte ilang


nagara Bali punniki.
Saupama yen paksi
pan wus ilang cucukkipun.
Rahaden nora nana
ilang jimatting nagari.
Sapa baya kang tinnonton yen sewaka?".

Sakehing wong Kapatihanl


parekkan Ian para nyai
bakal selir jajamahanl
kang dereng den cangkramanni.
Samya miyarsa warta
laman Ki Patih kasambut
aneng Sapi Gumarang
murdanne kinnarya undhi.
Kadya gerah sambatte ingkang karunna.

Saweneh ana karuna


tannaganne kontrang-kantringl
aneng siti galangsaran
sarwi ngrontog remannekki.
Ana niba ing sitil
sarwi nglulur-nglulur suku.
Ana atebah jaja:
"Kyana Patih angemassil
sapa baya kang sun sawang saben dina?".

"Nadyan silih ngawulaa


ingsun rasa nora olih
kaya Dipati Liyanagan .
ingkang asih mring ~bdl
bagusse tanpa tandh1ng

92
a~bek~ng manah rahayu.
D1pat1 ing Liyangan
wong asedhet amantessi
dhuh Gustiku Pangeran Jayaasmara".
Apan garwanne sakawan,
pan sami putri linuwih
durung ana cinnangkraman,
tansah sinnambrameng !iring.
Sareng lara anangis
asambat-sambat ing kakung:
''Katuwonne wak ingwang
tan derman tinilar laki,
ngendi gonne Kakangmas Jayaasmara.
Sanadyan pejah gesangnga
rayine tan bisa kari
Priyayinne wong Liyangan
agawe · rasaning ngati
katuwonne wak mami
teka kari raganningsun.
Ngupaya mongsa ana
ingkang kadi Kakang Patih.
Milu mati Pangeran Jayaasmara.
Nadyan silih palastraa,
alega rasanning ngati,
Ki Patih Jayaasmara,
lamun layonne kapanggih.
Kawarta angemasi
layonne nora ketemu.
Kakang Jayaasmara
kang asih marang ing rabi,
bagus annom Pangran eman yen matiya".
Nengenna ingkang karunna.
Kocappa Sang Nateng Bali,
Sang Prabu Jayalengkara,
kang nuju miyos tinangkil
ginnarbeg para putri.
Pan pinnarak siti luhur,
andher para panglima.
Sang Nata esmu prihatin,
pratandhanne amiyos tanpa busana.
Ki Menak Agung ngandikan,
munggwing ngarsanne Sang Ngaji,
Ki Patih Jayasentika
lan Rongga Wireksengbumi.
Nyai sibett neng wingking,
nyai Wayah aneng ngayun.
Sri Narendra ngandika:
''Bapa Agung takon warti,
kaya paran wartanne kang lunga aprang".

93
Lagya eca angandikan
kasaru Ki Caho prapti.
Sakehhing Mantri, Panglima,
kang sami dipun alanni,
sadaya raup rai.
S~gun~ Panglima gumuyu,
yen K1 Caho matiya
akeh luwaran punna~i.
Wus ngandikan prapteng ngarsanning Narendra.
Ki Caho matur annembah:
''Atur tiwas Paduka Ji,
nindhihi wadya kang yuda
sagungnging wong sangang kethi,
digdayanya nglangkungi
kathah mati sirna larut.
Klana Jayakusuma
kalintang dennira sekti
aprasasat mungsuh Dewa Suralaya.
Gawok kang samya tumingal,
Pukulun Sri Narpati. ·
Salami kawula gesang,
Dewaji, dereng amanggih
Putri Cemara adi
garwanne Raden Tumenggung,
wasta pun Surengrana.
Polahe angnggigilanni
dennya aprang sarwi awahana rata.
Kadya Dewi Wilutama
solahhe kadi Srikandhi,
aneng saluhuring rata
respati sikep jemparing.
Kalintang dennya titis
singa kang den arah rampung.
Binendrong ing sanjata
ingudannan busur lembing,
datan kandheg pangamukke gandhang-gandhang.

Sri Bupati Bondayuda


sampun kasambut Dewaji.
Balanne akathah pejah,
kari ipenne ambalik.
Nateng Lumajang nenggih,
Dewaji, sampun kapupu.
Balane kathah pejah
kari adinne ambalik.
Ing Pacangan pan sami balik sadaya.

Narpati Pragunnan pejah


kari putranne ambalik.
Narpati Lubawang pejah,
Ian Nateng Sandiwaringin,
Sandi Korippan, Gusti,

94
Dewaji, sampun kapupu.
Narpati Sidapaksa,
balanne akathah mati.
Ing Pacangan balanne balik sadaya.

Narpati ing Pajarakkan,


Dewaji, sampun ngemassi.
Narpati ing Blambangan
nenggih sareng angemassi,
kantun Rayinne balik.
Sadaya pan sami larut,
Kiana Jayakusuma
kalangkung dennira sekti.
Yen agengnga, yayah Kala ngeja wantah.

Adipati ing Liyangan,


Dewaji, sampun ngemasi
kasambut ana ing ngrana,
sirahhe kinnarya undhi.
Kagyat Sang Nateng Bali,
miyarsa kalangkung rengu:
"Yayi Jayaasmara
pan nora sun kon ngemassi.
Wus pinnasthi baya karsaning Bathara".

Nateng Bali angandika:


"Bapa Agung, benyjing enyjing
amepekka bala kuswa,
Ian saprabotting ngajurit.
Apan ingsun pribadi
amagut mring Ki Tumenggung.
Gajah ingsun saosna,
wahana tandhu Ian joli.
Garwaningsun sun gawa magut sadaya.

Sampun jengkar angadhatyan


Prabu Lengkara ing Bali.
Sakathahing para garwa
sami mapag lawang kori.
Mangkana Nateng Bali
alon dennira amuwus:
"Sakehhing garwanningwang
kang padha setya ing laki,
ingsun gawa aprang mring Sapi Gumarang.

Tingallana solah ingwang


benyjang yen amagut jurit.
Kalana Jayakusuma
sun ujanne padha siji.
Pangrasanne ing ngati,
pan wus kagem ngastaningsun.
Prajurit ing Ngurawan ..
padha tingallana_beny]l~g,
sun tuwekke ana 1ng Sap1 Gumarang.

95
Lah payo padha dandanna
sadaya sun bekta jurit
Kalana Jayakusuma ,
ing benyjing ings~n telassi".
Sadaya awot sari
~utri Bondayuda ~atur:
Nadyan pejah gesangnga
kawula alumuh kari
Yen menangnga kawula ingkang wibawa".
Ya ta Putri Bondayuda
~in~angkul dateng Sang Aji:
~k1 w~ng ngayu annawang,
m1rahhe Sang Rajeng Bali.
Pangrasanne ing ngati
amanggih inten sagenuk.
Kang setya kumawula
mung sira guruning ngestri,
amung sira mirahhe Jayalengkara".
Sapraptanne papremman,
putri katiga alinggih.
Sang Nata eca pinnarak
aglar sagung para putri,
putri katiga nenggih,
pan samya cuki, sang arum.
toh emas Ian salaka.
Datan ana kasad !iring
angandika Sang Prabu Jayalenkara:
"Alah mara awakkingwang
kembullana ingsun, yayi,
lamun kalah papanningwang
ingsun bayar mas Ian picis.
Yen mennang kentel mami,
bayar reyal datan angsung,
bayar ambung kewala.

Yen mennang saha bang, yay1,
bayar pipi yen saputih payudara''.

Mojar Putri Bondayuda:


"Awon sirnanne Sang Aji,
inggih yen kawula mennang
lungsenne tampa paparing.
Yen kawula kajodhi
. .
yekti awon s1rnann1pun '' .
Mojar Putri Lumajang:
"Nadyan tan warana cuki
lamun arsa Wong Agung, sinten lenggana?".

Apan Putri Bonday~d~


ingkang acuki rum1y1n,
ijen kalawan Sang N~ta,
Putri kalih mamarah1
apan Sang Dyah kalindhih.

96
Langkung wignya Sang Prabu
Putri ing Bondayuda '
kalahipun tigang putih
wus kinuswa katiga, pi~riyembad.
Wacana Putri Lumajang:
"Massayu ingsun gentenni
elikna saking wuntat, '
karanne dika kajodhi,
datan anolih picis,
pijer telon kang ingrebut".
Mojar Ni Bondayuda
wacananne asmu runtik:
"Lah sumongga, salah satunggal wignyaa".
Apan Putri ing Lumajang
acuki lawan Sang Aji
apan ta ijen kewala,
putri kalih mamarahi.
Putri Lumajang nenggih
kasaliring papannipun,
asor Putri Lumajang.
Kawon gangsalwelas putih,
abangngira winnilang kurang nembelas.
Apan sampun kalampahan
katiga kinuswa sami
adangu pinriyembad.
Putri ing Wacangan angling:
"Kawula kang gentenni
acuki lawan Sang Prabu,
dalanne yen menangnga
wong cuki pijer nyunnyulik,
lan picisse pijer akanthi srenggaran''.

KINANTHI
Innya Lumajang amuwus
mring dyah Bondayuda aris:
"Radennayu Gustinningwang
pilih tandhing yen acuki".
Innya Lumajang angucap:
"Nora beda Gusti mami,
Timur mila Gustiningsun
kalintang wasis acuki.
Mendahanne wanodyaa
Gustiku Sang Rajeng Bali,
nadyan dadiya Narendra,
Sang Prabu wasis acuki''.

Bangun rahina ka~g dalu.


kang garwa pinnr1yembad1
katigannya gantya gant~a
Sang Nata nutug.saratr1.
Kadasih munnya 1ng tawang
satuhu agalik-galik.

97
Be~ence munnya ambarung
aneng tawang melassasih
semunne padha gogonyjak:
Kang_sata wana munnya jrit
peks1 cucur mawurahan
semunne angisin-isin.

Marang sakeh para arum


m~ri~g kang tan antuk ing sih
denn1ng wau Sri Narendra.
Kalangkung kawelassasih
aneng soring nagapuspa
sarwi nguwik-uwik siti.

Putri Lumajang tumurun


awirang rasanningngati.
Ya ta Putri Sidapaksa
tumurun awande arip.
Putri Lubawang wus kesah
tumurun maranni warih.

Putri Balambangannayu
lan Putri Sandi Waringin,
wong kalih sareng akesah
awande sami asenni,
ap~n Putri Pajarakkan
kesahhe sarwi annolih.

Asru wau dennya muwus:


"Pan ingsun akanthi dhesthi
awakkingsun sasaingan,
wong ika gelissa mati.
Ingsunniki sugih gunna
sun sengguh kanggoa laki".

Apan ana innyannipun


lawan rowannge tannya ris:
"Rasanne kadi punnapa?".
Wong tan antuk sih ing laki
ingkang sawiji angucap:
"Mengko sira sun tuturi.

Kala duraka wakkingsun


annyandhang maru sawiji,
dudu padu, tobat jerat.
Annyandhangnga maru malih
berasingsun tigang pitrah,
sun edang sadaya enting.

Singa wongnga ingkan~ muluk


suprandenne lila_mam1~
lakinningsun mar1ng desa,
saolehhe dipun palih
apan ingsun nora wikan
kala maruku den wehhi.

98
P~tung dinna awakkingsun
llr wongwa kayu kusambi
dundumanne nora kathah
amung sakisa den wehhi I

malah malah kathahingwang


dundummanne maru mami.
Lega leganing tyassipun
apaparing marang rabi
d~n dumma ing ngarsanningwang
aJa nungkul marang mami.
Asor apa awakkingwang
ten kelar rasanningngati.
Akeh laranning tumuwuh
sadaya ingsun lakonni
anging iya nora padha
kalawan wong maru kalih
yen andulu marunningwang
tandhes balungnging tyas mam1.

Sajroning sumpennaningsun
andulu maru tan sudi
witting pati witting lara
wong angrebut sihhing laki''.
Asuka sagung pawongan
kasmaran ingkang miyarsi.
ASMARADANA
Sakathahe para manis
kang arsa ginnawa aprang
sadaya samya cacaos.
Lir gerah para parekkan
kang aneng kadhatyan.
Sadaya adandan sampun,
jro pura sami busekkan.
Gumerah aneng jro puri
parekkan padha lah-olah
annyaossi mring Gustinne.
Ana ingkang jenang nangka,
ana anyjenang kacang.
Saweneh ana nyengkaruk
amajik madu kasirat.
Ana karya roti kering,
ana kang karya widara~,
ana kang karya bolunne,
ana karya mamannissan
ana anyjenang duryan
ana cucur limpang-limpung.
Kapengin ingkang mamaca.

99
Sakathahing para manis
pan sarni angulah rupa
ana maonni sinnomme
ana ingkang ngesik waja
ana nglulur sarira
ana rnucang kaping telu
saweneh angejum rema.

Kannang paras dya rnawarni
ana kang ngulah busana
ana ngukuppi sinyjangnge
ana ngukup karnpuhhira
udhet lan kasernekan.
Sakathahing para arum
apan sami sesenengan.
Ana Putri ingkang sugih
amilihi busananya
den papantes sariranne.
Sengkangira nata brongta
pinnatik ing kakonnang,
den pilihi ingkang patut
kang badhe inganggo benyjang.
Nora kunna nora mangkin
nora jero nora jaba
nora cilik nora gedhe
ana sugih ana nistha.
Putri kang padha papa,
pijer angusapi eluh
ngrasa kasorran busana.
Putri ingkang sampun sugih
sangunne sampun samapta,
busananne wus den angge.
Parekannira siyaga,
apan sasore mula
muga sida apunniku
sasore adodongengngan.
Ya ta kawarnaa enyjing,
• kang umunggwing pannan~kilan .
Tengara umyung swaranne.
Kadya ombakking samodra
untapping wadya bala.
Anenggih ki Menak Agung
ingkang anindhihi bala.
Kang dadya cucukking jurit
Ki Patih Jayasasmita
ing ngarsa ika barisse.
Saupacaranya abra
apan awarna-warna
tandangira samya gregut
tan lali sikeppira.

100
Ki ~e~ang Pannatasjurit
anglrld wong limang nambang
a~acalang bubuhanne. '
Dennya lumampah amisah
kang dadya aladdalad,
andombanni ingkang mungsuh
samya rasukan sengkelat.

Aran Demang Karungkeris


padha mantri pipilihan
lan Rongga Jayenggati-ne
angirid wong pitung namb~ng.
Padha wahana kuda
tur padha wong juru pamuk
padha kere gegenderran.

Tunggulle wadya marapit


payungngagung mungging ngarsa
kadi raditya yen tinnon
umbul umbul kering kannan.
Asri yen tinningallan
surem diwangkara mendhung
denning prabottingngayuda.

Ki Rongga Wireksengbumi
sampun malananni gajah,
linnarab waja gadhingnge
tinnatrap tinretes retna.
Ambenne sutra rekta,
bubungkul mannikking bannyu
apusse sengkelat jingga.

Palana cenndhana sari


rinengga sarya kanycan,
sengkelat Aceh kasurre.
Sutra ijo, kuning, abang,
~.
kinarya langsen1ra.
Ginnongsengan sukunipun,
gajah kinnalungan gentha.

Yen dinulu angajrihhi


apa nganggo ning d~pongg~. ~
Demang Dhandhang M1nangs1-nne,
Ngabehhi Gagak Kalana
lan Kontul Wilantennan,
kang dadya titindhihipun,
tan adoh lawan matengga.

Pan Ki Caho ika nenggih


sampun annata wahana,
tandhu joli bubuhanne,
carumpung lawan jempana,
gilingan Ian wilissan.
Menak Caho wajibbipun
angiringken para garwa.

101
Lir sagara tanpa tepi
gagam~n Nusa Kambangan
prapteng jaban kutha andher
malah kongsi ing padesan. ,
Abra tanpa wilangan
swaranning bala gum~ruh,
angrok tengara saurran.

Anenggih Sang Nateng Bali


Sang Prabu Jayalengkara
wus ngrasuk busana abyor.
A~ampuh sawat rinengga
s1nnawuran parada,
apanningset cindhe wungu
akalpika sakembaran.

Enggar sagung para rabi


samu angrasuk busana,
miwah para parekkanne
apan sami abusana
para manis sadaya.
Gumuruh kang dandan, sangu,
miwah ingkang ngupacara.

Sri Bupati wus umijil


ginnarebeg para garwa.
Pan sami busana abyor
apan lir Yangyang Asmara
saking ing Swargaloka
mring marcapada tumurun
ingiring pra widadara.

Sapraptaning Poncaniti
Sang Nata annitih liman.
Sumrek kang wadya balanne
swaranya ingkang lumampah,
kadi ombak sagara.
Tandangnging bala gumregut,
bendhe tinabuh angangkang.

Sadaya kang para putri


pan sami wahana ra~a,
tan awor upacaranne.
Ana anitih jempana,
ana milih wilissan,
ana kang nitih carumpung,
kang nistha cikar kewala.

saweneh anitih joli,


ana tandhu titihanne,
pedhati lawan garebong.
Sakathahing para garwa
kang lumampah neng ngarsa,
lamgkung sukane S~ng Prabu
sadaya ngiring Sr1 Nata.

102
SINOM

Kang lumampah aneng ngarsa


Pu~ri Sidapaksa nenggih,
apelag busananira.
Respati wahana joli
ginnarebeg pra cethi.
Pelag upacarannipun
' • • I
as1ny]ang cindhe jlamprang
semekan jingga mantessi,
sengkangngira apanunggul inten mulya.

Pupurripun lalamattan
udhette mandhala giri.
Samarga agugujengngan
menang angkuh, dhasar sugih.
Ingkang lumampah wingking
Sandi Waringin Sang Ayu,
arja wahana jolang.
Sagung parekkannya asri,
panganggoning payung kuning pan apelag.

Cindhe wungu busananya


akampuh gadhung rinukmi,
asengkang murub lir damar.
Lampahhira asmu runtik
samarga amaringi
atukar lan marunnipun,
kang munggwing wurinira,
Putri ing Pragunnan,
busananya asri lamun tiningallan.

Dhasar respati wiraga,


Putri ing Pragunnan nenggih,
akampuh rejeng araras
pinnarada binuka sri,
sengkang ganggung respati,
arja sinyjang limar wungu.
Pedhati wahananya,
upacaranira asri,
tur respati arja payung kretas jennar.

Samarga tansah karunna


aruntik kaku ing galih,
titiyan gerot samarga
tan kandheg dennya lumaris,

Putri Purwongga wur1.
Respati busannanipun
arja akampuh jingga
tanpa sengkang amantesi.
Wahananya garebong annyar kencanan.

103
Kang lumampah wurinira
Putri Bondayuda asri.
Sang ~etna tan mawi sengkang
asumplng sinureng pati
gelang kunna mantessi
lan ajajamang mas tatur.
Dulur upacarannya
parek~nnira angiring.
Apan endah busananira Sang Retna.
Akampuh gadhung araras
arja si~jang turuntangis,
tumpall1ra pinarada.
Annitih wilisan adi ,
pangiridde jajawi.
Asri upacaranipun,
tan arsa pinnayungan.
Samarga-marga aruntik,
poponyjenne Sang Putri datan binekta.
Kawarnaa Sri Narendra
respati wahana esthi.
Lampahira aneng tengah
ingiring kang para rabi
wadyabala jajari.
Busekkan kang sami dulu
gebel ataratabban
sagung kang samya ningalli,
ing jro pura, lanang wadon, urut marga.
Pan andher pinggiring marga
anningali Sri Bupati
wau dennira lumampah
lir sagara tanpa tepi.
Wenneh micareng ngati:
"Mukti temen Sang Ngaprabu
dennea sugih garwa,
mapan tan kenna winnilis
yen cinondra luwih garwa kurang condra".

Saweneh ana kang ngucap:


"Gustiku Sang Rajeng Bali,
siyang dalu ingsun tedha,
muga lannangnga ing jurit.
Denne ta Ratu sugih
garwa padha putri ayu".
Ana prawan angucap:
"Biyang, aku jaluk tapih~
selak kari anningalli Sr1 Narendra.

warnane bagus kalintang


kang arsa magut ing jurit''.
Embokke amuwus sugal: .
"Nora duwe sinjang taplh,
adelap temen urip,

104
tan bisa nguiari pinyjung.
Gengnge sarandhu rebah
a~gur matiya duk bayi,
U]ar sira wedi kisi, wani dhudha".
K~ menak Caho punnika
tlnnanggenah aneng wuri
pan kinnen ambaureksa
sakathahing para rabi
Ian maiih anyjagani '
babakunne mungsuh rawuh.
Ya ta wadya Ngurawan,
wus kathah kang punnang baris
pra dipatya pan samya baiik s~daya.
Pan kathah atur bongken
mring Kiana Jayadiiuwih.
Warnannen Sang Adipatya
kang aneng pakuwonnekki.
Kadang kadeyan sami
ingandikan sampun rawuh
andher ana ing ngarsa,
miwah kang para prajurit.
Sang Kusuma miyos saking pasanggrahan.
MIJIL
Ki Tumenggung sinniweng neng ngarsi
ana ing pakuwon
sakaiiyan kaiawan garwanne.
Parekkannya andher aneng siti.
Ingkang rayi estri
munggwing ngarsannipun.
Angandika sira Sang Dipati
mring kang Rayi tinnon: ..
"Ekawarna anggambangnga angger,
Iah ta mara sun priksanni, yayi,
ngong durung udanni
gennira anggambuh''.
Ingkang rayi nulya nabuh gendhing
gambang gongsa alan
gandes luwes tinnon sosolahhe.
Ki Tumenggung mesem anningalli,
rinangkul kang rayi
alon wuwussipun.
Ya ta wau sarwi ambisikki:
"Yayi, ingsun taken,
sapa kang muruk gambang wiyosse?".
Ingkang Rayi umatur_wot sari:
"Sang Prabu ing Ball,
kakang, kang amuru k" ·

105
"~endahanne Ratuning wong Bali.
Yen yudanne kasor
a~an nora sun patenni tembe.
Yen mangkono, rasane ing ngati,
kapotangan mami ,
kadang ngong den wuruk.

Mendahanne Ratuning wong Bali.


Yen kala annyaron
gandes luwes kasongngan solahhe.
Weh wigenna, pantesse yen angling,
yen dadiya estri
layak rayung rayung".

Sira Dewi Surengrana angling:


"Adhuh Dewanning ngong,
bok den seru kapirsa cethinne.
Baya akeh sisippe wak mami,
tan bisa ningalli
lir weng tunggu tenung?".

Ki Tumenggung mesem jronningngati


wacananya alan,
Kusumayu pinnangkul jangganne:
"Iki wongngayu pakuning bumi,
timur mila Gusti,
bela tampi kakung.
Mila kawula tansah bibisik
lawan arining ngong,
Nateng Bali sun watara bae,

kaya bedhah negaranya benyjing .
Prajurit Narpati
pan wus padha teluk.
Ing Bondayuda, Sandi Waringin,
Pragunnan, Lumados, ,
ing Pragunnan, Sidapaks~ kabeh~
pan sadaya wus ~eluk mr1ng mam1.
Ecanya ing ngat1,
II
wadya bala agung ·
Kusumayu ing Cemara angling,
wuwussira alan: ~
"Manawi dika ingapes~ake_ ?
marang Jawata k~ng l1nuw1h ..
Apan Rajeng Bal1
sekti tur a t eguh " ·
Mesem angaras Sang Adipati:
"Raosse tyassingngong, k'h
nadyan wuwuha Ratu kan~ ~he ,
awuwuhha sayut~, tan a]r1 .
Esemmira, Gust 1 , .,
kang dadi teguh tus .

106
Sira
~ b
Raden Arya Wuk·
1rsar1.
ase a ngalosod
Ra~en Sastrami~uda jajarre
aneng ngarsa pan rada kapering
Sedheng dohhe nenggih .
lawan Ki Tumenggung.

Rong~a Jayasentika annangkil


nang1ng rada adoh.
Demang Jayaleksana jajarre
law~n ~ngabehhi Yudapati,
~ar1sse sinandhing
]aganni pakewuh.

Nanging Raden Wukirsari iki


semunne acelong.
Telung dinna kasmaran laminne ,
anningali Dewi Ekawarni ,
tannantuk aguling
dhahar nora kolu.

Kaping tiga dennira ningali,


Raden Wukirsinnom,
kadi jinnait-jait manahhe.
Nanging Raden tan wikan kapati,
siyang dalu nangkil
marang Ki Tumenggung.

Sastrawijaya micarengngati:
"Iki sih wong wadon,
ayu kunning tur lemes rambutte.
Mung pipinne kalungsur sathithik,
teka merakkati.
Si Bungker wong ayu. •

Wingi sore kepapag neng margi,


samimpang malerok.
Teka pantes sembada warnanne.
Layak cugettannati sathithik.
Punnapanne ugi
marang Ki Tumenggung?.

Garwaningsun Putri saking Tubin,


suprandenne kasar,
tan madhanni enthikkenthikkanne.
Masih ayu wong kang temu wingi.
Punnapanne ugi
marang Ki Tumenggung?.

Yen selirre marang Ki Dipati


pan ewuh tyassingngon~. ~
Nora mangkono wau wanlne, .
wataranne maksih prawan sunth1,
maksih kennya kenycling
warnane wongngayu.

107
Yen kadangnge roaring Ki Dipati,
lawas nora tumon I

ping kalihhe norana wartanne


lamun adarbe kadang pawestri.
Yen annyara prapti,
kapannnanne rawuh?.

Yen kepanggiha aneng Kadiri


begjanne wakkingngong.
Sun Tukonni den entheng raranne,
adol kajeng, ibu, sun lakkonni.
Patra wisa, Gusti,
adhuh biyang, lampus. •

Pasemonne kala nabuh gendhing


memper Kakangngembok,
sapa baya kang muruk dhinginne?.
Ayu kunning dedegge respati,
baya widadari
anuksma wong iku!.
Yen kembangnga baya kembang gambir.
Wongngayu karoron
becik rupanne, wangi gandanne.
Godhongngipun, wongngayu, alindri
kang kanggo susumping,
pantesse Tumenggung.
Yen iwakka, kang iwak tenggiri.
Dhasar ayu annom,
kedhik rinne, alemes dagingnge.
Pasemonne aweh brongta mami,
semu pantes ugi
kadhahar Wongngagung.
Iki silih wongngayu amanis,
aweh edanning ngong.
Senthe jurang awakkingsun dhewe,
klapa ijo asedheng cumukil.
Kapindho kawussing
kajarah wongngayu.
Mendahanne kalakon wak mami
raosse tyassing ngong
arabiya wong ika rupanne,
teka gawe rasanning tyas mami .

Punapaa ug1
dhateng Ki Tumenggung?".
Sastramiruda ingkang nauri
wacananya alan:
"Gih punniku wuragille_dhewe,.
sundhullanningsun punn1ku yay1.
kang sepuh pribadi
Rahaden Tumenggung.

108
Kakasihhe, Dewi EkawarniI
wuragille wadon.
Ala rupa tur cubluk ing gawe".
Ya . ta wau
.. Raden Wukirsari
I

am1carengngati:
"S u k ur sewu
.. sukur,
aja kapalang nggonningsun ngabdi
mring Dipati Annom.
Sadulurre pan ayu rupanne,
nora ilang ingsun kalosoddi.
Mendah baya benyjing
pinaringna ingsun.

Kakang Embok benyjing yen kapanggih


ing punnaginningngong,
sun urupken kalawan wong kuwe
mannawi luntur sihhe Dipati.
Ya ta merakkati,
si Bungker wong iku".
Kaparenga Sang Dyah anningali
murca ing pandulon,
Sang Dyah Ayu micareng driyanne:
"Baya mendem genyje si wong baring,
anningalli mami
kaya wong kemaruk".
Ya ta matur Dewi Ekawarni
mring Kang Raka alan:
''Wong punika sinten kakasihhe
ingkang akampuh gadhung rinukmi.
Priyayi ing pundi,
kakang, dika tundhung".
Ki Tumenggung mesem dennira ngling:
''Yayi arinningngong,
Putra Kadiri ika wiyosse.
Kakasihhe Raden Wukirsari,
sasat Sri Bupati
milu bedhah Wangsul.
Aja, sira yayi pasang runtik.
Wus jamaking wadon
pan jinawat wong bagus rupanne.
Nanging sira aja angladenni,
aywa sira runtik,
iku kanthiningsun.
Lamun sira yayi, den jalukki
sedhah lawan rokok,
poma yayi, aturrana Raden . .
Nanging sira aywa angrukett1.
Iku dadya kanthi
pan annakking Ratu".

109

Ekawarni angling jronning ati:


"Wong edan anglamong
teka dadak den uja kareppe".
Dadya cingkel Dewi Ekawarni
kesah awor runtik
mundur awot santun.
DURMA

Kawarnaa baris ingkang munggwing ngarsa


sampun campuh kariyin.
Wantunne wong kathah
tan kenna sinnawuttan.
Remuk pacalang ing Bali, •

pan kunna mula


wong Bali wani mati.
Wong Lumajang, Pragunnan lan Bondayuda
ingkang campuh rumiyin.
Rame ingkang yuda,
akeh longnge kang pejah. •

Wong tetelukkan angisis,


wong Purwongga
kang panggah, akeh mati.
Kawarnaa Adipati ing Kertasana
ingkang atur upaksi
sampun prapteng ngarsa,
matur sarwi annembah:
''Atur uningeng Dipati,
wong tetelukkan
larut akathah mati.
Nateng Bali umangsah ngrana priyongga
saha bala mapulih,
lir pendah reksasa
tandangnging para wadya.
Datan kuwawa nadhahi,
wong tetelukkan
larutta mongga pulih.
Yen sembada Pangeran, atur kawula,
Paduka amiyossi
amagutta aprang.
Yen Gusti tan miyossa,
pasthi rusak bala mantri.
Kang para dipatya
mannahnya sampun miris.
Nateng Bali balanne tanpa wilangan,
lir tasik tanpa tepi.
Lir emprit anneba,
tandangngira neng ngrana.
Sang Nata wahana esthi,
awor Ian bala • • II
inggregut golo p1p1s .


110
Ya ta mesem Kalana Jayakusuma
~sru dennira angling: I

~ayo Kakang Ronggal


81 ra aninndhihana
s~keh kang wahana wajik.
D1pun prayitna
aneng pangawat kering.

Lawan Kakang Ki Demang Jayaleksana


nindhihana sapalih 1

wong anunggang kuda


aneng pangawat kanan.
Aja adoh lawan mami I

poma den panggah


amrih kukuhhing jurit.

Sira yayi Undhakkan Sastramiruda


lan Raden Wukirsari 1

aja doh lanningwang.


Sira ana ing wuntat 1

poma yayil wekas mami 1

dipun apanggah
wong loro sira yayi.

Sira Gusti kang apindha Wilutamal


mung sira jimat mami.
Sira nindhihana
wadyabala saduman 1
abarissa aneng wuri.
Yen ingsun sayah1

anaa kang sun ungsi".

Ramenning prang sambawa lindhu pra kempa.


Udan angin dhatengngil
prabawaning yuda
saya angrok puyengngan.
Surup Hyang Pratongga Patil
sapih kang yudal
enyjing atangkeb malih.

Campuhhing prang sareng miyosse Radityal


amagut silih ungkih.
Rame punnang yudal
kadi ombak sagaral
angrok lan swaraning bedhil.
Kukussan dawa
lir pendah tengah wengi.

Pan kalindhih yudanning wong Bauwarnal


rempua kathah mati.
Padha ting sulayah
miwah kang nandhang brana.
Pangawat kiwa kalindhihl
Jayaleksanal
prajuritte keh mati.

111
Sigra tandang Ki Rongga Jayasentika
saha bala mapulih.
Arame kang yuda
datan nana kasorran.
Arame agenti keris.
Pating sulayah,
wangke asungsun tindhih.

• Pan kalindhih Ki Rongga Jayasentika,


tandang Ki Yudapati
saha balannira.
Sumahap tandangngira,
kados buta antuk daging.
Atutumpessan
lir galagah binnasmi.

Sigra mangsah Kalana Jayakusuma,


wadyannira angiring.
Kadya Hyang Asmara
tandangngira neng ngrana.
Pangawat kiwa kajodhi,
pangawat kanan

singa katrajang gusis .

Yudapati, pangamukke lawan kantar


waja ingkang kinardi.
Panjangnya sadhepa,
wiyarripun sambada,
yen dinulu apasagi.
Singa katrajang
mawur akeh kang mati.

Lir raksasa, Ki Demang Jayaleksana,


pangamukke ngajrihhi.
Parissira waja,
panjangngipun sadhepa,
pangamukke gigirissi.
Ingkang katrajang,
larut akeh kang mati.

Atannapi Ki Rongga Jayasentika


pangamukke mangungkih.
Pedhangnge malela,
parissira tembaga.
Kadi saradula wanni
pangamukkira,
kang panggah akeh mati.

Sigra mangsah Rahaden Sastramiruda


lan Raden Wukirsari.
Kadi singa kembar
sareng pangamukkira,
annempuh pangawat kering.
Padha prawira,
akeh prajurit lalis.

112
Kathah pejah prajurit Nusa Kambangan.
Pangawat kiwa gusis
apating salayah, '
datan kena winilang
kang wangke asungsun tindhih
awor kalawan
turonnggesthi.

K~ Undhahkkan Sastrawijaya asayah,


kendel dennira jurit.
Mudhun saking kuda,
waossira den jangkar
apan sami den lendhehhi.
Ingkang karasa
dennira nandhang brangti.

Rasaning tyas amicara jroning nala:


"Ingsun yen
' mennang jurit,
muga den ganyjarra
marang kang jeng Pangeran.
Aja den ganyjar mas picis,
panedhaningwang
amung kang nyaron wingi.

Tingallana wongngayu, selah mannira.


Rehning kawula ngabdi
ing Raka Paduka,
pati sun karya dana.
Parandene sun lampahhi.
Nanging Kusuma,
muga tulussa asih".

Nateng Bali, Sang Prabu Jayalengkara,


duka yayah sinnipi
denning wadyabala
akeh longnge kang pejah,
kang lumayu nandhang kannin.
Sri Naranata
tansah anolih wuri.

PANGKUR

Mung kari wadya sanambang,


ingkang munggwing ngarsanning Sri Bupati.
Tan adoh lawan Sang Prabu,
Demang Gagak Kalana
lawan Dhandhang Minangsi munggwing ing ngayun,
lawan Kuntul Wilantennan,
Ian Rongga Pireksengbumi.

Ki Menak Agung turrira:


"Ya Dewaku Pukulun Padukaji,
yen suwawi mongga mundur.
Gusti, Sang Naranata,

113
lir Jawata pangamukke Ki Tumenggung.
W~dya Paduka keh pejah,
Slnten kang ingaben jurit?.

Ki Tume~ggung Kertabongsa,
n~dya k1wul, tan dangu angemassi.
K1 Ngabehi Pulangmarus
Gusti, sampun palastra:
Ian Ki Arya Pulangjiwa wus kapupu.
Ki Tumenggung Karungkala
Dewaji, sampun ngemassi.'

Ki Rongga Jayaleksana
lan Ki Demang Pannatasjurit, ug1•
kasambut rana, Pukulun,
aneng pangawat kanan.
Lan Tumenggung Gedhugtimbul wus kapupu,
sareng lan Jayalalana,
pejah neng pangawat kering.

Apan kawula meh pejah


yen pasahha, Gusti, kalawan wesi.
Enggal kawula amundur".
Nateng Bali ngandika:
"Dadi apa palastraa Bapa Agung,
agungnging wong jaman kunna,
amung sira igsun tari.

Nadyan akehha punggawa,


amung Bapa, sira kang ingsun tari.
Katon temen setyannipun,
agungnging jaman kunna,
amung sira kang madhangake tyassingsun.
Awetta dadya punggawa,
sira awetta amukti.

Kaya paran karsannira,


bala entek, prajurit akeh mati.
Sekti temen Ki Tumenggung
Klana Jayakusuma.
Agaweya gegelaran Bapa Agung,
purihen pisah balanya,
Kalana Jayadiluwih".

Sang Prabu Jayalengkara


sigra mangsah annanderraken esthi.
Sabalannira annempuh,
sami sudireng ngrana.
Ki Tumenggung sabalannira cumundhuk,
miwah sakadeyannira, •
apanggih padha wong wann1.

Kadya ombakking samodra


apan awor swaranning watang gathik.
Kabtar parisse tumempuh

114
awor sanjata surak ,
apuyengngan agenti buru binuru.
Swaranning sebrak rakatak
braja putung ting carengkling.

Kapisah kadeyannira
K~ Tumenggung apan kari pribadi.
S1ra Sang Prabu ing Bangsul
apisah lawan bala ,
sikep pannah annitih liman, Sang Prabu,
apanggih ayunnayunnan,
lan Klana Jayadiluwih.

Ki Tumengggung angandika:
"Baya sira Ratu Ratunning Bali,
warnanira annom bagus.
Eman yen mati ngrana,
angur sira anungkulla sang Ngabagus,
payo seba mring Ngurawan.
Yen mati ingsun dhadhanni".

Sang Prabu Bali bramantya:


"Peksa lancang pangucapmu, prajurit!.
Lah nungkulla Ki Tumenggung,
eman yen matyeng laga.
Durung mukti warnamu annom abagus,
lan dudu sasaminira
sira amungsuh Narpati".

Ki Tumenggung angandika:
"Ngong wus wikan, sira Ratu prajurit.
Anging ta pangrasaningsun,
sanadyan mangkonoa,
mongsa dadak wurungnga sira kapikut".
Prabu Lengkara miyarsa,
bramantya nyandhak jemparing.

Ki Tumenggung asusumbar
apan sarwi molahhaken turanggi,
sarwi nyingkur watangngipun:
"Iya Sang Naranata,
lah tamakna jemparingmu lawan busur.
Mongsa tinggala galanggang,
lir gintelling rara sunthi!".

Sang Prabu Bali ngandika


apan sarwi nglepassaken jemparing,
suprandene Ki Tumenggung
sura panggah ing rana.
Malah telas jemparingnge nora putus,
Sang Prabu Jayalengkara
kemengngan, jemparing enting.

"Mara Tumenggung malessa.


Dipun enggal, ingsun arsa ngicippi

115
apa ja~amu Tumenggung
a~andh1ng kaprawiran.
K1 Tumenggung amenthang gandewa sampun.
Jemp~ring sampun lumepas,
went1s kiwa ingkang kenni.
Bedhah kampuhhe Narendra,
c~lananya sap pitu sami ngisis.
K1 Tumenggung awas dulu,
wentis lir mayang mekar,
anglir panyjang putra tibeng sela rempu.
A~areng pagutting tingal,
l1r kilat barung lan thathit,
kadi sasi Ian raditya
wus kinunycang marang dewa linuwih,
ya ta sira Ki Tumenggung
niba saking turongga,
pan kantaka purwa duksina, tan emut!.
Undhakkan Sastramiruda
lawan Raden Wukirsari,
alara dennya karunna
apan sareng nungkemmi pada kalih:
"Pangeran Raden Tumenggung,
baya k~nging punapa?''.
Jaleksana, Yudapati, sareng mundur,
Ian Rongga Jayasentika
apan sareng anungkemmi.
Panyannanne pra kadeyan
Ki Tumenggung dinnalih nandhang kennin,
nuli ginnongsong ngagupuh
dipun bekta lumajar.
Kadeyannya mantuk mring pakuwonnipun,
kadang kadeyan sadaya
• • • •
1ng wur1 sam1 annang1s.
Sang Prabu Jayalengkara
esmu merang angenggokaken esthi,
annimballi wadyannipun
mundur saking palagan.
Gajah nander wirangnge saya kagugu,
angrasa asor kang yuda,
para garwa tan tinnolih.
Menak Agung atur sembah
aneng ngarsa sarwi ngadhangngi esthi:
''Mila Paduka lumayu,
Kiana Jayakusuma
katriwandhan tiba saking kudannipun
kados sampun nandhang brana!.
Mongga wangsul Padukaji!''.

116
~esem Sang Prabu ngandika:
~ap~ Agung ambodhokaken mami,
d~nne bedhah kampuhingsun
merang maring jawat.
~udu ~adu dudu gawe, Bapa Agung,
1 Ya yen teka palastra
ana pindhanne wak mami.

Mula amaras tyassingwang


bokmanawa kasorran ing ngajurit
kalawan Raden Tumenggung
mendahhe wirangngingwang.
P~yo mundur Bapa Agung, dipun gupuh,
yen wus teka ing jro pura,
payo angulari budi".

Menak Agung narik pedhang


sedyannira arsa amagut jurit,
pundhakke nuli rinangkul •

marang Ri Sang Narendra:


"Bapa Agung, mundurra kakasihingsun.
Eman yen tumekeng lenna,
angur awetta amukti".

Ki Menak Agung kemengngan,


teka nangis sarwi nungkemmi Gusti.
Arsa asosoroh-amuk
tan pareng Sri Narendra.
Sri Bupati lestari dennya lumaku,
tindaknya amorang marga,
Sang Prabu annoleh-nolih .

Warnannen Putri Cemara


saba bala meksih amangun jurit,
lajeng dennya soroh amuk.
Kadya Putri Cempala
kang linnawan sadaya akkeh lumayu.
Kusuma Putri Cemara
angamuk lawan jemparing.

Tandangnge wadya Cemara,


pangamukke lir buta oleh daging.
Sumahap bareng annempuh
kadya emprit neba.
Ramenning prang, swaranne lir gunung rubuh.
wangkenne sungsun atumpang,
pan kadi babadan pacing.

Ki Patih Jayasemita
langkung asor lan Ki Caho kalindhih .

Denne balannira rempu,
padha tilar galanggang
ingkang panggah kathah rusak, samya lampus.
Jayasemita lumajar,
Ki Menak Caho anggendring,

117
wus mudh~n saking turongga,
palayunne sarwi nyimpang ing margi.
N~adhuh sasambatte lampus,
rewangnge tinunjangngan
pan ~awula kiyai, kalangkung takut
sarw1 anutuppi grana
manawi tiba ing margi.
Sakathahe para garwa,
para putri ingkang sami yu luwih
rereksanne Menak iku I

kabeh sami babandhang.


Menak Caho lumayu tan tolih pungkur,
marma dalah wahananya
kabandhang mring Kusuma di.
Kusuma di ing Cemara,
duk campuhhe Kang Raka tan udanni,
pijer nglinterri mungsuh
amrih kiwulling yuda.
Ingkang Raka kantaka, Sang Dyah tan weruh.
Tambuh mungsuh lawan rowang,
saking ramening ngajurit.
Sakathahhe putri tawan
maksih aneng wahananira sami.
Lir gerah pra samya wuwus,
wenneh tan bisa mojar,
kang sawenneh sajunyjung aneng carumpung,
sawenneh angrasa pejah
asambat ing rama kalih.
Sira Dewi Surengrana
angandika wau sajroning galih:
"Mungsuh iki kabeh larut,
Pangeran datan nana.
Aneng ngendi Gustiku Raden Tumenggung,
upaminne makuwonna
denne ora annimbali?".
Kasaru Ki Rongga prapta
alon matur pan sarwi awotsari:
"Dhuh Gustiku Raden Ayu,
kula atur uninga,
Raka dika Kang Jeng Pangeran tan emut.
Marmanne nandhang kantaka
ayuda Ian Rajeng Bali".
Kusumayu angandika:
,;:..ran kann1· n?. " .
"Kakang Rongga apa Pangt::
Ki Rongga alon matur:
"Boten annandhang brana,
Raka dika sariranne maksih alus".
Angling oewi Surengrana: .
1
"Bok kenna ing ngantu bum1.,

118
:e~ mangkono Kakang Rongga
:r1ngngenna bandhangan pra putri,
lngsun makuwon karuhun.
Poma
~ 0
Kakang Pacuwan'

yen 1langnga sawiji, tugel gulumu!.


Iku bakal cacaossan
mring kang jeng Pangran Dipati".
Sira Dewi Surengrana
ratannira sinnanderraken aglis.
Datan kawarna ingngennu,
wus prapteng pasanggrahan.
Abusekkan swaranning janma gumuruh,
sira Dewi Surengrana
pramana kalingan brangti.
Kusumayu nungkul pada:
"Awunguwa Gusti Pangeran mami,
punnapa Raden kang den luh?.
Gusti ge ngandikaa,
pawongnganne eca angucalli jamu,
baya ta sakit punnapa,
saliranne waras-wiris".
Undhakkan Satramiruda
anungkemmi sarwi lara anangis,
pada tengen kang pinnangkul.
Sarwi sambat Pangeran,
mangungadhuh Ni Ekawarni dinulu.
Sira Dewi Ekawarna
alara dennira nangis.
Sang Dyah amicareng nala:
"Langar temen wongngika si disebit,
nangissi Kakang Tumenggung
sarwi nglirik maringwang,
sok ngujiwat anningalli marangngingsun.
Wong iku atinne ala
datan kenna pinnarcadi.
Paranning kang pannat mata
sajatinne amangarah mring mami.
Annangissi sadulurku
sarwi angrangkul pada,
janma leleng, sapolahingsun dinulu.
Mau si ludhes taruna,
teka niba pangkon mami.
Sok si Kakang waluyaa,
nora wande sun aturrakken benyjing,
solah tingkahhe wong iku.
Si dhongkah larah larah,
panangisse sok ngujiwat marangngingsun.
Lamun ningalli roaring wang,
~
ulatte bandhil ngennenn1 . 0 "

119
~ajar Dewi Surengrana:
~wunguwa Gusti Pangeran mami,
Y~n ~arbeya lara esur,
denne nora ngandika.
Apa ~
. bay. a ]a]amp1nne
· · · Gustiningsun?".
S1:a Dewi Surengrana,
Sr1 Natanne den usappi.
SINOM

"L amun awuruwa braja


nora na tilas jemparing,
nora babak nora bunnyak,
nora pileng nora busik
denne ta nora eling. '
Gusti Pangran Tumenggung,
baya sakit punapa?.
Pangeran Sang Adipati,
awunguwa, sapannen pawongngannira.

Dhuh Pangeran, tingallana


cethinne kawelas-sasih.
Tiwas temen, amawongngan
tan bisa rumekseng laki.
Yen Pangeran ngemassi,
ingsun banyjutten karuhun
tumeka ing delahhan.
Pangeran, dadiya, Gusti,
kerassingsun alanne wanni wong lannang.

Pangeran, yen ingsun sawang


warnanne sangsaya wingit!".
Kasaru Ki Rongga prapta,
lan sagungnging para putri.
Sadaya $ami manyjing
ing jro pasanggrahhan sampun.
Ander ing palataran,
sadaya sami prihatin
Ki Tumenggung maksih tan emut kewala.

Mojar Dewi Surengrana:


"Wunguwa Sang Adipati,
pan agung kakayanning wang,
tur padha putri linuwih
garwanne Ratu Bali.
Suprandenne dereng emut,
sakehhing putri tawan
sadaya dipun kasihhi.
Awunguwa Pangeran, sukawiryaa".

Sira Dewi Surengrana


atur ganten marang laki,
dinulangngaken piyambak,
apam nuli den ingkemmi.
sang Kalanadiluwih

120
sup~andenne dereng emut.
Sakehhing putri tawan
sadaya gawok ningalli,
apan sami amicara jronning nala:
"Prajuritte wong Ngurawan,
mennang aprang nandhang agring.
Lamun kapanggiya lenggah
layak warnanne apekik.
Gawokkingsun ningalli
ing citranne garwannipun.
Aprang anitih rata,
pangamukke gigilanni.
Ngularrana wannodya, mongsa angsalla.
Sakehhe putri rereksan,
yen pantesse awak mami,
benyjing ingaken garwa
mring Klana Jayadiluwih.
Nora wande wak mami
mamaru lawan wong iku.
Wuwuh rasanning mannah,
iku kang boyong mring mami.
Mennangngapa amaru wong ngawibawa?".
Putri sadaya tumingal,
roaring Dewi Ekawarni,
amicara jronning nala.
Sawenneh ana kelahir:
"Lamun ingsun ningalli
warnanne wannodya iku
memper Jayaasmara,
Patih bali kang wus mati,
kuciwanne wannodya kalawan priya".
Sadaya wus sinugatan
sakathahe para putri,
prandenne taksih kantaka.
Sadinna nutug sawengi
teka mujung tan eling,
Ki Tumenggung nora emut.
Kusuma ing Cemara
kalangkung maras kang galih:
"Awunguwa Pangeran Jayakusuma".

Prihatin para kadeyan,


sadalu tan antuk guling
samya nedha mring J~wata.
Sakehhe punggamantr1

pannedhannipun saml,
waluyaa aki Tumenggung.
Tanana kolu dhahar .
sakehhe punggawa mantrl, .
Ki Tumenggung tan emut purwaduks1na.

121
Sang Retna amundhut toya
k~ng Raka dipun rauppi. '
Kl Tumenggung wus waluya
pungun-pungun tangi guling
asru dennira angling, '
anna~tang Sang Rajeng Wangsul.
Angl1ng Putri Cemara:
"D~':lh Pangeran, dipun eling,
Ra]eng Bali pan sampun kasorring yuda".
Emutting purwaduksina
• I

K1 Tumenggung anningalli,
alan dennira ngandika:
"Denne akeh para putri,
wannodya saka ngendi,
warnne padha yu-ayu?''.
Umatur ingkang garwa:
"Garwanne Sang Rajeng Bali
kang kabandhang ana ing Sapi Gumarang.
Kang kari aneng payudan,
kang kabandhang dateng mami
katura dhateng Pangeran.
Punnagi kawula ngunni,
waluyaa ta Gusti,
icalla rencannannipun,
para putri katura.
Kabeh dika cangkramanni,
langkung sae yen mungguha dadi garwa".
Ki Tumenggung angandika:
"Padha takonnana yayi,
pira garwanne Sang Nata
kang kari aneng Nagari''.
Putri Cemara angling,
tatanya kang para arum.
Putri ing Bondayuda
wau ingkang den takonni:
"Kari pira garwannira Sri Narendra?".

Matur Putri Bondayuda:


"Garwanne Sang Rajeng Bali
ingkang kantun maksih kathah.
Garwanne Sang Rajeng Bali
datan kenni winnilis
garwanya paminggirripun.
Garwa padmi kewala
kang katawan Kusumadi,
gih punika garwa pangar Sa Sad aya" .
Mojar newi Surengrana:
"Jarnak garwanne Narpati
yen kakungnge kalah ~uda_
pesthi katawan ka~g estrl.
Tan beda awak maml,

122
yen ~asorran Ki Tumenggung
yekt1 dadi boyongngan".
Kucern sagung para putri
osikking tyas: "Ala tem~n boboyongngan".
Kang para putri sadaya
~saos rainna wengi
1ng ngarsanne Ki Dipatya.
Wurung laki Rajeng Bali
sakehhe para putri '
kagarwa Raden Tumenggung.
"Wus karsanning Jawata
sira dadi maru mami,
lara pati wannodya darrna punnapa?".
Ki Tumenggung angandika:
"Sakehhe kadeyan sarni
padha sira akaryaa
panggonnanne para putri".
Kabeh pan karya sami,
wus dadi pakuwonnipun.
Apan pinninta-pinta,
panggonnan sawiji-wiji
padha dinum kalawan duga prayoga.
Sakathahe putri tawan
annata panggonan sami.
Datan kawarna samana
pan sampun den cangkramani
marang Sang Adipati
tansah asiwakeng lulut.
Pan tansah tinnakonnan
wau dhateng ingkang rayi,
alon matur wau Dewi Surengrana,
aturre ammelas arsa:
11
Pangeran Sang Adipati,
kala Paduka magut prang
mila kantaka tan eling,
kenging punapa Gusti
denne datanna tatu?.
Pangeran dika pajar,
eca gonningsun ngrawuhi.
Rajeng Bali, Narendra sugih wisaya,

marasse manah kawula,


manawi amagut malih
Sang Prabu Nusa Kambangan.
Manawi amannah, Gusti,
dhateng Andika benyjing,
mannawi lajeng kasambut?".
Mojar Sang Adipatya: .
"Panggraosse ingkangngat1
dipun tenung mring Ratu Nusakambangan.

123
Gawok temen ing tyassingwang
Ratu Ratuning wong Bali I

duk acam~uh aneng ngranal


pamanahhe maksih wani I

panumbakke awanni I

pambedhille maksih purunl


panggoconne kuwawa.
Mulanne sun datan elingl
mung tenungngel pun kakang nora annyongga.
Kalanningsun dipun panah
dadi lessanning jemparing,
nanging tannana karasa
lir kapuk tibannirekki.
Dupi ingsun walessi 1

sira Sang Prabu ing Bangsul •


kenna wentisse kiwa.
Kampuh bedhah nora kannin,
buh mangsanne tenung manyjing 1.ng sar1.ra.
• •

Wentisse katon gumawang


sumrawang bresih akunning,
nuli ingsun kantaka".
Dewi Surengrana angling:
"Pantesse Rajeng Bali
baya susuk wentissipun,
tenung awor calana.
Karantenne benyjing malih
yen ayuda, Pangeran manahha jaja.
Wantunne wong mannah dhadha
lamun kenging annedhassi
pesthi terus ing walikat,
pupulungnge ati keris.
Dimenne Rajeng Bali
mati sreg tan jaluk bannyu.
Pangeran kurang tapa,
kakeyan dhahar pawestri,
pratandhanne apes kenna ing wisaya".

Kalana Jayakusuma
angrangkul mangaras pipi:
"Ngularrana sor ngawiyat,
mongsa antukka kakalih
kang kaya Kusuma di.
Wong ayu gurunning ngayu,
iki wong awibawa.
Mirah gen kula angabdi,
esemmira pait madu pinnasthika".

Sakathahe putri tawan


sadaya dipun timballi.
Ya ta sami dhadhaharran
ing ngarsanne Ki ~ipati.
sasampunnira bukt1.,

124
gamellan munnya abarung
padha kinnen badhayan
sakathahe para mannis'
Suka wirya Kalana jay~kusuma.
Sakathahe putri tawan
padha tresna wedi asih
mring Kiana Jayakusuma.
Padha lali Rajeng Bali
lir bremara upami,
rumiyin tan angsal santun
ing mangke kalampahan.
Malah luwih ingkang sari,
salokanne, yen wong lara antuk tomba .

Ya ta wau kawarnaa
sira Sang Prabu ing Bali.
Saundurre saking ngrana
apan datan kenna angling
laminya pitung ratri.
Dhahar warih datan kolu
Ratu Nusa Kambangan
Prabu I Lengkareng Bali,
sakalangkung sang Nata prihatinnira.
Marmanne kang dadi duka
denne sagung para putri
sadaya sami kabandhang
tannana kantun sawiji.
Duka yayah sinnipi
mring Menak Caho sireku,
arsa tinnelassana,
karasa Putra ing Keling.
Menak Caho tumungkul mijil kang waspa.

MIJIL
Rajeng Bali ngandika ing galih:
"E:meng ing tyas ingngong,
kaya paran baya wekassanne.
Pesthi bedhah negara ing Bali,
prajurit ngong enting
punggawa keh lebur.
Yen tannana sihing Jawata lwih
kang asih marang ngong,
sapa baya kang sun andellake?.
Pesthi bedhah nagara ngong benyjing,
kalintang asekti
Rahaden Tumenggung.
• • •
Ana kari prajurit ngong S1J1,
Bapa Agung kang wong: ~
Arsa ingsun paguttake gawe,
eman kalamun mati ing jurit .

Pindha papa mam1,
matiya si Agung.

125
Bap~ Agung yen matiyeng jurit
ma:Ing awakkingngong
~riyayinne Jenggaia wiyosse
Ingkang murca jinnempa neng ngangin
baya nora ngimpi
kakang Marabangun" .

~enak.Agung neng ngarsa Sang Aji


Ing Slti angiosod
~Ion ma~ur sarta Ian sembahhe:
Dhuh Dewaku Gusti jeng Sang Aji,
kantunna amukti.
Kawuia mit Iampus

angamuk mring mungsuh kang prapti.


Ingkang ngobong-obong
aneng jawining kitha arame.
Prabaiingga kaiawan Bangii
ingkang ngobongi,
jawi kitha kidui.

Sampun kinnepung kitheng Narpati.


Ingkang mungsuh kaot
tur sawennang-wennang pamagutte
apan sarya surak wanti-wanti.
Wus tuwuk amukti,
pun agung mit Iampus".
Angandika Sang Prabu ing Bali,
andikanne alon:
"Amung sira kakasih ngong dhewe,
aja sira magut ing ngajurrit.
:Eman sira mati,
sapa kang sun tantun?.
Bapa Agung sira sun tuturi.
Kala yudanning ngong
lan Tumenggung Jayakusumanne,
nora ajrih ingsun padha siji.
Mila mundur mami,
bedhah kampuhingsun.
Wentis kiwa kenna ing jemparing,
kacundhuk ing bedhor
kampuh bedhah terus celananne.
;. .
Tan cinnatur rasanne Jempar1ng,
Ki Tumenggung iki
niba banyjur kantu.
Yen ta aja dadi mungsuh mami,
sanget welassingngong. ;
Ingsun tinyjo marang pa~uwonne,
denne laranne anyalawadl.
Nora babak bunnyik,
cekengkeng gya kantu.

126
Duk.. ingsun karya lessan jemparing
a k e h bedhorringngong
teka eca atetegar ba~.
Nor~ pasah kenna ing jemparing
dup1 males mami
niba datan emut:

Baya kena tulah sarik mami


i~g ~ataraning ngong,
denne mungsuh dudu sasamanne.
Asagungnge para rabi mami
layak padha nangis
kang katawan mungsuh.

Kalaningsun amapag ingjurit,


awas tingalling ngong
marang Raden Tumenggung. Citranne,
apideksa, warnanne apekik.
Karanne
. asekti,
..
]er warnanne bagus".
Sri Bupati micara ing galih:
"Wingitting pasemon
kaya Putra Jenggala wiyosse.
Kang murca jinnempana ingngangin,
layak undha-undhi
lawan Ki Tumenggung".
"Bapa Agung, poma wekas mami,
den prayitneng kewoh.
Abarissa ngalun-nalun bae,
didimenne wong Ngurawan prapti.
Utameng Narpati,
mati ngalun-nalun''.
Nyi Sebettan wau kang tinuding
marang ing Sang Katong.
Kinnen dherek mring pamidikkanne.
Karsanira amuja semedi
annedha kasektin
mring Bathara Luhung.
Nimbok Innya matur awot sari:
"Dhuh Dewakku Katong,
sumongga ta sumongga mang k e.. " .
Sigra lengser Kang Jeng Sri Bupati,
lampahhe alirih
ing sanggar jinujug.
Ni Sebettan wau ingkang ngiring
lampahhe Sang Katong. ..
wauta Ni Wayahan rowangnge,
lampahhira esmu pinrihhatin.
Welas anningalli
marang sang Ngaprabu.

127
M~nnak Agung apan semu tangis
n1ngalli Sang Katong.
~e~a ngadhuh den pijet nalanne:
Tlwas temen Agung, sira iki.
Bau reksa nagri
adelap tumuwuh".

Mennak Caho merasse kangngati


micara driya lon:
"Padha padha kinnawulake,
Agung gawe si Agung tinnari.
Beleh, nora mati
den kethokka mungsuh".

"Adhi Agung sira sun tuturi.


Dukkingsun rerempon
nunggang rata wong mungsuhku biyen,
apan aku sinnipat jemparing,
irung sumaripit
kaliwat arnamaprung.
Nadyan kenna ing salira mami,
dipun ajur amoh
apan ingsun nora ngurippake
atatuwa karobelah sisih.
Mila ingsun giris,
bok angarah irung.
Yen irungku kenna ing jemparing,
ngarah irung copot.
Saliraku pan suda bagusse,
mila ingsun malayu anggendring.
Nora toleh mami,
karahingsun runtuh''.
Patih kalih apan sampun rnijil
saking jro kadhaton.
Sampun prapta ing ngalun-nalunne,
annindhihhi wadya ingkang baris.
Sagungnge prajurit
aming kantun sewu.
Ennengngena Sang Prabu ing Bali.
Genti winniraos
ingkang lagi wonten pakuwonne,
Sang Kalana Jayakusuma di.
Kemengngan ing galih
sira Ki Tumenggung.
Mila emeng tyasse Sang Dipati
denne Raja kaot ~
Nateng Bali mubeng kutha.bae.
Sinniwaka tan ana metonn1
nyananne wadyalit
atilar kedhatun.

128
Rongga Jayasentika wot sari
matur mring Sang Ngannom·
''Kad ·
R .,Ya par~n Gusti wekassanne,
a]eng Bal1 tan miyos ajurit.
Kawula watawis
sampun lolos dalu".

~~ Tumenggung angandika aris:


~~ panduganingngong
R~Je~g Bali ngubengngi kuthanne.
Denne nora ana ametonni
sun watara yekti,
Sang Prabu ing Bangsul".
Asru puthek tyasse Nateng Bali
aneng jro kadhaton.
~aya arsa aminta ing sihhe,
1ya marang Juwata linuwih.
Rasanne kang galih
kadya madu juruh.
DHANDHANGGULA

Alan lampahhe Sang Ngadipati


gennya arsa malebu ring pura.
Amindha dewa lampahhe,
tannana kang andulu.
Sampun prapta pakuwonnekki,
sasat Dewa mawantah.
Sektinnya Tumenggung
kala manyjing jro kadhaton,
sirep janma kang sasi purnamasidi,
prapta sanggar langgattan.
Damar kurung ing sanggar merapit,
amrik ngambar gandanne puspita
kang sekar sedheng mekarre.
Menyan ingkang tinunu
murub wenning gandannya amrik.
Prapta sanggar langgattan,
Rahaden Tumenggung
amatak aji limunnan.
Teka mesem Kang Mindha Dewa ningalli
marang kang mujyeng brongta.
Rajeng Bali amuja semedi
asidhakep pan asuku tunggal
nutuppi nawa sanganne
enneng ning kadya watu,
nanging ciptannira lir warih.
Kang menneng lathinnira,
kang enning tyassipun,
tan liyan pucukking grana
kang kaeksi wau Sang Prabu ing Bali,
asambat kaki Dewa.

129
Kawarnaa Jawata kang luwih
kang ar~a amidraweng jagad,
wruhann1ra sejatinne
pan kalih kathahipun:
Sang Hyang Condra ingkang sawiji,
lawan Sang Hyang Narada.
P~n dewa gegedhug
b1nnapa keh widadara
tinanggennah padussa~ne widadari
ananging gung sembada.

Hyang Narada, sira asisirig,


sarwi gumujeng alatah-latah
amuwus awor guyunne:
"Lah Condra den agupuh,
payo padha anninningalli
marang ing yogannira.
Patemonning wangsul
darapon tulussa,
patemonne Ki Putra lawan Ni Putri
genning karonsihika".

Sang Hyang Guru wuwusnya amannis:


"Alah daweg Kakang tumedhakka".
Anulya tumurun age
angungkulli ing Wangsul.
Pan ing sanggar ika, ngleressi
lebette Hyang Jawata
kalih. Sareng dulu,
Narada kekeplok tangan
sarwi mesem kang dhesthar binuwang ing siti:
"Dubillah putu, settan,

manglong manglong putunningsun niki.


Bisa temen anggawe upaya,
. . ..
amann1s arum UJarre.
Duk mula putunningsun,
cakkacik nang ucakkacik ning,
sami ubeng ngubengan.
Pinter gawe padu
mindha Dewa Suralaya,
denne saguh Ki Raden gennira angling.
Teka nganggo linnyokkan".

Alan muwus Sang Raja Bali:


"Ki Jawata Ingkang Nawa Sanga,
ingkang asih ing dasiye
nora wlas yogannipun.
Sakathahe Jawata luwih,
Bathara Nawa Sanga,
turunnan ingsun.
Kawula kawrattan mengsah,
yen asiya, Bathara Dewa Kang Luwih,
yoganne den banyjutta".

130
Ingkang mindha dewa anningalli
te~a mes~m andulu Narendra,
~mlcar~ Jro driyanne:
T~n l1~nyok ujaringsun,
S~1 Narendra karya piranti.
S1dakep ngestu pada,
drijinya angrayung,
baunne mindha gendhewa.
P~mulunne Sang Prabu sun dulu wingit,
mendah ta wanodyaa".

Ki Tumenggung anggarjiteng malih,


wus dinulu saking kering kannan.
Kang pinnandeng sisinomme
tekeng pannitissipun,
wus kadugi ing kannan kering.
Klana Jayakusuma
amicareng kalbu:
"Mendah denne ta wadonna,
sisinnomme gumawang amulettati,
wanodya maksih kennya.

Dasar bagus Sang Nata ing Bali,


nora dora ingkang angsung warta,
lir Hyang Asmara Bagusse.
Ingsun surung andulu
ingkang kadya Sri Narpati
sangandhapping ngakasa.
Ingsun pan surung wruh
ingkang kadi Sri Bupatya,
sampeyanne sun dulu alus aramping,
alisse ronning ngimba".
Klana Jayakusuma Diluwih
angandika marang Sri Narendra:
''Sira yoganningsun dhewe,
kalintang kagettingsun
denne sira muja semedi.
Apa ta sira sedya
kaki, putuningsun,
umaturra eyangngira.
Amung sira yoganne ulun kakasih,
1ah apa sedyannira.
Apa sira amuja semedi
yogyanningsun kaki~S:i Narendra
kekasihnya ulun dhewe.
Yen Sang Prabu uminggu
andarbenni singkelling galih,
rusak ing Suralaya.
Prabawanne agung,
akeh dewa padha montra,
karantenne yogyanning ulun kakasih
putu putu mannira.

131
Wus luwarra sira mat1· ragi
y~gyanningsun amusara asta
k:nnasiya dewa kabeh.
Yen ~aki,Prabu minggu,
yekt1 akeh dewa pecirit,
wong karang widadara.
Suralaya umyung
pan ageng prabawannira
. '
amung s1ra yogyanne ulun kakasih,
putu putu mannira".

Sri Narendra kagyatnya tan sipi,


wus katekan sedyannira.
Alon winudhar tanganne,
S~ng Nata nulya lungguh,
dennya lenggah annikel warti,
asta angapurancang.
Amepes Sang Prabu
umatur sarwi annembah:
''Gih Pukulun Jawata kang lagi prapti,
wonten atur kawula.
Mila kawula muja semedi
asrah pati mring Kaki Jawata,
adarbe sedya wiyosse".
Kang Mindha Dewa muwus:
''£h yogyanne ulun kakasih,
apa kang sira sedya
putu putunningsun.
Annedyaa kaki, sira,
apan sira wus dadi Narendra luwih,
abala padha Nata.
Annedyaa Kaki Prabu sugih,
pan wus punyjul saking ingngakathah,
dunnyannira tambuh gonne.
Sira nedya abagus,
eh, yogyanne ulun kakasih,
sapa kang kaya sira
Wong Bagus atulus.
Annedya asugih garwa,
kurang ngapa garwannira para putri
tur padha ayu kennya?".
Alon matur Sang Prabu ing Bali:
"Mila sakit raosse mannah,
atur kawula wiyosse,
pan kawula Pukulun, . .
sayektinne kasorran JUr1t
lan prajurit Ngurawan,
aran Ki Tumenggung
Kalana Jayakusuma.
Pan punnika mengsah kawula ajurit,
II
kawula tan k awawa .

132
Kang amindha Dewa annaurri·
"Pramilanne sira nora nong~a
adhuh yoganningsun dhewe '
asekti Ki Tumenggung. '
Ka~asihhe ulun, Narpati,
akeh kang sira mengsah
aja Ki Tumenggung. '
Kari sekti Sri Narendra
karantenne yoganne ulun kajodhi,
jer sira kalah tuwa".
Sri Bupati umatur wotsari:
"Pan kawula nennedheng Jawata,
langkung tiwas kakasihhe ,
~

rencangngana Pukulun
benyjang ulun amagutjurit
lan prajurit Ngurawan
dimenne kesambut''.
Mesem Kang Mindha Jawata:
"Eyangngira, Kaki Prabu, nora wanni
amungsuh Ki Kalana.
Nadyan silih Jawata Linuwih,
para Jawata ing Suralaya
nora nana wanni kabeh.
Hyang Pramasthi tan purun.
Balik sira telukka kaki,
mring prajurit Ngurawan
aran Ki Tumenggung,
mumpung durung kawirangngan.
Apan sira telukka mring Ki Dipati
Klana Jayakusuma.
Sri Bupati micara ing galih:
"Ngendi ana kang para Jawata
teka wedi kakasiye?.
Sekti temen Tumenggung
Ki Kalana Jayadiluwih,
denne para Jawata
datan nana purun.
Sapa kang ingsun ungsiya?".
Sri Bupati aputek rasanning galih,
asambat kaki Putra.
Saya putek raosse kang galih
alan matur sarwi
. awot
~
sekar:
"Atur kawula w1yosse,
Pangeran Mara Bangun
lah punnapa maksih samangkin?".
Angling Kang Mindha Dewa:
''Sapa kang ngatutur
yen Ki utra maksih gesang?".
Alon matur wau Sang Prabu ing Bali:
"Wartanne Hyang Narada".

133
Kang Ngamindha Jawata naurri:
":'ogyannira ulun Sang Narendra
S1ra kakasih sun dhewe '
pan aja sira gugu '
Hy~ng Narada kang angsung warti.
~W1h dora Hyang Narada,
1ngsun kang satuhu
Ki Putra esmu pralaya.
Balik sira teluka Sri Narpati
rnarang Kalana Jaya.

Apan sira kaki sun takonni,


kaya paran sedyannira
kakas~h ingsun nah angger,
asall1ra karuhun ,
Kaki Prabu wong teka ngendi?.
Apa ta Sri Narendra
saestunning Wangsul,
dewannira kikilappan!".
Sri Narendra amicara jronningngati:
"Eram dahat tyas kita,
ngendi ana Jawata linuwih,
teka kilap asalling kawula.
Mannowa annyoba bae,
bok iya ingsun matur".
"Pan kawula Putra Kadhiri,
ingkang sepuh priyongga
kawula Pukulun".
Mesern Kang Mindha Jawata:
''Petangnganne Putra Sepuh ing Kadhiri
layakke maksih kennya!".
"Mila kawula asantun warni
alalana ambedhah nagara
angrabenni putri akeh.
Sedyanningsun, Pukulun,
pan Ki Putra ingsun saossi
pan tatanggon kawula
Pangran Mara Bangun".
Mojar Kang Mindha Jawata:
"Tatanggonne Ki Putra sampun ngemassi,
.. .
bajang sawanne s1rna.
Aja sira nyaossi wong mati,
pan saosna Sang Jayakusuma
mendahhanne ing bungahhe''.
Alon matur Sang Prabu:
"Boten nedya, boten angimpi,
luhung kula pejahha.
Saksi Jawata gung,
tan arsa teluk kawula.
Siyang dalu kang ketang Putra ing Keling
Raden Gagak Prannala".

• 134
~:n~ ~gamindha Jawata naurri:
m u -embuh kang sira cacadhang
Putra ing Jenggala Rad' ,
nadyan ur1ppa
. iku , en,
pan wus~tuwa kiwanneng pati.
Dhasarre
. duwe lara ,
m~ng1 larannipun.
Rema pethak janggut abang
mata jeleh, tan patut arabi putri.
Patut adol kukusan.

Aja sira ngrasanni wus mati


pan sira iku galiya krama
oleh wong agung sejene '
sasamannira ratu".
Tanpa ngucap Sri Narapati
sumrepet pannonnira
temah ucul gelung
annarik patrem pabellan.
Kang Ngamindha Jawata mirma ningalli,
cinnadhak astanira.
Kang Ngamindha Jawata nyekelli
pan rinebut kang patrem pabellan,
arum mannis ngandikanne:
"Sampun, Ki Putu, sampun,
paran karsa, eh, Kaki Aji,
balik sira lungguhha,
angidheppa ulun.
Mongka ingsun awawarta
lamun sira temen asih tekeng pati
marang Putra Jenggala.
Upaminne, yen maksih urip
Putra Jenggala, punnapa karsa?.
Awecaa satemenne!".
Sang prabu alan matur:
''Mangke silih wonten ing pundi
Raden Inno Korippan,
Pangran Mara Bangun,
kawula arsa unninga.
Pan ing mangke, Pukulun, wonten ing pundi
Sang Bathara Asmara?.
Samangsanne, Pukulun, kaesti
Raden Putra Inu Kasatriyan,
f
punnagi kawula ge dhe . .
~ II

Sang Jawata amuwus:


. t•tlf
"Sapa goroh ge 1 1s rna 1.
Pangucappe jawata
pan sarwi gumuyu:
"Yen prapta ngabektennana
Raden Putra aja taha taha manning,
jer nyata lakinnira.

135
Ti · ..
~lngallan Dewanira aglis'"
~rl Naren~ra ~nulya uninga:
lngkang den llring padanne
nyata yen bagus terus,
• saya luhur dennya ningali
sampun tamat sadaya
katon dhirinnipun.
:oh s~pah mungging lalatha,
1ng,c1tranne Raden Inu Kertapati
Raden Putra Jenggala.

S:i Narendra wirangnge kepati.


K1 Tumenggung pan sareng tumingal
lir panyjang Putra rempunne.
Kadya thithis ambarung
Ki Tumenggung amojar lirih:
"Menawa ketambettan,
Sang Prabu ing Wangsul,
ya ingsun Jayakusuma.
Kaya paran karsannira, Sri Bupati
pesthi dadi boyongan".

Gya tumungkul datan bisa angling


Ri Sang Narendra Jayalengkara,
kang ketang amung wirangnge.
Aris dennya lumungsur
saking sanggar Sri Narapati.
Tan emut ing duksinna sigra narik dhuwung
jinojoh Jayakusuma:
"Lah malessa payo padha salin gendhing!".
Larassati gumantya.

MIJIL

Ki Kalana Jayakusuma ngling:


.. . .
"Dhuh Dewann1ng s1nnom,
nora nedya amales abdinne,
tekeng pati pan ningsun lakonni.
Amung sira Gusti
11
yuswanningsun katur •

Raja Bali wirangnge kapati,


pamuwusse alan:
"Lah prajurit paran ta karsanne,
ingsunniki pan dudu pawestri.
Payo genti keris
• II
sira 1awann1ngsun .

Ya ta mojar sira Sang Dipati


marang ing Sang Sinnom . ..
dipun sundhul jiyat gagany]~rre:
"Prapteng pati pa~ i~gsun u]uddl,
saking byatting w1ng1t
II
ngawula wong Agung ·

136
Dad .
k yakemeng tyassira Sang aji
aung ullan ing wong
tan ·
Sa W1~nales wau panjojohhe.
ya W1rang tyassira Sang A''
mundur sarwi nolih Jl
mesem Ki Tumenggun~.

Sangnga Panyji wau atutwuri


melebet kadhaton
sa:wi nolih kakalih lampahhe.
~r 1 Bupati micara ing galih:
Datan wande mati
paran polahingsun".

Sri Narendra nulya minggah guling


tangkeb langse alan,
nyandhak kampuh ajingga kukuppe.
Sang nga Panyji wau anumngkemmi:
"Kawula tur pati
sumongga wong Ayu.

Sun ullatti Gusti nglaya bumi


ing guwa kang singob
ing pasir wukir tannah pringganne.
Suralaya wus ingsun iderri
sun ubres dewadi
meksa tan ketemu.
Hyang Pramesthi ingkang ingsun klosodi
ing pannyananing ngong
pan kinnondhang ing Suralayanne
nora ketang annemahhi pati.
Mung andika Gusti
anggeng ingsun luru''.
Sang Dyah menggah alan annaurri:
"Baya raganning ngong
pan dinnalih wong sundel annyjingnge.
Ingarannan ingsun ngewal kapti,
benyjang kandel mami
yen wus ngannyut tuwuh.
Datan bisa milu awak mami
ingkang sida nglamong
annyanyampur kang kadya karsanne.
Masa padha kang ana ing kapti
awakkingsun niki II
wong papa wu 1 angun .
Klana Jayakusuma naurri:
"Adhuh jiwanning ngong,
janma nistha wakking sunna~ angger.
Ngupayaa eklassin~ panggallh,
den piyandel Gust1,
tan cidra ing wuwus.

137
Kadi ~ate ~ang anggayuh langit,
kongs1 tekeng layon
maksa ngawiyat ika paranne.
Pan mangkonno upaminne Gusti
tuwas tekeng pati '
datan antuk sawung".

~arwi nungkul pan angasih-asih:


Dhuh, dhuh mirah ing ngong,
amung Panyji apurannen nangger.
Pan akathah dosanning kang Ngabdi,
welassana Gusti,
kawula wulangun.

Yen asuka sung ngangganten wangi,


runtiknya wus angok.
Sihing Ngabdi tan liyan pun nangger,
nadyan krama dyah saking Swarga di
raosse kang Ngabdi
tan liyan Dyah Ayu.

Yen pun sawang-sawang Kusuma di,


lir murca ing ngenggon
saya minggah anukmeng nalanne.
Nora liyan ingkang kadi Ratih
kadya worring !iring
pun Panyji angadhuh''.
Suratting anggana tungtung randhil,
lir thathit Dyah Sinom,
pan sadalu kitrang nirmalanne,
dennya ngungkih ing sari tan pulih
tutuhu srang munni
kadya nukmeng santun.
Pan sinnambut Sang Dyah Ratih aglis
gya ingembannalon . ~
menggah ingaras mawang c~trann7.
Dyan ingaras dyah mawant1-want1,
saking byattingngasih
Sri Nata ingelus.

SINOM
Apan sampun kamanungsan~
sira Sang Prabu ing Ball
nyata yen Condra Ki~a~a,
Sekar Taji ing Kadh1r1.

Murca saking nagarl,


saestunning Raden Galuh
Dewi Condra Kirana. .
Dinustha kalanning wengl,.
Ki Tumenggung lolos saka 1ng nagara.

138
~atan kawarna ing marga,
1ng pakuwon pan meh prapti
kang ngaran Sapi Gumarang
Prajurit kang mondhong putri
kalangkung de ra sekti
kang ngaran raden Tume~ggung
wus ~rapta pagulingngan.
Lah 1ya kalanning nguni
tuhu endah warnanne kang pasareyan.

Warnannen Sang Hyang Narada


kekejek aneng wiyatti, ,
sarwi banting kethunnira,
latah-latah dennya angling:
"Pinter Ki Wanengpati.
Adhi Condra den agupuh
kunycangngen yogannira
tibakna aneng Kedhiri.
Dadi apa gara-gara Swargaloka

kalamun liya nagara


patemon Putra lan Putri,
dadi rengkanning nagara
Swargaloka lir ginnonyjing.
Sang Hyang Condra nurunni.
Kawarna Aki Tumenggung
wus dungkap ing sareyan
manyjing jronning jinnem wangi.
Sang Kusuma eca dennira annendra.

Duk arsa sinneleh sira


Sang Retna mring Ki Dipati,
musna saka ing ngembannan.
Kalana Jayadiluwih
kaget niba tan eling.
Ki Rongga nungkemmi gupuh,
gumerah pasanggrahhan
tambuh rowang mungsuh neki.
Bilulungan tan weruh sangkanning warta.

Pan sami kontrang-kantringan


sakathahe para putri
wus samya anunyjang palang.
Saweneh pating jalerit
taken tinnnakon sami
parekan lan para bahu.
Saweneh ana ngucap:
"Iki mungsuh agung prapti" ... .
Kang saweneh ana gendhong pony]enn1ra.

Kaget Dewi Surengrana .


Ki Rongga dipun takonn1:
"Kakang Rongga ana apa • ~II
sira anggugah wong gu 1 1ng. ·
Ki Rongga maturraris:

139
"Inggih, Raka dika kantu
sa~hat~ngnging nagara,
Sa]ronlng kitha ing Bal·1
Raka dik a pan kadl. kena wisaya".
·

Gupuh Dewi Surengrana


kang Raka den palajengngi.
Sareng prapta prenahhira
kang Raka dipun sungkemmi
apan sarwi annangis
~esam~atte melassayun:
Pangeran kena apa?,
sariranne waras-wiris,
baya kenna tenungnge Sri Naranata?.
Asanget ingkang wisaya
Ratu Ratunne wong Bali,
wingi sun arsa miluwa,
ingsun tinungkul aguling.
Kanniaya kepati,
Gustiku Raden Tumenggung,
ingsun mirma kalintang
meksa anglimpekken mami.
Lah ta iki kepanggih wonten sarira".
Sagung putri sami prapta
miwah Dewi Ekawarni
anyjrit nungkemmi kang Raka.
Gomersa keh para putri
nungkemmi suku kalih,
kang tangis langkung gumuruh.
Miwah para kadeyan
sadaya lara annangis,
Yudapati pan kadi ngamuk-kamukkan.
Ki Demang Jayaleksana
pan tansah anguwet lathi
wadana bang winga-winga.
Ki Ngabehhi Yudapati
brengosse pinuntir
pan tansah abekah-bekuh.
Kuda Sastramiruda
lawan Raden Wukirsari
niba tangi annangisi mring kang Raka,

tangisse kadi wanodya.


Sakehhe para dipati
padha maras ing tyass~ra,
annedha dewa kang 1uw1h
waluya ki Dipati:
"Pinnedhaku, Ki Tumenggung
antuk kasihing Dewa,
waluyaa Ki Dipati'' ..
Pan gumuruh swarann1ng jro pasanggrahhan.

140
M~ksih tan emut kewala
Slra wau Ki Dipati.
Pan tansah kinuswa-kuswa
marang ~agung para rabi.
Samya m1carengngati
sakathahe para arum·
"Mendahanne sedaa .
Ki Tumenggung Adiluwih
baya ingsun wus karsanne 1ng

Bathara.
Dhingin

alaki Narendra
1ya marang Rajeng Bali
luwih mukti awibawa '
nanging tan ennak ingngati.
Mengko laki Dipati
katekkan siyang lan dalu
kelangan nuli seda.
Tan dermanne awak mamiI

ibu rama baya padha kurang tapa.

Tan wande katimpal-timpal


ingkang kaya awak mami.
Sewu mohiteng wardaya
tanpa pipindhanne yekti,
ana kang dadi ati
wekasan atemah kantu".
Sakehhe para garwa
alara dennira nangis.
kang sinambat tan liya Sang adipatya.

Ya ta Ki Rongga ris mujar:


"Alah dipun alan yayi,
sampun dika menggah-menggah.
Balik Gustinnira iki •

paran rembagge sami,


denne sanget dennya kantu.
Payo golek usada
marang kang wong guna yekti.
Paran baya endi prennahhe kang bisa".

Angling Dewi Surengrana


pangandikannira ririh:
"Kang Rongga usada apa?
Laranne Pangran Dipati
dudu lara panas tis,
dudu lara rumab ngelu.
Iki lara kasandhang
laranne kandhuwan kingkin.
Pan katara esmunne Kang Jeng Pangeran.

Balik padha ulattana


kang dadi paranning galih.
Mennek ana ingkang garw~
kang maksih aneng na~ar1,
iku kang dadi brangt1.

141
Lah iya Pangran Tumenggung
apa mongsa oraa
ana ingkang dadi brangti?"
Ron gga J ayasentika allen turrira:
·

"Kaw':'la datan uninga


wau lngkang dados brangti.
Kawula wonten ing jaba,
apan datan mireng mami.
Solahe

Ki Dipati
7ng wau saundurripun,
1ngsun tumut kewala
datan wikan ingkang warti.
Tan unninga Raden Tumenggung solahnya.
Sapraptanning pasanggrahan
lajeng dhateng jinnem wangi
nulya nibeng pasareyan
lajeng kawula sungkemmi.
Matur tan den saurri,
kang netra liyep sun dulu
amba lajeng karuna,
binnarung nging para mannis.
Milannipun kawula mungu Sang Retna.
Ing mangke kadya mangkana
kawula datan udanni.
Yen brangtiya ing wanodya
denne datan ngatawisi
karsanne Ki Dipati.
Mongsa borongnga Mas Ayu,
ing watawis kawula
suwung kadhaton ing Bali,
datan wonten swaranning janma rarasan 11

Angling Dewi Surengrana:


"Sanadyan musnaa ugi
Ratu ing Nusa Kambangan,
Pangeran kacurnan iki
tenungnge Ratu Bali
tinujokaken lwih ampuh
prasasat tanpa ingan.
Kawusanne Raja Bali
lahir kalah nanging batinne wijaya.

Tandhanne Pangeran kalah


denne kenna ing piranti.
Sapraptanne ing Kadh~t~an
Pangeran sanget tan el1ng
labet kenneng piranti,
kenna teluh pela-pelu.
Yen ingsun ginnawaa
mongsa mengkono ayekti.
Pan katara semunne kenna ing gunna.

142
Dhingin kala perangngira
kalawan Sang Raja Bali
paran wiris kang sarir~
suprandenne nora eling.
Datan kenna ginalih

Wlsayanne Ratu Bangsul.
~ang Rongga kaya paran
llangnging gunna piranti?.
Sapa bisa rnarasna wong kenna gunna?".
Nulya ngoyog kang Raka,
Kusurna sarwi annangis:
"~angeran dika wunguwa,
t1ngallana ingngong Gusti
lan sakehhing pra putri.
Ernanna kang para arum
tannana cinnangkrarna,
nganniaya Ki Dipati
milannipun Paduka bedhah nagara".
Kang para putri sadaya
anangis pan sarwi angling:
"Pangeran, Gusti, wunguwa".
Sasambatte ingkang sakit:
"Manawi kula, Gusti,
saged jampenni Pukulun?".
Wau ta kang sasambat,
wenneh sanggupnya nyawanni.
Kang sawenneh ana sanggup sekalorran.
Ya ta Putri Bondayuda
urnatur sarwi annangis
dhateng Dewi Surengrana:
"Mas Ayu lamun suwawi,
inggih Pangran Dipati,
sarni jinarnpen, Mas Sayu,
singa ingkang katrima,
sasaged kawula Gusti.
Bok rnannawi kasambet sajroning pura".
Mojar Dewi Surengrana:
"Sakarsannira jampenni,
padha akarya totomba
sasennengngira pribadi.
Beda apa lan mami,
pan sami karya jajamu
singa ingkang marasna.
Endi ingkang dadi becik,
pan sadaya pra garwa akarya tomba.
Mojar pra putri sadaya
atur sembah: "Inggih Gusti".
Sawenneh karya sambattan,
ana sawannan pinnipis
padha mipis pribadi,

143
sakathahe para arum
Ana boreh wangika ·
sekalorran kang kinardi
Wenneh ana anton-anton kang kinnarya.
Kang sawenneh iku ana
parem sere kang jajampi.
Apan sami warna warna
pannemunira pribadi.
Kathah solahhe sami ,
ana kang borehhi suku,
ana
. kang dalamakkan ,
s1nnembur dipun srananni.
Wenneh ana wentisse kang binnorehhan.
Nengenna datan kawarna
kang aneng pakuwon nenggih,
Ki Mennak Agung kocappa.
Kang maksih nindhihi baris
kang ngreksa ing nagari,
arsa matur mring Sang Prabu.
Ni Sebettan kapapag,
aneng paregollan nuli.
Mennak Agung alon dennira tatanya:
"Lah Nyai lagya punnapa
wau sira Sri Bupati?".
Nyai Sebettan lon mujar,
.
wuwusse arum amann1s:
;

''Pan sampun pitung ratri


ana ing sanggar Sang prabu,
sanget nekung Jawata
ing sanggar dennya nenepi".
Mennak Agung alan dennira ngandika:

"Kawula dika aturna


arsa sowan Sri Bupati.
Alami datan katingal,
Nyai, dhateng sri Bupati.
Ingkang sami abaris
paran karsanya Sang Prabu.
Rehning sampun alama,
denne datan annekanni,
paran karsa darmannira Sri Narendra".

DURMA
Mennak Agung wus prapta sanggar planggattan.
Sri Bupati asepi.
Sira Ni Sebettan
kalawan Ni Wayahan
lara dennira annangis:
"Dhuh Gustinning wang,
.,
Pukulun aneng ngen d 1 ..

144
P~ra~ karsa Ki Agung, 1
d~nne Gusti Narpati". ah polahhing wang,
K1 Agung kemengngan
~ng~cap menggah-menggah:
Aneng ngendi Paduka ji?".
~agyat tumingal
1ng sanggar ana tulis.

Wus cinnandhak nuwala nulya w1nnaca.


Ungelle punnang tulis·


"Penget layangngingwa~g
Klana Jayakusuma.
Wiyosse nuwala mami
den padha wikan '
sakehhe wong ing Bali.

Gustinira Sang prabu Jayalengkara


wus kagem asta mami.
Yen sira prawira
agung, sira rebutta
Gustinnira Rajeng Bali.
Pan wus sun dhustha
sun patenni mu bengi".
Mennak Agung bramantya nuwek nuwala,
lara dennira nangis:
"Lah Nyai Sebettan
lawan Nyai Wayahan,
mannira amit ngemassi.
Kariya wirya,
ingsun amagut jurit!".
Mennak Agung wus medal ing pannangkillan.
Ki Caho nungsung warti
asru dennya ngucap:
"Denne sira karuna,
dhi Agung kenna punnapi.
Langkung agita
ana apa jro puri?".
Mennak agung asru dennira angucap:
''Ki Raka sun wartanni,
apan Gustinnira
lah ya ginnawa dhustha
mring Klana Jayadiluwih.
Payo Ki Raka
padha abela pati!".
Asru mojar pun Gagak Kalana ika,
lawan Dhandhang Minangsi,
Kuntul Wilantennan,
miwah Jayasemita .
lan Rangga Wireksengbum1,
sampun arembag
arsa umagut jurit.

145 •
Mennak ~gung apan sampun cacawettan
kampuhhlra pinuntir
pedhannge den ikal
~e~nak Agung anguc~p:
AJa na wong melu jurit,
poma macuwan
yen ingsun maksih urip".

Sakalangkung Ki Mennak Agung bramantya


sarwi lara anangis.
Luh kadya turassan
umbel gumyuh neng jaja.
Ing jaban kutha wus mijil
annantang lawan,
tandangnge ngobrak-kabrik.
Mennak Agung wus prapta ana ing ngrana,
bendhennira tinitir.
Prapteng jawi kitha
sampun campuh kang yuda,
arame rok silih ungkih.
Wong Kertasana
wau ingkang nindhihhi.
Samya ngamuk sira pun Gagak Kalana
lawan Dhandhang Minangsi,
Kuntul Wilantennan,
sareng pangamukkira
lan Rongga Wireksengbumi.
Pangamukkira
apan sareng mangungkih.
Pan kalindhih yudanne wadya Ngurawan
akeh longnge kang mati.
Mennak Agung prapta
aneng Sapi Gumarang,
pangamukke angajrihhi.
Monca nagara
larut tan mongga pulih.
Widadari atannapi widadara
pra samya anningali
aneng madya gantang
pan samya urun surak.
Ki Mennak agung kakasih
karanannira
mila sami ningalli.
Pan kaplayu Dipati Bondayuda,
wong Pacangan kalindhih,
wong Lumajang bubar,
larut bala Pragunnan,
wong Sidapaksa kalindhih.
Larut sadaya
tannana mongga pulih.

146
Menna~ Agung tandangnge lir Gajah Meta,
angerlk lir raseksi.
Kang miyarsa gila
ajrih samya lumajar,
tan nana wanni ngembari
Surakking bala ·
lir udan sinnemenni.

Mennak Caho aneng wuri sarwi bapang,


bendhennira
II ..
tinnitir·

Agung den prayitna
~ywa sira pepeka,
1ngsun kang ambotohhi.
Yen sira kalah
ingsun lumaku dhingin.

Lamun metu Kalana Jayakusuma


banyjur bantingngen aglis.
Yen Tumenggung pejah
ingngong belekke pisan,
atinne sunniris-iris,
.. .
sun goreng p1san,
mendah dennira gurih.

Gajah, leyak, topong Bali, wong Semarang


cih belah padha becik,
payo kembullan.
Si Agung dipun kebat,
ingsun nora melu jurit,
pan dudu lannang
yen datan nana wanni.

Alah payo Adhi agung kembullana


cok aja awak mami
pan sarwi kakayang".
Mennak Caho ambapang
bendhenne kinnarya undhi:
"Endi rupanya
kang arsa magut jurit".

Adipati Kertasana tinnarajang


mring Mennak Agung gusis,
akeh ingkang pejah.
Lir pendah Saradula
tandangnge anggigilanni.
Merem kewala,
akeh prajurit mati.

samya larut tannana mongga puliya


punggawa kathah mati.
Kalintang teguhnya
Mennak Agung prawira
punnika kang magut jurit,
dede manungsa .
tan pasah dening wesl.

147
Angandika Kusumayu Su ~
wacananya amanis· rengrana
"~lab Kakang Ron~ga
ffilwah Si Kakang Demang
apa denne Kang Ngabehhi
Ian Adhi Rongga
sarta Adhi Ngabehhi.

Wiyosse, eh, nyong iki arsa tatanya


Kertasana Dipati,
watara wong pira
k~ng mangsah ing yuda.
81 Agung wong pira ngiring?".
Matur Dipatya:
"Wong sewu winnitawis".
Rongga Jayasentika aris amojar:
"Iku balanne kedhik,
denne kongsi kalah
sagung monca nagara.
Sakehhe para dipati
tan nana panggah,
baya Si Agung sekti".

Para Putri umatur dhateng Pangeran,


nanging meksih tan eling.
Kang para kadeyan
sadaya sami medal.
Raden Arya Wukirsari,
Sastramiruda,
sami mangsahhing jurit.
Dhasar kedhik wong Bali pan sampun sayah.
Kunnarpa sungsun tindhih
kinembullan kathah.
Wong Bali sampun sayah,
tannana kang mongga pulih.
Kadi ampuhan
sambatte wong kang kannin.
Wus kapupu sira pun Gagak Kalana
lawan Dhandhang Minangsi,
Kuntul Wilatikta.
Parandenne eka ta,
Kiyageng maksih mangungkih
pan kinembullan
lawan kadeyan sami.
Sigra mangsah Ki Demang Jayaleksana.
Ki Agung tan gumingsir,
amerem kewala:
"Payo sira medhangnga,
kecandhak sira ring mami
pan atinnira
mengko sun rojoh wanni!".

148
Dipun sander, Ki Demang Jayaleksana
lumayu niba tangi
Ki Jayaleksana ·
k~lintang ajrihhira.
K~ Yudapati nulungngi
s~gra amedhang,
Kl Agung tan gumingsir.

Dipun titir Ki Agung merem kewala:


"Lah payo padha becik,
kecandhak denning wang,
sun rogoh atinnira".
Yudapati niba tangi,
lumayu nginthar
kelangkung dennya ajrih.

Sigra nyudukki Rongga Jayasetika


saking wuri annitir.
Mennak Agung mojar:
"Kecandhakka ta sira
pasthi sira sun bethetti
lah wadhukkira
tan wande sira mati!".

Mennak Agung tan pasah, merem kewala:


"Nora medhangnga maning
kecandhakka sira
tan wurung sira pejah,
atinnira sun jujuwing".
Jayasetika
playunnira gendring.

Larut kabeh para kadeyan sadaya


atinne gedhe mennir.
Ki Caho ambapang
pan sarwi surak surak,
bendhenne kinarya undhi.
Asumbar-sumbar:
"Baliya padha becik".

Angandika sira Dewi Surengrana:



"Lah kaya paran ug1
denne padha kalah
sakeh para kadeyan.
Tan wande ika nekanni
kang mungsuh sura,
Pangran wunguwa Gusti!.

Mungsuh dika Pangeran~ langkung prawira.


Tan wande andhatengng1.
Paduka kantaka
kawula tan sangguppa
angreksa sagungnging putri.
Para kadeyan
. '' .
sadaya saml. gusls

149
Li r ~Pl~netlk
· · talinganne
kagett1ra kapati kang kantaka,
duk miyarsa

dhatengnge rayinnira .
Ing~ang rayi anungkemmi
kaget tyassira
praptanne ngemu wadi.

A~annapi wau ingkang para garwa


mlwah kang para selir
gumerah karunna
ningalli Ki Dipatya
kantakannira ngalilir,
alon ngandika,
asambat Rajeng Bali.

Nulya lenggah angucap sarwi nyrenggara:


"Dhuh Gusti Raja Bali,
kang sawang parada,
baya Retna Kumala
panyjalmannira kariyin.
lamun ngandika
angrujit-rujit ati".
Angandika sira Dewi Surengrana:
"Adhuh pangeran mami,
linok ujaringwang
wau ingkang sarira
akenna ing tuju brangti
marang Narendra.
Pangeran dika eling!.
Kadi pundi Pangeran karsa Andika.
Pun Mennak Agung prapti
sagung pra kadeyan
apan larut sadaya.
Pun Agung kalangkung sekti
amung Paduka
Pangeran den nulatti".
Langkung getun Tumenggung Jayakusuma,
alon dennira angling:
"Luhung sun matiya
lamun tan jamak janma
dimenne dipun patenni
kang nguntappenna
tan liyan Agung ngiki".
Sigra mangkat Kala~a Jayakusuma
angiring para putr1
tan mawi curiga
kampuhhe kathetheran .
tanpa jamang tanpa sump1ng
samun lathinya .
kang rikma maruwunn1.

150
?,ewi Surengrana matur melassarsa:
Pa~gran Sang Adipati
mugl wangkingngana
sarwi ngastaa watang.
P~n Agung kalangkung sekti,
d1ka prayitna
pun Agung babayanni!".

Tanpa ngucap Ki Dipati medal jaba


ingiring para putri.
Anulya alenggah
pan sarwi pinnayungngan.
Ingadhep kang para putri
Ki Adipatya
sedhakep dennya linggih.

Sareng matur undhakkan Sastramiruda


lan Raden Wukirsari:
"Dhuh Kang Jeng Pangeran,
kawula nuwun duka.
Pan Agung kalintang sekti
raossing mannah
kadi tan darbe urip". •

Alon matur Ki Rongga Jayasentika:


"Gawokke ingkang ngati
sakeh wadyabala
miwah monca nagara
tan ana kang mongga pulih.
Nadyan kawula,
Pangeran, langkung ajrih".
Teka mesem Kalana Jayakusuma:
"Padha delappe urip
denne padha cabar
annyekel wong satrunggal
suprandenne nora kenni.
Para kadeyan
sami konyjem ing siti.
Telasssenna prawira ing Tanah Sabrang,
miwah ing Nuswabumi
padha ngembarana
roaring Si Agung ika,
mongsa ana akuwawi.
Dimenne ingwang
ing mengko den patenni.
Nora kenna yen ta minungsuhha ing prang,
sanadyan awak mami
masa annonggaha
karo Si Agung ika.
Kinnasiyan Dewa luwih,
Yen wus mangkana ·urit'?".
sapa kang ng 1 awan J

151
M~
ennak Agung, polahhe
apan sarwi angerik lir Gajah meta
amerem kewala
~a:wi annantang lawan:
Yen kecandhak denning mami
tan wurung pejah
sapa kang nglawan jurit!''.
Men~ak Caho asru dennya angucap:
Adhl Agung den becik ,
mungsuhmu prawira,
sam~un metu ing rana.
I~glring kang para putri
l1r Hyang Asmara ,
bagus annom respati.
SINOM

Adhi Agung dipun enggal


nuli ta rajangngen aglis.
Kalana Jayakusuma
nuli bantingen mak cuwit.
Bekukken dhingin adhi
gulunne den gumalethuk.
Ki Tumenggung yen modar
iku
.. bisa boboyongi,
yen wus mati, bojonne separo sewang".
Kalana Jayakusuma
angandika wanti wanti:
"Agung yen sira prawira,
lah majuwa padha siji
payo mara den aglis!"
Ki Agung kurda alangkung
pan nuli annarajang,
mawur sagung para manis,
- gya sinnikep Kalana Jayakusuma.
Ki Agung merem kewala
sedyanne arsa ambanting,
ingangkat nora kuwawa.
Ana karasa ingngati
kayatnan ngunni-unni,
iya mring momongngannipun.
Ki Putra ing Jenggala
kala timur, yen abudi,
Ki Prasonta amondhong nora kuwawa.

Kalana Jayakusuma
adangu dipun ulenni,
pangrasanne ingk~ng man~ah
kadi wong dipun Jampennl.
Temah ilang kang sakit,
ingkang lara ngeres linu.
Ki Agung kaya buta
tennaganne gagilanni, ~ .
kampuh jingga teles denn1ng eluhhira.

152
Sami maras mannahhira
sakathahe para putri
sadaya sami karunna·'
"Dhuh Dewa Pangeran.mami
nora amungsuh jalmi
s~sat mungsuh budhar-budhur".
Menna~ C~ho ambapang
bendhenne sarwi tinnitir·
"Adhi Agung, gulunne sir~ bekukka!".
Sakehhe para kadeyan
tan nana wanni nulungngi.
Kalana Jayakusuma
ya ta angandika aris:
"Yen amrih pati mami
• I
s1ra melekka karuhun.
Aja merem kewala,
awassenna den abecik
ing cirinne momongngannira duk kunna.
Pan aku kala ing kunna
aduwe sadulur siji
aran Mennak Prasonta
kang momong duk kala alit.
Baya sampun ngemasi
wakkanne wataranningsun.
Rupanne kaya sira,
malah dipun tarimanni
marang rama, ingkang estri garwannira.
Marmanne pisah lanningwang,
kala tinyjo mring Keling
kerem tengahhing samodra.
Pantesse iya wus mati
nanging adarbe ciri,
Kakang Prasonta karuhun,
duk ingsun maksih bocah,
udelle sun sundep eri.
Tekeng tuwa, cirinne maksih katara.
Yen sira tambuh tannaya,
Gustinnira Rajeng Bali
nyata yen Condra Kirana
Putri Adi Sekartaji.
Baya wakkanne pangling_
marang ing momongngann1pun.
Ingsun Putra Jengga~a
Raden Inno Kertapat1. .
Awassenna kadangmu wus slr a rengga".
Kaget Ki mennak Praso~ta
kaya tesmak anningall:
pipilingnganne kang_k~tang
wau ingkang dipun l1r1ng.
Apan sampun kaeksi

153
toh sepuh kasabban rambut
me~corong lir mutyara
ane~g.saluhurre kuping,
anyJr 1 t nangis nungkemmi Mennak Prasonta.
"Pangeran Gusti bendara
nyata_yen_Putra ing Keling.
Panga3app1ngsun ing tawang,
sun ulatti ngendra pati
~ennerna rada dhingin
1ngkang atutur maringsun
Ki Putra ing Jenggala
benyjang ing tembe kepanggih
lamun bedhah Nagara Nusa Kambangan.
Ki Raka, lah marenneya,
iki Gustimu kapanggih
nyata Ki Putra Jenggala''.
Ki Caho angiwi-iwi
asru dennya angling:
"Kasamarran Adhi Agung,
Raja Putra wus pejah
kala titinyjo mring Keling".
Agung mojar: "Kawula kilap punnapa!".
Ki Caho alan angucap:
"Ingsun karya pasang giri,
yen nyata Putra Jenggala
muga copotta tumuli
karahhe irung mami!".
Nulya copot karah irung.
Bendhenne dipun buwang,
Ki Caho sigra nungkemmi:
"Sukur sewu Adhi Emas maksih gesang!".
Ki Agung alan angucap:
''Ki Raka Ja wanne-wann1,
• # •

pan dudu sasamannira,



sumantana sun arann1
kadangmu saka ngendi?".
Ngucap: "Iki sadulurmu
Dhoyok beda punnapa.
Raden putranne Narpati, #

nadyanningsun Dhoyo k pu t rann e S i Bapa!".


sagungnge kadang kadeyan
sadaya gawok ningalli
marang Ki Mennak Prasonta.
Sadaya sami ngujungngi
sampun sinung udanni
yen Ki Putra Marabangun,
Ki Inu Kasatriyan,
yen Tumenggung Adiluwih.
Kang Kadeyan sadaya marwata suta.

154
Ki Tumenggung angandika
marang Ki Prasonta l.k 1..
"K k •
a ~ng_sun tuturri sira,
Gust1nn1ra ing Kadhiri
kang dadi Raja Bali, '
ngong bekta saking kedhatun
Prapta ing pasanggrahhhan ·
arsa sun selehken ririh
datan wikan ilangnge saking ngembannan.
Gawokke ati kawula,
tan wikan kang gawa iki!".
Ki Prasonta atur sembah:
"Kawula umatur Gusti,
wartinne jaman dhingin.
Inggih Gusti sawabbipun
kalebet ila ila
yen Putra kalawan Putri.
Gih wikanna salah lawan bennerrira.
Kapanggih jronning petangngan,
Gusti, wong ing jaman dhingin,
yen Putri kalawan Putra,
inggih Gusti, datan kenging
manawi apapanggih
ing saenggen-enggennipun,
yen dede ing Nagara
Jenggala lawan Kadhiri.
Tan winnennang angannakken gara-gara".
Raja Putra angandika:
"Kakang, raosse tyas mami
lir tinnebak ing mong tunna.
Liwat cuwa ingkang galih
angur matiya mami!".
Nulya kantaka Sang Bagus
tan emut ing duksinna.
Gumer sagung para putri
anungkemmi kang sanget kantaka.

Miwah Dewi Surengrana


nungkemmi jajanning laki,
apan sarwi tinnangissan ..
Miwah sakehhing pra putrl
sadaya sami nangis,
sesambatte melassayun:
.-
"Dhuh Gustiku Pangeran,
la h engetta Gusti mami.
Sapa baya jampenn1· 1 ara asmara" .

Sira Dewi Surengran~ .


sasambatte melas aslh.
"Pangeran kenging punnapa,
sok nenneka ingkan~ sakit.
Tenungnge Raja ·Ball

155
mandi temen pujannipun
Te~nungnge wong kuwasa·
RaJa Bali sampun mati
suprandenne tenungnge maksih katara".
P~n sarwi alan ngandika,
~ 1 Demang ingkang tinuding:
Kang Demang Jayaleksana
~alawan Kakang Ngabehhi,
Jarnak wong mennang jurit,
P~dh~ ntuk jarahan agung
ceth1 Ian rajabrana.
Sesinning pura binresih,
amung sira kang prayoga lumakuwa".
Ki Demang Jayaleksana
Ian Ngabehhi Yudapati
tan lenggana sigra mentar.
Lampahhe amboboyongngi
parekkan lawan cethi
saha raja brana agung.
Saisinne jro pura
ingusung lir toya mili,
rarantabban prapta ing Sapi Gumarang.
Ni Sebettan, Ni Wayahan,
wus babar Ni Bayansanggit
apan sampun milu sirna
melu Kusuma Kadhir.i.
Sarupanne kang cethi
datan ana ingkang kantun
mulyeng Kusumanningrat,
karsane dewa kang Luwih
pinnanyjangna wau ingkang lalampahan.
Myang patih Jayasasmita
apan sampun nunggal warni,
datan kenna akantunna
ya ta milu Kusuma di.
Ing marga tan kawarni,
saisinne ing kadhatun
cethi Ian rajabrana
sawarninne datan kari.
Ya ta aglar pakuwon Sapi Gumarang.

Sarupanne boboyongan
andher ginelar ing siti
wau ta awarna-warna
katur mring Sang Adipati
kang maksih dereng nglilir.
Putri cemara umatur
wau dhateng kang raka
pan sarwi angoyog r~rih:
"Dhuh Pangeran GustJ., Paduka wunguwa.

156
Saisinne ing kadhatyan
Nusa Kambangan, tan kari
pan wus kacakup sadaya.
Branannya lan para putri
sadaya sampun prapti.
Kaya paran Ki Tumenggung,
kawula tan purunna
ngriyinni karsanning Gusti.
Pan kawula tiyang nyethi amawongngan.
Pangeran dika wunguwa
punnapa wekasse ugi
paduka manggung kantaka?".
Ki Prasonta matur aris
sarwi dheprok ing siti
paran karsa aturipun:
"Gusti, garwa Paduka
tan wonten wekasse malih.
Wus jamakke prajurit kang kinuwasa

angupaya kanugrahan
atapa ing gunung wesi.
Sida tawa wurung tampa,
wurung mukti sida mati,
wurung mukti sireki.
Punnika pilenggahipun
prajurit kinuwasa.
Yen pinnapang ing Dewa sih,
lamun dhaup, eletta ardi samodra


mongsa boten kapanggiya .
Yen ngantos kang jatukrami
lantarranne ing ngayuda
ambedhah ingkang nagari,
kala mukti wus mati
punnika wong kang linuhung
apunjul ing ngapapak
mrojol ing ngakerep, Gusti.
Jalaranne ingkang sinembah ngalaga,
boten kang kadya paduka.
Wong karem dhateng pawestri
dadi lenggahing satriya!''.
Samana Sang Adipati
apan kadi pinnetik
amiyarsa aturipun
wau Mennak Prasonta,
aturre manuju ati,
nulya enget anglilir angaras garwa.

Mesem wongngagung ngandika:


0

''Lah sira edumen yay1,


sakarsannira priyongga.
Kang brana Ian para cethi
den racak lawan ngadil,

157

lngsun datan melu-melu"
Tang gap nyah Surengrana ·
nulya andum para cethi ,
sumawanna sanggyanning kang rajabrana.
Wau dennira mrayoga
brana wau dipun palih.
Sapalih sinungken wadya
myang para kadeyan sami
apan dinumken sami '
mring sagungnge para arum.
Wus warata sadaya
tan ana kang pilih asih.
Samya suka sagung kang para punggawa.

Amung cethi lan parekan


kang dinumken para putri.
Wus sami wradin sadaya
sagungnge kang para mannis,
datan apilih kasih
apan sami gebyaggipun.
Klana Jayakusuma
ingkang datan kenna tebih
lawan sira wau Ki Mennak Prasonta,

tansah tinnari ing prana.


Kalana Jayadiluwih
anglanycarken mannahhira,
sakathahhe para manis
kinnen kasukan sami,
badhayan siyang myang dalu.
Suka gungnging punggawa
anningali Ki Dipati,
samya enggar mannahhe para bupatya.

Kawarnaa sampun lama


Satriya kang mennang jurit
munggweng ing Sapi Gumarang.
Kaliwat. wibawa mukti,
siyang dalu karesmin
kinnarya panglipur wuyung.
Raden Prawatasekar
tansah wau agung brangti
pangemanne marang Dewi Ekawarna.

wau Ki Mennak Prasonta


ginubel mring Gunungsari.
Mennak Prasonta wus wikan
lamun putra ing Kadhiri
arsa nauri kang sih
mring Kang Raka Kusumayu.
Raden Prawatasekar
mring Prasonta ngasih-asih,
pamuwusse Rahaden amelassarsa.

158
Mennak Prasonta rl·s m .
"W O]ar:
onten punnapa Mas Yayi
dhateng ing pondhok k
D h t k awula?.
a a umepyur kang ngabdi
katamuwan Jeng Gusti.
Pun Prasonta nistha tuhu
punnapa kinnarsakna" '
~aden angling ngasih~asih:
Nadyan kathah Ki Lurah, amung andika
ingkang prayoga punnika,
tutulung wong kawlas asih
anguripaken wong pejah.
Pinten banggi ta ing benyjing
kula saged mangsulli
Ki Lurah, pasiyannipun
inggih dhateng kawula,
yen ta saged amudhari
mring kawula, kang lagi anandhang brongta.
Upaminne wonga pejah
dipendhemma pitung bumi,
Kang Lurah angurippenna".
Ki Prasonta annauri:
''Pundi ingkang kagalih?.
Pawongnganne Ki Tumenggung
miwah ta ingkang garwa,
punnapa Putri Paminggir?".
Raden Arya saurre amelassarsa:
"Kang lurah sun karya apa
pawongan kalawan cethi
miwah wau ingkang garwa,
kaliwat gonningsun ajrih.
Lamun Ki Lurah wanni,
arinipun Ki Tumenggung
kang aran Ekawarna
punnika kang ingsun galih''.
Ki Prasonta angguguk gumuyu suka.

Prasonta matur alatah:


"Inggih Raden, kula wanni
matur mring Raka Paduka.
Namung, Paduka epahhi
inggih kalamun kenni.
Tan aeng mung bubur katul
gulanne ingkang kathah~
mawa sinnantennan kann11.
Gih punnika Rahaden, doyanan kula".

Raden Arya sru entyarsa


sumaur annyablek wentis:
"Aja susah kowe Kakang,
bakal sun tombokki m~lih
kang kampuh sapirant1,

159
law~n dhuwung cara Bangsul
to~engngan mata mirah
Uk1ran rukmi gerandim.
Saben sore sun madatti satuwuknya".
~i Pr~sonta aturrira:
GuguJengngan bae Gusti
pinten banggi begja dik~
k~wula darmi nglampahi.
Yen jodho dika, Gusti,
kados suka Ki Tumenggung.
Lah Paduka kondurra
sampun dika juwarehhi".
Raden Arya wus kondur mring pasanggrahhan.
Warnanen Putri Cemara
Dewi Surengrana nenggih,
lagya lenggah piyambakkan
ingadhep pawongan cethi,
ngisik-isik jemparing
anglisahhi waossipun.
Landeyan naga puspa,
waos dhapur dara dasih.
Yen sinnawang lir pendah Putri Cempala.
Ki Prasonta sigra prapta
ginak-ginuk lenggah ngarsi.
Dewi Surengrana mojar:
"Lah Kakang bageya prapti.
Ana karya kang gati
sira rawuh esuk-esuk
pantesse arep mangan.
Apa kurang blanjanneki,
bok menawa amoh kampuhhira kakang?.
lngsun kang aweh mring sira,
dodot sabuk lawan keris.
Apa kang dadi tyassira
sayekti ingsun paringi.
Aja sumlang sireki
mintirre paparingngingsun!''.
Prasonta alon turnya,
kapiyarsa melas asih:
"Sinten malih Ratu Mas, yen dede dika

kang kawula arsa arsa,


ing ngawal tumekeng ngakir.
Aliya Jeng Sang Kusuma
kang kawula tetedhani~
sandhang kalawan tedh1.
Rehning kula tiyang sepuh,
datan betah alampah, .
ektinne kedah abukt1 "
~armannipun kawula marek Kusuma .

160
Sira Dewi Surengrana
~ng~nd~ka marang cethi:
Age Slra mumundhutta!".
Pawongan sigra lumaris
tan suwe nuli prapti '
sekul ulam kendhinip~n.
~ang Kusuma ngandika:
~akang, lah manganna aglis!".
Kl Prasonta anuli lekas adhahar.

Wus dangu nulya bubaran


Ki Prasonta dennya buktf.
Apan sampun linoroddan
Sang Kusuma ngandika ris:
"Lah Kakang tak paringi
kampuh lawan sabukkipun".
Prasonta nulya tampa:
"Oleh gawe ingsun iki,
uwis wareg anuli tampa paringan".

Tan kuwasa mangsulana


paringanne Kusuma di
nulya matur Ki Prasonta
aturre angasih-asih:
"Kawula kala wingi,
inggih Gusti Kusumayu,
Raden Astra Wijaya
dhateng pondhok kula wingi,
sakalangkung wau dennya welas arsa.

Kula ken mantuk, tan arsa.


Sadalu gennipun nangis
anggubel dhateng kawula
pamuwusse ngasih-asih:
'Kakang sun temah mati
sanget gen kula wulangun'
Lumaku ingaturna
dhateng Raka dika, Gusti,
Raden Arya angaturken pejah gesang.

Punika Putra ing Daha ·


Raden Arya Gunungsari,
ibu Ratu bapa Nata, •
menawi langkung prayog1
katura Ki Dipati.
Sampun tanggel dennya mupu,
denne Putra Narendra .
tan kuciwa, lan Kang Ray1, "
pinten-pinten amupu wong Kawlasarsa .

"Kakang Lurah paribar~


yen katampan atur mam1
mring Jeng Pangeran Dipatya.
Payo seba Ki Dip~ti!".
Nulya sami 1umar1s,

161

K~ P:asonta atut pungk


ceth1 ngiring sada ur,
dhumate ng mr1ng
· ya
Kusuma di
Sampun prapta wau ta 1ng
. .prennahhira.

Wa:nanen Ki Adipatya
anen~ ~asanggrahhan sepi,
asar7 :ng yasa kambang,
angl111pur ingkangngati
~aksih karaseng galih ·
lngkang musna Kusumayu
~ang binunycang Jawata:
1~gkan~ ~inne~pa ring ngangin.
S1ra Dew1 Surengrana jujug kambang.
Kalana Jayakusuma
apanta lagi aguling
wau aneng bale kambang.
Dewi Surengrana prapti
aneng dagan alinggih,
angoyog sampeyannipun:
"Pangeran awunguwa.
Gustinne kang para manis,
kadingaren asare ing yasa kambang".
Kaget wungu nulya lenggah
Kalana Jayadiluwih:
"Kusuma wonten punnapa
amungu genningsun guling".
Putri Cemara angling:
"Mila kula kamipurun
mungu ing Kang Jeng Pangran,
denne kadingaren ugi,
enyjing-enyjing Paduka sare ing kambang .

Cethinne sandeyeng cipta


gih manawi datan eling
kenna tennungnge Narendra
srayannira Raja Bali,
amaras ingkang galih,
ithik-ithik nuli kantu.
Kami purun kawula
inggih lawan wonten malih,
Ki Prasonta nenedha marang Jeng Paran.

Ing mengke wonten ing jaba''.


Mesem angling Ki Dipati:
"Mas Mirah nedha punnapa
• • ') II
Kakang Prasonta mr1ng mam1 . .
Umatur Kusuma di:
"Gih Pangeran wau dalu
kuda Sastrawijaya
kaliwat gennira brangti, . i

inggih Pangran, wonten gr1yanne Prasonta.

162
Apan ta sarwi karuna
ngaturaken pati urip
dhumateng Kang J
Rayi dika E-k e~g pangeran,
. awarn1
1
~gkang den kalosoddi.
Mlwah tan mangan tan turu
t~ns~h g~nning geng brongta".
~ 1 Dipat1 mesem angling:
Dhuh Kusuma sampun ngangge walang driya''.
A~ga~dika Ki Dipatya
k:nnen nimbali Kang Rayi.
81ra Dewi Ekawarna
tan asuwe nuli prapti
ngarsanne Ki Dipati.
Angandika Ki Tumenggung
mring Dewi Ekawarna:
"Wus birahi sira yayi,
pan wus sedheng yayi, sira akramaa.
Nora becik sira lomba
masa padha wong alaki.
Yayi sira akramaa
kalawan Putra Kadhiri
Rahaden Gunungsari.
Idheppen pituturingsun.
Ing kana Putreng Nata
uga bregas respati
tur Kamantyan brangtanne marang ing sira".
Matur Dewi Ekawarna
aturre anyalawadi:
"Kakang, kawula lenggana,
salami ten nedya laki.
Punnapa asilneki,
apan meksa wong anganggur
wartannne wong akrama.
Denne prantah rinna lan wengi,
wong akrama, Pangeran, kalangkung papa!".

"Yen sira lumuh ing agya


yekti ingsun upatanni
tan arsa angaku kadang
lan dudu sadulur mami.
Yen sira anurutti,
yayi nyata kadangngingsun.
sun tetedha ing Dewa
awetta wibawa mukti .
tinulusna, yayi, ing saumurrlra.

Mojar oewi surengran~:


"Lah yayi tiruwa mam1.
Eh, yayi, sira kra~aa.
Utamanne wong alakl .
ingugung denning lakl,

163
amarentah para maru
Sana~yan Kakangngir~
Pangeran Sang Adipati
nora gelem dukanni wo~g tanpa dosa".
Kalana Jayakusuma
~uwusse langkung amanis:
Kakang Prasonta, matura
m~rang Raden Wukirsari
yen tuhu angrasanni
Kakang, ma:ang arin~ingsun,
mengko sore panggiya.
Sira
. paessana,
. yayi ,
ar1nn1ngsun Ekawarni den prayoga.
Yayi
. Mas
.. ing Bondayuda
s1ra paessana, yayi,
arinnira Wukirsekar".
Prasonta mentar wot sari.
Sagungnge para putri,
apan ta pinanyci sampun
ing pasanggrahhannira,
ya ta Raden Wukirsari,
abusekkan pakuwon Sapi Gumarang.
Ki Mennak Prasonta prapta
ing ngarsanne Wukirsari.
Raden Mas Ardikusuma
kapanggih mujung aguling
sarwi maos rerepi.
Sastrawijaya angidung
wicaranne ngungudang:
"Dhuh Gusti kang aweh brangti,
ayu pantes intenne wong Tumenggungngan".

Prasonta mesem tumingal


pan sarwi amuwus aris:
"Rahaden dika wunguwa,
kawula ingutus Gusti
Rakanta Ki Dipati,
andika nyanthelken atur
dhateng badan kawula.
Inggih tinedhakken Gust~,
Ki Tumenggung wus lega 1ng mannahhi ra".
.
Sapalih para Kusuma . .
pinanyci ngiringna 1k1
mring Raden Prawatasekar.
Samana Dyah Ragilkunning
pan sampun den paessi
dennira ingkang bokayu
Kusuma di Cemara. .
Lir gerah kang para put:l
kang ngiringken Panganten samya busana.

164
Dat~n kawarna samana
Raden arya Gunungsari
~pan sampun ponaessan'
lng Bondayuda Sang Dewi
?agungnge para putri .
1ng k
. pa,uwon '
swara umyung
Sl:a Dewi Honengngan
ugl sampun den paessi
wus kinanthi marang D~wi Surengrana.

Rahaden Wukirkusuma
Putri Bondayuda nganthi,
kawarnaa sampun prapta
ngarsanne Sang Adipati.
Sakehhe para manis
sadaya suka andulu
Raden Wukirkusuma
lawan Dewi Ekawarni
sampun sareng aprana sakalihhira.

Abungah mawatasuta
miwah sira Ki Dipati,
sagungnge para garwa,
~

sadaya suka ing galih.


Pradongga angrarangin
awor keplok gumuruh,
senggakke kaimballan,
pinniyarsa angrerepih.
Padha nginum sakehhe para kadeyan.

Pitung dalu pitung dina


laminne dennira panggih.
Rahaden Wukirkusuma
lawan Dewi Ragilkunning
tansah dadi pepengin.
Kadya mimi siyang dalu
nedhengnge papasihan.
Samana ingkang winarni,
Ki Tumenggung lami neng Sapi Gumarang.

Kalana Jayakusuma
mila tan kondur tumuli
saking ing Sapi Gumarang
denne dereng den timballi
marang Sri Narapati.
Tansah asewakeng lulut
annamur ingkang brongta, •

Kalana Jayakusuma,
kehhing garwa tan pegat anggung asmara.

165
ASMARADANA

Kocappa Prabu Kadhiri


k?ng ~ampun kuthanne bedhah
len~s~r saking kadhatonne. ,
Ing1r1ng kang wadyabala
sa~arinne kang pejah.
A~eh punggawa kesambut
m1wah ingkang nandhang brongta.

Wus,binantu ingkang jurit


sakeh wadya balannira
padha
'
rerempon arame .
Keh punggawa samya pejah
wadyabala Mamennang
acampuh aneng Jongbiru
kalindhih wong Singasekar.

Ratu ing Nusa Tembinni


kang ambedhah Singasekar
Ratu Wadon caritanne.
Narendra abala putra,
samya putra wanudya
tigawelas kathahhipun
padha prawira ing yuda.

Gagamanne yen ajurit


dudu bedhil lawan tumbak,
dudu towok lan lembingnge,
dudu tinggar kolontaka,
dudu keris lan pedhang,
apan dudu endhong busur,
dudu panah lan gudebag.

Putra ing Nusa Tembinni


gagamanne yen aperang,
puspa cara karang mlokke
gugubahan Surengpatya
lan sadak rarawissan
wida lawan burat arum
lawan wida mementahhan.

Milanne wadya Kedhiri


prajuritte kathah pejah
binnalang karang melokke
sinnawat ing gugubahhan
tinnalorong ing sadak.
Mila wong Ngurawan gempur
sinabet ing puspacara.

Gugubahan Surengpati
yen sinawatken ing jangg~
atigas panycing jangganne,
lamun oleh bahu, sempal.
Yen kena endhas pecah,
kalamun weteng, aramp~ng.
Yen kenging mastaka slgar.

166
S~nadyan akere wesi
tlnnelorong denning'sadak
amasthi sigar J·aJ·an ~
mat· ne,
1 gosong kapisannan
B~lan~e wong Ngurawan .
d~n Sl:atti burat arum
mllanne larut sadaya.
Putranne Prabu Kadhiri
aran Raden Panambangan
anneng~ih kenging lambungnge
t~tunne sampun katingal.
T1nnelorong ing sadak
Patih Jayabadra tatu
wentisse kiwa kebran~n.
Pan arsa kapupu iki,
aselak rinnebut kathah,
Tumenggung salah mirengnge
pan sampun annandhang brana
nenggih bahu kang kiwa.
Marmanne annandhang tatu
kenna tinnelorong sadak.
Wadya mantri ing Kedhiri
kang sami annandhang brana
Arya Panniron aranne,
tatu wentisse kang kiwa
mila annandhang brana,
nalikanne soroh-amuk
tinnelorong denning sadak.
Kang mati datan pawilis
mantri punggawa Mamennang,
kang wadya kathah tatunne
binnalangan ing porrossan.
Langkung giris mannahnya
bala tan kenna ingejum
miwah kang putra sadaya .

Nanging nora angemass1
Ki Ngabehi Wilasikta ~

nenggih asanget tatunne,


lawan Demang Penganycannan,
sarengnge nandhang brana
sira Lurah Jayengkewuh
pan sami annandhang brana.
Wadya ing Nusa Tembinni .
kathah kalongnge kang peJah
duk kala campuh yudanne
Ian wasi Curiganata.
Mawur wong Tanah Sabrang
kalindhih saking ing gunung,
kang mati tanpa wilangan.

167
Sakehhe kang nandhang kannin
sad~ya sami waluya
~as1 Curiganatanne
1

ln~kang apating usada.


Akeh kang para Putra
rnantri punggawa kangltatu
sadaya sami waluya. I

Bedhahhe nagri Kadhiri


marang Sang Nata Wanudya
rnargi saking putranne I

wanudya kang annyar prapta


aran Condrokirana.
K~subbing jagad pinunyjul 1

k1nnarsakken ingkang putral


aran Bambang Satameki.
Amothah dhateng Sudarma
kang wadonl kalih putranne
kang sepuh Bambang Sutirta
aran Ikarnardiyal
anglamar dhateng Sang Prabu 1

Sang Retna tan arsa krama.


Apan kalannipun mangkin
maksih amomong sarira.
Nata Wadon pangraosse
anampik dhateng Kang Putra.
Milanne linuruggan
dados bedhah kuthannipunl
' kawon rnring wadya wannita.
Ing mangke Prabu Kadhiri
saweg eca angandika
kalawan para rayinne
Sang Nata Abahuwarna
miwah kang wadyabala
ingkang tan pegat tinnantun
Ki Wasi Curiganata.
Ngandika Prabu Kadhiri:
"Ki Wasi Curiganatal
lah sira undurna kabeh
sakehhe wong Tanah Sabrang
kang ana ing Mamennang.
Age undurna den gupuhl
rebutten nagaranningwang".

Ya ta angandika aris
Sang Prabu Abahuwarna~.
arum mannis wacanannne.
"Ki Wasi Curiganatal
nyawa sira nakkingwangl
yen estu dennira nu~ung
mring Ramannira Narendra.

168
Lah nedha Ki Jebeng Wasi
~~mpu~ ngangge katelatan.
E , S1ra magutta age
~akehhe kang mungsuh,prapta
ang wonten ing Mamennang'"
A~on dennira umatur . .
K1 Wasi Curiganata:
"Anuwun duka Sangngaji,
datan sanggup angundurna
R~tu Wadon umangsahhe.
Yen menggah badan kawula
atapa ing ngaldaka,
ta~ kenging pinninta tulung
mr1ng Ramannira ing Daha".
"Sapinten-pinten Narpati"
Prabu Kadhiri tatanya
ki Wasi, marang dewekke:
"sapa kang yoga ngundurna
marang Ratu Wanudya,
kang nganycik nagaranningsun
Ratu Rukmaresi ika?".
Umatur marang Sangngaji
ki Wasi Curiganata:
"Atur kawula pamase
wonten kang yogya ngundurna
dhateng Prabu Wanudya.
Kang wasta Raden Tumenggung
Kalana Jayakusuma".
Ngandika Prabu Kadhiri:
"Ing Mamennang nora ana
ingkang mangkono aranne.
Putra miwah santananya
pan iya nora ana,
iku emengnge tyassingsun,
ingkang annama mang k an a " .
Emeng tyassira Narpati
tansah gagassing wardaya
Ki Wasi ika aturre.
Rinnasa sampun tannana,
mojar Prabu Ngurawan
ing Bahuwarna: ''Nakkingsun,
apan ana kang mangkana.
Anging asalle kariyin
angaku wong saking Dh~yak, ~
mring Sang Katong suwltanne.
Langkung sekti mondragunna,
asring bedhah nagara.
Warnanne annom abagus~
mila ngong ambil atma]a.

169
Ing mangke kawula tudin
ambedhah
De , Nusa Kamba g
ngan .
. reng pramana wartanne
Wlka~ menang Ian kalahn~a.
Makslh semang kang mannah
sampun lami kesahhipun I

Kalana Jayakusuma".

Ki Wasi umatur aris·


"Dhuh Dewal amba mi~arsal
pan sampun mennang yudanne
Lampahhe Putra Paduka ·
Kiana Jayakusuma I

nagara Bali wus gempurl


putrinne sampun katawan''.
Ngandika Prabu Kadhiri:
"Ingsun amiyarsa warta
saking wartanne wong akeh 1
Kalana Jayakusuma
langkung dennya prawira.
Ing mengkol nagara bangsul
kuthanne sampun abedhah".
Ya ta Sang prabu Kadhiri
micara sajronning nala 1

karaos kalih putranne:


''~h kaki Wukirkusuma
mring ngendi parannira?.
Sira kulakka karungu
bedhahe nagarannira".
''Sapa kang yoga tinuding
nimbali Jayakusuma?".
Prabu Ngurawan aturre:
"Dewaji lamun sembadal
1

pun Arya Pannyangkringngan


nimballana Ki Tumenggung
Kalana Jayakusuma".
Ngandika Prabu Kadhiri:
"Eh , Arya ngong duta siral
~

menyangnga sira den age.


Poma, Kaki, timballana
Kiana Jayakusuma,
aja nganti tan kapangguh.
Lah Arya, sira mangkatta!''.

Telas welingnge Sang Aji,


Raden Arya wus lumampah. ~
Wong limangngatus rowangnge
asamya wahana kuda,
tumurun saking ngarga .
ing Wot Luyung margann1pun.
Lampahnya agaganycangngan.

170
Ya ta kawarnaa malih
para Putra ing Jengg~la
arsa ambantonni gawe
tutulung Prabu Mamen~ang.
Datan mennangngi karya
s~da~a sami anggregut '
denne Kadhiri wus bedhah.
Sampun amiyarsa warti
~angngaprabu ing Mame~nang
1ng ngarga Wilis enggonne.
marmanne Putra Jenggala
aminggah ing ngaldaka
sami seba Sangngaprabu
sakaprabonning ngayuda.
Sadaya matur wotsari
Para Putra ing Jenggala:
"Mugi tan kathah dukanne,
pan dereng miyarsa warta
Paduka mangun yuda.
Lamun sadaya, Pukulun,
Jeng Paduka ben ing yuda,
kawula rebut anyjodhi
kalawan Narendra Sabrang.
Pundi unggul pundi kasor,
Putra Paduka sadaya,
sami gagah prakosa.
Marmanne purun ingadu
angrebat nagri ing Daha''.
Mesem Sang Prabu Kadhiri:
"Pira kehhe balannira?".
Dyan Panyji Putra aturre:
"Amung dadamel saleksa,
sami wong pipiliyan.
Pan sami ateguh timbul,
nate ambedhah nagara".
Prabu Ngurawan tur aris:
''Inggih Dewaji, semba~a.
Leheng dinnahar aturre
Putra Paduka sadaya.
Pan sami angrebutta
Nagari Daha, Pukulun,
.. : . .
mumpung maksih der~ng kathah" .

Sira Sang Prabu Ka~hi:i


alan dennira ngand1k~. ..
''Mindaka, sira sun kengken
nini, sira aturana
wasi curiganata. . .
Ingsun pundhut bud1~n1pund '"
rehning wong magut 1ng yu a. .

171
Dewi Mindaka wot sa .
gupuh dennira limam~~h
D~tan ~awarna lampahhe:
K1 Was1 Curiganata
wau sampun katurran
p:apta ngarsanne Sa~g Prabu
11r gundhala kepannassan. ,
Sadaya sami ningalli
Para Putra ing Jenggala,
samya angraos mannahhe
andulu ing warnannira,
m~ra~g Wasi Curiga,
denne memper kadangngipun
Rahaden Nila Prabongsa.
Sami micara ing galih
Para Putra ing Jenggala:
"Yen ingsun dulu warnanne
Ki Wasi Curiganata '
baya nunggal panuksma
Pangran Prabang punniku.
Datan ana kang sulaya.
Pangeranning wong nagari,
ingkang seda aneng paran.
Sun dulu tingkah polahhe
iya Pangeran Prabongsa.
Tingkah polahhe padha
kalawan Raden Tumenggung
pan padha ing warnannira.

Nanging mokalle kapati
lamun si Kakang gesangnga.
Wong mamadha rupa bae.
Ki Wasi Curiganata
baya tunggal titisan
lawan Pangeran Tumenggung
Kalana Jayakusuma.
Wasi Curiga ningalli
marang putra ing Jenggala,
gumujeng jronning ~riyanne
nanging sinnamur kewala.
Malah aja katara
marang ing Putra sadarum
Sri Bupati ing Mamennang.

Angandika Sri Bup~ti~


"Mila sun timball~ s~ra,
panningsun arsa.ta~aken
arep ingsun tarl slra
sun tuding maguting.prang,
angrebut Mamennang lngs~n
mumpung maksih gemah arJa.

172
Ki Wasi umatur aris·
"Dewaji atur kawula·
sampun dika magut a'-
Sak'hh - ge.
e e Kang para Putra
boten wonten kang nongga
pangraoss kula, Pukulun,
marang Sang Nata Wanudya.
Pangraosse ingkang galih
Pukulun, kawon kuwasa. '
Tan wande kadaut kabeh
Kapindhonne, karusakka~
para Putra sadaya
pan nora wurung kapupu.
Mundur teka nganniaya.
DURMA

Langkung duka sira Sang Prabu ing Daha,


rudita jronning galih:
"Iki wong, wong apa?.
Ambekke kumawawa,
angapessaken mring mami
anggunggung mengsah.
Baya arsa ambalik?".
Apan sugal pamuwussira sang Nata:
''Sira lungaa Wasi
aja sira tapa
aneng nagara Daha,
ana luhur ngardi Wilis.
Tanpa gaweya
sira dadi Wawasi".
Esmu runtik aturre Wasi Curiga,
sinnamun ngasih-asih:
''RAh kawula tengga
ing pasiten Paduka,
sapindhah Paduka todhi.
Mila kawula
umatur amrih yukti.
Yen tan kangge, Pukulun, atur kawula,
langkung karsa Narpati''.
Asru angandika
Sangngaprabu ing Daha
dhumateng rekyana Patih:
"Sira dandanna
ingsun amagu t JUri't'"
0
·
Prabu Daha sampun awahana liman
saha bala angiring.
Sang Prabu Ngurawan
sampun wahana liman . .
lan saprabottingnga]urlt.
Putra Jenggala .
sadaya datan karl.

173
Asri t 1·nnon larnpahe k
tumurun saking wuk· ang wadyabala
Runggut dadya padh~~~
wana dadi ra-ara I

Tu nggu 1 kadya obarrabir


·
daludak abra '
lir pendah g~nung genni.
Kawarnaa larnpahhe prajurit Daha
enne~genna rumiyin.
1

GentJ. cinnarita
I

Sangngaprabu Wanudya
kang aneng kutha Kadhiri
lagya sinneba I

Prabu Nusa Ternbini.

Kakasiye Sangngaprabu Tanah Sabrang


Mahraja Rukmaresi.
Wayah kumawula
langkung ayu warnanya.
Putrannira padha putri 1

pan tigawelas
padha ayu prajurit.

Apan sarni umarek dhateng kang Rama


sadaya atur bekti.
Alan angandika
Sang Prabu Tanah Sabrang:
"Lah pa genne sira nini?.
Nora kecandhak
Sang Prabu ing Kadhiri?".
Ingkang Putra sadaya pan atur sembah:
"Mila kaburu mami
saking ing ngaldakal
bala akathah pejah
ayuda kalawan Wasi
saking ing ngarga
kalangkung dennira sekti.
Akakasih Ki Wasi Curiganata
warnanne laduk jurit
rikma jatha gimbal
dedegge geng apanyjang
uwang malang angajrihhi.
Awak nembaga
abrengos klir minnangsi.
Kadya udan sadak lawan rarawissan
tan ana annedhassi.
Sekar gugubahan
sadaya tan tumama .
puspacara bun~ah ramp1ng.
Langkung p:awlra . "
Wawasi saklng wuklr .

174
"Y'en mangkono k.1 w .
·k . as1 Curiganata
1 ~ 1ngkang den ungsi
mr 1 ng Sang Prabu Daha.
Padha sira gaweya
sadak rawis den abecik
lan gugubahan '
burat wangi kang amrik.

Ingsun dhewe ingkang arsa lumakuwa


marang ing ngarga Wilis.
Sun arsa nyekella
marang Sang Prabu Daha.
Yen Prabu ing Bahuwarna
lamun kecandhak
wus masthi datan urip.

Lamun sampun sang Prabu kalih kabesta,


benyjing pangarah mami,
Si Condra Kirana
ingsun boyongngi pisan,
sira ingkang angrabenni.
Bambang Sutirta
langkung bungahhing ati.

Lamun uwis kagarwa Condra Kirana


nuli pangarah mami
banyjur ring Jenggala
terus mring Singasekar.
Lega rasanne kang ngati
yen kalampahhan
kagem ming Nuswa Jawi.
Lagi eca wau imballan wacana
Prabu Nuswa Tembinni
kasaru kang prapta
Dipati Sokadana
ambiyak wadya kang nangkil
prapta ngajengan
matur marang Sang Aji:
"Nuwun duka Pukulun, atur uninga,
yen Sang Prabu Kadhiri
tedhak saking ngarga.
sumahab ingkang wasya
kadyarsa amagut jurit".
Asru ngandika .
Sang Prabu Rukmares1:
"Alah nini, payo padha lumakuwa,
mapagga kang ngajurit
Sang Prabu ing Daha
lawan Prabu Ngur~w~n.
Ingsun amuja semedl
sanggar langgata~, . "
sira mennangnga JUrlt .

175
Attur sembah putrannira
ur padha ayu luwih tigawelas,
~ampun lumaksana .
1ngiring denning hal
Sagun ~ a.
. g~ge kang para mantri
pr~]Ur1t lannang, '
aneng wuri atebih.

Padha paes sakeh prajurit wanudya,


gelang~konna calumpring.
~gangge tebah jaja,
]amang mas kinnatepang.
Samya yu luwih
pepaessira
dinulu angedanni.

Ingkang ngiring sadaya sami wanodya.


Wadya Nuswa Tembinni
sakaprabonnira ,
sisikepping ngayuda
dudu tumbak lawan lembing.
Pan susu pedhang
dudu busur jemparing.
Kawarnaa wus prapta madyanning ngrana
tata gelarring jurit.
Kang ana ing ngarsa
Dipati Sokadana
ing banyjar Melayu Bugis.
Wadya ing sabrang
sumahap lawan wanni.
Kunna mula, kot buta wadya Jenggala,
tumandang golong pikir.
Arame kang yuda
kadya sagara henna.
Surak awor bedhil munni,
'
yen . .
p1nn1yarsa
kadya karengngeng langit.
Ramenning prang carukking parisse pedhang,
kadya glagah binasmi.
Akeh wong palastra,
ludira kadya toya.
Bala bar, kunnarpa tindhih,
pating sulayah,
kadya babatan pacing.
Ramenning prang, tambuh mungsuh lawan rowang,
genti rok silih ungkih.
Kang prawireng yuda
ngamuk atilar bala. •
Kang panggah padha wong wann1
remuk kang watang
samya agenti keris.

176
Sri Bupati Ngurawan wahana liman
ananderraken esthi.
S~mahap kang wadya
Slgra campih kang yuda
kal~wa~ wadya ing Bugis.
Rarnenn1ng yuda
datan nana kalindhih.

Sigra tulung para putra ing Jenggala.


Tandangnge golong pikir.
Apan kadya yeksa
ana kadya handaka.
Angiwung awruru getih,
tuhu sumbaga
tandangnge angajrihhi.

Sareng ngarnuk, amrih kiwulling yuda.


Tandangnge ing ngajurit,
kang kepareg bubar,
ingkang ketrajang dhadhal.
Wong Tanah Sabrang kalindhih,
pating sulayah
kang rnundur nandhang kannin.
Bubar larut wadyabala saking Sabrang,
akeh rnantrinne mati.
Wong ing Sukadana
lumayu ngungsi papan.
Tan nana kang mongga pulih,
akathah pejah,
kang urip sarni giris.
Ingkang kari, barisse bala wanudya
wadya Nuswa Tembini,
kang dereng ngayuda.
Teka geger priyongga
sagungnge kang Para Putri,
pan tigawelas
sami putri prajurit.
Kang sawiji awasta Dewi Sudarga,
kalih Dewi Sudargi,
kaping tigannira
aran Dewi Subinah, .
kaping pat Dewi Suban1,
kaping limanya
aran Dewi Sabini.
Kaping nemme kan~ aran Dewi Sukarsa,
pitu Dewi suk~rs1,
kaping wolunn1ra
aran Dewi Sukarma, .
ping sanga newi Sukarm1,
kaping sadasa . .
aran Dewi Kunth1n1.

177
Kaping sawelas aran
Dewi Subita
r? as Dewi Subati,
1 '
P:n~ tigawelasnya
Dew1 Radeya ika.
Kang padha Putri Prajurit,
samya pupujan
milanne padha' sekti.

Kang cinnadhang pinanggih Putri ing Daha,


kang ar~n Sekartaji,
bungahhe kalintang,
aran Bambang Sutirta,
yogya

mengku Tanah Jawi
]Umeneng
. Nata
yen menang ingkang jurit.

Sigra mangsah Sangnga Putri tigawelas,


saha bala pupulih
neng tengahhing rana.
Wadyabala wanudya
tandangngira padha wanni.
Sarengngasurak
kadya udan semmenni.
Kang sawenneh ngagem sadak rarawissan.
Ana kang jambe wangi,
ana gugubahhan,
ana kang pusparaja.
Karang melok, bungah ramping,
miwah dhog remak,
tuwin kang gajah ngoling.
Esmu kennyut Para Putra Jenggala
aprang lawan Pawestri.
Alan angandika
sakeh Putra Jenggala:
''Punniku prajurit pundi,
padha wanudya?".
Matur Rekyana Patih,
alan rnatur Kyana Patih Jayabadra:
· "Wadya Nusa Tembinni,
gih punniku, Radyan,
ingkang awrat si~non~?,a.
Raden dipun ngat1-atl ·
Putra Jenggala
busekkan padha wanni.
Nuyla carnpuh sakeh~e ~utra Jenggala
Ian wong Nusa Ternblnnl.
Ararne kang yuda
surak ambal-amballan. .
Adedreg ungkih-ingngungklh,
Putra Jenggala
yudannira kalindhih.

178
Akeplayu jejettan 1
sami awan nantunnan ,
S annandhang kannin.
~my~ tatu jaja
S1nn1rattan ing 'd
Raden Tepaswujilw~~a ..
l~mbungnge kannan eng1ng
t1nnalang surengpati.

Panyjigedhah cakaran lawan sirigan


sareng
Ta annandhang kan .
n1n.
n mongga puliya
para Putra Jenggala,
tan nana waras sawiji.
Kang para Putra
sadaya nandhang kannin.

Sirna larut wadyabala ing Jenggala


akathah ingkang mati,
katamanning wida
sami mlocot sadaya.
Tigawelas Putri adi
sami prawira,
aneng tengahhing jurit.
Pan sadaya para Putra ing Jenggala
yudannipun kalindhih.
Maras mannahhira,
angingerraken liman,
wus lengser munggahing wukir
Prabu Ngurawan.
Kang wadya sirna gusis.
Sang Prabu Kadhiri kaget tumingal
Putra Jenggala gusis.
Maras ing tyassira
gya ngundurraken liman
sumengka minggahing wukir.
Mannahhe giras,
mawur kang wadya mantri.

Marmannipun wadya Kadhiri ag1ras,
kanyji kala rumiyin,
aprang lan wong Sabrang,
ing Jong Biru samana.
Marmanne kang wadya giris,
sami lumajar,
wenneh walik kulambi.
Putri Sabrang, sareng wau asesumbar:
"Amuk wadya Kadhiri,
payo wong Nguraw~n,
1
aja na kang luma]ar . . .
Barengnga mara yen wannl.
End i rupanya . ."
Sang Nata ing Kedhlrl .

179
Palayunne San
wadyanne datag kNat~ saya kebat,
p n ar1
adha larut sada .
sam· · ya,
1 mlnggah ngald k
Prabu Ngurawan tanak:;i
sabalannira
sami minggah wuk·1r.

Samya minggah ngaldaka bala


angungsed wong Kadhiri wanudya
Bendhenne angangkang ·
awor kalawan surak.
Palayun~e wong Kadhiri
saya ag1ras,
tansah nolihhing wuri.
PANGKUR

Ki Wasi Curiganata
sadangunne ningalli wong ngajurit.
Angadeg tepinning lurung
sarwi sesendhen gurda.
Pan Ki Wasi Curiga suka gumuyu
waja kengis rangah-rangah: '
"Nora lidok ujar mami!".
Rambutte kathah apanyjang,
jatha gimbal, malah tumibeng siti.
Ki Wasi ngerig anguwuh:
"Iya barengnga mara,
kembul lan prajuritte wong ing gunung.
Payo ingsun papaggenna
sakeh wong Nusa Tembinni!''.
Ki Wasi Curiganata
sigra cawet ambedhol wit waringin,
anulya asoroh amuk.
Wreksa gurda ingangkat.
Ting sulayah tumempuh bala keh tatu.
Ki Wasi Curiganata
ngamuk sareng udannangin.

Ki Wasi Curiganata,
kinembullan sakeh bala pawestri.
Atussan kang sami ngrubut,
Wasi curiganata.
Lir ajawah lisah wangi burattarum,
sadak lawan gugubahhan,
wida lawan burat wangi.
Tan nana ingkang tumama
wisayanne wadya Nusa Tembinni.
Kang den trajang bubar larut,
ingamuk kayu gurda.
wadyabala Tembinni keh padha tatu
ana kang bahunne sempal,

pecah dhasse angemass1.

180
Kalindhih
b b bala wanudya
u ar larut tannana mon a
Man~kana kasaput dalu. gg pulih.
Was1 Curiganata
nulya wangsul minggah mrin
Ya ta Sang Prabu Mamennangg pratapannipun.
lan Prabu Ngurawan nenggih.
sa:eng padha mukul sira
mrlng Ki Wasi, saking kannan Ian kering.
Prabu Ngurawan amuwus·
''Y a, benner ujarrira! •
Par~ Putra Jenggala pan padha rempu.
K~beh.padha nandhang brana,
s1ra ]ampennana kaki.

Sakehe kang
. nandhang brana ,
a~ung ~1ra kang yogya anyjampenni".
K1 Was1 Curiga matur:
"Kawula boten bisa,
pinten banggi yen dadi marga, Pukulun,
lawan karsanning Bathara,
mulya ingkang nandhang kannin".
Mesem Sang Prabu ing Daha:
"Inggih leres Annak Emas Wawasi".
Sang Nata wau wus kondur
marang pakuwonnira.
Ingkang Rayi Ngurawan makuwon sampun.
Sakehe kang nandhang brana
apan kinumpulken sami.
Amunggwing sanggar langgattan,
sampun pepak wau kang nandhang kannin.
Ana turu, ana lungguh,
saking sangetting lara.
Pan Ki Wasi angguguk sarwi amuwus:
"Nora lidok ujarringwang,
padha dadi gawe mami!".
Ki Wasi Curiganata
mesu tingal nedheng Jawata luwih.
Saksana angejum suku,
nutuppi nawa sanga. .
Katarima Ki Wasi pannedhann1pun,
telengnge gambira lay~,
pan kadi kinnocak-kac1k.
Gonyjing kang Jonggring.S~laka,
ing Papaliwan malah kum1t1r.
Endhut-endhut samya larut,
Kawah condradimuka .
malah umob, molak mal1k gumaludhug.
Geger oewa suralaya, .
sakeh Dewa grah panast1s.

181
Kocappa Resi Narada
apan lagya angedummi kulambi.
Gu~uh dennira lumayu
mrlng pada Kang Winnennang·
''Mengk ·
R . No mengko aja gita nakkontholku'"
es1 arada anyjola ·
kontholle kandel prfbadi.
Pringsillan tiba satunggal
suprandenne sawelas ingkang kari.
Resi Narada wus rawuh
ngarsanne Kang Winnennang.
Angandika wau Sang Pramesthi Guru:
"Kakang Narada mudhunna
marang ing ngaldaka Wilis.
Ki Wasi Curiganata
ingkang tapa yogya ning ngardi Wilis.
Kadeyanne padha tatu,
milanne amumuja.
Dhawahenna timballanningsun den gupuh,
Padha konnen gepyokkana,
poma, lawan kayu hurip".
Tumurun Sang Hyang Narada,
sampun prapta wau ing ngardi wilis.
Wasi kapanggih mannekung.
Mojar Sang Hyang Narada:
"Eh ki Putu, timballanne Adhi Guru,
sakehe kadeyannira
gepyokkana kayu urip.
Pesthi waras kang kabrannan".
Hyang Narada nuli dedel pratiwi.
Ki Wasi gupuh tumurun
saking sanggar langgattan.
Pepethettan kayu urip kang dinnaut.
Sakehe kadeyannira
ginepyok ing kayu urip.
Lir pendah wong asupenna, . .
ingkang tatu sirna pan kad1 un1.
Sami anungkemmi suku
para Putra Jenggala, .
pan annangis sadaya saml umatur:
"Ki wasi curiganata
. I "

Pangeran sadulur maml .
Ki Wasi Curiga nyenta~: . .
"Nora idhep, ingsun Sl Wanaglrl,
nora krungu, nora weruh,
kang aran Si Prabongsa. kakaruh,
Nora duwe kadang alawan
apan aku wong ngalas~n,
cilik mila pan Wawasl.

182
Kadangngira Ki P
salawasse iku ra~ongsa
Ki Panyji Put ana 1 ng ngendi?".
"I ra umatur·
ngutus Kang Jeng R .
angularri Rah d' ama
Raden Putra e:ten.Plutra karuhun.
Raden u 1 ang,
Prabongsa tan mul ih" .
Matur Ki Putra Diwo
" Say k t · .. ngg a:
e 1nne Paduka kadang mam·
pan wonten tetengerrannipun 1,
kang dadi tengerrira ·
a~dhen~-ngandheng tengerran kula rumuhun!"
~1 Was1 Curiga nyentak:
Mennenga aja baribin!".
Nengngenna Wasi Curiga,
~awarnaa Sang Prabu Singasari
1ngkang kadhatengan mungsuh.
Arsa amagut yuda,
nagaranne kari samegarring payung.
Ing tepis wiring sadaya,
wong cilik wus padha ngili.
Wenneh ana milu mengsah,
Ratu Sekti abala putra sami.
Langkung sekti Sang prabu,
prawira mondragunna.
Sakathahe Ratu Ratu samya teluk,
tan nana sawaleng driya,
mangestu Sang Adipati.
Jajahanne Singasekar,
sumawana ing desa Tepiswiring,
sadaya wus sami teluk,
mring Ratu tanpa sangkan,
tan karuwan nagarannira Sang prabu.
Sanganyciknya ing padesan
kasektenne tanpa tanding.
Wataranne kang gagaman
asaleksa wau pan winnitawis,
nora kurang, malah punyjul.
Ratu abala putra,
para putra akeh kang dadi tumenggung,
akathah kang dadi demang
miwah ingkang dadi mantri.

Jeng Sinuhun Singaseka~ .


apan lagya wau miyos t1nangk1l
nenggih. Ingkang munggwing ngayun
Patih Jayakacemba
lawan sira Raden Arya Banyaksantun
lan Tumenggung Kapugalan
Ian Ngabehi Ondhamohi.

183
Sagungnge won s·
wus a g lngasekar
caos prabott" .
Miwah gajahhe S e lngngajurit.
wus_rinengga bu=~~aPrabu
Jaw1 kith . ·
Alan den ~ barlsnya kontra ngendhanu. •
nlra ngendika
Sang Nata ing Singasari:
"Eh kakang Jayakacemba
kaya paran wartanne in~ Kedh . .
Apa yudanne wus campuh lrl.
lawan wong Tanah Sabrang?"
~~ana Patih Jayakacemba ~m~tur:
edhah nagara Mamennang
Raka Paduka kalindhih. '
Raka Padukka ing Daha
apan sampun ngungsi ing ngardi Wilis.
Sang Prabu Ngurawan rawuh
ambantonni ing yuda,
campuh aprang lan wong Sabrang ing Jong Biru.
Wong Ngurawan kathah pejah,
Raka Paduka kalindhih.
Jeng Sinuhun Bahuwarna,
apan sampun kumpul ing ngardi Wilis.
Wingi wonten warta rawuh,
Para Putra ing Jenggala
ambantonni Raka Paduka Sinuhun.
Langkung ramenning ngayuda,
Pukulun, ujarring warti".
''Samangsann~ingsun tilar,
dipun jeggi nagaraningsun iki
d~nning mungsuh ingkang rawuh,
Narpati tanpa sangkan!".
Lagya ~ca angandika Sang Ngaprabu,
Kyai Demang sigra prapta,
pan sarwi annandhang kannin.
Amiyak mantri kang seba
sampun prapta ngarsanne Sri Bupati,
matur sarwi awotsantun:
"Pukulun, nuwun duka,
mengsah rawuh, pangawat kannan katempuh.
Wadya Paduka kasorran,
kathah kalongnge mati''.
Jeng Sinuhun angandika:
"Ingsun dhew~ kang arsa magut jurit,
eh, saosna gajahingsun".
Pan sampun anengngarsa,
sangnga Prabu sampun nitih limannipun,
wus sumahab wadyabala,
amgrok tengara gong beri.

184

I
Wus medal · ·
lampahira ~=~1nning kitha,
Kang wad g Prabu Singasari
ya sami ang ·
tan lali sike . gregut,
Bedhil tin PP1ra.
tameng tow;~aarn~wor lawan pedhang, busur,
· . eng ngarsa
a]a]ar kalawan tamsir. ,
Gumerahing wadyabala
swarannira awor lan bedhil munni.
Gumuruh lir gunung rubuh
~eteng, kukussan dawa. '
t~~~~~h campuh ing rowang, buru-binuru,
. . mungsuh lawan rowang.
A]r1h, mundur tanpa pamit.
DURMA

Kaya buta tandangnge wong Singasekar,


sumahab padha wanni
kadya prit anneba.
Mannempuh aneng rana,
sira Raden Bannyaksapi
atinggal bala,
lir saradula wanni.
Tan gumingsir wadya ing Tawang Gantungngan,
kapanggih padha wanni.
Awor ingkang yuda,
tambuh mungsuh Ian rowang.
Ramenne ingkang ngajurit
tanna kang kalah,
campuh wong Singasari.
Pan lumayu bala ing Tawang Gantungngan,
gusis kathah kang mati.
Sawenneh lumajar
amalik kulambinya.
Tan ana kang mongga pulih,
samya anginthar
kapanggih akeh mati.
Langkung wingit Narendra Tawang Gantungngan.
Tanana ingkang ngerti
apan Sri Narendra
tansah aneng jempana.
Balanya datan udanni,
mung para Putra
ingkang unningeng warti.
Alan matur sakathahe Para Putra
mring Ibu Sang Narpati:
"Dhuh ibu Narendra,
kawula tur unninga,
wadya Paduka kalindhih
larut sadaya .
dhateng wong Singasar1.

185
Angandika San .
"Lah P t .9 Prabu lng jro ]empana:

u rannlngsun Gusti
padha umangsahha I

lawan sakadangngira
Sun t.e dh a lng
· ·
Dewa luwih
nanglng den yitna I

sakadangngira sami.

~ja sira matenni Kang Para Putral


lku larangngan mami.
Cekellen kewala
• I
upam1 nora kenna
dimenne lumayu dhingin
Wong Singasekar ·
purihen teluk kaki.
1

~tan~api Putra Kadhiri Ngurawan


lku 1~g~gong larangngi 1

kakas1h1ng Dewa,
aja kongsi palastra.
Pan dudu prajurit luwih,
matenni janma.
Wis mangkatta ajurit''.

Sareng mengsah, Putra ing Tawang Gantunganl


sami nitih turanggi.
Sumahab kang bala 1

ngajrihhi tandangngira,
kaya saradula ngalih.
Wong Singasekar
apanggah padha wanni.
Ramenning prang, tambuh mungsuh lawan rowang.
Genti ungkih-ingungkihl
tan ana kang kalah.
Samya pedhang-pinedhang,
buwang pedang genti cundrik.
Samya tan sambat
sami unycit-ingunycit.
Pan kathah putra ing Tawang Gantungan,
padha prawireng jurit.
Kalangkung acukat
tandangnge aneng rana.
Wong Singasari kalindhih,
tatanne wudar
keh kalongnge kang mati.
Kang lumayu datan kenna ingadhangnganl
saking sangetting ajrih.
samya tilar glanggang
akeh kang mutung wata~g,
sawenneh malik kulambl.
Asalang tunyjang,. .
kang mati susun tlndhlh.

186
Sri Bupati i .
angajokken ~a~ls,katunyjang 1ng bala

A 9 esthi.
ngagem sarempang
arsa amagut yuda,
Kyan~ Patih anungkemmi
sarw1 karuna·
.
" Dhuh Gusti Paduka
Ji,
yekti
~
nistha Paduka seda
#

ing rana.
S ae dipun undurri
angularri sraya,
Nata kirang punnapa.
San~ P:abu ing Singasari
sareh 1ng driya,
angundurken kang esthi.

Til~r ~ura Sang Nata ing Singasekar.


Sakehhe prameswari
binakta sadaya
sampun sami budhallan.
Sang Prabu manyjing wanadri
tilar nagara
sabalanne angiring.

Kawarnaa Narpati Tawang Gantungngan


wus nganycik Singasari
lawan para putra.
Sinneba ingkang bala
Sang Prabu nora kaeksi
munggwing jempana,
kalangkung dennya wingit.
Enengngena kang aneng ing Singasekar.
Kang kawarnaa malih
prajurit Ngurawan,
Klana Jayakusuma
kang aneng Bannonbang nenggih.
Asugih garwa
maksih nom tur prajurit.

SINOM
Apan sampun pitung dinna
kesahhe Sang Adipati
ing Bannonbang den pondhokki.
Mila Sang adipati
lampahira tansah kantun,
samya awirandhungan .
saking kehhe para rab1.
Ki Kalana tansah amanggung asmara.

Alamia neng Bannonbang,


lampahhe Sang Adipati
Kalana Jayakusuma, .
awit tan budhal tumull,

187
wonte~ kang den antenni
wau S1ra Ki Tumen
Sira Mennak Prason~~ung.
apa~ lagya nandhang ~ring
sak1t mejen, laranne Me~nna'k Prasonta.
Ka~a wus tan bisa gesang
ra1nna wengi tan eling ,
nor~ kolu dhahar toya.
Lum1~tu ingkang jajampi
nang 1 ng tan anedhassi.
Saya sanget sakittipun
Rongga Jayasentika, '
J~leksana, Yudapati,
11r wanudya, Ki Rongga, pannangissira.
"Milanne kula kalaran I

kala budhalle kariyin


saking ~ng Sapi Gumarang,
marganne annandhang sakit.
Milannipun alami
neng Bannonbang, Ki Tumenggung,
anganti warassira.
Ki Prasonta, dennya agring
saya sanget, malah meh palastra".
Kalana Jayakusuma
ngundhangngi para Dipati:
"Sapa kang nora kemitta
utawa nora titilik
marang kang nandhang sakit,
ingsun copot jenengngipun.
Miwah wong tetelukkan,
jinnabut, ingsun jarahhi".
Langkung maras Tumenggung Jayakusuma.

Ingkang kinnen baureksa


boboreh miwah jajampi,
tan liyan Wukirkusuma.
Agilir lawan kang rayi,
0

myang pawongngan sam1,


ingkang rumeksa ing dalu
marang Mennak Prasonta.
Mojar Dewi Ragil Kuning:
''Lah engetta kang Lurah Mennak Prasonta.

Kakang dhaharra gantyan,


neseppa toya jajampi.
Kakang dhaharra woh-wohan
dimen suda ingkang sakit".
Ki Prasonta tan eling.
Mojar Raden Wukirsantun:
"Kakang Lurah wungua,
e~mutta marganne sakit,
d d n waluya".
0
,

myang dhaharra usa a, lme

188
Laranne
wi ~
Mennak P rasonta
yosse kangen kang rabi
k~n~ kari aneng Jenggala'
Dewl Ann~stren wawangi
kang kaclpta ing ati
Marma~ne saya anglay~ng.
Rahaden Wukirsekar
n~ngalli, maras kang galih.
Kl Prasonta kantun keketek kewala.
Gupuh lengser Ni Honnengngan
matur mring Sang Adipati.
Kalana Jayakusuma
sinneba kang para ari, •

sagung kang para manis


pepekkan mungguh ingngayun,
kadya Sang Hyang Asmara.
Sadaya kang para manis
main cuki lawan Dewi Surengrana.
Gumrah kang para pawongngan
ingkang sami angladenni.
Nanging Kusuma Cemara
yen acuki pilih tandhing,
sakehhe para putri
tanana wanni amungsuh.
Amung Sang Adipatya
lampahhe lamun acuki
sring ngasorken Kusuma di ing Cemara.

Kalana Jayakusuma
wuwusse arum amannis:
"Sadulurnu tinnakonnan: •

'Paran sakittira iki,


Kakang Prasonta nenggih,
apa ana senggangngipun?'.
Sadulurmu tur sembah:
'Pun Dhoyok arsa ngemassi'
watawisse pan kantun mendhem kewala".

Kasaru Dewi Honnengngan


prapta angaturri uning.
Gupuh anulya sinnapa
mring sira Sang adipati:
"Apa waluya yayi,
Kakang Prasonta kang angluh?".
Matur Dewi Honnengngan:
"Saya sanget ingkang agrin~, "
sisip sisip sadinten mangke palastra .

Lir sinendhal mannahira


Kalana Jayadiluwih,
gupuh titinyjo tumedhak.
ingiring kang para putrl.

189
K~warnaa wus prapti
klng
. prenahhe lng
· k ang angluh
S lr~ Mennak Prasonta .
kadl dela~ycang winnantting.
Esmu tan gls k ang para putri sadaya.

Kalana Jayakusuma
angeres mannah ningall'
m~rang Ki Mennak Praso~ta.
Rlnang~ul dipun sungkemmi
wuwusse
II
melas asih·

Adhuh Kakang sedulurku
Kakang angandikaa. '
Lega rasanne kang ati
kaya priye garwannira'kari ronda?.
Nadyan Kakang palastraa
lamun sira wus apanggih,
kalawan ing garwannira
ingkang kari ing nagari".
Kusuma Cemara di
sampun tan bisa amuwus.
Saking sihhe mring raka
ingkang lagya nandhang agring.
Ki Prasonta datan emut ing duksinna.
Sakathahe para garwa
sadaya dipun takonni:
"Apa ingkang karya tomba?"
Sadaya matur wot sari
wuwusse melas-asih:
"Sakit mejen luwangngipun".
Matur Putri Lumajang:
"Uyah, areng, lawan kunnir.
Mung punning luwangnge kang kunna kunna".

Matur Putri Bondayuda:


"Dhuh Pangeran atur mami,
yen menggah badan kawula,
ingkang kinnarya jajampi
tumbar kalawan mungsi,
gedhang keluthuk marucuh,
trasi kalawan uyah.
Punnika usada mandi,
dipun mamah, sakit mejen pasthi saras".

Putri Canycangan turrira:


11 Pukulun yen badan mami,

wong mejen usadannira


godhong dhuwet k~ng kinnarya.
Punnika atur mam1,
sunthi, jae, uyah sampun.
Den mamah lan barambang~
tamtu saras ingkang saklt. .
Pan punnika, Pangeran, pamangglh amba!".

190

Samya umatur prasaja


sakathahhe para putri
Luwangnge kang kunna kunna
wus katur Sang Adipati
Kusuma Cemara di .
apan nora melu-melu
d~tan kenna ngartika.
K7tang welas anningalli
K1 Prasonta, pan maksih kawulawarga.
Kusumayu ing Cemara
matur sarwi welas-asih·
"Kakangmas atur kawula:
Upaminne wong asakit,
sawarnining jajampi
yen ta dereng mangsannipun,
mongsa amarassena
dhumateng kang nandhang sakit.
Nora pilih jajampi kang dados marga.
Ki Sadulumur turrira:
"Dhuh Gusti yen badan mami,
jeram pecel lan warangngan
tambanne wong mejen mandi.
Jeram selawe nenggih
dipun epuh toyannipun,
cinnarub lan warangngan.
Jampi sakit mejen, Gusti,
uyuppenna, bojonne dimenne rondha''.
Sadaya runtik miyarsa,
sakathahe para putri
sami micara ing nala:
"Iku wong edan baring.
Sira kang nora sakit,
nguyupa warangan jeruk,
pesthi mongsa urippa.
Sanadyan kang angsung jampi,
tamtu jenat anguyup jeram warangngan".

Kalana Jayakusuma
tansah atunggu kang agring,
lawan sagung para garwa.
Kasaru opyakking jawi,
para punggawa sami:
"Raden Sinyjangloga rawuh!".
sapraptanne ngajengngan, .
Raden Pennyangkringan nang1s,
anungkemmi mring Klana Jayakusuma.

Matur Raden Sinyjangloga,


umatur sarwi anangis:
"Kawula kinnarya duta .
dhateng Rama Dika nengg1h,

191
Sinuhun ing Kadhiro
Sawe g k atamuwan mungsuh
l.

kang bedhahing Mamennan


Narpati Nungsa Tembinnig,
Ratu Sekti prawira tur mondragunna.
0
'

Bisikkannira Sang Nata


aran Raja Rukmaresi.
Putrannira tigawelas
tur padha putri prajurit
pan sami ayu luwih. '
G~g~manne yen prang pupuh.
d:d: waos lan pedhang,
dede curiga lan bedhil
sadayaning lalandhep d~de sadaya.
Ye ka sikepping ngalaga,
karang melok, bungah ramping
miwah wida wawantahhan, '
sadak, rawis, surengpati,
dhog gemak, lisah wangi,
punnika gagamannipun.
Wong Singasari telas,
sinnirattan burat wangi.
Sirna larut wadya bala Singasekar.
Kang Jeng Sang Aji Daha,
angungsi ing ngardi Wilis.
Nagari daha wus bedhah,
akeh wong Kadhiri mati.
Rama Dika Dewaji
Ngurawan, sampun babantu
aprang lawan wong Sabrang.
Sang Prabu meksa kalindhih,
mantri rupak wadya Ngurawan keh pejah.

Rama dika ing Ngurawan


angungsi ing ngardi Wilis,
awor lawan Kang Jeng Uwa.
Sami wonten ngardi Wilis
nenggih, ingkang den ungsi
Wasi Curiga rannipun.
Mila wong Tanah Sabrang,
pangeludde padha ba~i, 0

esmu ajrih marang K1 Was1 Curiga.

Ki wasi Curiganata
matur maranag Rama Aji.
Marginne kula di~u~a,
aturre wasi Punn1k1,
Ratu Nusa Tembinni 0

langkung sekti ~udann1pun.


Amung dika Pan~eran .
·ngkang binadhe kuwawi
~magutta yudanne Narendra Sabrang .


192
M~lanne awak kawula
Clnundaka Jeng Rama J'
am~ndhongngi ing Padu~~
la]uwa dhateng
. Kadhi .
r1.
Kersanne Rama Ji ,
anunten andika rebut
nagara ing Pamennang".
Kalana Jayadiluwih: "Inggih Yayi pirabara,
pun Kakang bangkit wasesa.
Mung kula tannya sakedhik,
kang aran Wasi Curiga
kang atapa ngardi Wilis.
Lan kula sepuh pundi,
sarta paran kang pamulu?".
Matur dyan Sinyjangloga,
miwiti malah mekassi ,
sapolahhe wus katur Wasi curiga.
Kalana Jayakusuma
mesem ngandika jrongati:
"Kakang mas Nila Prabongsa,
Pangeran ing Wanagiri,
Wong agung Jodhipati,
dadi jajaganne gunung.
Nanging teka kuciwa,
wong kereng dadi wawasi.
Sukur sira Si Kakang amati raga".
Undhakkan Satramiruda
gumuyu amuwus aris:
''Yayimas dika bageya,
kawula ataken warti.
Punnapa boten sakit
Raka dika Raden Ayu
Kusuma di Ngurawan.
Punnapa boten kikirim
ing dasiye?". Matur Raden Sinyjangloga:

"Kakang embok kasarassan


nanging boten akikirim''.
Undhakkan Sastramiruda
amicara jroningngati:
"Nganniyaya kepat~
linnakyan karyann1pun.
Si bungker wong punnika,
bok iyaa akikirim.
Nora wande sun temu kuwuk ing benyjang".

Undhakkan Sastrawijay~ .
an sampun prapta sar1mb1t
~ng ngarsanne ingka~g Rak~. •

Dyan Sinyjangloga n1~galll


ya ta kembang annang1s, •

193
~:ng Raka rinangkul gapyuk·
angmas Sastrawijaya ·
sukur kapanggih ing n~riki
angawula mring Kakang Pang~an Dipatya".
Lagya arsa atatanya
Kalana Jayadiluwih ,
pan,kasaru praptannira
Raden Arya Bannyaksasi.
Ingutus mring Rama Ji
ambekta wong limangngatus
lampahnya gagancangngan.
Prapta ngarsanne Dipati,
ya ta gupuh, nulya anungkemmi pada.
Matur sarwi awot sekar
Raden Arya Bannyaksasi:
"Kawula kinnarya duta
ing Ramaji Singasari.
Wiyossipun Dewaji
nedha sanyjata pitulung.
Ing Singasari risak,
Sri Narendra tilar puri.
Kang ambedhah Ratu ing Tawang Gantungngan.
Ing mangke, jeng Sri Narendra
ngunmgsi wonten ardi Wilis.
Sang Nata Tawang Gantungngan
wus ngadhaton Singasari.
Langkung dennira sakti,
abala putra Sang Prabu.
Nanging Jeng Sri Narendra
kalintang dennira wingit,
tan katingal, tansah aneng jro jempana.
wondenne kathahing bala
saleksa pan winnatawis
kapara langkung tan kirang.
Pitungkasse Rama Aji,
tan liya Ki Dipati
yogya ngrebat Singasantun".
Kiana Jayakusuma
mesem sarwi muwus aris:
"Nora kaya, baya karsanning Bathara.
Arsa sun rebut ing Daha
selak kasep Singasari.
Sun rebut ing Singas~k~r
selak risak ing Kedhlrl

.
£wuh aya tyas mam1, . "
tambuh tambuh lekasslngsun .
Kusumadi Cemara . .
Dewi Surengrana angllng.
''Yen sembada, Pangeran, atur kawula.

194
Nanging
. ta , mongsa kagemma
aturlpun ingkang ceth'
karubyak kabottan sin~jang
M~ngsa borong dyan Dipati .
~en k~ngge atur mami,
l~g,Slngosari rumuhun
d:men mongka pratondha.
Y7~ karebut Singasari,
Wl]ayanta ing ngaprang, datanpa sama.
Eh biyang Innya saosna
s~daya sikep ngong jurit.
S1ra Arya Wijatmaka
dhawuhana den agipih,
konnen samapta jurit.
Sun arsa lumaku nglurug
angiringken Pangeran
angrebut ing Singasari.
Wong Cemara limangngatus samaptaa.
Waos kabiring lannangngan
kang landheyan nagasari
padha lisahhana.
Sakehhe parabot mami
bakal sun gawa jurit,
padha cawisna ing besuk.
Lawan jemparingngingwang,
bedhil agem aja kari.
Poma biyang, saosna rata mannira.
Ewuh aya wong ngawula,
rehning ingsun wong annyethi
angur keriya amangan
aja keri magut jurit!".
Mesem Sang Adipati
kang garwa rinnangkul gapyuk
kinuswa marang priya:
. .
"Dhuh Nyawa Pupu]an mam1 ."
Esemmira kadi madu pinnasthik.

Kalana Jayakusuma
ya ta angandika aris:
"Eh Rongga Jayasenti~a, ..
ingsun arsa budhal beny]lng
angrebut Singasa:i,
pepekken wahanan1ngsun.
Kakang Mennak Prason~a
d imenne kari ing wurl,. . "
Adipati Kertasana anglrlng .

Ki Rongga Jayasentika .
lengser sarwi awot sarl.
Gupuh nulya tata tata .
ing ngarsa miwah ing wurl .

195
Sagung kang para mantri
t~n kaliru prenahhipun,,
ffi1Wah para satriya
pan samp~n Pinnanyci-panyci.
Ngarsa w1ngking lampahhing bala atata.
Tanana lali ing prenah
s~gunging bala lumaris.
Kehhing bala pan awendran
~enne kang maksih nandhan~ gring
1ng pungkur pernahneki.
Ingiring bupati agung
wuri miwah ingngarsa,
kang sami ngapit kang agring.
Pan atata kang ngiring Mennak Prasonta.
Wus sumurup Sang Hyang Ngarka,
ya ta kawarnaa enyjing.
Para putri paes samya,
pra parekan angladosi
busananning pra putri.
Apan wus sumacs ngayun,
sagungnging kang wahana.
Jajaranne datan kari,
ngarsa wingking pan sami kathahing wadya.
Kalana Jayakusuma
kang mentas ammennag jurit
saksana anulya budhal.
Ingiring para prajurit
miwah sagung dipati
tannapi Para tumenggung
tuwin kang para garwa
miwah ingkang para putri.
Pan atata tan carub war kang laksita.

Kalana Jayakusuma
wahananne rata adi
tinnaretes retna mubyar.
Ginnarebeg para putri,
kampuh gadhung rinukmi
asabuk pathala wungu
sinnekar surengpatya, .
kad a hyang hyang mungging tul1s.
Lam~ahhira ing Bannonbang wus kawuntat.
PANGKUR
Sagunging para dipatya
wus tinnata tuwin kang pra prajurit.
Nengg1"h kang angirit laku
Demang Jayaleksana. lampahhipun.
Pan Ki Rongga aneng tengah
Kang bahu reksa ing
. wuntat,
Angabehi Yudapat1.

196
~~~hakkan Sastramiruda
eng tengah wau d~
lawan Raden B ennya lumaris.
lan Raden s· a~nyaksantun
Lampahh' l~YJangloga.
lra neng wu . ~
Undhakk . rlnne Ki Tumenggung,
an Satramlruda
tansah maca arerepi.
Adipati Sidapeksa
mu ..
I nggeng pungkur wau dennya lumaris.
ngkang aneng wurinipun
Adipati Pragunnan
A
sda~a b~la, lampahira pan aselur
1pat1 Bondayuda.
Gumer lampahhe kang baris.
Adipati ing Lumajang
Adipati Pacangan ane~g wuri.
Sadaya tannana kantun I

samya keriggan bidhal.


Adipati Sandi Korippan tut pungkur.
Adipati ing Purwongga
saha balanne tan kari.
Datan kawarnaa samana,
lampahhira Kiana Jayadiluwih
wus prapta ing Singasantun
ing tepisiringngira.
Kawarnaa Raden Arya Banyaksantun
sampun ngaturi uninga
dhateng Prabu Singasari.
Kagyat Jeng Sri Naranata
pangraosse lir kadya wong ngimpi.
Sira Raden Bannyaksantun
pinangkul ingkang Rama:
"Oleh karya kaki, gonnira lumaku?".
Matur Raden Bannyakwulan:
''Pangestu Jeng Padukaji.

Kalana Jayakusuma
sampun amba irit dhateng mariki.
Nanging taksih wonten pungkur
kendel neng Prabalingga.
Mila kendel lampahhira Ki Tumenggung,
saking rubbede kang marga,
langkung kathah para rabi".
Sang Prabu alon ngan~ika: .
"Acawissa pakuwon, s1ra Pat1h,
den jembar pondhokkannipun
denne asugih garwa.
Apa maneh sira cawissa susuguh
supaya manggiya ~h~~ar
saananne wong ng1ll ·

197
Ya
k ta dat an kawarnaa
ang pakuwon c .
Sakelangkung .awblssa~ sampun dadi.
Patih J ]em arr1pun.
ayakasemba
gya samapta gentos badh~
Apan sami olah-olah e punnang suguh.
sakedhap s ampun cumawis.

Kalana Jayakusuma
sampun prapta in k'
Pinondh g wu lr Darawati.
ongngan Sangnga Prabu
myang para garwannira
apan sampun amakuwon Ki Tumenggung
kalana Jayakusuma
lawan sagung para rabi.
Denne kang para dipatya
w~s makuw~n sadaya aneng wukir.
Keb7kkan ]embarring gunung
sak1ng keh ingkang wadya.
Gawok mulat sakathahe wong kang dulu.
Sang Nata ing singasekar
sampun miyos amanggihi.
Sakathahing para garwa
amanggihi upacarannira sri.
Putrannira Sang prabu,
Kusuma Nawangwulan,
warnanya yu wadana sawang sitengsu
ingkang mentas kagrahannan.
Kuningnge ambengle keris.
Tenggakke anglunging jongga,
jaja wijang tengahhe matrem kengis.
Bahu lir gandhewa putung,
alisse ronning ngimba.
Yen dinulu lir kilat thathit abarung.
Padha wanudya kasmaran,
narang Retna Nawangsari.
Sangnga Prabu Singasekar
pan sinneba sagung kang para cethi
nulya pinondhongngan sampun.
Klana Jayakusuma
wus lumangkah ingngiring mring garwannipun
tan tebih Putri Cemara
prapta ngarsanne Narpati.

Kalana Jayakusuma
atur sembah mring Prabu Singasari.
Sang Prabu nulya amangkul

sampun tata alenggah .
Ki Undhakkan Sastramiruda wus ujung
sareng lan Wukirk~sum~,
Sinyjangloga angu]ungl.

198

Kalana Jayakusuma
wus lenggah anen
Ingkang sinnandh~ ngarsa Narpati.
Putriadi c lng alungguh
emara.
Para
~
Putri
. t an adoh lan Ki T
aneng w1ngkingn ~ . . umenggung,
sakathahe ge ~]aJar,
para man1s.
Dang ·
. u Plnandeng Sang Nata
K1 · Tumenggu. ng Kl '
ana Jayadiluwih
amlcara ]ronning k lb . ,
"A~pa t a 1ku
.
baya, a u.
yen
m~
sun sawang
. w ~ .
arnanne K1 Tumenggung
emper k: Putra Jenggala
kang matl kala mring Keling.
Apa Ki Inno Koripan
wus anuksma marang Satriya iki?.
Teka reged mannahhingsun
angakuwa atmaja".
Angandika Sangnga Prabu Singasantun:
"Annak mannira atanya
angakuwa den sayekti.
Mila pun Bapa mangkana,
awakkingsun tinilar putra adi
kaya memper annakingsun
Ki Inno ing Koripan.
Kaya sira anging wus kerem ing laut,
ngendi ing wijilannira
angakuwa kang sayekti".
Kalana Jayakusuma
alon matur: "Kami purun Dewaji
awak kawula, Pukulun,
dede tiyang ajawa,
saking margi asal kawula rumuhun.
Annakke wong sudra papa,
tinnilar rama bibi.
Mila kawula ngajawa
arsa krama tinampik ing pawestri.
Sakitting mannah kalangkung,
gya suwiteng Ngurawan.
Sri Bupati kalangkung delap wulangun,
kawula ingaken putra
tinnariman Putri Adi".
Sri Bupati angandika:
"Yen mangkana aywa tanggung ta kaki,
reh sanget mulangunningsun
ningali marang sira,
adhanganna ngong milu angambil sunu.
Aja sira taha taha, .
angaku wong tuwa maml.

199
~awan amicareng nala·
Baya ini garwann ~ K: .
denne sedhet . e 1 D1pati,
t Ingsun dulu
a angkep tinningallan
Saso~a~he marekken ati
Lah lkl silih wanodya dinulu.
sun badh~e wedi ing laki".
'

Samangkana
"B .
lan ngand·k .
1 a.
a~a Slra garwanne Ki Dipat·1
s~klng ngendi wijillipun '
Slra Ni Mantu baya""
Alon
" matur
. wau s1ra
· · Kusumayu:
·
Ingg1h, Pukulun, kawula
annakking tyang kawlas-asih.
Supados lamun kanggeya
angladenni Sang Ngadipati.
Ewed galiye Wong Ngagung
manawi boten kenna ,
angsallipun awak kawula rumuhun,
Dewaji, tiyang Cemara
binnoyong kalah ajurit.
Inggih Sang Prabu Ngurawan
ingkang boyong, Pangeran, dhateng mami.
Pinutra putra Pukulun,
dupi alama-lama
pinnaringken kalawan Raden Tumenggung.
Kawula kinnen mawongngan
marang sira Ki Dipati''.
Sangnga Prabu Singasekar
angandika manuhara rum mannis:
"Yen mangkana, Nyi Tumenggung,
sira ngong ambil putra".
Kusumayu wot sembah: "Inggih anuwun
kang dhawuh, putra Paduka
pasiyan dhateng kapundhi''.
Sakeh Prameswarinira
para garwa Sang prabu Singasari
sadaya sami andulu
pan samya micareng tyas:
"Iki silih Satriya annom tur bagus,
pan adi Sang Hyang Asmara,
tur sugi h garwa yu luw ih".
sangnga Prabu Singasekar .
angandika alon arum amann1s:
"Milanne Annak Tumenggung,
ingsun boyongi sira
wiyossipun Rama annedha babantu
saking tiwasse pun.Bapa
ambahu reksa nagarl.

200
Ing mangke pun Ba
marang sira pa Pasrah
lah, rebutt~nNegara ~ingasari
Mongsa bodhowa' a~akklngsun.
, s1ra
d ennya amrih har·a
Ingsun pasrah maJ nne ~ng Singasantun.
# •

ami b · . rang s1ra,


s aclnnlng nagari.
D~n ~edhe aksamannira,
denne ingsun kongsi til
Sayekti tan bangkit sug~~ nagari.
marang ingkang sarira
Mesthi kurang sadhahar· r1ra,
#
. Wong agung,
asare nora kepennak,
nora manggih tilamsari.
Kalana Jayakusuma
~lon matur mring Prabu Singasari:
Sampun kapundhi, kasuwun
pasiyanning Narendra. '
Ta~ kuwasa amangsulli Ki Tumenggung,
pe]ah gesangnge kawula
katurra dhateng Sang Ngaji''.
Sang Prabu Singasekar
ondrawinna siyang anutug ratri.
Kang dhaharran nulya rawuh
aneng tengah kalangan.
Asri ulam, sekul tumpeng, kadi gunung,
ngarsanne pra dipatya.
Ngandika Kyai Dipati
marang sagung pra dipatya:
"Ayo ayo pada dhaharran sami
anunggal kalawanningsun''.
Sagungnge pra dipatya,
pra kadeyan, sandika ingaturripun.
Anuli sami dhaharran
nutug gennira abukti.
Adangu dennira dhahar.
Apan sampun wau luwaran sami,
loroddan pinangngan sampun
marang cethi, pawongan,
punakawan sadaya, tannana kantun.
Kalana Jayakusuma
kondur manyjing dalem puri.

wus tutug kondur asmara,, ..


kawarnaa wau wus bangun eny]lng.
Ya ta Rahaden Tumenggung
arsa amagut aprang.
Kusumayu ing Cemara saos sampun,
arsa tumut magut aprang.
Sang Kakung mesem ningalli.

201
Kalana Jayakusuma
~~gandika alan arum amanis:
~rs~ punapa Wong Ayu,
d~nne ~grasuk busana?".
~~ra Dewi Surengrana lon umatur:
pan.arsa tumut aprang
lan Slnaut iring-ngiring.
Manawi Dika kasorran
bok kapindhon kaya b~dhah Bali.
Ambekta uwong rongngewu
nadyan tiyang saleksa, '
nora padha, Kakangmas kalawan ingsun.
Denne pawonganne lama:
tur milu abaya pati.
Lamun kawula kariya,
tanpa ngrasa kalamun maksih urip,
sakadarre awakkingsun
wus mukti awibawa.
Lan maliye aprentah para arum
saking nugraha Andika,
Kangmas, suthik ingsun kari.
"Dhuh atma jiwa mannira,
amung dika kang dadi wadding galih.
Kaping sapta pun Tumenggung,
aja salin bendara
lestariya dinnasihken". Sang Tumenggung
wus minggah wahana rata,
mundur wadya tanna kari.

DURMA
Sigra tandang Ki Rongga Jayasentika,
Ngabehhi Yudapati.
sampun nata bala
sigra nembang tengara,
bendhene tinitir-titir.
Untabbing bala
ngrampit ing Singasari.
Sakathahhe para dipati sadaya
sampun tinata jurit
kang pangawat kiwa
miwah pangawat kannan.
Klana Jayadilinuwih
anitih rata .
kaliyan ingkang rayl.
Kawarnaa Narpat~ T~wang Gantungan
sampun miyossi JUrlt
anitih jempana
angiring para put~a ..
Pan sami mangsah JUrlt
ni tih turongga, .
kang dadi tindhlh jurit.


202
Para Arya kang sami nitih
samya prawireng jurit turongga
sumahab kang bala
padha wong sura mrata.
Manggala agulling jurit
ayunnayunnan
lawan wong Singasari.

~ont~n putri kang aneng ]empana,


estr1 amung satunggil


langkung kinnasiyan.
Sari Melik wastannya
pan kadi gendheng ka~g warni.
Rambutte jebrag,
kenna kinarya biting.

Sok melekka Ni Rara anyjaluk mangan,


drembannira kepati.
Ngalahken wong tuwa
drembannira yen mangan.
Yen kongsi kurangnga bukti,
nangis kewala.
Kerep alara nangis.
Apuyengngan wau ingkang sami yuda,
rame asilih ungkih,
apan kathah pejah.
Surak amballamblalan,
angrok lawan bedhil munni.
Yen pinniyarsa
kadya ngrubuhna wukir.
Wus kalindhih yudanne wong Lumajang,
wong Bondayuda gusis,
larut wong Canycangngan,
bubar wong Pajarakkan,
Purwongga, Sandi Waringin,
sareng lumajar
kalindhih tan pupulih.
Kaget mulat Kalana Jayakusuma,
duka yayah sinnipi,
alon angandika
marang kadeyannira: .
"Ki Ngabehhi Yudapat1,
Jayasentika, . I tr
1
tandangngana tumu 1.
Sigra mengsah ~i De~ang Jayaleksana,
pedhangnge wes1 kun1ng,
parisse ingangkat.
Sampun maju ing.r~na~
pangamukke anga]rlhhl
lir gajah meta, .
singa katrajang gusls.

203
Akeh
. mati bala .
1ng Tawang Gantungan
lngamuk Yudapati
l~n Jayaleksana
rnlwah
P Jayasetik a.
angamukke golong pikir,
pan kathah pejah
sakehhe bala mat~1.

Sareng ~engsah Undhakkan Sastramiruda


lan Raden Wukirsari
Kadi saradula ·
pa~gamukke neng ngrana,
akeh antukke papati
wong Tanah Sabrang
kadi babatan pacin~.

Bubar larut bala ing Tawang Gantungngan


tannana mongga pulih.
Pan sami lumajar,
a~a kang mutung watang,
m1wah sami malik kulambi
sarwi lumajar
kadya tawon binesmi.
Sareng matur sakathahhe para putra,
marang ibu tur peksi:
"Wong Tawang Gantungngan
akathah ingkang pejah.
Kang gesang sami ambalik.
Dhadhal sadaya,
siji tannana kari".
Angandika kang aneng jronning jempana:
"Wong ngendi mangsah jurit?".
Umatur kang Putra:
"Prajurit wong Ngurawan
Kalana Jayadiluwih,
pinninta sraya
kang mentas bedhah Bali".
Angandika kang aneng jronning jempana:
"Apa rupanne, kaki,
kang aran Kalana?''.
Matur putra sadaya:
"Warnanne datan kaeksi,
anitih rata,
pangamukke ngajrihhi!"
Ya ta mesem kang aneng jronning jempana,
ana karasseng ngati
amicareng nala:
"Sukuringsun Jawata,
Putra ing Jenggala iki
maksih agesang, •
sakadangngira sam~.

204
Angandika
"Ya ta k ma:ang ingkang para putra·.
ang lreng k k'
mengko yenna I a 1 I
. perangl
P<?ma Slra sipatt
Plpil. a
y~ :ngnganne kang kering
en WlS anniba .
nuli godhinen~~kaki.
Ingkang abangl awakke~
mengk 1 kaya tembagal
~ amun ajurit
lah Slra sipatta
p~linganne kang kannan.
Yen sampun niba tan el·
nuli byukkana lngl
godhinen ing tatali.
Ingkang bontit, gulunne menyjangan,
mengko sipatten, kaki
wentisse kang kannan ' I

P~ma kongsi den kenna.


Yen wis niba tan eling
byukkana kathah
• I
'
w1yuyungen ing tali''.
Wus winnekas wau kang putra sadayal
poma den ngati-ati.
Gya nembang tengara
sumahab ingkang wadya,
yen dinulu angajrihhi.
Kang para putra
sami brongta ing galih.

ASMARADANA
Pan sami mangsah ing jurit
Putra ing Tawang Gantungan.
Tanpa wilangan kathahe
kumerab madyeng palagan.
Apan samya prawira
susumbar anguwuh mungsuh,
kadya gerah swarannira:
"Aja na mundur ing jurit,
lah payo barengnga mara
yen padha sureng palugon!".
Ki Demang Jayaleksana
langkung bramantyanira.
Nulya maju aprang pupuh,
pan sami angikal pedhang.
Jayaleksana sru angling:
"Lah payo barengnga mara,
yen kecandhak.marang ~ng~?,g
mesthi tugel Janggann1ra.
Tandangnge lir raseksa,
kang para putra andul~
ngucira ing tandangng1ra.

205
D~pun siwo nganan ~ .
Kl Demang Jayalek ngerlng
pan binen . sana
Pipilinga~~~nrga klng bedhille.
J enna
ayaleksana niba
Ta n.p~sah nanging· tan emut
lall lng purwaduksina.
Den byakki kanan lan keri
anulya wau binonda
kebak pusara awakk~
an~jola-jola tan bi~a.
Mo]ar Jayaleksana·
"Angur patennana 1:ngsun,
awirang nandhang pusara''.
Mojar para putra sami·
"Aja kakeyan wicara, ·
menko
' . sun patenni kowe ,
yen w1s katur mring Sang nata!".
Yudapati bramantya,
nu~ya mengsah ngrana sampun
as1kep parissannira.
Dhuwung buntala tinarik
pangamukke kaya buta,
lir singa galak tandangnge:
''Lah payo barengnga mara,
lah ingsun kembullana
manawa tambuh sireku
ya ingsun ki Yudyapatya.
Tau keramas jemparing
kalamun amangun yuda.
Kang kecandhak marang ingngong
pating gulinting kang murda.
Payo barengnga mara
lamun sira arsa lampus.
Papaggenna yudanningwang".
Sakehhe ingkang prajurit,
Putra ing Tawang Gantungan
kang padha prawira kaot,
sami ngucira ing yuda.
Padha nyinnyiwo samya,
binendrong bedhil pan sampun,
Yudapati nulya kenna.
sumahab para prajurit.
Ki Yudapati wus nibba,
anggregut pra putra kabeh
sami ngebyukki sadaya,
nulya wau binnes~a.
Ki Yudapati tan emut
lamun katiban pusara.

206

Saemutte Yudapat·
awakke wus Pinus~~a
Kal~ngkung merang m~nahhe
anyJola-jola tan bis ,
Asru dennira ngucap·a.
"An_gur patennana
. ·
ingsun
awlrang nandhang purusa~.
Kang para Putra naurrl·.
''L amun sira ~aluk pejah,

tan wurung Slra pinnaten.
Sennadyan awak kawula
lamun ketawan mengsah:
tan wande ingsun binunuh.
Pan mengko ya antekkenna,
apa karsanning Narpati.
Pan ingsun tan arsa lancang,
apa kareppe kang Dewa!".
Ki Rongga langkung bramantya,
ngamuk lawan curiga.
Tandangnge klangkung anggregut,
ingkang kecandhak palastra.
Sigra binnendrong ing bedhil
kenna pupunne kang kiwa,
Jayasetika ngalosod
tannemut purwa duksinna.
Den byukki para Putra,
Ki Rongga binnesta sampun,
asambat mring Gustinnira:
"Kawula tan wande mati,
Pangeran rebuttenningwang.
Tan kelar nandhang sakitte!''.
Raden Arya Sinyjanglaga,
lan Raden Bannyakwulan,
kalangkung bramantyannipun,
Kaki Arya Wijatmaka.
Dipun bendrong kannan kering,
akrasa nora kuwawa.
Rahaden gela mannahhe,
dhasar lagi papasiyan
mandheg temoleh marga:
"Bok mannawa ingsun lampus,
mendah tangisse Si Rara.
.. · I II
Eman singa wong ngrab ennl . .
Undhakkan Sastramirud~
krasa sayah pangamukke_
dipun bendrongngi sanyJata.
Apan lumayu ganycang,
amicara jronning ~alb~;,
"Baya ta angur urlppa.

207
Pan sami lumayu gendrin
tannana mongga . g,
Kalan k pu 1 lya.
Ki Sa~ ulng ajrih mannahhe
u umur karuna
lan titir untunnira·
"Pan~ingsun tan mil~-milu
ora ldhep ora ninga!"
Ki Sadulumur anggendring
umatur mring Gustinnira
amelas-asih aturre~· '
''K a~ula atur uningnga,

kad~yanta titiga,
saml kecepeng ing mungsuh
Pan sami nandhang pusara ..

Kang mungsuh kalangkung sekti!".


Kalana Jayakusuma
alonwau ing wuwusse:
"Ingsun dhewe kang lumampah
tumandang ingngayuda".
Ya ta wau Ki Tumenggung
ananderraken kang rata.
Ya ta wau Kusuma di
angundha-undha gandhewa,
sinnaderraken ratanne
wus kumpul lawan kang Raka
wau wonten ing rana.
Ya ta sira Ki Tumenggung
anguwuh mring mungsuhira:
''Barengnga maju prajurit,
ya ingsun Jayakusuma.
Ingsun prajurit kinaot,
kasussra ing pramudita.
Ingsun Jayakusuma
manawa sira anambuh,
ya ingsun kang sugih garwa!"
Sakehhe pra putra sami
padha lumayu sadaya ~
kalangkung ajrih mannahhe
marang kang wahana rata.
sami matur sadaya
dhumateng kang Ibu Ratu:
"Pukulun anuwun duka,
kawula atur upeksi.
Milanne mundur kawul~,
kalintang ajrih wakklngngong
rnarang kang wahana rata
Raden Jayakusuma, . .
prajurit ingkang.plnunr,Jul
tannana ngembarrl yuda .

208
Kang Ibu duk amiyarsi
alon de~nira ngandika
~!~ 9 aneng jro jempannanne:
]a mundur, kaki, sira,
payo padha majuwa
s~kathahhe putranningsun.
AJa na ngucireng mannah.
Sadaya mangsah ajurit
tandanga kabeh kotbuta!".
Wus padha tinimbul kabeh
sadaya anginum toya '
sakabehhe pra putra.
Tan dangu sami anggregut
sumahab aneng ranangga.
Sareng ngembulli ngajurit
Tumenggung Jayakusuma,
saking tengen Ian kiwanne
ing wuri miwah ing ngarsa.
Kiana Jayakusuma
tan gingsir ing mannahhipun
saksana sikep sanjata.
Mengsah lawan ingkang Rayi
anglepassaken sanjata
lir kilat wau lampahhe.
Kongsi telas pannahhira
mungsuhhe nora kenna.
Ya ta wau Ki Tumenggung
kalangkung merang ing nala.
Sigra tumandang Sang Dewi
anglepassaken sanjata
kalintang wau dukanne.
Tibanning pannah lir udan,
mungsuhhe nora kenna,
gendhewanne malah putung.
Putri Cemara karuna.
Sampun lumrahhe wong jurit,
kalamun kalah apasrah
jiwa raga mring mungsuhhe.
Kusuma sampun karuna
garwa Ion aturrira,
Kang Raka alon ngrangk~l~
Sang Putri nanyengkah JaJa:

"Pangeran uculna mami, • a I II


ingsun mangun prang pr1y~ngg .
Mesem Sang Kakung wuwusse,
ingaras-aras ~ang Garwa:
''Adhuh mirahhe Kakang,
lah gugunnen ujarring~~n,
payo mundurra, Kusuma.

• 209
DURMA

Sarnpun rnundur yudanne K.


apan sarnpun kalindhih.l Yudapatya
Mundur saking ngrana
annanderraken rata
Astanira ingkang k~ring
angrangkul garwa
sarwi angarih-arih.

Asta_tengen apan ngingerraken rata


sarwl angungrurn rabi
Dewi Surengrana ·
asru dennya karuna ,
sedyanne pupulih getih,
arsa rnudhunna
tan sareng ingkang laki.

~ipun ungset rnring Putra Tawang Gantungan


1ngkang rnennang ing jurit.
Binnendrong sanjata
suligi lawan pannah.
Sakathahhe para rabi
anyjrit karuna
denne kasorran jurit.
Sakathahhe, wau, kang para Kusuma
sarni rnaras ing galih,
arnicareng nala:
"Priyayinne Ngurawan,
yen estu kasorring jurit,
pannedhanningwang
aja kongsi ngemassi''.
Langkungmaras Kusuma Dewi Honengngan,
sasambatte mlassasih
sarwi gugulungngan
sambat Kangmas Pangeran,
suwe-suwe sambat laki:
"Baya palastra
Kakangmas Wukirsari?".
Pan kapapag Rahaden Wukirkusuma
lawan Ni Ragil Kunning,
anulya rangkullan
lir puyuh atarungngan.
Mojar Raden Wukirsari:
"Nora anyanna
kapanggih wong Akunning".

A lan moJ·ar sira Dewi Kahonengngan:


d
''Pangeran aneng ngen · ·1
"?"

Dyan Wukirkusuma
alan dennya ngucap:.
"Apisah kalawa~ mam1
Kang Jeng Pangeran~ "
tambuh mati Ian urlP .

210
Asru niba sira Ni D' .
1 d' ew~ Honnengngan
ara ennira nangis.
Tan antara prapta
Kiana Jayakusuma,
mudhun saking rata aglis,
kang para garwa
sadaya anungkemmi.

Kang sawenneh ana ingkang ngrangkul jongga,


ana angrangkul wentis,
ana ngrangkul jaja,
ana kang ngrangkul pada,
sawenneh angaras pipi,
saking kehhira
garwanne Jayengsari.

Kawarnaa wus manyjing ing pasanggrahhan


ingiiring para putri.
Lir Hyang Kumajaya
mudhun saking ing swarga
dinukan mring Hyang Pramesthi.
Kusutting tingal
semunnira awingit.

Ting kadandap wong ing dalem pasanggrahhan,


ana pating kalesik
angisenni keba,
ana angisenni kisa,
den isenni sega aking
padha wurahan.
Ki Dipati aguling.
Kawuwussa Narpati Tawang Gantungan
sampun ngadhaton malih
aneng Singasekar.
Ya ta ingkang babandan,
Jaleksana, Udapati,
Jayaleksana,
sami dipun tingalli.
Sri Bupati maksih aneng jro jempana
warnanne tan kaeksi.
Rongga Jasetika,
Demang Jayaleksana, .
Ki Ngabehhi Yudapat1,
sami tumingal,
sami waspanne mijil.

MIJIL
Ingkang putra sami den takonni
marang Sangnga Kathong: "?"
"Kang babandan sira kapakak7: .
Ing k ang Pu tra sadaya
. wotsarl.
''Yen bedhah nagarl
inggih Singasantun,

211
lamun purun nun k
yen tundhuk ~ ul sun urippi,
.. mar1ng
Yen tan purun ngong
.
Inggih sam ~un patenni kabeh.
s~ngnga ti~~: ~:~~kke wong jurit,
beda apa ingsun.

Yen
· tiwas ' sayektl· d' .
en patenni
:ng wadya Sang Katong,
l~g Si~gasekar, babe yektinne
ffillannlpun padha sun patenni"
Rernbag dadi siji, ·
pra putra turripun.

Sri Bupati angandika aris


karsanya ngadhaton.
Para putra pan kasukan kabeh,
Tawang Gantungan, kang para rnantri,
ageng alit sami
annom lawan sepuh.

Padha nginum sadayanya sa~,


ing sarupanning wong.
Wong Tawang Gantungan iku kabeh,
datan nana kang pinilih asih.
Karannipun sami
purun aprang pupuh.
Sinung boga kalawan mas picis
ing sartupanning wong.
Kang punggawa nila suyut kabeh,
datan mengngeng yen ingaben jurit.
Saking sih Narpati,
dana boga tuwuk.
Swaranning gamelan munnya ngrangin,
aranne punnang wong,
binnarengngan ing keplok arame.
Wus linnarihan punnang brenduwin
suraknya ngadhasih,
swarannya lir guntur.
Ya ta ingkang kawarnaa malih,
kang aneng pakuwon,
Ki Kalana Jayakusumane.
Kang sinneba sagung para manis,
apan tigang ratri
Ki Tumenggung rninggu.
Padha mojar sagung para putri:
"Dhuh sang Bagus ann~m, ..
kadingaren tan nana Jayanne.
Teka asor yudanne Dipati,
baya sampun kanyji
Kangmas datan magut.

212
Kawok timen ka .
polahhe 8 wula t1ngalli
ang Annom
teka
N · · '
PlJer lengak lenguk b
j~~it".
#

<?ra mambu wong


Mesem Ki Dipat 1· . kasorran
"- .
Emengnge tyassingsun!".
Dewi Surengrana matur malih
wacanannya alan·
. akangge,
'' ~ur~kawula menawi
denne.langkung kasorring jurit.
Bok t1nnedha ugi
mring Dewa Kangngagung,

yen Paduka sampun antuk wisik


ing Jawata kaot.
Nadyan wuwuh ana ratu manneh,
p~n kawula, Pangeran, tan gingsir!".
Mesem Ki Dipati
pan sarwi angadhuh:

"Undhangngana sakeh para putri,


kabeh garwanningngong,
padha konnen ambedhaya kabeh.
Mengko bengi gonningsun annepi".
Sampun den undhangngi
sagung para arum.
Kadya belah gamellan kang munni,
enggar kang ponnang wong
samya lekas adhayan rame.
Kawarnaa kasaputting ratri,
Innya Supadma glis
ing sanggar wus kutug.
Mennyan gengnya saklapa binasmi
aneng jro pakuwon,
amrik ngambar awangi gandanne.
Sang Kalana Jayadiluwih,

pan sampun annep1
ing pungkurran kidul.
Damar kurung apan amerapit,
asri lamun tinnon. ~
Ki Tumenggung Jayakusumann7
asidhakep ngestu pada, ennlng,
sedya aminta sih
mring Jawata Agung.
Resi Kaneka ika wus prapti
ing sanggar dumrojog. ~
Latah-latah Sang Nrada wu~s~e, .
miling-miling g~nnya angellllng.
"Amung sira kakl,
kakasih Dewa Gung.

213
Mula sira muja semmad·
Ingong arsa tak 1, ning,
apa . on,
S1ra kang sed .
Wacanaa putun 1. ya w1yosse?.
amung 8 · n ngsun, kaki
1ra ugi '
kakasih ingngul~n.
Annedyaa bagus s·1ra, kaki,
pan sampun kinnaot
Wong sajagad, sira.bagus dhe ~
Drhba~ar sira apan sugih rabi we.
a 1. para putri , '
sam1 ayu ayu.

Annedyaa sakti sira kaki,


wus sureng palugon.'
W~n~ sajagad, sira sakti dhewe.
P111h tandhing sira yen ajurit.
Awecaa kaki ,
apa kang jinaluk".

Matur alan sira Ki Dipati·


II •
~huh Jawataningngong,
m1la amba muja semadi, reh,
anenedha ing Hyang Kang Linuwih,
pan kasoran jurit,
kawula kaburu".
Resi Naraddha gumuyu angling:
"Dhuh, dhuh, putuningngong,
kadingaren kalindhih juritte,
mongka sira papakunning bumi.
Mesakkaken, kaki,
kakasihinh ngulun.
Lamun sira arsa mennang jurit
gugunnen wakkingngong.
Aja sira kudu mengsah dhewe,
si Prasonta ajokkna ing jurit.
Iku kang kuwawi
nongga yudannipun".
Sang Kalana Jayakusuma di,
wuwussipunnalon:
"Kakang Prasonta sakit ing mangke,
langkung sanget dennya anandhang gring.
Pinten banggi ugi,
sagedda angukup".
Resi Naraddha gumuyu angling:
"Dhuh gugunnen ingngong,
pan w~s dhaplok, matiya dimekne.
Urip luthung tan n~eman yen mati.
Gering jedhak, kak1,
ajokna prang pupuh.

214
~ega wadhang bae den .
lY~ mrin~ si dhaplok.pangannl,
Je]emberl aneng .
lamun nora . ]agad bae
Sedh ~ ~ga]okna jurit.
, engnge lng pati
yen wus jangjinnipun.
T~nggangngen ing rata
aJokna palugon!. kang agring,
Wu~ kariya, ingsun mulih Raden,
mrl~g ~urana ing Kayanga~ mami".
Null den gendholi
mring Ki Sadulumur.

Ki Sadulumur tan paweh mulih,


pan sarwi den oyok·
.
'' Sataunna sun gendholli bae
lamun nora aweh picis mami",
Kinnipat wus kongkih, ·
Sang Resi gya mumbul.
Hyang Naraddha wus dedel pratiwi,
Sadulumur jomblong,
pan anggana druwili ujjarre:
"Ki Naraddha bisa angapussi,
bok sampeyan bali,
daweg sami nginum".
Dyan Kalana Jayakusuma di
lampahhira alon
lagya nuju padhang purnamanne.
Kusumayu apan dereng guling,
maksih sanget ngesthi
ratanne kang remuk.
Lenggah munggeng kannan kasur sari
lir Srikandhi tinnon,
sarwi ngisik-isik jemparingnge.
Lali dhahar, Sang Dyah, lali guling.
Amung kang kaesthi
apesse kang mungsuh.
Ki Klana Jayakusuma luwih,
apan sampun weroh,
sang Dyah tedhak mring jinem wanginne.
Dyan kinanthi astanne Sang Dewi
gya manyjing ing puri,
sih-siniyan lulut.
Sasampunne wau akaron sih,
sang Dyah matur alon: ,
"Durung tumon, Kakangmas, solahhe,
nora mambu wong kasorran jurit.
watekke nenepi,
ngajak pulang lulut.

215
Apan nora arsa sun 1 d ' .
bok duka 8 a enn11

reh ~ . ang Nganoml


K ~e lngsun wong nyethi aranne.
~d: P~ndi paduka annepi
m1m1nteng Dewadi I
punnapa winestu?".

Ki Dipati mesem ngandika ris:


"D~uh pupujanningngongl
olehl prasasat tan oleh gawe.
Prasonta kang kinnen magut jurit
mongka lagya agring. I

Paran gonne pupuh?.

Iku, mirah, emengnge tyas mami 1


karsanning Hyang Mannon.
Kaya paran nimas, ing becikke?''.
Dewi Surengrana matur aris:
"Menggah kula ugi,
Pangeran sun turut.

Mongsa borong, Bathara kang luwih 1

ingkang aweh tudoh,


nenggih ingkang tumekeng patinne.
Pan uga iku kang den lampahi,
tan kilap Dewa di,
marang yogyannipun''.
Wau, Raden, dennya imbal angling
neng jronning kalangan.
Ting kareses arum sabawanne,
tuhu karya ascaryeng pamyarsi.
Keh leleng sru brangti,
kang parekkan mungkur.

PANGKUR
Samana bangun rainna
sigra miyos Kiana Jayadiluwih,
arsa magut ing prang pupuh.
Kusuma di Cemara,
kadya mimi atut wuri roaring kakung.
Lir Srikandhi mring payudan,
pawongan angampil lembing.

Kalana Jayakusuma •
kagyat mulat garwanya aneng wur1.
Anuli rinangkul gapyuk:
"Gusti, sira baliya.
Adhuh, aja, aja melu_aprang pupuh.
Denne celong warnan~1ra,
menawi lupa ing gallh.

216
Ratannira sampun remak
apa baya G t·1 '
Dew· s ~ us ' sira titihi?"
" 1 urengrana matur: ..
K~wula paringngana
ga]ah lannang kang prakosa
Kalana Jayakusumma aprang pupuh!".
wuwusse arum amanis.

~;~ulumur kang ingatag:


~n akebat melananni kang esthi
ga]ah katur ngarsanningsun
Narpati Bondayuda!". '
Sa~ulumur agepah dennya lumayu,
ga]ah saking Bondayuda
pan sampun den pelananni.
Gajah sampun pinnelanan ,
ya ta katur marang Sang Adipati.
Gepah tinnitihhan wau
dhateng Putri Cemara.
Nora kari gandhewa tansah pinnangku,
kadi Dewi Wilutama,
gawok kang ningalli.
Kalana Jayakusuma,
apan nitih, wau, turongga kunning
rinnenggga sarwa mas tatur.
Sumrek lampahhing bala,
awurahhan swaranne bendhe angungkung.
kang dadya cucukking yuda
Raden Arya Wukirsari.
Raden Arya Sinyjangloga
akaliyan Rahaden Bannyaksasi
ingiring kang bala agung.
Raden Sastramiruda,
anindhihi pangawat tengen puniku.
Raden Arya Wijatmaka,
nindhihhi pangawat kering.
Nenggih Ki Mennak Prasonta,
dereng waras dennira nandhang agring
binekta ing rana sampun.
Tinunggangngaken rata,
lir dalanycang, mung kari keketekkipun.
Welas sakeh kang tumingal
marang kang anandhang sakit.
Sawenneh ana kang ngucap:
"Kaya paran karsanya Ki Dipati?.
Ki Prasonta lagya angluh
pinagutken ing_ngapr~ng.
Baya iku pinur 1 h gel1ssa lampus.
Layak Ki Lurah Prasonta
ing kuna adosa pati".

217
Sawenneh micareng nala·
"Sun wa t ara, Ki Prasonta
· kariyin
baya agung dosannipun
marang Kangjeng Pangeran
Sun watara 1 . ·
s . ' ang ados1 dosannipun" .
.,awenneh anaa angucap:
Mokal mangkonowa iki!".
Narpati Tawang Gantungan
duk samana sampun miyossi jurit.
Tengara umyung gumuruh,
anggregut bala kuswa.
Para Putra kumerap, jingrap gurnrudug.
Pan

sarnpun ayun-nayunnan
1ng rana pan sarnpun jurit.
Ramenning prang apuyengngan,
kang sudira banyjur agenti keris.
Pan sarnya suduk-sinuduk
tannana kang kasoran.
Rarnenning prang agenti lawung-linawung
tambuh rnungsuh lawan rowang,
lir gabah den interri.
Kocappa Mennak Prasonta,
nitih rata pan sarwi nandhang agring.
Pangiridde ratannipun
giras amireng surak,
wedi bedhil, teka tumempuhing rnungsuh.
Putra ing Tawang Gantungan
sadaya sami nadhahhi.
Sakehhe kang para Putra
samya ngwbyuk wau kang rata sarni,
dipun nyana Ki Tumenggung
ingkang nitih rata.
Ingkang rata kinembullan ajur-mumur,
Ki Mennak Prasonta tiba
kadi kang wesi binanting.
Galayaran aneng lemah
bekah-bekuh anulya sira tangi,
sarta linggih lenguk-lenguk
asasambat kalaran.
Nuli nguwuh-uwuh: "Aku jaluk banyu,
kalawan sega kang ennak,
•h I II
wetengku kalangkung per1 · ·
Sakathahe para Putra, .
pan sadaya kami tenggengen sam1.
Ana medhang banyjur wurung,
ana numbak tan sida.
Kang sawenneh ana nyuduk bedhil wurung.
Sakathahe para putra .
sadaya mundur alirih.

218
Umatur ingngibu nira:
"Nuwun
W duk k
a, awula atur warti.
onten prajurit linangkung
a~dhawah saking rata.
L1r dinnadah sakojur sarirannipun.
Awelas mannah kawula
kados sakit gennya j~rit.
Yun amba pedhang tan sida
denning boten mantala jro~ingngati.
Sasambatte angruruntuh
sarwi annedha sega,
miwah ngucap jaluk bannyu Sadulumur.
Welassing mannah kawula
anunten kula sukanni".
Narpati Tawang gantungan
anningalli wau kang nandhang agring.
Sapanguwus datan indung,
jer titis si Bathara.
Ki Prasonta cahyanne katon umanycur.
Saturunne ing gilingan
Dewi Kanistren annangis.
Anungkemmi padannira
Ni Kanistren sasambat kawlas-asih:
"Laki Kawula Pukulun,
dhuh, dhuh, Batharanning wang.
Kerantenne sun pundhi siyang lan dalu,
punnika kepanggih gesang,
Gusti kula Kangjeng Kyahi.
Punnika atmajannira''.
Ngrangkul jangganira Ni Rara Sarimelik,
yeku ta atmajannipun
estri Jodeh Prasonta.
Nadyan ala warnanne ananging semu
kang cahya katon ngujwala.
Kang Putra nuli kinanthi.

KINANTHI
Dewi Kanistren amuwus,
Putra kabeh den tuturi:
''Iya iki Ramannira,
kang ayoga sira kaki".
Atmajanne kabeh ma~a 0

samya sareng ngunyJungngl.


Li Prasonta Ion amuwus: 0

"Sira iki wong in~ ngend1,


denne ayu warnannlra, 0

teka ngabekti mring maml.


Lah age sira lunga~"
mannawa kasiku mam1 .

219
Dewi Kanistren amuwus·
"B aya Betharaku pangling
.
~awula pawongngandika ,
1~gkang kari wonten nagri.
G1h kawula garwa dika
Pamedharsih aran mami:
Punika
. putra Pukulun ,
:ngkang samya angunjungi!".
Emut Ki Mennak Prasonta
nulya rinangkul Kang Rabi:
~Dhuh, iki wong jaman kunna
1ngkang lagya nandhang brangti".
"Punika atmaja ulun
ingkang Paduka kasihi''.
Guguk gumuyu Prasonta,
rinangkul Ni Sari Melik.
"Adhuh putranne si Bapa,
muga lakiya Bupati.
Adhuh Nyai rabiningsun,
salawasse aneng ngendi?''.
Dewi Kanistren turrira:
"Kula nusul Paduka Ji,
wartanne Paduka pejah
kalawan Putra ing Keling.
Marmanne kawula nusul
atemah tilar nagari,
saking emengnge tyas. Dahat
putra Paduka gumriwis.
Lajeng manyjing wana wasa,
rahayunne boten mati.
Apan wonten Pulo Laut
ingkang kawula enggenni,
awasta Tawang Gantungngan.
Kang pulo anut ingngangin,
kawula anandhang papa,
atansah kawelas-asih.
Dupi sampun lami ulun,
kathah Jawata nedhakki
sadaya aparing pangan .
dhumateng ingngamba, Gust1.
Bagawan Kannekaputra .
ingkang paring tuduh mam1.
Makatenan papajarripu~:
'Bedhaha ing Singasar1,
iya iku marmannira
ketemu lakinnireki'".
Gumuyu Mennak Prasonta:. '"
"Begja temen sira, Gustl . .

220
Mennak Prasonta amuwus·
"Iya kabeh annak mami .
P~dha bagus warnannir~,

klnnemong Jawata luwih"


Putra ingarassan samya, .
sadaya pan genti-genti.
Dewi Kinastren amuwus·
"P a d ha ucullana sami .
pamannira wong katiga
kang padha nandhang t~tali".
Sakathahhe para putra
mestuti ingngibunneki.
Wau kang mengsahhan sampun,
samya leren ingngajurit.
Kadya pinnisah jawata,
datan wonten mengsah malih.
Kalana Jayakusuma
kaget kasmaranning galih.
ASMARADANA

Kalangkung gawok ningalli,


Kalana Jayakusuma,
ningalli Dewi Kanistren.
Atansah bungah ing nala:
''Kakang Prasonta mulya,
neng tengah paprangan, lungguh
sinungkemman garwannira".
Anuli tumurun aglis
Kalana Jayakusuma,
muruggi Dewi Kanistren.
Sapraptannira ing ngarsa,
wau sira Rahadyan,
anyelakki gupuh gupuh
sapraptannira panggennan.
Tumunten lajeng ngabekti,
Raden Tumenggung ngandika:
''Lah, kakang andika bagA.
Ingsun nyana dede dika
ingkang dados wisunna
pamedhar sih". Nuli ngrangkul
Kalana Jayakusuma.

De'wi surengrana angling:"k ?"


"Kakangmas, sinten punn~ a. .
Raden Tumenggung wuwusse:
"Ya iku bokkayunnira,
kadangngingsun kang wreddha.
Pu tranne Jeng Rama
. Prabu
a
iku kang tuwa pr1yongg .

221
N~likanne meksih alit
Plnnaringken wa Patya
dadya aputra angkatte'
Bareng ingngalalama .
kakang uwis diwasa
tinnarimakaken iku'
mring Kakang Prasonta".
Ya ta mesem jronning galih
Kusuma
. Putri Cemara ,
nlngalli
. Dewi Kanistren ,
am1cara jronning nala:
"Iki silih wanodya,
warnanne ayu amulus
tannana kang winaonnan.
Ingsun rasa rasa yekti,
baya wus karsanning Dewa
wong ayu lir Dewi Ratih
alaki Kakang Prasonta.
Ingsun upamakenna
saksat laki budhur-budhur
arabi Dewi Supraba.
Dewi Surengrana angling:
''Mannira, Kakang, tatanya.
Wacanaa satemenne
andika waleh kewala,
punnapa dika tresna?".
Dewi Kanistren amuwus:
"Prasasat laki Jawata!".
''Apa kang dikatresnnanni?.
Baya kalamun bagussa
sarta baud ing paturon,
utawi kapanggih apa?".
Dewi Kanistren mojar:
"Boten makaten Mas Ayu,
amung welasse kewala".
Nulya atatanya malih
Kusumayu ing Cemara: ~

''Dika waleh satemenne,


sampun atukar ping pira
lawan Kakang Prasonta?".
Dewi Kanistren amuwus,
dereng arebut wicara,
Ki Sadulumur wus prapti
alan dennira wacana:~
''Bok ipe atur pambage.
Dhoyok mara temp~hhana,
lengarre bathukklngwang.
Jer polahhe cecenth~ngm~
den piserri ing san]ata .

222
Ki Prasonta annaurrl· .
"Ki Ra k a, mengko ing . ngomah
sun.ko~okke ing lulang pe
null Plnopok ingnguyah" . ,
~adulumur annyentak:
_Tebassen uwang sasuku,
]ana padu wicara!".
Kawarnaa wus apanggih
kadang kadeyan sadaya
kalawan Dewi Kanistren
Sri Bupati Singasekar ·
pan sampun pinondhongngan
malebet kadhatonnipun,
langkung suka ing wardaya.
Pan sampun sami manggihi
sagungnge putri sadsaya
dhateng Sang dewi Kanistren.
Samya bungahhing tyassira
ingkang para Kusuma,
galihhira cilik gunung
samya wareg tanpa dhahar.
Saksana dipun timballi
Tumenggung Jayakusuma
wau marang Sangnga Katong
myang para garwa sadaya
miwah kadyannira.
Sang Sinuhun Singasantun
arsa lalabet badhayan.
Kawarna sampun prapti
Tumenggung Jayakusuma
inganycaran mring Sang Katong,
sinambrama gya alenggah
munggeng ing ngarsa Nata,
de sadaya garwannipun
ander munggwing kering kannan.
Sang Prabu ngandika aris: •

"Uwis Raden, tampannana


arinira sun srahhake
amawongnga marang sira.
Apan wis janyjinningwang,
yen kangsiya cidra ingsun
dudu Narendra Utama.

Nini Putri Nawangsas1,
maksih kidhung solah bawa
ala tan bisa ing gawe.
Sakarsannira ingangkah, II
ingsun sumongga k arsa .
Aturrira pan anuwun
Kalana Jayakusuma.

223
Dah~t dennira amundhi
paslhhanne Sri Narendra
pan kacadhong asta karo'
kacancang pucukking rik~a
kapetek ing mustaka '
tumeka ing wulu puhun,
nuwuhhana kayuwanan.
Sang Prabu Singasari
nutug ing sakarsannira.
Saklangkung bungah mannahhe
sadalu gennya kasukan. '
Arame swarannira,
e~ggar.sakeh pra tumenggung
m1wah 1ngkang wadyabala.
Wus kondur ing Singasari
Tumenggung Jayakusuma.
Para Putri ngiring kabeh,
kakanthen lawan kang garwa,
Kusuma ing Cemara.
Langkung bungah mannahipun
wus prapta ing pasanggrahhan.
Putri Adi Singasari
arsa wau cinangkraman.
Dhasar manah maksih lare
pinnarek tepinning sendhang,
Kusuma Nawangwulan,
sarwi nyawuk-nyawuk bannyu,
andher kang para parekkan.
Asinyjang limar giyanti
rinengga ing parada mas,
kakemben jingga pannabyor.
Warna yu, jait annawang,
asengkang nata brata
sarta apipilis wungu.
Rikma kebak denning sekar.
Kusumayu Nawangsasi
prihatin tepinning sendhang.
Den rontog-rontog rikmanne,
kang sekar mawur neng lemah.
Saya agawe rimang,
innyanne sami umatur: II
"Kusuma sampun k aruna ·
Kawarnaa sampun prapti
Kalana Jayakusuma,
amesem dulu polahhe.
amicara jronning nala:
"Baya masse pun Kakang,
teka sambat Rama Ibu,"
abdinne katon punnapa .

224
Asru
K de ·
nnira annangis
usumayu Nawangwulan
maras
S SaJ· .
ronningngatinne
I

ampun minggah a . .
sinnarekk . P gul1ngngan
S en Ing tilam
ang Retna alan amuwu~
Kusumayu Singasekar: I

np·
_lra rosanning pawestri
Plneksa dnning wong priya'"
Sampun kaweleh semunne .
Sang Dyah wus kaprana jiwa
apan sami karasa I

semunne wong pulang lulut


Sang Retna sanget kantaka:
Mudhun saking jinem wangi
Kalana Jayakusuma
arum amanis wuwusse:
"Eh 1nnya1
· aja pepeka
rumeksa Gustinnira".
Ni innya matur gumuyu:
''Dhuh Gusti kang kaningaya''.
Pan sampun medal ing jawi
Kalana Jayakusuma
amaranni para sinnoml
sakathahe para garwa
pan arsa cinangkraman.
Denne kabeh para arum
wacana lir madu mongsa.
DHANDHANGGULA
Sakathahhe wau para putri,
apan sampun wau cinangkraman
kalawan saprayoganne,
sakehhe para arum
apan kabeh enggarring galih
tannana kang kliwattan.
Sihhira Tumenggung
sadaya sami kacaryan,
kumawula mring Klana Jayadiluwih
sapakonne sandika.
Pra punggawa sami den undhangngi
apan arsa budhal marang Daha.
E:nggar para garwa kabeh,
wenneh anatan sangu.
Sakathahhe kang para manis
samya dandan sadaya.
Swarannira umyung
miwah kang para parekan
wussa dandan samektannira lumaris,
miwah sasangunnira.

225
W~u sampun wanyci bangun
Slra wau Ki Jayasetika enyjingl
Jayaleksana rowangnge I

nabuh tengara umyung I

a~or lawan bendhe tinnitir


Llr gerahhing ngawiyat .
gamellan ambarung.
Sumahab kang bala kuswa
s~mawana miwah kang para prajuritl
llr gerah kapiyarsa.

Ki Ngabehhi sira Yudapati


lawan sira Rongga Jayasetika
anyjaganni pakewuhhe.
Ingkang aneng delanggung
sakathahhe para dipati
• • I
1ya 1ng Kertasana.
Ingkang ngirid laku1

nenggih Ki Mennak Prasonta


wus samekta aneng tatandhu lan joli
titiyan para garwa.

Joli jempana rinnengga asri.


Sumawana abyor busananya
lir sekar sataman mangke.
Wus budhal lampahhipun
Ki Kalana Jayadiluwih.
Sakehhe para garwa,
lampahhe aselur.
Miwah kang kadang kadeyan
sumawana wadya bala lan prajurit,
kebekkan tengah marga.
Ki Prasonta reyongnganeng margi
angiringken marang rabinnira.
Maksih geng geng gagamanne,
kumrap ing lampahhipun.
Mennak Cabo ingkang nindhihi
tansah rembenneng marga.
Denne putrannipun
atmaja ingkang wanudya
kang ingemban awastani Sari Melik,
uyuhhe lir pancurran.


Kawarnaa Prabu Singasari
sampun bubar atilar nagara
sumahab bala mantrinne.
Karsanira Sang Prabu
arsa bantu marang Kadhiri.
Tan kandheg lampahhira
kang wadya gumuruh
pan kadya ombak samodra. . .
Wus kapungkur nagara ing s~ngasar~,
sinnengkut gaganycangngan.

226
Lampahhira Tumen .
sampun lepas ggu~g l1nuwih
Wadya gumuruhanlnaraJa~g wana.
# ampahhe
enggar.k~ng para arum '
apan nltlh jempana sam·
Sam~a leren pra batang~·
saml nginang udut.
Sakath~he kang pawongngan
~adha enggar angluru kang sarwa sari.
unga kang antuk sekar.

T~n kawarna lampahhe neng margi


Kl Tumenggung Jayakusuma
k~dya hernawa bawanne.
Yen makuwon ing dalu
sakathahe para manis
sami kinnen badhayan
mring Raden Tumenggung.
Wus lepas ing lampahhira,
~awarnaa prapta jajahan Kadhiri,
1ng wana wus kawuntat.
PANGKUR
Raden Malayakusuma
lampahhira apan kinnen rumiyin
atur uninga Sang Prabu,
lan Raden Sinyjangloga,
datan kandheg lampahira Sangnga Bagus.
Nengngenna ingkang lumampah,
kocapa Prabu ing Kadhiri.
Mangkana lagya sinneba
lan Kang Rayi aneng ing Ngarga Wilis.
Tan pegat agunem catur
Sang Ngaprabu ing Daha
lan Kang Rayi Sang prabu Ngurawan iku.
Ki Wasi Curiganata
apan sampun den timballi.
Sapraptannira ngayunnan
angandika wau Prabu Kadhiri,
.. .
wacananne mann1s arum:
''Anak Wasi Curiga,
nganti apa Ki Tumenggung nora rawuh'?".
Umatur Wasi Curiga,
asugal dennya angling:
"Dewaji, dipun pracaya,
sampun maras ing galih, Sri Bupati,
luhung acaossa gupuh
sawarnanne sugatan.
Ki Tumenggung sampun wonten ing dalanggung''.
Eca imballan wacana~ .
gya prapta oyan Wuk1rsar1.

227
Piyak mantri kang seba
nulya
· rna· '
]eng Rahadyan Wukirsari
S1~r~ anungkemmi suku-
nn1reng Jeng Sri Narendra
Kagyat nulya a ·
"Dhuh dh h ngr~ngkul lungayeng sunu:
Mu ' . u ' angger putranningwang
ng S1ra wedding kang ngati. .
Nora nyana maksih gesang
salawas~e sapa kang sira' iring?.
Lan man1ngnge, sira, kulup,
ngupaya Kakangngira.
Pa~ ing mengko Kakangngira uwis rawuh
~neng negara ing Daha,
1ku bubukanning jurit.
Kakangngira dipun lamar
marang Ratu iya Nusa Tembinni.
Nanging Kakangngira lumuh,
datan narsa akrama.
Iya iku, mula bukanne prang pupuh
lawan wong ing Tanah Sabrang,
Sang Prabu Nusa Tembinni''.
Rahaden Prawatasekar
sakalangkung gegetunnireng galih,
wusana alon umatur:
''Sukur Kakangbok prapta,
andadosken suka ciptamba Pukulun.
Denne kawula ing wuntat,
suwita mring Ki Dipati.
Kalangkung pasiyannira
Ki Tumenggung Kusumaadiluwih.
Malah kawula, Pukulun,
tinnariman wanudya.
Ingkang rayi pinnaringaken mring ulun".
Sang Nata kagyat ngandika:
''Iya sukur, sira, kaki.
Mengko, neng ngendi, Rahadyan,
Adipati Klana Jayadiluwih?".
Dyan Wukir alon umatur:
"Saweg wontenning marg~,
saking rendhet lampahh1ra para arum.
Dipati Jayakusuma
sakalangkung sugih rabi.

Pukulun, mila kawula . .


apan kinnen lumampah akarlyln,
a tur uninga Sang Prabu,
yen sampun wonten marga " .
Duk miyarsa, Sang Nata, panudyeng kayun,
miwah Nateng Bahuwarn~,
galihhe pan cilik wuklr.

228
Sang Prabu alan ngandika·
"Annakkingsun Kartasekar.sun
pondhongngana den agupuh tuding,
Kiana Jayakusuma I
umatur
L. . rahapa ·
n lngsun ayun-nayun''
en~ser Raden Panambangngan, .
saklng ngarsanne Narpati.
Sang Prabu malih ngandika,
~ay~badra wau ingkang tinuding:
Caessa pakuwonnipun
lawan saossa segah''.
Pa~ Ki~Wa~i Curiganata gumuyu,
waJa keng1s latah-latah:
"Nora lidok ujar mami".
Sri Bupati ing Mamennang
sampun lengser wau dennya tinnangkil.
Manyjing pasanggrahhan sampun,
anganthi ingkang putra
pinnanggihken lawan Ibu Sang Ngaratu.
Sarwi asung awawarta,
yen Jayakusuma prapti.
Sang Prameswari tumingal
mring kang putra Rahaden Wukirsari,
anulya pinnapag gupuh
rinangkul tinnangissan.
Pan gumerah tangisse kang para arum,
miwah Kang Ibu sadaya,
sarta ingkang para cethi.
Adangu kinuswa-kuswa
marang Ibu sarta Sang Prameswari:
"Adhuh Gusti nyawanningsun,
ingsun pan nora nyana.
Panyanengsun sira, Gusti, pan wus lampus.
Genne wus tanpa pawarta,
sukur ta maksih basuki!".
Enggar sagung para garwa
sami saos sesegahira benyjing.
Ana ingkang olah santun,
ana olah pangannan,
ana ingkang saos ulam sekullipun.
Busekkan jro pasanggrahan,
sakathahhe para cethi.
Kyana Patih Jayabadra .
wus asaos pakuwon langkung asrl.
Sakalangkung jembarripun,
asri pinajang-pajang, .
ingkang badhe pan~gennannlng para arum.
Miwah kang para dlpatya~
apan wus pinanyci-panycl.

229
Lir gerah swaranning bala
p~n,na rame swaranne kebo' sapi
bebek ayam lawan wedhus
Brambang kalawan bawang.
klapa beras tutumpukkan'kadi
Datan kenna winnicallan gunung.
lir sarah punnang piranti.
Wus pepak kang sasaossan
k~warnaa wau ingkang lum~ris,
s1ra Rahaden Tumenggung
Klana Jayakusuma,
say~ktinne Raden Arya Marabangun.
Raden Prabongsa anyjola:
"Nora lidok ujar mami!".
Sakathahing para Putra
pan sadaya samya atawan tangis
sarwi anungkemmi suku,
sarwi lara karuna.
Kang kaprennah annem pan sami angujung,
estu Ki Putra Jenggala,
Ri Sang Inno Kertapati.
Sang Ngaprabu ing Mamennang,
ing Ngurawan, miwah ing Singosari,
kang panggalih cilik gunung.
Langkung marwata suta,
Ki Kalana saestu Ki Marabangun
miwah para Prameswarinnira,
mannahe acilik wukir.
Sami amicareng nala:
''Nora kaya karsanning Dewa luwih,
Putra Daha, Raden Galuh,
papacangnganne teka.
Denning arsa dipun kramakken punniku,
apan wus kinudang-kudang
sabdanning Pandhita luwih''.
Angandika Prabu Daha:
''Kaki Putra, punnapa karsanneki,
ing benyjang punnapa manggut
angrebut kutha Daha?''.
Ki Kalana Jayakusuma umatur:
''Langkung ing karsa Pa~uka,
kawula dermi nglampahhl.
Lebur raka di pratala,
sampun siyang nadyan tumekeng latri
sumongga karsa Pukulun,
nglampahi kang aya hhan'· "
Sira Raden Nila Prabongsa gumuyu:
"Sampun kakeyan wicara,
. •t'"
ing benyjing amagu t JUrl ..

230
Rembagge kehhing punggawa ...
karsannira wau amagut jurit.
~ang.Prab~ Daha amuwus:
An~lng d1pun prayitna,
Kakl Putra, kalintang saktining mungsuh.
Gagamannira yen aprang
sadak lawan burat wangi.
Anging yayi, sun tarima
apan sira arsa amagut jurit.
N~dyan amagutta mungsuh,
~en wus rerem kang wadya,
1ya kaki, nora kuciwa ing semu".
Ya ta wau Raden Putra
lengser ngarsanne Narpati.
Kalana Jayakusuma,
apan sampun wau makuwon sami
pepak sakadeyannipun
ana ing pamondhokkan.
Miwah Raden Prabongsa pan nora kantun
pepak Kang Putra Jenggala,
sinnawang lir Tamansari.
Sakathahhe para garwa
mannahhira esmu sami prihhatin
nanging tan ketareng semu.
Brongta awor asmara
ingkang datan antuk sihhira ingkang kakung.
Mannahhe esmu ruditya,
waspanne padha dres mijil.
MIJIL
Sakathahhe ingkang para manis
padha ayu annom
apan sampun cinnangkraman kabeh
marang kaki Sang Ngaadipati,
kawarnaa nenggih
mapan sampun dalu.
Raja Putra angandaika aris
mring pra sentana alan:
''Ki Prasonta ingsunnajak dhewe,
Sadulumur iku aja kari,
payo angiderri
pakuwonning mungsuh.
Apan ingsun arsa aningalli
ing mungsuh kang kaot, ,
padha mlayu marang pakuwon~e .
S r1. Narendra ing Nusa. Temblnnl
kang nganycik K~dh~rl
sinnekti pinuny]ul .

231
Ki Kalana Jayakusumadi
lampahhira alon '
pan ~en iringi wulu cumbunne.
Nanglng datan nana kang udanni
lampahhira wengi
Kadhiri jinujug.

Kawarnaa kang aneng Kadhiri


Sang Ngaprabu Wadon
panning Nusa Tembinni kuthanne.
Ingkang sakti datan wonten sami
Raja Rukmaresi '
namanya Sang Prabu. .
Kawarnaa Prabu Rukmaresi
munggwing jro pakuwon
apan lagya muja semadinne,
annennedha sihing Dewa lewih.
Sidhakep asta dwi
ngenningngaken kayun.
Aneng sanggar palanggattan sepi,
kepyan ing palugon,
mennyan binesni arum gandanne
awor lawan ingkang sarwa sari,
tinnon annelahhi
ingkang pandam kurung.
Nulya prapta Dyan Kalana adi
lampahhira alan
kang jinujug sanggar palanggattanne.
Tanna dangu dennira lumaris
gya lenggah marpekki
cakket kang nunuwun.
Raja Putra angandika aris:
"Babe Sangnga Katong,
ingsun tannya sayekti mulanne
amurnuja sarnadi angenning.
Wacanaa nuli
apa kang jinaluk.
Apa nedya bangkitta asakti
apan wus kinaot, . ~
mungsuhhira Prabu Daha k~ye
apan sampun atilar nagar1.
Jarwaa tumuli
ywa kongsi adangu".
Kagyatting tyas Jeng Sri Narapati,
wacanne alan: .
"Dhuh, dhuh, sinten Paduka ~lyosse,
J awata kang karsa annedhakkl
unggyan sun sarnad"?"
1. ·
Sang Namur lingnya rum:

232
"Eh s.ang Prabu wruhhanta
KumaJaya ingngong". sun niki
~a~g Arnuja sajarwa yektinne:
Mll~ arnba rnuja sernadi nin
Nagr1 Tanah Jawi g,
kawangkuwa ul un" .

~ang arnindha Jawata lingnya ris:


~huh_Kulup Sang Katong,
y~n s~rarsa unggul ing jurritte,
aJa Slra arupa pawestri.
Anglugassa warni
awujudda kakung.

Lamun~sira rupa jalu benyjing,


raosse tyassingngong,
pasthi kagern Nungsa Jawa kabeh.
Alon rnatur Raja Rukrnaresi:
"Apan dede estri
kawula Pukulun.

Gih kawula Sang Brahmana sakti.


Mila rupa wadon
amrih sandi kawula wiyosse.
Denne wasta kawula ing wuri
Dhannyang Prawitaning •
ing Sabrang linuhung.
Kang kawula ajrihhi ing jurit
Sang Sureng Palugon
pan Ki Putra Jenggala, wastanne
Radyan Panyji Ino Kartapati.
Satunggal punniki
kawula jrih langkung''.
Ingkang mindha Dewa annaurri:
"Wruhhanta, Sang Katong,
pan Ki Putra Jenggala samangke
uwus lalis neng madya jaladri".
Sang Nata miyarsi
asuka gumuyu:
''Boten sande, boyong Sekartaji,
benyjang reyang-reyong
saratunne ingngong bekta kabeh ..
Lan garwanne ingsun cangkramann1,
apa kang pinnikir''.
Ki Putra gumuyu,
anglocita ing sajronning galih,
Jawata kang kaot, ~
anningali Brahmana solahhe.
Tanna dangu nulya ngandika ris:
"Benyjing lamun jurit,
arupaa kakung.

233
Aja sira nganggo walangngati
poma wekassingngong. I

Wus kariya basuki ing kenne~"


Sang. Am'In dh a nulya mesat aglis
·
saking sa~~gar nenggihl
kadhaton Jlnujug.

Wonter Putra Sang Brahmana sekti


warna yu kinaot
de awa~ta Ni Kamardeyanne.
Tuhu listya citranne Sang Dewi 1
Hyang Hyang pindha tulis
lir Ratih tumurun.

Tau tate linamar pra mantri


myang Ratu kinnaotl
sadayanne tan nana tinnampennan.
Kusumayuda tannarsa krami
wit dereng nujaonni
ing tyas Sang Lir Santun.
Nulya prapta Kang Amindha Resi
ngarsanne Dyah alon,
1

teka eca asidhakep bae.


Apan lagya amuja samadi
pannadhanya inggih,
mennangnga ing pupuh.
Kagyat, jumbui, Sang Dyah duk ningalli
Jawata kang rawoh,
nuiya matur sinten kekasihhe.
Angandika: "Hyang Ngasmara mami,
pan Dewa linuwih,
Dewa tur lalancur''.
"Mila uiun amuja samadi
gih panuwunningngong
Kangjeng Rama mennangnga juritte.
Saged mengku ing Talatah Jawi
Ian Ni Sekartaji,
kawengkuwa besuk
roaring Kakang Bambang Sutirt~ki''.
Sang Mindha sabda Ion: ~
''Benner iki wong d~n annakkake,
angrowangngi lara lawan pati.
Yekti meiu mukti
yen menang prang pupuh.
Yen sira mrih menangnga ajurit,
tuhunnen jaringngong, ~
pasthi ana iku sarananne. .,,
Yen ta sira karsa sun saresml .
sang Dyah annaurri:
''Dewa, dudu padu.

234
Gawokkingsun
~ • I
Dewa .
]aman mangkin 1
nembe m1rsa ngong
teka ngrimuk marang ing yoganne.
Baya nyoba marang awakmami".
Sang Dyah turnya ris
awilet raras rum:

"Dhuh Pukulun ingkang dados kapti


sumongga wakkingngong. I

Tan ~enggana wau ing karsannel


nang1ng ulun pan arsa udanni
katonna den aglis I

Jawata linuhung".

Raja Putra angandika malih:


"Iya sun ngaton 1
tingallanal Nimas ingsunl anggerl
dipun awas sira Kusumadi
mring Dewa linuwih 1
citranne abagus".

Ni Kamardeya lengleng ningalli


nyata bagussannom 1
amicara wau jro galihhe:
''Tuhu bagus Sang Jawata iki.
Muga tulus asih
marang raganningsun".
Raja Putra sampun marepekkil
Dyah nulya pinondhong:
''Yam yam tilam 1 Mirahingsun angger.
Iki silih wong ngayu respati".
Gya angaras pipi
sarwi lukar pinyjung.
Wonten parekkan ika neng jawi
rowangnge wong roro
samya muja samadi karsanne• .
Ki Prasonta nulya amarann1
binnekem tumuli
wau irungngipun.
Pun parekkan kagyat muwus aris:
"Mambu entut ingngongl
baya entut asu ki ambunn~.
Yen tut newa ingkang bar1ng1

g atel irung mam1,
kaya entut senggung " ·
Sadulumur gya muwus naurri:
"Iku entuttingngongl
iya ingsun newa sajatinne, .
Tunyjungbiru apan wasta maml.
Balik sira iki,
· · luk"'"
apa kang Jlna . .

235
Wong kakalih sareng rnuwus aris:
"Dhuh Jawata kaot
k~lilanna arnba jarwake.
M1la arnba nedha Dewa luwih
rnugi glissa laki '
kang warnanne bagus.

Lawan ingkang sugih beras pari,


lan wegig paturon".
Sadulurnur alan ing nelingnge:
"Bok ja laki rnanungsa ta nini.
Becik laki rnarni,
pan Dewa linuhung".

Parekkan karo, umatur rnalih:


"Dhuh, dhuh, Dewa annom,
langkung penned yen karsa yoganne.
Nging kawula badhe ngudannenni".
Sadulumur angling:
"Nanging panyjalukku
wudharana kembenmu rumiyin.
Ingsun arsa weroh,
apan iku Dewa sennengnganne".
Tan lenggana parekkan kakalih,
mudhar pinjung neki,
wus nglela kadulu.
Sadulumur glis nulya nyekelli
mring parekkan karo.
Sadulumur angguguk guyunne:
"Uwis nini, apinyjungnga manning!"
Kang parekkan sami
annom samya pinyjung.

SINOM
Wus kondur Sang Raja Putra,
Sang Retna kari annangis:
"Nora kaya Dewa luwih,
katuwonne wak mami.
Alaki Jawata luhung,
. "
angur aja pangg1ya: ...
Sang Dyah gumuling 1ng S1t1.
"Bagus temen Jawata kang asung brant a".

Kawarnaa Raja Putra .


wus prapta pakuwon agl1s.
Sira Dewi surengrana.
katuju kepanggih gu~lng
angayom ponnang sas1,
bangun rahina kadulu.
Mojar Raja Pinutra: .
"Dingaren kepati gullng,
amung sira rowangku gunna nestapa".

236
D~an_ingoyog Kusumeng Dyah,
~e~nlng Raka sampun linggih:
Mlla sun wungu Kusuma
• # I
Wlyosse sira sun tari.
Apa ta sira benyjing
tumutur sun aprang pupuh,
punnapa kari sira".
Dewi surengrana angling:
"Bosen temen sok annari mring wanodya".
Matur Dewi Surengrana,
pan sarwi anyiwel wentis:
''Dhuh, Gusti Kangjeng Pangeran.
Yen Paduka estu nari
dhateng ing ngawak mami
yen benyjing amagut pupuh.
Wong Kadhiri, Ngurawan,
tannapi wong Singosari,
sampun aprang, pinrih nyurakki kewala.
Sakehhing wong tetelukkan
benyjing ingabenna jurit.
Pra Putra ing Jenggala
den karya cucuk lumaris.
Denne wong ing Kadhiri,
Pangeran, sampun arempu
tan kenni ingabenna.
Punnika aturre mantri,
awak ulun karyannen cucukking yuda.
Ya ta kawarnaa enyjing,
Kalana Jayadiluwih
sampun miyos ing ngayuda.
Annitih turongga asri,
rionenggeng busana di,
turongga dinulu murub.
Kusumadi Cemara
sampun awahana esthi,
Iir Srikandhi, sampun amangku sanyjata.

Sakehhe Putra Jenggala


barisse sampun angalih.
Sapalih pangawat k~n~an,
sapalih pangawat ker1ng,
sami busana adi.
Putra Jenggala anggregut
akalambi sangkelat,
.. .
abra sami kere wesl ...
Kang sawenneh ana kere gaganderan.

Ambelabar ingkang bal~


lir jaladri tanpa tepl ..
Anenggih Dhannyan~ :r~w:ta
wus ilang warnann7 es rl.
Asru dennira angllng

237
m~rang sakeh putrannipun·
"Eh kabeh annakkingwang .
padha anglugassa warni '
anglakonni apa karsannfng Jawata.
~acananne Sang Jawata
lngkang ~humawuh mring mami.
S~kab~hhe putunningwang,
yen Slra dadi pawestri
nora bedhah Kadhiri
p~sth~ kasor yudannipun.
Y~n s1ra dadi priya,
blsa angreh Nuswa Jawi I

sarta mennang dennira arnagut yuda.


Nadyan_pejahha ping sanga,
a~an ~1ra gesang manning.
U]arre Kaki Jawata
iya kang mring wak rnarni!''
Suka kang para siwi:
"Adhuh Rama Jeng Pukulun,
benyjing yen rnadeg Nata
amengku rat Tannah Jawi,
mendah denne bungahhe Condra Kiranna".
Nulya sami rnalih lannang
sampun busana ngajurit
sadaya gagah prakosa.
Putranne Brahrnana sakti
naracak sami ugi
dedegnya ageng aluhur.
Gya kinnen mangsah rana
sumahab ingkang prajurit,
yen sinnawang kadya samodra balabar.
Sadhatengngira ing rana
wadya ing Nusa Tembinni
pan sampun ayunnayunan
kalawan wadya Kadhiri,
Ngurawan, Singosari.
Tanna dangu anulya campuh,
arame dreg-udreggan,
datan wonten ngucap ajrih.
Ramenning prang tannana kang nolih wuntat.

PANGKUR
Gumuruh swaranning yuda
long linongngan ganti asilih ungkih.
Aruket lawung linawung
tannana kang kasorran.
Sakalangkung rame dennira prang pupuh
mapan sami surannira,
watang putung ganti keris.

238
Wong Sabrang panggahhing ngrana
tandangngira kadya awuru getih.
Wong Jenggala samya riwut
nging tan wonten kuciwa.
Bedhil munnya, swaranne lir gunung rubuh.
Peteng kukussing sandawa
apan kadya tengah wengi.
Dhedhet, papanning payudan.
Mimis niba lir kadya udan genni.
Denne kang samya tumempuh
mring wreksa, kaparapal.
Ingkang rungkut dadya padhang temahhhipun.
Patang putung ting sulayah,
pan kadi babadan pacing.
Tandang Dipati Pragunnan
saha bala tumempuhhing ngajurit.
Arame lawung linnawung,
lir banteng tawan brana.
Wadya sabrang keh kalindhih yudannipun
asampyuh wadya Pragunnan.
Unningnga Dyann Adipati.
Adipati Sidapeksa
pan wus tempuh umangsah ing ngajurit.
Arame amuk-ingamuk
tannana kang kasorran.
Apuyengngan wadya Sabrang kathah lampus.
Wadya Ngurawan keh pejah,
carub awor tan katawis.
Sagung kang para dipatya
pan kalindhih datan nana pupulih.
Wadya Jenggala tumempuh
tandangnge prit anneba.
Rame surak, apan kadya gerah pitu.
Sambatte kang nandhang prana
pan kadya karengeng langit.
Denne kang para dipatya
pan kalindhih tannana mongga pulih.
Amaju maju kaburu,
tan nana kang kawawa.
Amung kadang kadeyan kang maksih kantun.
Sakehhing para dipatya,
sadaya samya angisis.
Sira Sang Raja Pinutra . .
saha bala umangsah ing nga]urlt.
Prasonta lan Sadulumur,
kadeyanne sadaya, asoroh amuk. •
samya mangsah gut-gut-ten
Lir sima antuk ba~a~gn~an
tandangngira anga]rlhhl.

239
Ki Rongga Jayasetika ,
atannapi sira Ki Yudapati
Dewi Surengrana, ngamuk '
aneng tengah ing ngrana.
Wadya Sabrang gusis tan nana kang kantun.
Papati pating sulayah
pan kadi babadan pacing.
Tandang Rahaden Prabongsa,
barengosse sarwi pinuntir-puntir,
sakadangnge nora kantun
sareng ngamuk arampak.
Lir raseksa solahhe dennira ngamuk
pan sami atilar kuda
wong satus anunggal kapti.
Lebur wong ing tanah Sabrang,
akkeh mati wangke sungsun matindhih.
Ingkang mara mara lampus,
tanna mongga puliya.
Ingkang panggah ting sulayah samya lampus.
Sagungnge wong tanah Sabrang,
kedhik urip kathah mati.
Ki Rongga Jayasetika,
Jaleksana, lawan Ki Yudapati,
pangamukke samya liwung.
Wong Mannila tinrajang,
ingamukkan Yudapati, mawut mawut.
Samya lumayu sarsarran,
akeh mundur nandhang kannin.
DURMA

Kawarnaa duk Sang Rukmaresi Raja,


mulat rusakking dasih,
sakamantyan duka.
Dhasar sampun busana,
pria tan cara pawestri,
enggal mangagya . .
mring para Putra p1nr1h
naggulang ing yuda mumulih wadya.
Tandang kang ampi tuding
sikep gagamannya
pedhang miwah curiga. .
Putra gangsal ander patl
pantes prakosa . .
sambada gengnga lnggll.
Wadya Singasari, ~gurawan myang Daha,
tannapi wadya Ball
kathah kang sulayah
pating sungsun atump~ng:
Anrek wong Nusa Temblnnl,
pulih tyassira .
tindhihhe becik-beclk.

240
Kat~lika, muntab wadya kasatriyan,
kadeyan kang nindhihi
dyan tempuh kalawan I •
Nusa Tembinni wadya.
Padha jago sura sekti
tatte mrawasa, I

rok ruket silih ungkih.

Janma Nusa Tembinni keh karepottan.


Tandang kannang titindhih
Putra Nateng Nusa
Tembinni Pambayun,
Raden Rukmapada nami.
Asikep gada
geng inggil angajrihhi.

Singa ingkang katrajang anggana.


Raden Prabongsa aglis
nanggulang ing yuda
sarwi asru wacana:
"Eh, sapa arannirekki
prajurit Nusa,
babo aywa linnuwih.

Lamun kenna sun eman becik mundurra


darapon awet urip".
Rukmapada myarsa
saya muntab krodhanya,
maju bindhi tan naurri.
Raden Prabongsa
minger sarwi atangkis.

Sang Wira ro, sammya gada sikeppira


tur samya ageng inggil.
Agebag-ginnebag
padha prawirannira.
Lamun sinawang yekti,
pindha prangngira
Warkudara ing ngunni.

Mengsah Sri Kurawendra duk Bratayuda.


Dangu dangu kasilip,
Rukmapada kenna
tinninggil mestakanya,
rennyuh ambruk nulya lalis.
Kagyat arinya
Rukmawanda pupulih.

Tinadhahan mring Rongga Jayasetika


samya asikep keris.
Rukmawanda kenna
sinuduk jajannira
ceprot watgata trus gigir
niba palastra. .
Rukmanaha nulungngl.

241


• •




• •

Sigra campuh. lawan Dyan Sastramiruda.


Puter aliru keris ·
Rukmanaka tiban
curiga
. kapisannan , .

. t1ba gumuling ngemasssi .
Balanne bubar,
surak wadya Kadhiri.

Raden Rukmaastra lawan Rukmandaya


wikan kadangngira tri
sampun kapracodhang,
wewah wadyanne wadyanne bubar.
Wawang tyassira wus miris
ngunsi ing Rama
matur ngajak ngoncatti.

Nanging Prabu Rukmaresi datan arsa


malah nulya ngawakki.
Annitih dwipangga
ngaglah asikep gada.
Kang Putra kalih ngampingngi,
pamgamukkira
lir bantheng tawan kannin.
Wadya kasatriyan kang katrajang bubar.
Awas Ki Yudapati
ngaturri uninga
marang Jayakusuma,
yen Raja Nusa Tembinni
ngawakki yuda.
Mesem Sang Adipati
angandika: "Titihanningsun prennekkna
ingsun papagne nuli''.
Wus nitih turongga
ri Sang Jayakusuma,
sarwi asikep jemparing.
Ayunnayunnan
lan Prabu Rukmaresi.
Ngadu yasa alalanycarran warastra
samya awasse kalih.
Ni Hantan kawarna,
ronycenne ing ngayuda.
Samana Sang Adipati
ngetog kasaktyan .
sumedya amungkass1.
Nglepasken sanyjata di~~a lumarab
nrajang tenggak Sang AJl,
tatas jongga pagas.
Anulya tinututtan •
ing prabawa sanyjata ngin,
Prabu Kabunyjang, .
dalah wadyanya saml.

242
• •


Sirna larut resik madyeng pabaratan.
Amung wadya Kadhiri,
Bali myang Ngurawan,
tannapi Singasekar,
kantun wetah tur basuki.
Suka ing driya
muji sektinning Gusti.

Wus mangkana Wong Ngagung nulya sajarwa


nenggih jatinnreki
lamun kang sarira
wau Putra Jenggala
Raden Panyji Wannengpati,
ingkang kawarta
sirna madyeng jaladri.

Para Rama Nata duk trang pamyarsanya


saya suka tan sipi.
Marma Raden Putra
ri wussing mengsah sirna
ingngagya manyjing jro puri,
kapanggih lawan garwa Dyah Sekartaji.
Sakamantyan, de ra suka parisuka
yayah mudhar punnagi
bujana sapraja.
Tangeh ingucappenna
sukanning Nata Kadhiri.
Itih Kang Kata:
Panyji ambedhah Bali.

Kasalin aksara de
~nning: Koko Widayatmoko.
Katiti: 22 September 1992
Ngayojakarta, 26 Agustus 19 92, dumugi, Jakarta,


243

Anda mungkin juga menyukai