•
•
•
• ••
•
•
SERAT
•
•
•
• •
• ••
• •
•
•
Kaweclallakeq, clebing
WI
.£q Seerakarta.
1907
•
•
..
•
SERAT
•
PANDJI ·
•
.
ANNYARIOSAKEN NALIKA PANDJI BEDHAHING NAGARI BALI,
• •
Kawcdallaken dening :
•
•
ing Soerakarta. I
•
1907
\
•
• •
•
•
ASMARADANA •
•
•
Ingkang pinurwa ing kawi,
Undhakkan Sastramiruda
anglurahi mantri anom, •
1
Wong Ayu sampun anangis,
eman wadana lir wulan,
manawi balut sotyane.
Mirahipun papajangan,
kalengkaning wanudyo,
amung sira jimatingsun.
Wong ayu gyan kungawula
tan adarbe tingal kalih,
mung dika jimat kawula,
kang karyeng brongta wirangrong.
Lamun kawula cidraa,
den cekek kakendela,
sinambera marang wang-wung.
Dhuh mirah aywa karuna".
Raden dyan mangaras pipi:
''Dhuh mirahipun kakang
wong ayu sapa tandinge?".
Kusuma anawang wulan
kendel dennya karuna:
"Sampun kathah kang cinatur,
puniku padu punapa?.
Kala ari buda paing,
saking pundi dika kesah,
sasaosan wudu kabeh,
sadalu tan wonten prapta?.
Kula angarsa-arsa".
Kang Raka nauri wuwus
alan wijiling wacana:
"Kawula dipun timbali
dhateng Raden Sinyjanglaga.
Kinen bonang salendrone,
bajur anggendhing sungkawa.
Dupi bangun rahina,
kawula tan asung mantuk
kinen ngeploki badaya''.
Angandika Putri Patani:
"Punika ujar punapa?",
sarwi ciniwel wentise,
"sapa bisa nglakonana
polah kang kaya dika,
dene ta bisa sumaur
gorohe kaya kang maca.
Kala ari soma manis,
saking pundi dika kakang,
sasaosan wudu kabeh
sadalu tan wonten prapta?.
Gawok temen tyasingwang".
Kang Raka alan amuwus:
"Dhuh yayi lampah kawula,
2
duk soma manis kawuri
sejatine tinimbalan
mring kang jeng Raka Rahaden
Tumenggung Jayakusuma.
Wau pan arsa kesah
anglurug dhateng ing Bangsul,
mila ingsun tinimbalan.
Pan ingsun wineling-weling,
pranatane wong ngawula,
lan kinen maoni saron
banjur kinen wawayangan.
Sareng bangun rahina
kinen anyaron talutur,
banjur kinengken amaca''.
Mesem sang Putri Patani:
"Mendahane wanudyaa,
pitung mono nggone lenjeh
gorohipun angayangan.
Sapa kang ngopahana,
gorohe pan cilik gunung,
sapa ingkang pracayaa?.
Mila dika teka enjing,
asusumping gugubahan
akampuh jingga amiro
gandane anrik angambar.
Babak bunnyak kang jaja
pan kaya tilasing kuku,
tur dudu kuku wong lanang.
Lega-legane kang ati,
yen tinanya awecaha,
sok anamur-namur bae.
Sapa ingkang nambanana
kang kaya awakingwang".
Sastramiruda amuwus,
'
mesem pan sarw1. angaras:
"Sampun dadawa mas Gusti,
kawula atur pralaya.
Amung dika mirahingong,
akarya raga karana,
inten manila pura,
mung dika gustining bayu''.
pujanya Sastramiruda.
"Ingsun ora malih malih,
anyidrani marang sir~,
ngemungna kang wus kalakon,
kawula atur prasetya.
Yayi prasetyaningwang,
pan kabentus ing prembayun
katanggor ing pipi kiwa".
3
Mesem Putri ing Petani:
"Nora linyok ujaringwang,
gawe semange wong akeh.
Mbok aja nganggo supata,
sapa kang malangngana.
Padunira sasar susur,
dhasare dhemen prasetya".
Tan adangu nuli prapti,
utusan saking jro pura
ni emban Sota wastane,
anyongga bokor kencana.
Ni emban matur sigra:
''Kawula, Gusti, ingutus
dhumateng resmining pura.
Kawula kinen aparing
gugubahan Surengpatya
kalih kalpika sajodo
katura dhateng Rahadyan".
Mesem Sastramiruda,
kang sekar tinampan sampun,
ulese surat pralambang.
Nulya winaca kang tulis,
penget ungeling nawala,
layange Sekar Kedhaton:
"Dene dudu wong prawira
teka cidreng ngubaya,
ludhes luwes lebur tumpur
adoh jenat kinaramat.
Baguse tan ana tandhing,
nanging cacade satunggal,
dene wedi mring kadhaton,
sun rewangi tatu jaja".
Mojar Sastramiruda:
"Lah Nyai dika umatur
mangke dalu kula seba''.
Ni innya nuli pamit
lampahira gagancangan.
Kang Rayi alon wuwuse:
"Nora linok ujaringwang,
dene mengko kawiyak
kaweleh cocloreng angus
lah mara dika prasetya''.
Sastramiruda nglungani,
anulya nyandhak busana.
Nedya malebet karsane,
kasaru wau kang prapta
Rongga Jayasentika,
utusane ki Tumenggung,
nimbali kadang taruna (enom).
4
SINOM
Ki Tumenggung angandika,
.
wuwuse arum aman1s:
~
"Undhakkan Sastramiruda,
lah sira ingsun takoni,
wecaa den sayekti.
Aja sira matur dudu,
sira nganggo busana
kalpika inten kang adi
lawan kampuh dragem pawewehe sapa?".
Undhakkan Sastramiruda
amatur sarwi wotsari:
"Antuk kawula menang
ngaben sawung duk rumiyin
kala wonten Petani.
Menangi punden kalumpuk
ngantos dados kalpika".
Ki Tumenggung angling malih:
"Awecaa aja sira matur dora.
5
Lamun sira matur dora,
kajaba sedulur mami,
kenginga dhendhaning dewa.
Aja sira sipat janmi
pasthi yen dadi wrejit".
Sastramiruda umatur:
"Kawula matur setya
katura kang pati urip
sapunika Pangeran atur kawula.
Kusumayu ing Ngurawan
kang paring kalpika kalih,
Pangeran atur kawula,
lan kampuh dara gem adi".
Ki Tumenggung lwih runtik
nanging sinamur ing guyu:
"Iya sun alem sira
kinasiyan putri adi,
sapa ingkang adadi jarurnrnanira?".
Amatur Sastramiruda:
"Kapittan kula papanggih
kalih Kusuma Ngurawan
tan mawi jarumrnan mami.
Pan kula den timbali
kinen anggambang talutur
mring Raden Sinyjanglaga.
Sedalu tan saged mulih
sirep janma kawula anguragit.
Kang sun karya ura-ura,
jejeripun mayat miring,
sinendhon gender grambyangan,
wilet anganganyut kapti
kendeling nguragati.
Nunten kawula nelempung
sarwi arerebabpan,
pan sarwi kula kidungi.
Bangun rina nalutur anggambang gongsa.
Raden Arya Sinyjanglaga
kapati denira guling,
anunten Kusuma prapta
kawula dipun parani.
Kawula langkung ajrih
gambangnya sinandung mawut
lajeng ambondhet kunca.
Wuwusira arum manis
dangu dangu amundhut usada brangta.
Pan kawula pinaringan
dhateng Kusumaning puri,
jambe wangi liliningan
binuntel padoning tapih.
Inggih kawula tampeni
6
pasihane Raden Ayu
lawan sotya sacupak
binuntel kasmekan kuning.
Dangu dangu paring sedhah gagantennan.
Tumenggung Jayakusuma
runtikke kepati-pati,
jaja bang mawinga-winga,
talingane lir sinembit:
"Ala temen si anyjing,
bakal jinunjung ing lungguh
marang Ratu Ngurawan,
wekasan anyjejemberi.
Ala temen si jujungut polahira.
7
Nisthane wong angawula
amung ta limang prakawis
aja sira matur dora
lamun dinangu Narpati,
lan aja wani wani
marang kagunganing Ratu,
lah aja ngrusak praja
lawan aja ngungkak krami.
Ping limane aja nibaken mring konca.
Kaya wus karsaning dewa,
aduwe sadulur siji
angundhaken linggihingwang.
Pan ala temen si anyjing
langkung ala sireki,
tan sudi ngaku sedulur.
Lungaa anyjing sira
aneng kene jejemberi
wus minggata aja ngawula maringwang".
Ya ta Dewi Surengrana
anjiwit saking ing wuri:
"Andika dukani kadang
anganggowa sawatawis,
sampun kepati-pati,
menawi kesah anglangut
sapa ingkang kelangan?".
Kang Raka ngendika aris:
''Kulit daging yen ala ginawe apa?''.
Ki Tumenggung angandika:
''Heh Rongga ingsun takoni,
priye wartane jro pura
sapa kang saba jro puri?".
Ki Rongga matur aris:
''Kawula midhanget tutur
Demang Sastrawijaya
winastanan saba puri,
jroning pura sadaya sami uninga".
Umatur Jayaleksana
apan sarwi awot sari:
"Kawula miyarsa warta
Ki Demang den udaneni
dhateng Sri Narapati,
malah sinarampang luput,
winastan saba pura".
Matur ki Yudapati:
"Inggih kula uninga duk ngrangsang bata".
8
tiwas burek toyanipun
apa tan angsal ulam.
Nisthakken jenenging aji
satemene si jungut kang nata ala".
Si Demang Sastrawijaya
ketara ingaran maling
kaya peksi binubutan
kaya tan kena nginggati
langkung anyjenjemberi
sirarya Rongga umatur:
"Estu asaba pura
nanging kadhinginan maling
saben saben kadhinginan rayi tuwan".
Tumenggung Jayakusuma
dukanira marang yayi:
"Sun tan arsa ngaku kadang
yen sira ora mareni".
Ingkang rayi nangis
tan kuwasa gadhah atur
wirang anuli kesah.
Nembah Putri ing Patani
atut wuri ing kakung gondheli kunca.
Sapraptane dalemira
Ki Sastramiruda angling:
''Gawok temen kaya sira
sok gondheli kunca mami".
Mojar Putri Patani:
"Mulane tan aweh usul
dika wong sugih akal
menawi malebeng puri,
yen wiranga kawula dados punapa".
Mesem sang Sastramiruda
kang yayi sinambut aglis:
''Ingsun ora lunga lunga
mongsa tegaa mas yayi
anilar dika Gusti
wong ayu tur dhasar tulus
mirahe wong jro pura".
Ginunturan lan rerepi
Kusumayu sakeca nggennya anendra.
9
"Gandhang gandhang wong Ngurawan
wilada kang pindha luwing
ala dhewe aweh edan
ingkang gendeng gendeng ngati.
Ronning aking binesmi
sumedya angawu-awu
marang dika Kusuma.
Wadung pari sun wastani
kaningaya Kusuma adi Ngurawan"
DHANDHANGGULA
10
Angandika Kusumaning Puri:
"Biyang innya sira angakuwa
si ludhes apa gawene
lan apa kampuhipun
lawan apa kang sinandhing.
Bari ketemu apa
si ludhes gedebus
lan ature kaya ngapa".
Ni mbok emban umatur sarwa wot sari
dhateng Sang lir Kusuma:
"Sastramiruda kepanggih linggih
apan kampuh jingga pinarada
kangsrah siti kukuncane
nanging tan mawi dhuwung.
Ing ngarsane mencok kalih
pawanganira aglar
sarwi mangku puyuh.
Undhakkan Sastramiruda
majeng ngetan maoni agemireki.
Kuluk cemeng rinenda.
Apan sumping sekar surengpati
mung sasisih mungging karna kiwa
gawe wigena baguse.
Ngarsa sengkeran agung
nyannya mikanduryan kuweni
manggis lawan pijetan.
Ingkang munggeng ngayun
epok tembalo, ngiringan
tinumpangan mustaka tulis kakawi
pan mawi susunggingan.
Nulya leren gyannya nambuh kang sih
sigra maca layang Ramayana.
Atas wiroga sastrane
winorka lawan kidung
swaranira arum amanis
kawula amiyarsa
lali yen ingutus".
Mesem Putri ing Ngurawan:
''Iya bener si ludhes wasis ing kawi
cacade pala cidra".
''Aturipun wau dhateng mami
sanggupipun aseba paduka".
Sang Putri ngandikane:
"Si ludhes anggadebus
dene mengko tan ana prapti.
Sanggupe lir matiya
cidra basanipun .
semayane marang 1ngwang
;
11
•
Yen baguse ora nana tandhing
pan si dhongkah sun pupuji mana
sinarappa tulus gedhe
pinangan rondha wolu
den keraha parawan sunthi
sinambera walanyjar
sawane linarung
tandhane ora na prapta".
Kusumayu pan kadi sata memeti
sambat Sastramiruda.
12
Mung ugete kang kari sumampir
pan kinoswa-koswa mring ki Demang,
aprasasat ingkang duwe.
Ki Demang sigra mundur
pan kepapag ni Kilisuci:
"Sapa wonge lumampah?".
Maling tan sumahur,
ki maling kaget anjola,
babak bunnyak ketanggor wit nagasari
alok pandhita rara.
13
Putri Petani lara anangis
amiyarsa gegere jro pura,
kuwatir marang kakunge
sedyane arsa nusul,
pan kasaru kang Raka prapti.
Rinangkul ingkang pada:
''Adhuh lakiningsun,
boten nyana lamun prapta,
pan sadalu kang nganti langkung kuwatir".
Mesem mesem kang Raka:
"Iya yayi, lampahingsun bengi,
lunga jala amisaya ulam".
Kang garwa alan ature:
"Pundi wonten, wong bagus,
lunga jala busana adi,
sarwa anyar amubyar
agogonda arum,
akampuh jingga pinrada,
asusumping ginubah sinureng pati".
Mesem kang tinareka:
"Apan ingsun anjala jro puri,
jalaningsun akidung srenggara,
tampange gunna pengawe,
tur antuk ulammayu,
Kusumayu resmining puri.
Ingkang garwa karuna
sarwi gintel pupu:
"Ingsun ulihna jeng Rama,
nora kelar si ludhes nora mareni,
gawe rimanging nala.
Durung mingkem ingkang mamarahi.
Kakang Tumenggung Jayakusuma
durung mingser ing ngenggone".
Ingkang Raka gumuyu,
ngaras grana anucup lathi:
"Mas mirah sampun duka,
wong ayu anulus,
kawula atur pralaya.
Suka lila rujiten kadi susumping
pun kakang tan lenggana".
Tan kawarna ingkang ngimur rabi,
kang kocap Raden Adipatya
Tumenggung, wau karsane
arsa mangkat anglurug
dateng wau kitha ing Bali.
Sumacs kang gagaman,
kang bala anggregut.
Ki Tumenggung nulya medal
ing paseban kadang kadang samya ngiring.
Raden lon angandika:
14
"Kakang Rongga ingsun ajak mati,
paribara amanggiha wirya,
payo linakon larane".
Ki Rongga alan matur:
"Pejah gesang kula nglampahi
tan lenggana ing karsa
sumongga Pukulun,
ing benjang kandel ngawula
marang Gusti, besuk ngaturken prajurit
lan tugeling mustaka".
Ki Tumenggung angandika aris:
"Kadangingsun Si Jayaleksana,
parantaka antepane?''.
Jayaleksana matur:
"Nggih sumongga ing ngasta kalih
tan lenggana ing karsa
kawula, Pukulun".
Rahaden lon angandika:
''Yen kalakyan kramas tibaning jemparing,
badhe kandel ngawula".
Ki Tumenggung angandika malih:
"Udapati sira kadangingwang,
nging tekadira paran reb?".
Udapati amatur:
"Benjang kandel ngawula Gusti.
Gusti, dateng paduka,
yen wus kramas ganyjur
wonten satengahing ngrana,
lamun dereng annyangking ndasing prajurit,
wurua mamah braja''.
Ki Tumenggung angandika malih:
''Lah ki ipA sun ajak palastra,
payo linakon laranA''.
Wijatmaka umatur:
''Benjang kandel kawula ngabdi,
yen wus atur pawongan
dhumateng Pukulun.
Wutahe ludiraningwang,
yen angrangsang baluwartine wong Bali,
awor lawan kunarpa''.
Ki Tumenggung angandika aris:
"Yayi, ingsun basa paprenesan,
eman matiya ki ipA,
kariya wonten pungkur.
Sun titip kakangireki,
menggah ucaping praja
yen mati prang pupuh.
Ki ipe, sira kariya,
dipun becik ambaureksa neng Puri,
marang ing kakangira".
15
Ingkang garwa anambungi angling:
"Besuk ingsun kandel amawongan,
lamun anunggal larunge.
Yen dereng awakingsun,
datan kandel jenenging estri
pinastan malik tingal".
Mesem ki Tumenggung,
kang garwa pinriyembad:
"Mung kerase Kusuma agarit ati,
ngundhaki ing aguna''.
Sigeg wau kang arsa lumaris.
Kawarnaa wau Sri Narendra,
enyjing miyos sineban dher,
wadyabala supenuh.
Ing paseban samya cacawis.
Ki Patih Jayasinga
aseba ing ngayun,
miwah Raden Sinjanglaga.
Sri Narendra angandika mring ki Patih:
"Kados sampun siyaga,
gegamanneki jaya diluwih
samaptane pan sampun sadaya".
Sang Nata lon andikane:
"Lah Patih ingsun utus,
paringena turongga estri
marang Jayakusuma.
Lan maninge iku,
si Demang Sastrawijaya,
anusula lampahira sun kantheni".
Ki Patih wus kaduga.
Sigra mangka ta wau kyan Patih,
tan kawarna lampahireng marga
'
16
Sampun lengser wau kyan Patih,
ki Tumenggung alon angandika
atakon mring kadeyane:
"Kaya pasemunipun
Sri Narendra amamaringi.
Ingsun kinen ayuda
mring nagari Bangsul
binektan kuda wanita.
Paran lire mungguh pasemon kadyeki,
ingsun nora anduga".
Kadeyane samya atur bekti:
"Mongsa boronga ing jeng Paduka",
kadeyan umatur kabeh.
Ki Tumenggung lon wuwus,
ingkang garwa wau tinari:
"Ni mbok, sira kaduga
semune Sang Prabu?".
Mesem Dewi Surengrana:
''Kadar pira wong estri saged punapi?.
Sumongga karsa Tuwan.
Ki Tumenggung angandika aris:
"Amung sira yayi ingkang yogya
kang madhangaken tyas angger.
Sun duga yayi putus,
ing pasemon yayi patitis,
wadine anyonyoba.
Lah matura mring sun,
ingsun wong panas baranan.
Biyen mula wong wadon wani ing laki,
yen kacipta prawira".
"Nggih Pangeran, raose kang ati
karanten edi kapinaringan
turongga estri wiyose.
Pamrihira sang Prabu,
watakkipun turongga estri
lampahe boten gancang,
tur polahe tutut,
jagane momot boyongan.
Wus pinesthi bedhahe kutha ing Bali".
Mesem Jayakusuma:
"Mung andika musthikaning estri.
.
Gandes luwes semunne prasa]a,
~
17 •
PANGKUR
Ki Tumenggung angandika:
"Kakarig Rongga sira mangkata dingin,
ki Yudapati ing pungkur,
Jayaleksana neng tengah,
yayi emas aja adoh lawan ingsun".
Tengara tinabuh ngangkang,
kendhang, gong kalawan beri.
Ki Rongga Jayasentika
kang dadi panganyjurengjurit.
Gagamanira prang pupuh,
samya angagem pedhang.
Tautate padha wong sudireng pupuh,
samya nitih kuda janyjan.
Pan samya anggigilani.
Ki Demang Jayaleksana
aneng tengah wau gennya lumaris.
Ingkang kinanthi ing kewuh
padha wong kebat cukat,
gegamane bedil lir pendah tarucuk.
Anitih kuda ambranang,
yen sinawang kadya geni.
18
Cacah dhomas wong Cemara,
tuwuk dadar prawira Raja Putri.
Sami setya manahipun,
sami sudireng yuda.
Sikep suduk prasamya lumampah ngayun,
aparek kalawan rata,
miwah waos dara dasih.
Ki Demang Sastrawijaya,
kang ginalih yen saba jroning Puri.
Semunira apan kusut,
kadya anandhang brongta.
Pan ki Demang sinawang marang Sang Prabu.
Tiwas oreg ing nagara,
jatine tan antuk krami.
19
Poma Patih, wekasingwang,
sakathahe punggawa lawan mantri,
Sastrawijaya nakingsun,
padha anyangonana.
Poma Patih, aja na suwaleng kayun,
tulusa mukti wibawa
satekane Kali Bangil.
DURMA
20
Karepotan ki Demang Sastrawijaya,
balane akeh mati
miwah nandhang brana.
Ana ingkang lumajar
pan samya nusup wanadri
asalang tunjang,
weneh malik kulambi.
Lulurahe ki Demang Sastrawijaya,
aran pun Sastrapati,
sarwi binabapa
marang Sastrawijaya.
Ki Sastrapati turnya ris:
"Luhung paduka
mundura ingajurit".
21
"Aye kaki undakkan Sastramiruda
sira papagna aglis
si Sastrawijaya.
Mantri anom sadaya
tan nana ngentasi kardi".
Sastramiruda
anulya matur pamit.
22
Sirna larut balane Sastrawijaya,
siji tan nana kari.
Ki Sastramiruda
mundur sabalanira,
lanjeng seba mring Sang Aji.
Kalangkung suka,
mundur ungguling jurit.
23
Waosira apan binongkok kewala,
parise lawan lembing
pedhang lawan kantar,
pan sinasaban kajang.
Amindha-mindha wong grami
baita remak
arsa mentas ing Bali.
Pan kawarna lampahe duta titiga,
prapta ujung nagari
prenahe pabeyan.
Lamat lamat katingal
tiyang ing palwa kaeksi,
asri kawuryan
lir jati ngarang keksi.
Kawarna abaris kang aneng pabeyan.
Ki Gedhe Wanagiri,
Gedhe Sudimara,
lawan Gedhe Talnambang,
lawan Gedhe Tuguiki {Tubabi ?),
Gedhe Jambeyan,
padha wong wani mati.
Bedhil, mriyem, kalataka lawan lela,
sadaya den wetengi
mring kang jaga mara,
wong kang rumekseng baya.
Kang baris wurining bedhil,
wong seseliran
pakewuhing pesisir.
Sampun prapta ki Rongga Jayasentika.
Demang pabeyan angling:
"Wong ing ngendi sira".
Mojar Jayasentika:
"Pan ingsun iki wong grami,
baita remak
arsa mampir ing ngriki".
Asru mojar ki Demang ngreksa pabeyan:
''Iya mentasa aglis,
ingsun sarah sira,
kabeh daganganira
sun caosaken Narpati.
Ukum sinarah
ingkang kaya sireki".
Sampun mentas ki Rongga Jayasentika,
lawan ki Yudapati,
Demang Jaleksana,
minggah sabaturira.
Prayitna wong tigang biting,
samya anyandhak
sasikeping ngajurit.
24
•
Nulya ngadeg Jayaleksana susumbar:
"Aku dudu wong grami,
wong katemenggungan
prajurit wong Ngurawan.
Muiane prapta ing ngriki
sun ambil palwa.
Aweh ora, sun ambil".
25
Wong pabeyan den amuk akathah pejah,
lumayu kang urip
pan asalang tunjang
akathah kang kabranan.
Yudapati ngobrak-abrik,
Jayaleksana
pangamuke mangungkih.
26
Kawarna ingkang aneng pamondhokan.
Sagung para dipati
padha asukan,
ana sami badayan,
weneh ana kang anggendhing.
Opyaking jaba,
yen ki Rongga prapti.
Kiana Jayakusuma:
''Kakang Rongga oleh kardi
sun karya duta?".
Ki Rongga awot sari:
"Pangestunta inggih angsal palwa sanga,
kanthi rerempon jurit.
Pun Jayaleksana
kalawan Yudapatya
pangamukira mangungkih,
wong Bali rusak
akathah ingkang mati".
Angandika Kalana Jayakusuma:
"Kabeh para dipati
padha undhangana,
ingsun arsa ambudhal
anumpak palwa ing ratri.
Sigra wot sembah
sagung bupati mijil.
MIJIL •
27
Ki Tumenggung angandika aris:
"Dhuh dewanning sinom,
sampun melu mirahingsun angger,
atunggunen pakuwone yayi,
apan wadya alit
saduman kang kantun.
Kalih duman kang sun gawa, yayi,
amagut palugon.
Rajeng Bali asakti wartane,
lamun ingsun kasambut ing jurit,
eman sira, Gusti,
katawan ing pupuh".
Putri Cemara anjiwit wentis:
"Adhuh jiwaningong,
Putri Cemara ayu rupane,
kinakudang yen dadi prajurit.
Milaningsun krami
arsa tunggal larung.
Lamun dika mati, Baluwarti,
kasoran palugon,
pan kawula mati lalarene.
Alumuh kari, Pangeran mami".
Mesem ki Dipati,
garwanya rinangkul.
Ki Kalana mesem ngaras pipi,
garwane pinondhong,
reyong reyong mring tilamsarine:
"Iki silih wong cethi cuwiri,
wus wancine iki,
bisa amrih kakung."
Gintel wentis aturnya ririh:
''Dhuh juwitaningngong,
bosen temen Pangeran wuwuse.
Ingsun ingaran wani mring laki,
kapanane mami
angreh roaring kakung'?".
Ki Tumenggung Jayakusuma ngling:
"Dhuh dewaning sinom,
awaniya mring kakunge dhewe.
Waninira amupugi brangti.
Kerasira, Gusti,
aweh larasing rum".
Kinidungan Sinom lawan Mijil,
Gambuh Ian Palugon,
Sang Dyah tansah kinusweng kakunge:
"Awunguwa Gusti kang aguling,
baya sira, Gusti,
arang ajajamu".
28
Kaget awungu Sang Ruming Sari
semune kaleson,
apan kawratan sihing kakunge.
Gelung lukar wau den waoni,
alan sarwi angling:
"Alesu pukulun.
29
Sakathahe ingkang para nyai,
sadaya wus kamot
tunggal palwa kalawan Gustine.
Palwa pacalang kang den titihi,
paridan tinarik,
kemudhi neng pungkur.
PANGKUR
Kalana Jayakusuma
wus anitih palwa penyjalang adi
pustimbang getih ranipun.
Awiyar tur apanjang,
tau kanggo angemot wong tigang ewu.
'
30
Tan wus yen pinanjangena,
mangkya pinnet kewala kananggati.
Sira Rahaden Tumenggung
Klana Jayakusuma,
labuh jangkar umunggwing muwara sampun.
Sigra mentas ing pabeyan,
pakuwon amanggih dadi.
Ki Patih Jayaasmara,
amberanyak esmu !adak, ki Patih,
maksih anom warna bagus
tur mukti sugih garwa.
Garwannira sakawan sami yu-ayu,
sami putraning Narendra,
tannana den cangkramani.
31
Akeris rongka tinatah,
ukirane cula tinunggak semi,
apendhok emas umancur.
Apan ginula klapa
ajajamang tundha tiga, dhasar patut.
Andangak lamun lumampah,
susumping sinurengpati.
Apanta
.. arsa
~
wangsula,
esmu merang dadya ta sira Patih,
kemenganira kalangkung.
Wus nanggya, pinaksa
ammaoni koncanira kang katekuk,
gojag-gajeg gennya mlapah,
dhuwunge pinipit pipit.
Apabaya rabinira
kurang pangan?. Sira matura mami,
annyuwuna marang ingsun
mongsa sun balekenna.
Katon bae setyanira marang ingsun,
anggonira angawula.
Mara ge matura aglis".
32
Kawula atur uninga
ing pabeyan kanycika mungsuh wani.
Dutane Raden Tumenggung
anganycik ing pabeyan.
Mendahane babade Raden Tumenggung,
lagi balane kewala
wartane anggigilani.
33
Bapa Agung lir embannan,
sesotyane, Bapa, ana ing ngendi?.
Eman temen Bapa Agung
yen matiya ing rana.
Mendahane dukane momonganipun.
Agungnge wong jaman kuna,
sapolahe katon becik".
Sang Prabu pan nora kilap
marang Patih Ki Menak Agung nenggih.
Nanging sira Menak Agung
kalintang kilappira,
pan kinuncang marang Jawata linangkung.
Apan kinarya lampahan
marang Kang Murbeng Kawi.
Sang Prabu alon ngandika,
wacanane alon lir madu gendhis:
"Didimene, Bapa Agung,
prajurit ing Ngurawan
lamun prapta Sapi Gumarang ngong pagut,
nadyan ingsun reremponna.
Aja adoh Ian nagari.
Yenningsun amagut aprang,
garwaningsun kabeh ingsun paesi.
Sadaya sun gawa magut.
Manawa ingsun kalah,
dadi ana bandhangane ki Tumenggung
Kalana Jayakusuma.
Ywa tanggung gonningsun jurit".
Mangkana Sang Nganarendra,
mengo ngiwa mojar mring para rabi:
''Sakathahe garwaningsun,
benyjang yen ingsun aprang
urunana surakke para garwaku.
Kalana Jayakusuma
sun ujanne padha siji".
Sakathahe para garwa
pan sadaya umatur awot sari:
''Kaya apa warnanipun
Kiana Jayakusuma,
arsa mungsuh marang sira Sang Prabu.
Baya bosen mangan sega
dene dahat ambek sakti''.
Umatur Jayaasmara,
nyikut dhuwung, jamang tinetep aglis,
sarwi ngembat astanipun:
"Yen benyjang kawula prang
Ian prajurit Ngurawan ingsun tan takut.
Nadyan si Jayakusuma,
sun kaduga anandhingi.
34
Raose manah kawula
kabeh sampun aneng ing ngasta mami.
Kang aran Raden Tumenggung,
prajurit ing Ngurawan,
tanganipun ing benyjang kawula tlikung,
Ian sikile karo pisan.
•
Banyjur kawula kebiri,
Satelasing pangandika, • •
Rajeng Bali kondur marang Jro pur1
ginarebbeg para .. arum
Sang Nata munggeng ngarsa.
Kuneng wau ingkang sampun angadhatun.
Mangkya gantya kang kocapa,
kang arsa medal mring jawi.
35
Adipati ing Liyangan
sampun mijil saking ing dalem puri.
Patih lawan Menak Agung,
ki Caho aneng wuntat.
Turut dalan ki Caho atutur-tutur:
"Adi, wau ipennira,
mu bengi ingsun dukani.
DANDANGGULA
36
Matur alon sira Yudapati:
"Tur kawula dateng Sang Pangeran,
anenggih sampun talompe
angaben tossing balung
lawan mungsuh agenti larih.
Sampun jamakke priya
mati aprang pupuh.
Kawula binubuhana
apan sanggup angrusak gapura Bali".
Tumenggung datan arsa.
37
Ki Rongga sigra awot sari
lawan Demang Jayaleksana,
katiga Yudapatine.
Tan kawarna ingenu,
wus anggawa wadya nem biting
samiwah ana kuda,
budhal tengah dalu.
Tan kawarna lampahira
datan kandheg, ing Banonbang wus kawingking
dungkap Sapi Gumarang.
Kawarnaa Ki Gedhe Tubabi
atanapi ki Gedhe Panendran,
atugur ing muwarane.
Bekta sikep nem ewu,
kang tinunggu brahhala wesi
aneng Sapi Gumarang
namane kang dhusun.
Akarya beteng pangabar,
bedhil mriyem pinasang neng baluwarti
iring ler binuntonan.
Alon mojar ki Gedhe Tubabi:
''Kaya ngapa ki Gedhe Panendran,
mungsuh kang prapta wartane?.
Wus lami akukuwu
ing Banonbang kang den pondhokki,
kaya pa Sri Narendra
tan arsa amagut.
Wartane kang parangmuka,
pan sadaya yudane teguh tur sakti,
prawira mondraguna.
Pakuwone tan na mawi biting.
Awatana sikeppe saleksa, ·
yen punjulla nora akeh.
Sang Ngaprabu ing Wangsul
nganti apa tan magut jurit.
Kala Pabeyan rusak,
para Gedhe lampus.
Prandene Sri Naranata
teka eca apan tan magutting jurit.
Apa karsaning Nata?".
Sira Gedhe Panendran nahuri:
"Gedhe Tubabi, ingsun watara,
yen mungsuh saleksa bae
arsa bedhah mring Wangsul,
ingsun rasa rasaning ati,
binalangnga ing kopyah
wong saleksa mawut
mongsa teka anagara.
Rajeng Bali asugih bala prajurit
prawira ing ngayuda. "
38
Lan malihe, nagara ing Bali,
pan wartane ingkang kuna kuna,
tan kadi mangke gemahe.
Jenengnge Sang Ngaprabu,
langkung gemah ingkang nagari,
murah sandhang lan pangan
tulus kang tinandur.
Teluk sakeh parangmuka,
lan malihe, prajuritte keh sinekti,
Ki Dipati Liyangan".
39
Demang Jayaleksana nauri:
"Apan ingsun dudu wong Lumajang,
dudu wong Bondayudane.
Manawa sira tambuhI
DURMA
40
Asru mojar ki Demang Jayaleksana:
"Sakehe rewang mami
aja ngambil kuda.
Jaran ginawe apa,
mung den prayitna sirekki
kongsi abedhah
Sapi Gumarang iki".
41
Bubar larut barisse Sapi Gumarang,
siji tan ana kari.
Ki Gedhe Panendran
ingkang mateni ika
ki Ngabehi Yudapati.
Jayaleksana
matenni ki Tubabi.
42
Lagi eca guneman kakawis
pan kasaru ki Agung kang prapta,
atur uninga wiyosse.
Matur pun Minak Agung
yen ki Gedhe Tubabi mati,
lawan Gedhe Panendran
apan sareng lampus.
Marmane sami palastra
duk angandheg dutane ingkang prajurit,
lebur Sapi Gumarang.
43
Marmaningsun tan atur udanni ,
langkung dhernit ingkang parangmuka.
Datan katawis lampahe,
tan mawi ngrusak dhusun,
d~tan ngambil kebo Ian sapi.
M1la datan katingal
kalanipun langkung.
Kawula miarsa warta,
sareng mengsah angancik jajahan Bali,
makuwon ing Banonbang.
44
Angga anglong lir emas sinangngling.
Wadana lorn lir endra annawang.
Yen tinon, angsung wirange.
Dhasar Narendra Agung,
ideppira tumenggeng wingit,
lati manggis karengat,
adhamis katutup.
Rikma panjang ngandrawila,
sisinomme amemes wutah apan nitis,
kadi soroting kelang.
45
~ampahipun pun Dhandhang Minangsi
1ngkang nelik saking ing Banonbang,
sampun waskitha tingalle.
Garwanipun Tumenggung
mung sawiji punika, Gusti.
Putri saking Cemara,
warnanipun ayu
aran Dewi Surengrana.
Kinakudang yem Putri Ayu Prajurit,
aremen nunggang rata.
46
B~ya ginanyjarra rabi putri
k: ~umenggung mring Prabu Ngurawan,
dene kalintang wanine
anglurug marang Bangsul.
Lawan durung luwassing getih,
nedya mati ing ngrana.
Ing panduganinggsun,
prajuritte wong Ngurawan
durung wayah, maksih anom magut jurit,
besan Jayakusuma.
47
~turira ki Dhandhang Minangsi,
eram sanget ayunne Kusuma,
gandhes luwes tenaganne,
sembada dedegipun.
Kuningira ambengle kengis.
Yen ngandika awijang
esmu wani kakung.
Sapolah
.. gawe wigena
esmu keras prasajane amantessi,
gawe raga karana".
48
M~dyanipun Narendra puniki,
a1mbali, inggih, duta prapta.
Nenggih Gusti, utamane,
sampunne layang katur,
s~nugatan ingkang prayogi,
p1naringan busana.
Utawa, Pukulun,
lamun Paduka panggiha,
pan kuciwa ujare salokanneki,
ngutus langkung prayoga".
Sri Naredra angandika aris:
"Iya bener Bapa, aturira,
mung sira kadangku dhewe.
Ngono prayoganipun
linaksannan akarya wakil.
Sakeh kapraboningwang,
grudha ngarsa pungkur,
kelat bahu Ian makutha,
sakathahe sira anggawa, Ki Patih,
sineba wadya bala".
Kyana Patih nulya awot sari,
aturipun sarwi akaruna:
"Anuwun duka wiyosse,
langkung ajrih Pukulun,
yekti ageng alat Narpati
kena ing-ngila-ila.
Sang Prabu Pukulun,
ajrih dhendhaning Jawata
yen nganggeya labette Sri Narapati,
yen kenging sapudhendha".
Angandika malih Sri Bupati:
"Apan sira Patih sun apura.
Panedhaningsun wiyosse,
sakehing sarikkipun,
sun apura sira Ki Patih,
apan wus sun apura
ing Jawata luhung,
amung sira kadangngingwang.
Yen tan arsa, Patih, ingsun upatani,
tan arsa nganggo sira".
Awot sembah Patih esmu tangis,
Kyai Patih Jayaasmara,
anuwun duka ature.
•
Ki Menak Caho muwus:
"Dene aku ora tinari,
alara manahingwang
kok ora tinantun''.
Micara jroning wardaya:
"Panedhaku, si Agung gelissa mati,
binadhogga ing setan.
49
Lh~ mbok aku kinarya Papatih,
saenggane bahu tengen kiwa
pancen tinari karone.
Anggung gawe si Agung,
~ang tinari marang Narpati,
1ngsun mongsa wediya
ngawula mring ratu,
sun gugurit sesenengngan.
Sri Narendra karepben nyarwe ing kami,
kabeh padha kewala.
50
Irungipun dipun karahi,
mas salaka kinarya embannan
tinretes ing mirah akeh
sineling lan jumerut.
Sapolahe angemarukki,
yen ki Caho lumampah
irungnge gumebyar
gawe gumunne wong kathah.
Yen tumungkul irunge pating karelip,
lir rena mulet grana.
PANGKUR
Ngandika Jayaleksana:
"Kakang Rongga, kayapa lampah iki?.
Kalane mangkat karuhun
saking pondhok Banonbang,
tengah dalu kakang Rongga gupuh gupuh,
mangke teka ing wekasan
temahan awalang ngati.
51
Nedha lajeng, kakang Rongga,
sadayane malebuwa ing puri
amondhok ing ngalun-alun
sampun kendel neng marga.
Bc:>k manawa inguntappaken wong Bangsul!".
K1.. Rongga Jayasentika
mesem sarwi muwus aris:
"Apan ewuh yayi Demang,
yen Ratune wong Bali iku wingit.
Pan nganti timballanipun,
aja amurang krama".
Yudapati angucap sarwi ambekus:
"Kang Rongga kakehan polah,
besuk wani mengko wani.
Lah payo kakang lumampah,
age wruhha kadhatonne wong Bali.
Manawa kena sisiku
satemah sinikara,
aku wani, aja na wong melu melu.
Sumongga layang katura
marang Sang Prabu ing Bali''.
"Nisthane wong dadi duta,
adhi Demang, iya tigang prakawis:
Anenggih sapisanipun
lamun bali ing marga,
kaping kalih yen layange nora katur,
nenggih kaping tiganira
yen tan awas mring Narpati.
Utamane dadi duta,
adhi Demang, inggih tigang prakawis:
sapisan nuwala katur,
kaping kalih tinampan,
kaping tiga nuwala oleh pawangsul.
Andhap asor den anggawa,
aja kuciwa tinuding.
Kang jeng Pangeran Dipatya,
ki Tumenggung Jayakusuma adi,
kasusra prajurit luhung,
sekti mondraguna.
Pramilane, aja tiwas kang den utus.
Lamun pun kakang tiwassa,
pasti lingsem ki Dipati.
Agampang wong neng paprang~n, .
ora angel, adhi, wong gent1 ker1s.
Utamane wong ingutus,
yen teluk parangmuka,
aja kongsi alantaran perang pupuh".
Merang ki Jayaleksana,
tumungkul ki Yudapati.
52
Ki Tumenggung Karungkala
sampun prapta pondhokkane ing ngunni,
asru dennira amuwus:
"Heh cundaka Ngurawan,
pakennira tinimballan mring Sang Prabu".
Ki Rongga matur sandika,
saksana anuli kerit.
53
Ki Demang Jayaleksana,
kampuh rejeng kang pinarada asri.
Akeris carita bisu (bungkem ?),
ukirannya candana
apan singen rineka buta kalurung,
geng ngesa golek kancana.
Asabuk congok mantessi.
Ki Yudapati lumampah
kadya obah bumi gumleger nenggih.
Akampuh poleng bintulu.
Sabuk madu ginnedhah.
Ageng inggil, pammulunne ngula dumung.
Akeris parung buntala
ukiran emas sinangling
Ki Caho busanannira
akulambi rangkep tiga mantessi.
Ing jero sengkelat wungu
rinenda ing mas jingga,
bebennikke kenycad sasentul-sentul
kathahipun kawandasa,
mas ure saking ing Acih.
54
•
Cupare kagila-gila.
Rabinipun tinjo sanakke mati,
marengut sarwi mecucu,
dinukan sinupatan,
narka aweh barang barang mring sadulur.
Kerep padu lawan garwa,
pan arang wuluning kucing.
Kaget Sang Prabu ngandika
anningali marang kang duta prapti.
''Baya wong Ngurawan iku'',
Sang Prabu angandika, .
"bapa Rongga, jalukken nuwalan1pun
supaya iku ki Duta ·n
aja kongsi perak mam1 .
55
Ki Rongga sigra wot sekar
glis lumaku Rongga Wireksyengbumi
t~keng pangurakkan sampun.
K1 Rongga aris mojar:
"Heh ki sanak, ingsun ngutus Sang Prabu
amundhut nuwalanira,
sira kendella neng ngriki".
Bramantya Jayaleksana,
sarwi greget netrannira mecicil
asru dennira amuwus:
"Demang Jayaleksana
nora aweh sayekti nuwalaningsun,
singa wong nganampanana
yen dudu Sang Prabu Bali".
Umatur Jayasasmita:
"Punang duta arsa marek pribadi".
Umatur pun Menak Agung:
"Dewaji atur amba,
didimenne kang Duta prapta ing ngayun.
Upami nedya abela,
pun Agung sagah ngembari".
56
•
57
Kang duta wus tinakonnan,
kekasihe samya matur sayekti.
Amuwus ki Menak Agung:
"P unnang duta mundurra,
mondhokka ing banjarran sira, karuhun.
Nanging poma entennana
wawangsullira Narpati".
Ki Rongga Jayasentika
lampahira tansah anolah-nolih
anningali Sang Ngaprabu.
Ana karaseng nala
pan ki Rongga lampahira mandheg mangu.
Sadhatenge pangurakkan,
tansah waspanne mijil.
MIJIL
58
•
Mila sungkawa Nata ing Bali
midhanget pawartos
dene mungsuh asekti wartane.
Nanging dahat tinutup winadi
tan katareng lahir,
sinamur ring guyu.
59
~ampuh gadhung winnandareng rukmi
1ngebyur paraos.
Lir manyjangan katawan solahhe.
Rema bontit pan tumibeng gigir,
semunipun andik,
layak wanni kewuh.
60
Saya krasa Sang Prabu ing Bali
marang ing tatanggon.
~aden Putra kang dadi galiye,
1ngkang sampun jinempa neng ngangin,
ilang ngetan keksi.
Kasmaran Sang Prabu.
ASMARADANA
•
Sang Prabu menggahing galih,
asambat Putra Jenggala.
Baya wus mati wakanne,
anneng tengahing samodra.
Ki Inno Kasatriyan,
ki Putra Asmara Bangun.
Sang Prabu menggah ing nala.
61
•
Palastha pinaring nuli,
nuwala marang kang duta
sarta lawan pisuguhhe.
Tannapi pisalinnira
dhumateng para duta,
busana baksan agung
ngelebbi katri cundaka. •
62
Ander kang para dipati
pan kadya sekar setaman.
Pan kasaru ing praptanne
wau para kadeyan,
piyak kang samya seba.
Sagunging wadya gumuruh,
kang prapta lenggah tur sembah.
Mesem wau ki Dipati
sabda rum lir gula drawa:
"Dene glis kakang lampahhe,
baya kakang antuk karya
gennya bekta nuwala?.
Kakang Rongga ingsun utus,
endi ta kannang waluyan?".
Aglis katur punnang tulis,
tinampen tandya sinuksma
sampat pinnaring garwanne,
Kalana Jayakusuma
alon dennya ngandika:
"Lah wacannen mirahingsun,
suratte Prabu Lengkara.
Sira kang prayoga yayi,
maca nuwala kang prapta.
Apan sira wus kinnaot
pralebda kridanning sastra,
teteh, titis, tetela,
awijang kedalling wuwus".
Kusuma tanggap sandika .
•
63
Lencir dedegge Narpati
nanging cacade satunggal,
kalungsur pipi Sang Katong,
warnanne bagus ajennar.
Menggah pasemonnira
memper Paduka Pukulun,
mila kawula karasa".
Ngandika ki Adipati:
"Dudu iku, kakang Rongga,
Sang Nateng Bali wiyosse.
Garingsing lora arannya,
sira kakang complongngan,
lampahira pan kaliru.
Dudu iku Sri Narendra.
SINOM
Upamine wanodyaa
Ratunne wong Bali iki,
layak-layakke kewala
rara kenycing kumarinycing
tur sunthi kumalinthi
atimur parawan kenycur.
Ratu Nusa kambangan
cacawuh kangtala siti,
yen wanodya watakke maksih wuwujang".
64
Kalana Jayakusuma
anulya maca rerepi:
"Obahing lathi kewala
pilih pilih kang udanni.
Prajuritte wong Bali
teka bisa annyalamur.
Ana duta kang prapta
suprandene den wakili.
Ratu sekti, cacadde angumandaka.
Kaloka kajana priya
yen Ratu Bali prajurit,
amung cacadde satunggal,
denne Sang Prabu wiwiki
kunycara raja niti,
wingitte kalangkung-langkung.
Ingsun duga ing nala
bagus annom Rajeng Bali,
yen katonna layak dedegge pideksa.
Pamulunne Sri Narendra
layakke ambengle keris,
wadana apindha wulan
kang lagya purnama siddhi.
Layak remanya wilis,
karanne wingit kalangkung,
yen ngucap pait kilang.
Ratu Ratunne wong Bali,
yen mesemma pait madu pinnasthika".
Kalana Jayakusuma
pitekur gennira linggih,
asta kalih ngrangkul pada.
Sakedhap tyassira lali,
amung Sang Prabu Bali
ingkang kacipta ing kalbu.
Ratu Nusa Kambangan
kasusra ratu linuwih
mendah baya yen ngujiwat aneng ngrana.
65
"Gorohhe pan cilik gunung,
matek aji punapa
teka nyebut Rajeng Bali?.
Sugih goroh Wong Ngagung, sinten wantunna".
Kalana Jayakusuma
ya ta angandika aris
mring Rongga Jayasentika:
"Pira kathahing bupati
miwah kang para mantri,
satria lawan tumenggung.
Lan sapa arannira
ingkang dadi pramugari,
pira kehhe mantrinne Nusa Kambangan?''.
Umatur Jayasentika:
"Mantri punggawa ing Bali
pan datan kenna ingngetung
kathahe kang pra dipati.
Lajerre kang pra mantri
tan liyan pun Mennak Agung
kang tinnari Narendra
ingkang mungkasi kardi.
Raping kalih Mennak Caho punika".
Ki Tumenggung angandika:
"Kaya paran kannang warni
ki Mennak Agung kalawan
Mennak Caho pramugari?".
Ki Rongga matur aris,
warninipun Mennak Agung
sampun katur sadaya
miwah ki Caho kang warni.
Angandika Kalana Jayakusuma:
"Iya s:i! Kakang Prasonta
iku uga maksih urip
ngawuleng Nusa Kambangan.
Karanne Sang Rajeng Bali
sekti bedhah nagari,
apan ana jimattipun.
Amung ingsun watara
kang Prasonta sampun mati,
Menak Agung manawi mamadha rupa.
66
Ki_Tumenggung langkung suka,
am1cara jroning galih: •
Adipati Kartasana,
Rongga Sedayu, Garesik,
ing Ngremoang lawan Balora,
Gembong, Pasuruwan, Bangil,
Prabalingga neng wuri.
Busananne abra murub,
sami nitih turongga.
Yen tinnon lir gunung genni,
swaranipun kadi ombakking samodra.
Kadeyannira titiga
lampahira datan tebih.
Ki Rongga munggwing ing ngarsa,
Yudapati munggwing wuri,
Jayasentika nenggih
anneng kanan prenahipun.
Padha wong seseliran
kang parek ki Adipati,
nora akeh wataranne wong sanambang.
Kusumayu Surengrana
awahana rata adi.
Asri rinenggeng kancana,
agelang kana kinnemit,
sengkang bapang rinukmi,
67
apanunggul inten murub
kalpika sakembaran, '
sum~ing mas sinureng pati,
ant1ngnganting, akalung tebah jaja.
Raden Arya Wijatmaka
iku arinne Sang Dewi:
abagus tur wicaksana
awanter tur wedi ngisin,
anitih kuda kunning.
Apan sarwi sikep lawung
tan tebih lan kang raka,
jemparing kinarya undhi,
wani mati, cacadde kurang duduga.
Warnannen Jayaasmara
wus bubar umangkat jurit.
Sakehhing monca negara
wau ingkang den tindhihi.
Wau Rekyana Patih
kadadya wakilling Ratu.
Narpati Bondayuda
kalawan Sandiwaringin,
adipati Lubawang cucukking lampah.
68
L~wan lambungnya priyongga
Menak Caho den talenni
~en uger lawan kapala
ewuh-ayanne wong jurit
m~nnek tiba ing margi.
Menak Caho yitnanipun
awakke ting karenycang
tansah paringas paringis
yen amudhun tansah dadi tutulungan.
Ki Patih Jayaasmara
widagda nitih turanggi
kudane kadi badhaya
pinnayungan kertas kuning.
Wadya ingkang angiring
awatara tigang ewu,
padha wong seseliran
tuwuk dadar sinung sekti.
Tigang ewu kang wani kuthah ludira.
Ki Adipati Leyangan
lampahira aneng wuri.
Datan kawarna ing margi,
Sapi Gumarang wus prapti.
Sakeh para dipati
pan sami suka, gumuyu
ningali wong Ngurawan,
denne barisse mung kedhik,
saengganne suwakkan mungsuh sagara.
Wong ing Bondayuda mojar
roaring wong Lumajang nenggih:
"Ingsun rasa wong Ngurawan
bosen mangan wohhing dami.
Tan pangrasa kapati
kang aran Raden Tumenggung.
Balangan gagang sedhah
kewala, layak wus gusis,
samangsanne gepokka mongsa gawerra".
Sigeg gantya kang kocappa
bala Ngurawan wus jurit.
Rame tempukking ngayuda
kasaru saputting wengi.
Kathah longnge kang mati,
wadya bala Balambangan gempur,
mundur kang sami yuda.
Wau kasaputting wengi
annyarengngi padhang bulan kekenycaran.
Kalana Jayakusuma
dennya kasukan saratri.
Nihanta prantannira,
Raden Arya Gunungsari
bekta sikepping jurit
69
awatara tigang atus,
anyjujug ing Banonbang
pakuwon kapanggih sepi.
Sumusul ring Sapi Gumarang, kapanggya.
Lan raka jeng Sang Nararya
nungkemi pada, anangis.
Kalana Jayakusuma:
"Apan kadi wong angimpi,
Raden. Marmane nangis
lah apa darunanipun'?".
Matur Sastrawijaya:
"Mila kawula anangis,
pan karaossa wingking paduka Tuwan.
Nalika pangkat Paduka
kinnen nganteraken, mami.
Kawula wangsul ing marga
dupi nyabrang Kali Bangil,
arsa dipun pejahi.
Kawula sinnosog ganyjur
binnendrong ing sanjata,
pan karsanne paman Aji.
Malah tatu wentis kawula kang kiwa.
Undhakkan Sastramiruda
ingkang anggoco ing mami.
Kawula tan ngrasa gesang,
nunten minggah ngardi Wilis.
Apan wonten wong tapi
angsung jajampi maringsun,
Wasi Curiganata
wastannya ingkang palinggih.
Pasemonne memper Pangeran Prabongsa.
Dupi kalih welas dinna
kawula apamit mulih
dhateng nagari ing Daha,
langkung bungahhe Rama Ji.
Ya ta alami-lami
kawula supenneng dalu
katamuwan Jawata
angsung wangsit dhateng mami
pan mangkana ujarre kaki Jawata:
'Yen sira arsa panggiya
pangajappannira, kaki
Raden, sira ngawulaa
prajurit pakunning bumi
kang arsa bedhah Bali
kang nama Raden Tumenggung
Kiana Jayakusuma,
iku margannira panggih
Raja Putra Ian Nini Putri ing Daha'.
70
Milanne nusul kawula
dhumateng Pangran Dipati
angulari pangajappan
Kakang Embok Sekartaji
ingkang kula ulari,
Ian Pangeran Marabangun
mannawi kapanggiya
ingkang kasupenna mami".
Ya ta mesem Kalana Jayakusuma.
Salaminya nora kilap
marang Raden Wukirsari,
anging Raden Gandaripa
dahat samarre kepati
pan datan wikan nenggih
mring Ki Putra Marabangun.
Nadyan Jayasentika,
Jayaleksana, Yudapati,
nora wikan mring Raden Putra Jenggala.
Matur sarwi awot sekar
Raden Arya Wukirsari:
''Kawula nedha pangapura
dhateng Pangeran Dipati,
ngaturaken pati urip
denne kawula kamipurun
ngawula mring Paduka,
anglebur tapak sayogi".
Annauri Kalana Jayakusuma:
"Kawula rumiyin mila
dahat tan arsa akrami
dhaup Ian Putri Ngurawan,
milalu lapa wit saking
tan saged anglampahhi.
Reh ta sihira Sang Prabu,
ingong pinutra putra
lawan kinarya Bupati,
kaping kalih angulari pangajappan.
Pan dika Putraning Nata,
tan layak ngawuleng mami.
Kawula putra ing Dayak
wijille wong cukil dulit,
yekti abot kapati
marentah Putranning Ratu".
Raden Gandaripa
pan sarwi matur wotsari:
"Pejah gesang k awu 1 a ng abd1. Paduka".
71
kang nuwala sampun katur,
apan maksih karuna
anungkemi pada kalih.
Angandika Kalana Jayakusuma:
"~an _ sira dutanning Nata,
denne sira teka nangis.
Anggawa gagaman pira
sira ambantonni mami".
Alan matur kang rayi:
"Sanget dukannya Sang Prabu,
kawula sinuwatan.
Yen gawaa bala siji,
amung kula Ian wulu cumbu kawula".
Tanggap Sang Wira Sudibya
supatra sinuksmeng galih,
samangkana ungellira
penget layanging Narpati
Prabu Ngurawan ugi:
"Tekaa Annak Tumenggung.
Mila aweh uninga,
sasaossan Taman Sari
wus rinusak marang Ki Sastramiruda.
•
Pan ingsun tan nyilih tingal,
ingsun dhawak kang udanni,
kalanne malebeng pura
kaya dalemme pribadi.
Dahat amejananni
kadangira, Ki Tumenggung,
yen malebeng jro pura
tingkahhe pan nora becik.
Marmannipun sun ken nusul marang sira.
Apan iku kadangngira
langkung karsa Ki Dipati,
lamun kolu patennana
sakarsanira Pribadi.
Lamun sira urippi,
langkung karsa Ki Tumenggung,
arsa sun telassana".
Mennek runtik Ki Dipati,
ya ta mesem Kalana Jayakusuma.
-
Alon dennira
,
ngandika,
.
wacannane rum uman1s:
''Becik temen polahira,
sun tenggennah kari buri
teka ngrauppi tahi.
Duwe sadulur wong bagus,
Sri Narendra Ngurawan
palamartanne kapati,
· simeng konnok muga den kethok-kethokka".
72
•
Kalana Jayakusuma
~ngandika jroning galih:
~Kusumaning wong Ngurawan
eman tan setya ing ngati.
Samangke awak mami
sayekti yen datannayun
marang putri Ngurawan
denne cidranne kapati:
Yen sida asisanne Si Yuyu Kangkang''.
Undhakkan Sastramiruda,
wadana konyjemming siti
dinukan marang Kang Raka,
tumungkul sarwi annangis.
Tan bisa amangsuli
wekasan alan umatur:
"Pangeran nuwun duka
pejahhana awak mami,
langkung pennet Paduka anguntappenna".
Kalana Jayakusuma
waspa meh tumetes denning
langkung welas jroning nala.
Angandika Ki Dipati:
''Sira jajara linggih
lawan Raden Wukirsantun,
Nyuwunna pangapura
sisippira ingkang dingin,
lah pacuwan aywa na rasa rumasa".
Kalana Jayakusuma,
garwane sinnawang !iring.
Kusumayu ing Cemara
dasarre lantip ing galih,
mundhut kampuh kakalih
sarta lan paningsettipun.
Pan sami kampuh jingga'
paningset pathala wilis.
Angandika Kusumayu Surengrana:
"Yayi mas Sastramiruda
lawan yayi Wukirsari,
iki kampuh patelessan
siji sowang sun paringi".
Kalih sareng nampenni
apan sami warnanipun,
sareng sami basahan
anuli sareng alinggih.
Ki Tumenggung amaringi gambang gongsa.
Undhakkan Sastramiruda
anuli lekas anggendhing
annyalendro gambang gong~a.
Pan pinnirsa aweh brangt1
mung tigang babak nenggih.
73 •
~nga~dika ki Tumenggung:
Yay1 Sastramiruda
sira lerenna anggendhing,
aturrenna mring Raden Wukirkusuma.
Alah yayi anggambangnga."
Awot sembah Wukirsari:
"Kawula pan dereng wignya".
Ki Tumenggung ngandika ris:
"Mara lekassa yayi,
pan ingsun arsa angrungu".
Rahaden Wukirsekar
gya ngleksananni anggendhing
nulya nyandhak tabuhnya anggambang gongsa.
Rahaden anulya gambang
Mongkok wastanne kang gendhing,
amlas asih kapiyarsa.
Akeh parekkan annangis,
nadyan ki Dipati
miyarsa kang tyas matrennyuh.
Anulya angandika:
"Gendhing apa iku yayi,
sapa baya kang dadya paguronnira?".
Rahaden matur annembah:
"Ingkang jinempa neng ngangin,
kang murca sing pagulingan,
kang muruk dateng mami
yen kula den dukanni
dhateng wau Sang Ngaprabu.
Mungging sor naga puspa
sarwi gambang mongkok nenggih".
Ya ta mesem Tumenggung Jayakusuma:
"Rama dika tanpa ngrasa,
wong nganggur dipun dukanni.
Mongsa kurangnga punapa
sok dukanni Putra Estri".
Amicara ing ngati:
"Mendahanne kang amuruk,
kang murceng pagulingan,
ingkang jinempaneng ngangin.
Aneng ngendi Ratu Ayu ing Mamenang?".
'
Sadalu tan antuk nendra
Tumenggung Jayadiluwih.
Tan pegat dennya· kasukan
aneng pakuwon .. Sapekik.
..
Pan kawarnaa enyJlng,
angrok tengngara gumuruh.
Apan wong Pasuruan . .
wau ingkang nempuh d1ng1n.
Ramening pratannana noleh ing wuntat.
74
PANGKUR
Adipati Kertasana
sigra matur marang Sang Adipati:
"Unjuk uninga Pukulun,
wong Pasuruan rusak
'
wong ing Gembong, Prabalingga sami larut.
Dhadhal pangawat kang kiwa,
pangawat tengen kalindhih".
Kalana Jayakusuma
angandika wau dhateng Kang Rayi:
"Lah kariya ariningsun
tungguwa pamondhokkan.
Ewuh aya Gusti mannawi kaburu,
tungguwa pakuwonnira,
akeh dunnyannira kari".
Sakehhe parabottingwang
kagawa asiji aja na kari.
Jemparing kalawan busur,
pedhang wesi mengangkang.
Towokkingsun lan lembing malela pusuh
lawan waos cecebollan,
ingkang dhapur dara dasih. •
Kusumayu Surengrana
gya rinangkul mring Raka Wirasti.
Sisinomme ting cakenthung
padha rebut panggonnan:
"Amung sira wong ayu, kang ayu tulus,
citra pindha Wilutama
mustikanne wong sabumi".
75
W~s prapta madyaning rana
K1 Tumenggung Klana Jayadiluwih.
Ingkang wadya sami purun
wus campuh ingngayuda.
Ramening prang, srang sinrang, buru binuru.
S~aranne ingkang sanyjat
l1r angrubuhenna langit.
Adipati Pasuruan ,
prajuritte akathah ingkang mati.
Wong Bondayuda kaburu
tanna mongga puliya.
Adipati Prabalingga, wadya larut.
Kasereg wadya Lumajang,
prajuritte akeh mati.
Arame campuh ing yuda,
wong Pragunnan kang nanggulangi jurit,
kapyarsa lir gunung rubuh.
Langkung ramenning yuda,
bedhil munni awor lan surak gumuruh,
tambuh mungsuh lawan rowang,
kang bangke sungsun atindhih.
Tinambuh dennira yuda
marmannipun wong Tuban keh kang mati.
Santannanya keh kang lampus
denne kawratan lawan,
Adipati ing Tuban kongsi kaplayu.
Dipati Nglasem lan Ngrembang
saha balanya mapulih.
Sakathahing pra dipatya
bubar larut tannana mongga pulih.
Arnagut magut kapagut,
kang panggah katah pejah.
Wong Blora sayekti karoban mungsuh,
sakehhing monca nagara
sadaya tan mongga pulih.
Sakathahing pra dipatya
samya ngungsi marang Sang Adipati.
Barisnya sadaya larut
tanna mongga puliya.
Ki Tumenggung sampun kinnepung ing mungsuh,
mung kari wadya sanambang
alangkung wong telung biting.
Ki Rongga matur annembah:
"Kadiparan wau Sang Adipati,
monca nagara kaburu,
tan kenging ingabenna.
wong ing Gembong, Pasu~uwan, samya larut,
apan kathah ingkang pe]ah
tannana kang mongga pulih".
76
~i Tum7nggung angandika:
~apa 1ngkang dadya tindhihing jurit?".
Kl Rongga alon umatur:
"Dede jeng Sri Narendra
titindhihe Menak Caho w~stannipun
lan ~dipati Leyangan,
Pangeran, kinarya wakil.
Ki Tumenggung angandika:
"Rakang Rongga, payo ngawakki jurit.
Rang Ngabehi aja kantun
miwah si Rakang Demang".
Ri Tumenggung magut ngrana sikep lawung.
Kadeyannira titiga,
pareng mengsah ambeg pati.
Rahaden Sastramiruda
sareng ngamuk lan Raden Wukirsari
neng wurinne ki Tumenggung
lir singalodra kembar.
Rang kacandhak akeh mati, bubar larut,
gagamanne sandi pura,
akeh longnge ingkang mati .
•
Sastramiruda susumbar:
"Lamun ingsun dulu mimis jemparing,
kadi esemming dyah ayu •
Rusumayu Ngurawan.
Linggar sihe wong ngayu tinnilar nglurug.
Aja andangu pun kakang
wong ngayu kang karya brangti.
Undhakkan Sastramiruda
pangamukk~ bari maca rerepi.
Mangkana rerepennipun:
"Bedhil litri nnang kannan,
linggar sihh~ Mas Mirah sun tilar nglurug.
Rusumayu ing Ngurawan
kang angsung brongta geng kingkin".
77
Rahaden Wukirkusuma,
pangam~kke sarwi atadhan tangis,
kang s1nambat kadangngipun:
"Pangajappingsun tawang
Kakang Ngembok ing pundi genning katemu".
Lir bandhe anandhang brana
kang kaparek akeh mati.
Adipati Pajarakkan,
adipati Pragunnan, wus kalindhih.
Sandipura wus lumayu,
tanna mongga puliya,
kathah pejah, ingkang wadya sami mawut
wangkenning wira balasah.
Narpati Sandi Waringin
DURMA
78
Angandika Kusurnayu ing Cernara:
"I ngsun lurnayu jurit
angrebut Pangeran
ingkang kinnarya lessan.
Larnun sida angernassi
Kang Jeng Pangeran,
pan ingsun rnilu rnati.
79
Lir ampuhan sambatting wadya kabranan
ana kang sambat mati
samya ting jaiemprah
wangke asungsun tumpang.
Pan kadi babandan pacing
Jayaieksana
pangamukke mangungkih.
80
E~mu kaget Kusumayu ing Cemara
s1gra buwang jemparing
mudhun saking rata
amlayoni mring raka.
Si Kakang baud respati
rebut panggonan
kringette den usappi.
81
SINOM
Tumenggung Jayakusuma
an~adeg dipun payungngi
aneng soring kendhayakkan
sakaliyan ingkang rayi.
Turangganira asri
apan sampun kinnakarung
miwah ratanya Sang Dyah
p~ennahira datan tebih.
Kadeyanne sadaya samya aperang.
Matur Dewi Surengrana:
"Pangeran, Sang Dipati
kaonang-onang sudibya.
Prajuritte mung satunggil
kawarta yen asekti
Jayaasmara rannipun".
Ki Tumenggung ngandika:
"Dimen prapta ngarsa mami,
sun cekelle Ki Patih Jayaasmara".
Kusumayu Surengrana
jemparingi. Raden sandhing.
Ki Patih Jayaasmara
karsanya pinnagut jurit,
tan sinung ingkang laki
para kadeyan kaplayu.
Ya ta Jayasentika,
Jayaleksana, Yudapati,
padha ngungsi ing ngarsaning Ki Dipatya.
Undhakkan Sastramiruda
lawan Raden Wukirsari,
ningalli Jayaasmara
pan samya lumayu ajrih.
Sami arebut dhingin
angungsi mring ki Tumenggung.
Rongga Jayasentika, Jaleksana, Yudapati,
samya ajrih, baya karsaning Jawata.
Undhakkan Sastramiruda
umatur sarwi wot sari:
"Pangeran mongga lumajar,
Jayaasmara asekti.
Sami tan darbe galih
kadang kadeyan sadarum,
nadyan awak kawula,
Pangeran, kalangkung miris
anningali marang Dipati Liyangngan''.
Ki Tumenggung angandika:
''Sakehhe kadeyan mami
agaweya gegelarran.
Yen Jayaasmara prapti •
82
tangkebbana tumuli
k~nnon pisah balanfpun.
S~ ~dipati Liyangngan
dlmen prapta ngarsa mami.
Sabalanne padha sira sisiwoa".
Ki Rongga Jayasentika,
Jaleksana, Yudapati,
katiga matur sandika
apan sampun amiranti.
Sagung para dipati
pan sami mawur ingamuk
marang Jayaasmara.
Wong ing Gembong keh kang mati,
akeh tatu wong ing Japan, Pasuruwan.
Ki Patih Jayaasmara
nantang bari numbak siti:
"Kalana Jayakusuma
majuwa ingsun kembari,
payo agenti keris".
Ya ta mesem ki Tumenggung,
"Payo sira majuwa,
papaggenna tandang mami,
iya ingsun prajurit Nusa kambangan".
Kalana Jayakusuma
kang ingarah padha siji.
Ki Rongga Jayasentika,
Jaleksana, Yudapati,
sigra sami nangkebbi,
wong tigang ewu amagut.
Arame dennya yuda
watang putung ting careklik.
Marmannipun Ki Patih anilar bala.
83
Ki Patih Jayaasmara
~awungnge den bat kumitir:
Kalana Jayakusuma I
84
m~t~nni wakilling Ratu.
Dlmen prapta ing ngarsa,
sun cekelle padha siji,
malah mandar Sang Prabu Bali telukka".
Ki Patih Jayaasmara
wus prapteng ngarsa Dipati.
Waosse sarwi dennembat
ki Patih arsa nglarihhi
marang ki Dipati,
c~mundhuk waosse putung.
S1gra narik curiga
arsa goco ki Dipati,
asta cape, dhuwungnge ki Patih rentah.
Ki Patih Jayaasmara
cinandhak astanne siji,
astannira ingkang kanan.
Cinandhak asta kang kering.
Ki Patih niba tangi,
prandene tan bisa ucul.
Sang Putri ing Cemara
annalenni sutra kunning.
Kyana Patih binnekta minggah mring rata.
Ki Rongga Jayasentika
antuk prajurit sawiji,
sirahhe nulya tinigas
pan malah kinnarya undhi.
Larut sakeh wong Bali,
Ki Menak Caho lumayu.
Surakking wong Ngurawan
yen Jayaasmara mati,
wus katawan sirahhe kinarya onclang.
Pangajappaningsun tawang,
nora nyana yen kapanggih
apan kadi wong supenna.
Sasat mati urip manning,
tan etang baya pati
si Kakang lami sun luru".
Ki Tumenggung ngandika:
"Iki Kusumaning adi
arinnira wuragil kang ingsun pajar".
85
~esem Dewi Surengrana:
Bok Ipe kalangkung sakti,
wong Cemara kabeh rusak I
86
angsal kawula karuhun
.. '
many]1ng Mantri Anom kula.
Nateng Bali acangkrami
angupaya bantheng, kidang Ian manyjangan.
Pan wonten taksaka lannang
ageng panyjang gigilanni,
annander dhateng Sang Nata.
Sagungnging Mantri gumingsir,
kawula annangguhhi
wau kang taksaka jalu.
Sirahhe kula candhak
kula untir dadya kalih,
samya gawok sakeh wong Nusa Kambangan.
Dupi sampun acangkrama
kawula jinunyjung linggih
pinnaring nagri Liyangngan.
Ingaken sudara wedi,
langkung sihhe Narpati,
jinunyjung saking ngaluhur,
kalih sinungngan wennang.
Kawula dadi Papatih
sinung aran Ki Patih Jayaasmara.
87
Pan sami teluk sadaya
s~kehhe para dipati,
~lwah kang monca nagara
1ngkang teluk Rajeng Bali.
Kathah kang balik sami
d~u~a~eng Raden Tumenggung.
A]r1h1pun kalintang
marang wau Ki Dipati
pan sadaya balanne Jayaasmara.
Tan nana mongga puliya
wadyannira Kyana Patih
mabonglot sisanning pejah,
wus prapta jronning nagari.
Awarta Kyana Patih
Jayaasmara kasambut
madyaning ngadilaga,
sirahhe kinnarya undhi.
Langkung oreg nagari Nusa Kambangan.
Kocappa ki Adipatya
kang aneng pakuwonneki,
kalangkung marwata suta,
denne ingkang den ulatti
kang rayi wus kepanggih.
Ingkang suwita ing Bangsul
mangke sampun ambabar
mulih asalling pawestri.
Datan pegat Kang Raka, Sang Adipatya,
apan sami kangennira,
tan pegat den tatakonni:
"Pan dhemenne kampuh apa
Ratu Ratunning wong Bali?''.
Alan matur Kang Rayi:
''Karemenne Sang Ngaprabu
tan Iiya kampuh sawat
kang dhapur Jalengut asri".
Lon ngandika: "Iya, padha lawan ingwang.
88
"Drijinipun sapuluh
sami lurus alantas,
kannaka lir mannik war1· h"
. kewala.
'' Iyatalah, pan ingsun takon
89
Sang Prabu Jayalengkara·
"Wij~~le ~ong teka ngendi,
pan ]entrehhe duk ing kunna?".
;ngkang Rayi matur raris:
Kawula myarsa warti
Rajeng Bali kang kar~hun
datan adarbe putra.
Mangkana muja semedi
tinnarima malah pinn~ringan swara.
Kalana Jayakusuma
mesem sarwi amuwus aris:
"Yen mengkonne, Sri Narendra
Ratu Ratunning wong Bali,
abagus tur asekti,
•
90
c~ca~de kabottan kampuh.
Beny]ang yen maju ngrana
s~n,cekelle padha siji.
Dereng panggih sasat wus kageming ngasta.
Undhakkan Sastramiruda
wau sampun den timballi.
Sapraptannira ing ngarsa
Ki Tumenggung ngandika ris:
"Yayi, kadangmu prapti".
Ni Ekawarna andulu
maring Sastramiruda,
saksana den palayoni
sareng nangis tan pangling mring kadangngira.
91
Saweneh miyarsa warta
al~ra dennira nangis I
92
a~bek~ng manah rahayu.
D1pat1 ing Liyangan
wong asedhet amantessi
dhuh Gustiku Pangeran Jayaasmara".
Apan garwanne sakawan,
pan sami putri linuwih
durung ana cinnangkraman,
tansah sinnambrameng !iring.
Sareng lara anangis
asambat-sambat ing kakung:
''Katuwonne wak ingwang
tan derman tinilar laki,
ngendi gonne Kakangmas Jayaasmara.
Sanadyan pejah gesangnga
rayine tan bisa kari
Priyayinne wong Liyangan
agawe · rasaning ngati
katuwonne wak mami
teka kari raganningsun.
Ngupaya mongsa ana
ingkang kadi Kakang Patih.
Milu mati Pangeran Jayaasmara.
Nadyan silih palastraa,
alega rasanning ngati,
Ki Patih Jayaasmara,
lamun layonne kapanggih.
Kawarta angemasi
layonne nora ketemu.
Kakang Jayaasmara
kang asih marang ing rabi,
bagus annom Pangran eman yen matiya".
Nengenna ingkang karunna.
Kocappa Sang Nateng Bali,
Sang Prabu Jayalengkara,
kang nuju miyos tinangkil
ginnarbeg para putri.
Pan pinnarak siti luhur,
andher para panglima.
Sang Nata esmu prihatin,
pratandhanne amiyos tanpa busana.
Ki Menak Agung ngandikan,
munggwing ngarsanne Sang Ngaji,
Ki Patih Jayasentika
lan Rongga Wireksengbumi.
Nyai sibett neng wingking,
nyai Wayah aneng ngayun.
Sri Narendra ngandika:
''Bapa Agung takon warti,
kaya paran wartanne kang lunga aprang".
93
Lagya eca angandikan
kasaru Ki Caho prapti.
Sakehhing Mantri, Panglima,
kang sami dipun alanni,
sadaya raup rai.
S~gun~ Panglima gumuyu,
yen K1 Caho matiya
akeh luwaran punna~i.
Wus ngandikan prapteng ngarsanning Narendra.
Ki Caho matur annembah:
''Atur tiwas Paduka Ji,
nindhihi wadya kang yuda
sagungnging wong sangang kethi,
digdayanya nglangkungi
kathah mati sirna larut.
Klana Jayakusuma
kalintang dennira sekti
aprasasat mungsuh Dewa Suralaya.
Gawok kang samya tumingal,
Pukulun Sri Narpati. ·
Salami kawula gesang,
Dewaji, dereng amanggih
Putri Cemara adi
garwanne Raden Tumenggung,
wasta pun Surengrana.
Polahe angnggigilanni
dennya aprang sarwi awahana rata.
Kadya Dewi Wilutama
solahhe kadi Srikandhi,
aneng saluhuring rata
respati sikep jemparing.
Kalintang dennya titis
singa kang den arah rampung.
Binendrong ing sanjata
ingudannan busur lembing,
datan kandheg pangamukke gandhang-gandhang.
94
Dewaji, sampun kapupu.
Narpati Sidapaksa,
balanne akathah mati.
Ing Pacangan balanne balik sadaya.
95
Lah payo padha dandanna
sadaya sun bekta jurit
Kalana Jayakusuma ,
ing benyjing ings~n telassi".
Sadaya awot sari
~utri Bondayuda ~atur:
Nadyan pejah gesangnga
kawula alumuh kari
Yen menangnga kawula ingkang wibawa".
Ya ta Putri Bondayuda
~in~angkul dateng Sang Aji:
~k1 w~ng ngayu annawang,
m1rahhe Sang Rajeng Bali.
Pangrasanne ing ngati
amanggih inten sagenuk.
Kang setya kumawula
mung sira guruning ngestri,
amung sira mirahhe Jayalengkara".
Sapraptanne papremman,
putri katiga alinggih.
Sang Nata eca pinnarak
aglar sagung para putri,
putri katiga nenggih,
pan samya cuki, sang arum.
toh emas Ian salaka.
Datan ana kasad !iring
angandika Sang Prabu Jayalenkara:
"Alah mara awakkingwang
kembullana ingsun, yayi,
lamun kalah papanningwang
ingsun bayar mas Ian picis.
Yen mennang kentel mami,
bayar reyal datan angsung,
bayar ambung kewala.
•
Yen mennang saha bang, yay1,
bayar pipi yen saputih payudara''.
96
Langkung wignya Sang Prabu
Putri ing Bondayuda '
kalahipun tigang putih
wus kinuswa katiga, pi~riyembad.
Wacana Putri Lumajang:
"Massayu ingsun gentenni
elikna saking wuntat, '
karanne dika kajodhi,
datan anolih picis,
pijer telon kang ingrebut".
Mojar Ni Bondayuda
wacananne asmu runtik:
"Lah sumongga, salah satunggal wignyaa".
Apan Putri ing Lumajang
acuki lawan Sang Aji
apan ta ijen kewala,
putri kalih mamarahi.
Putri Lumajang nenggih
kasaliring papannipun,
asor Putri Lumajang.
Kawon gangsalwelas putih,
abangngira winnilang kurang nembelas.
Apan sampun kalampahan
katiga kinuswa sami
adangu pinriyembad.
Putri ing Wacangan angling:
"Kawula kang gentenni
acuki lawan Sang Prabu,
dalanne yen menangnga
wong cuki pijer nyunnyulik,
lan picisse pijer akanthi srenggaran''.
KINANTHI
Innya Lumajang amuwus
mring dyah Bondayuda aris:
"Radennayu Gustinningwang
pilih tandhing yen acuki".
Innya Lumajang angucap:
"Nora beda Gusti mami,
Timur mila Gustiningsun
kalintang wasis acuki.
Mendahanne wanodyaa
Gustiku Sang Rajeng Bali,
nadyan dadiya Narendra,
Sang Prabu wasis acuki''.
97
Be~ence munnya ambarung
aneng tawang melassasih
semunne padha gogonyjak:
Kang_sata wana munnya jrit
peks1 cucur mawurahan
semunne angisin-isin.
Putri Balambangannayu
lan Putri Sandi Waringin,
wong kalih sareng akesah
awande sami asenni,
ap~n Putri Pajarakkan
kesahhe sarwi annolih.
98
P~tung dinna awakkingsun
llr wongwa kayu kusambi
dundumanne nora kathah
amung sakisa den wehhi I
Sajroning sumpennaningsun
andulu maru tan sudi
witting pati witting lara
wong angrebut sihhing laki''.
Asuka sagung pawongan
kasmaran ingkang miyarsi.
ASMARADANA
Sakathahe para manis
kang arsa ginnawa aprang
sadaya samya cacaos.
Lir gerah para parekkan
kang aneng kadhatyan.
Sadaya adandan sampun,
jro pura sami busekkan.
Gumerah aneng jro puri
parekkan padha lah-olah
annyaossi mring Gustinne.
Ana ingkang jenang nangka,
ana anyjenang kacang.
Saweneh ana nyengkaruk
amajik madu kasirat.
Ana karya roti kering,
ana kang karya widara~,
ana kang karya bolunne,
ana karya mamannissan
ana anyjenang duryan
ana cucur limpang-limpung.
Kapengin ingkang mamaca.
99
Sakathahing para manis
pan sarni angulah rupa
ana maonni sinnomme
ana ingkang ngesik waja
ana nglulur sarira
ana rnucang kaping telu
saweneh angejum rema.
•
Kannang paras dya rnawarni
ana kang ngulah busana
ana ngukuppi sinyjangnge
ana ngukup karnpuhhira
udhet lan kasernekan.
Sakathahing para arum
apan sami sesenengan.
Ana Putri ingkang sugih
amilihi busananya
den papantes sariranne.
Sengkangira nata brongta
pinnatik ing kakonnang,
den pilihi ingkang patut
kang badhe inganggo benyjang.
Nora kunna nora mangkin
nora jero nora jaba
nora cilik nora gedhe
ana sugih ana nistha.
Putri kang padha papa,
pijer angusapi eluh
ngrasa kasorran busana.
Putri ingkang sampun sugih
sangunne sampun samapta,
busananne wus den angge.
Parekannira siyaga,
apan sasore mula
muga sida apunniku
sasore adodongengngan.
Ya ta kawarnaa enyjing,
• kang umunggwing pannan~kilan .
Tengara umyung swaranne.
Kadya ombakking samodra
untapping wadya bala.
Anenggih ki Menak Agung
ingkang anindhihi bala.
Kang dadya cucukking jurit
Ki Patih Jayasasmita
ing ngarsa ika barisse.
Saupacaranya abra
apan awarna-warna
tandangira samya gregut
tan lali sikeppira.
100
Ki ~e~ang Pannatasjurit
anglrld wong limang nambang
a~acalang bubuhanne. '
Dennya lumampah amisah
kang dadya aladdalad,
andombanni ingkang mungsuh
samya rasukan sengkelat.
Ki Rongga Wireksengbumi
sampun malananni gajah,
linnarab waja gadhingnge
tinnatrap tinretes retna.
Ambenne sutra rekta,
bubungkul mannikking bannyu
apusse sengkelat jingga.
101
Lir sagara tanpa tepi
gagam~n Nusa Kambangan
prapteng jaban kutha andher
malah kongsi ing padesan. ,
Abra tanpa wilangan
swaranning bala gum~ruh,
angrok tengara saurran.
Sapraptaning Poncaniti
Sang Nata annitih liman.
Sumrek kang wadya balanne
swaranya ingkang lumampah,
kadi ombak sagara.
Tandangnging bala gumregut,
bendhe tinabuh angangkang.
102
SINOM
Pupurripun lalamattan
udhette mandhala giri.
Samarga agugujengngan
menang angkuh, dhasar sugih.
Ingkang lumampah wingking
Sandi Waringin Sang Ayu,
arja wahana jolang.
Sagung parekkannya asri,
panganggoning payung kuning pan apelag.
103
Kang lumampah wurinira
Putri Bondayuda asri.
Sang ~etna tan mawi sengkang
asumplng sinureng pati
gelang kunna mantessi
lan ajajamang mas tatur.
Dulur upacarannya
parek~nnira angiring.
Apan endah busananira Sang Retna.
Akampuh gadhung araras
arja si~jang turuntangis,
tumpall1ra pinarada.
Annitih wilisan adi ,
pangiridde jajawi.
Asri upacaranipun,
tan arsa pinnayungan.
Samarga-marga aruntik,
poponyjenne Sang Putri datan binekta.
Kawarnaa Sri Narendra
respati wahana esthi.
Lampahira aneng tengah
ingiring kang para rabi
wadyabala jajari.
Busekkan kang sami dulu
gebel ataratabban
sagung kang samya ningalli,
ing jro pura, lanang wadon, urut marga.
Pan andher pinggiring marga
anningali Sri Bupati
wau dennira lumampah
lir sagara tanpa tepi.
Wenneh micareng ngati:
"Mukti temen Sang Ngaprabu
dennea sugih garwa,
mapan tan kenna winnilis
yen cinondra luwih garwa kurang condra".
104
tan bisa nguiari pinyjung.
Gengnge sarandhu rebah
a~gur matiya duk bayi,
U]ar sira wedi kisi, wani dhudha".
K~ menak Caho punnika
tlnnanggenah aneng wuri
pan kinnen ambaureksa
sakathahing para rabi
Ian maiih anyjagani '
babakunne mungsuh rawuh.
Ya ta wadya Ngurawan,
wus kathah kang punnang baris
pra dipatya pan samya baiik s~daya.
Pan kathah atur bongken
mring Kiana Jayadiiuwih.
Warnannen Sang Adipatya
kang aneng pakuwonnekki.
Kadang kadeyan sami
ingandikan sampun rawuh
andher ana ing ngarsa,
miwah kang para prajurit.
Sang Kusuma miyos saking pasanggrahan.
MIJIL
Ki Tumenggung sinniweng neng ngarsi
ana ing pakuwon
sakaiiyan kaiawan garwanne.
Parekkannya andher aneng siti.
Ingkang rayi estri
munggwing ngarsannipun.
Angandika sira Sang Dipati
mring kang Rayi tinnon: ..
"Ekawarna anggambangnga angger,
Iah ta mara sun priksanni, yayi,
ngong durung udanni
gennira anggambuh''.
Ingkang rayi nulya nabuh gendhing
gambang gongsa alan
gandes luwes tinnon sosolahhe.
Ki Tumenggung mesem anningalli,
rinangkul kang rayi
alon wuwussipun.
Ya ta wau sarwi ambisikki:
"Yayi, ingsun taken,
sapa kang muruk gambang wiyosse?".
Ingkang Rayi umatur_wot sari:
"Sang Prabu ing Ball,
kakang, kang amuru k" ·
105
"~endahanne Ratuning wong Bali.
Yen yudanne kasor
a~an nora sun patenni tembe.
Yen mangkono, rasane ing ngati,
kapotangan mami ,
kadang ngong den wuruk.
106
Sira
~ b
Raden Arya Wuk·
1rsar1.
ase a ngalosod
Ra~en Sastrami~uda jajarre
aneng ngarsa pan rada kapering
Sedheng dohhe nenggih .
lawan Ki Tumenggung.
Sastrawijaya micarengngati:
"Iki sih wong wadon,
ayu kunning tur lemes rambutte.
Mung pipinne kalungsur sathithik,
teka merakkati.
Si Bungker wong ayu. •
108
Kakasihhe, Dewi EkawarniI
wuragille wadon.
Ala rupa tur cubluk ing gawe".
Ya . ta wau
.. Raden Wukirsari
I
am1carengngati:
"S u k ur sewu
.. sukur,
aja kapalang nggonningsun ngabdi
mring Dipati Annom.
Sadulurre pan ayu rupanne,
nora ilang ingsun kalosoddi.
Mendah baya benyjing
pinaringna ingsun.
109
•
•
110
Ya ta mesem Kalana Jayakusuma
~sru dennira angling: I
dipun apanggah
wong loro sira yayi.
111
Sigra tandang Ki Rongga Jayasentika
saha bala mapulih.
Arame kang yuda
datan nana kasorran.
Arame agenti keris.
Pating sulayah,
wangke asungsun tindhih.
112
Kathah pejah prajurit Nusa Kambangan.
Pangawat kiwa gusis
apating salayah, '
datan kena winilang
kang wangke asungsun tindhih
awor kalawan
turonnggesthi.
PANGKUR
113
lir Jawata pangamukke Ki Tumenggung.
W~dya Paduka keh pejah,
Slnten kang ingaben jurit?.
Ki Tume~ggung Kertabongsa,
n~dya k1wul, tan dangu angemassi.
K1 Ngabehi Pulangmarus
Gusti, sampun palastra:
Ian Ki Arya Pulangjiwa wus kapupu.
Ki Tumenggung Karungkala
Dewaji, sampun ngemassi.'
Ki Rongga Jayaleksana
lan Ki Demang Pannatasjurit, ug1•
kasambut rana, Pukulun,
aneng pangawat kanan.
Lan Tumenggung Gedhugtimbul wus kapupu,
sareng lan Jayalalana,
pejah neng pangawat kering.
114
awor sanjata surak ,
apuyengngan agenti buru binuru.
Swaranning sebrak rakatak
braja putung ting carengkling.
Kapisah kadeyannira
K~ Tumenggung apan kari pribadi.
S1ra Sang Prabu ing Bangsul
apisah lawan bala ,
sikep pannah annitih liman, Sang Prabu,
apanggih ayunnayunnan,
lan Klana Jayadiluwih.
Ki Tumengggung angandika:
"Baya sira Ratu Ratunning Bali,
warnanira annom bagus.
Eman yen mati ngrana,
angur sira anungkulla sang Ngabagus,
payo seba mring Ngurawan.
Yen mati ingsun dhadhanni".
Ki Tumenggung angandika:
"Ngong wus wikan, sira Ratu prajurit.
Anging ta pangrasaningsun,
sanadyan mangkonoa,
mongsa dadak wurungnga sira kapikut".
Prabu Lengkara miyarsa,
bramantya nyandhak jemparing.
Ki Tumenggung asusumbar
apan sarwi molahhaken turanggi,
sarwi nyingkur watangngipun:
"Iya Sang Naranata,
lah tamakna jemparingmu lawan busur.
Mongsa tinggala galanggang,
lir gintelling rara sunthi!".
115
apa ja~amu Tumenggung
a~andh1ng kaprawiran.
K1 Tumenggung amenthang gandewa sampun.
Jemp~ring sampun lumepas,
went1s kiwa ingkang kenni.
Bedhah kampuhhe Narendra,
c~lananya sap pitu sami ngisis.
K1 Tumenggung awas dulu,
wentis lir mayang mekar,
anglir panyjang putra tibeng sela rempu.
A~areng pagutting tingal,
l1r kilat barung lan thathit,
kadi sasi Ian raditya
wus kinunycang marang dewa linuwih,
ya ta sira Ki Tumenggung
niba saking turongga,
pan kantaka purwa duksina, tan emut!.
Undhakkan Sastramiruda
lawan Raden Wukirsari,
alara dennya karunna
apan sareng nungkemmi pada kalih:
"Pangeran Raden Tumenggung,
baya k~nging punapa?''.
Jaleksana, Yudapati, sareng mundur,
Ian Rongga Jayasentika
apan sareng anungkemmi.
Panyannanne pra kadeyan
Ki Tumenggung dinnalih nandhang kennin,
nuli ginnongsong ngagupuh
dipun bekta lumajar.
Kadeyannya mantuk mring pakuwonnipun,
kadang kadeyan sadaya
• • • •
1ng wur1 sam1 annang1s.
Sang Prabu Jayalengkara
esmu merang angenggokaken esthi,
annimballi wadyannipun
mundur saking palagan.
Gajah nander wirangnge saya kagugu,
angrasa asor kang yuda,
para garwa tan tinnolih.
Menak Agung atur sembah
aneng ngarsa sarwi ngadhangngi esthi:
''Mila Paduka lumayu,
Kiana Jayakusuma
katriwandhan tiba saking kudannipun
kados sampun nandhang brana!.
Mongga wangsul Padukaji!''.
116
~esem Sang Prabu ngandika:
~ap~ Agung ambodhokaken mami,
d~nne bedhah kampuhingsun
merang maring jawat.
~udu ~adu dudu gawe, Bapa Agung,
1 Ya yen teka palastra
ana pindhanne wak mami.
Ki Patih Jayasemita
langkung asor lan Ki Caho kalindhih .
•
Denne balannira rempu,
padha tilar galanggang
ingkang panggah kathah rusak, samya lampus.
Jayasemita lumajar,
Ki Menak Caho anggendring,
117
wus mudh~n saking turongga,
palayunne sarwi nyimpang ing margi.
N~adhuh sasambatte lampus,
rewangnge tinunjangngan
pan ~awula kiyai, kalangkung takut
sarw1 anutuppi grana
manawi tiba ing margi.
Sakathahe para garwa,
para putri ingkang sami yu luwih
rereksanne Menak iku I
118
:e~ mangkono Kakang Rongga
:r1ngngenna bandhangan pra putri,
lngsun makuwon karuhun.
Poma
~ 0
Kakang Pacuwan'
119
~ajar Dewi Surengrana:
~wunguwa Gusti Pangeran mami,
Y~n ~arbeya lara esur,
denne nora ngandika.
Apa ~
. bay. a ]a]amp1nne
· · · Gustiningsun?".
S1:a Dewi Surengrana,
Sr1 Natanne den usappi.
SINOM
120
sup~andenne dereng emut.
Sakehhing putri tawan
sadaya gawok ningalli,
apan sami amicara jronning nala:
"Prajuritte wong Ngurawan,
mennang aprang nandhang agring.
Lamun kapanggiya lenggah
layak warnanne apekik.
Gawokkingsun ningalli
ing citranne garwannipun.
Aprang anitih rata,
pangamukke gigilanni.
Ngularrana wannodya, mongsa angsalla.
Sakehhe putri rereksan,
yen pantesse awak mami,
benyjing ingaken garwa
mring Klana Jayadiluwih.
Nora wande wak mami
mamaru lawan wong iku.
Wuwuh rasanning mannah,
iku kang boyong mring mami.
Mennangngapa amaru wong ngawibawa?".
Putri sadaya tumingal,
roaring Dewi Ekawarni,
amicara jronning nala.
Sawenneh ana kelahir:
"Lamun ingsun ningalli
warnanne wannodya iku
memper Jayaasmara,
Patih bali kang wus mati,
kuciwanne wannodya kalawan priya".
Sadaya wus sinugatan
sakathahe para putri,
prandenne taksih kantaka.
Sadinna nutug sawengi
teka mujung tan eling,
Ki Tumenggung nora emut.
Kusuma ing Cemara
kalangkung maras kang galih:
"Awunguwa Pangeran Jayakusuma".
121
Sang Retna amundhut toya
k~ng Raka dipun rauppi. '
Kl Tumenggung wus waluya
pungun-pungun tangi guling
asru dennira angling, '
anna~tang Sang Rajeng Wangsul.
Angl1ng Putri Cemara:
"D~':lh Pangeran, dipun eling,
Ra]eng Bali pan sampun kasorring yuda".
Emutting purwaduksina
• I
K1 Tumenggung anningalli,
alan dennira ngandika:
"Denne akeh para putri,
wannodya saka ngendi,
warnne padha yu-ayu?''.
Umatur ingkang garwa:
"Garwanne Sang Rajeng Bali
kang kabandhang ana ing Sapi Gumarang.
Kang kari aneng payudan,
kang kabandhang dateng mami
katura dhateng Pangeran.
Punnagi kawula ngunni,
waluyaa ta Gusti,
icalla rencannannipun,
para putri katura.
Kabeh dika cangkramanni,
langkung sae yen mungguha dadi garwa".
Ki Tumenggung angandika:
"Padha takonnana yayi,
pira garwanne Sang Nata
kang kari aneng Nagari''.
Putri Cemara angling,
tatanya kang para arum.
Putri ing Bondayuda
wau ingkang den takonni:
"Kari pira garwannira Sri Narendra?".
122
yen ~asorran Ki Tumenggung
yekt1 dadi boyongngan".
Kucern sagung para putri
osikking tyas: "Ala tem~n boboyongngan".
Kang para putri sadaya
~saos rainna wengi
1ng ngarsanne Ki Dipatya.
Wurung laki Rajeng Bali
sakehhe para putri '
kagarwa Raden Tumenggung.
"Wus karsanning Jawata
sira dadi maru mami,
lara pati wannodya darrna punnapa?".
Ki Tumenggung angandika:
"Sakehhe kadeyan sarni
padha sira akaryaa
panggonnanne para putri".
Kabeh pan karya sami,
wus dadi pakuwonnipun.
Apan pinninta-pinta,
panggonnan sawiji-wiji
padha dinum kalawan duga prayoga.
Sakathahe putri tawan
annata panggonan sami.
Datan kawarna samana
pan sampun den cangkramani
marang Sang Adipati
tansah asiwakeng lulut.
Pan tansah tinnakonnan
wau dhateng ingkang rayi,
alon matur wau Dewi Surengrana,
aturre ammelas arsa:
11
Pangeran Sang Adipati,
kala Paduka magut prang
mila kantaka tan eling,
kenging punapa Gusti
denne datanna tatu?.
Pangeran dika pajar,
eca gonningsun ngrawuhi.
Rajeng Bali, Narendra sugih wisaya,
123
Gawok temen ing tyassingwang
Ratu Ratuning wong Bali I
panumbakke awanni I
Kalana Jayakusuma
angrangkul mangaras pipi:
"Ngularrana sor ngawiyat,
mongsa antukka kakalih
kang kaya Kusuma di.
Wong ayu gurunning ngayu,
iki wong awibawa.
Mirah gen kula angabdi,
esemmira pait madu pinnasthika".
124
gamellan munnya abarung
padha kinnen badhayan
sakathahe para mannis'
Suka wirya Kalana jay~kusuma.
Sakathahe putri tawan
padha tresna wedi asih
mring Kiana Jayakusuma.
Padha lali Rajeng Bali
lir bremara upami,
rumiyin tan angsal santun
ing mangke kalampahan.
Malah luwih ingkang sari,
salokanne, yen wong lara antuk tomba .
•
Ya ta wau kawarnaa
sira Sang Prabu ing Bali.
Saundurre saking ngrana
apan datan kenna angling
laminya pitung ratri.
Dhahar warih datan kolu
Ratu Nusa Kambangan
Prabu I Lengkareng Bali,
sakalangkung sang Nata prihatinnira.
Marmanne kang dadi duka
denne sagung para putri
sadaya sami kabandhang
tannana kantun sawiji.
Duka yayah sinnipi
mring Menak Caho sireku,
arsa tinnelassana,
karasa Putra ing Keling.
Menak Caho tumungkul mijil kang waspa.
MIJIL
Rajeng Bali ngandika ing galih:
"E:meng ing tyas ingngong,
kaya paran baya wekassanne.
Pesthi bedhah negara ing Bali,
prajurit ngong enting
punggawa keh lebur.
Yen tannana sihing Jawata lwih
kang asih marang ngong,
sapa baya kang sun andellake?.
Pesthi bedhah nagara ngong benyjing,
kalintang asekti
Rahaden Tumenggung.
• • •
Ana kari prajurit ngong S1J1,
Bapa Agung kang wong: ~
Arsa ingsun paguttake gawe,
eman kalamun mati ing jurit .
•
Pindha papa mam1,
matiya si Agung.
125
Bap~ Agung yen matiyeng jurit
ma:Ing awakkingngong
~riyayinne Jenggaia wiyosse
Ingkang murca jinnempa neng ngangin
baya nora ngimpi
kakang Marabangun" .
126
Duk.. ingsun karya lessan jemparing
a k e h bedhorringngong
teka eca atetegar ba~.
Nor~ pasah kenna ing jemparing
dup1 males mami
niba datan emut:
127
M~nnak Agung apan semu tangis
n1ngalli Sang Katong.
~e~a ngadhuh den pijet nalanne:
Tlwas temen Agung, sira iki.
Bau reksa nagri
adelap tumuwuh".
128
Rongga Jayasentika wot sari
matur mring Sang Ngannom·
''Kad ·
R .,Ya par~n Gusti wekassanne,
a]eng Bal1 tan miyos ajurit.
Kawula watawis
sampun lolos dalu".
129
Kawarnaa Jawata kang luwih
kang ar~a amidraweng jagad,
wruhann1ra sejatinne
pan kalih kathahipun:
Sang Hyang Condra ingkang sawiji,
lawan Sang Hyang Narada.
P~n dewa gegedhug
b1nnapa keh widadara
tinanggennah padussa~ne widadari
ananging gung sembada.
130
Ingkang mindha dewa anningalli
te~a mes~m andulu Narendra,
~mlcar~ Jro driyanne:
T~n l1~nyok ujaringsun,
S~1 Narendra karya piranti.
S1dakep ngestu pada,
drijinya angrayung,
baunne mindha gendhewa.
P~mulunne Sang Prabu sun dulu wingit,
mendah ta wanodyaa".
131
Wus luwarra sira mat1· ragi
y~gyanningsun amusara asta
k:nnasiya dewa kabeh.
Yen ~aki,Prabu minggu,
yekt1 akeh dewa pecirit,
wong karang widadara.
Suralaya umyung
pan ageng prabawannira
. '
amung s1ra yogyanne ulun kakasih,
putu putu mannira".
132
Kang amindha Dewa annaurri·
"Pramilanne sira nora nong~a
adhuh yoganningsun dhewe '
asekti Ki Tumenggung. '
Ka~asihhe ulun, Narpati,
akeh kang sira mengsah
aja Ki Tumenggung. '
Kari sekti Sri Narendra
karantenne yoganne ulun kajodhi,
jer sira kalah tuwa".
Sri Bupati umatur wotsari:
"Pan kawula nennedheng Jawata,
langkung tiwas kakasihhe ,
~
rencangngana Pukulun
benyjang ulun amagutjurit
lan prajurit Ngurawan
dimenne kesambut''.
Mesem Kang Mindha Jawata:
"Eyangngira, Kaki Prabu, nora wanni
amungsuh Ki Kalana.
Nadyan silih Jawata Linuwih,
para Jawata ing Suralaya
nora nana wanni kabeh.
Hyang Pramasthi tan purun.
Balik sira telukka kaki,
mring prajurit Ngurawan
aran Ki Tumenggung,
mumpung durung kawirangngan.
Apan sira telukka mring Ki Dipati
Klana Jayakusuma.
Sri Bupati micara ing galih:
"Ngendi ana kang para Jawata
teka wedi kakasiye?.
Sekti temen Tumenggung
Ki Kalana Jayadiluwih,
denne para Jawata
datan nana purun.
Sapa kang ingsun ungsiya?".
Sri Bupati aputek rasanning galih,
asambat kaki Putra.
Saya putek raosse kang galih
alan matur sarwi
. awot
~
sekar:
"Atur kawula w1yosse,
Pangeran Mara Bangun
lah punnapa maksih samangkin?".
Angling Kang Mindha Dewa:
''Sapa kang ngatutur
yen Ki utra maksih gesang?".
Alon matur wau Sang Prabu ing Bali:
"Wartanne Hyang Narada".
133
Kang Ngamindha Jawata naurri:
":'ogyannira ulun Sang Narendra
S1ra kakasih sun dhewe '
pan aja sira gugu '
Hy~ng Narada kang angsung warti.
~W1h dora Hyang Narada,
1ngsun kang satuhu
Ki Putra esmu pralaya.
Balik sira teluka Sri Narpati
rnarang Kalana Jaya.
• 134
~:n~ ~gamindha Jawata naurri:
m u -embuh kang sira cacadhang
Putra ing Jenggala Rad' ,
nadyan ur1ppa
. iku , en,
pan wus~tuwa kiwanneng pati.
Dhasarre
. duwe lara ,
m~ng1 larannipun.
Rema pethak janggut abang
mata jeleh, tan patut arabi putri.
Patut adol kukusan.
135
Ti · ..
~lngallan Dewanira aglis'"
~rl Naren~ra ~nulya uninga:
lngkang den llring padanne
nyata yen bagus terus,
• saya luhur dennya ningali
sampun tamat sadaya
katon dhirinnipun.
:oh s~pah mungging lalatha,
1ng,c1tranne Raden Inu Kertapati
Raden Putra Jenggala.
MIJIL
136
Dad .
k yakemeng tyassira Sang aji
aung ullan ing wong
tan ·
Sa W1~nales wau panjojohhe.
ya W1rang tyassira Sang A''
mundur sarwi nolih Jl
mesem Ki Tumenggun~.
137
Kadi ~ate ~ang anggayuh langit,
kongs1 tekeng layon
maksa ngawiyat ika paranne.
Pan mangkonno upaminne Gusti
tuwas tekeng pati '
datan antuk sawung".
SINOM
Apan sampun kamanungsan~
sira Sang Prabu ing Ball
nyata yen Condra Ki~a~a,
Sekar Taji ing Kadh1r1.
•
•
138
~atan kawarna ing marga,
1ng pakuwon pan meh prapti
kang ngaran Sapi Gumarang
Prajurit kang mondhong putri
kalangkung de ra sekti
kang ngaran raden Tume~ggung
wus ~rapta pagulingngan.
Lah 1ya kalanning nguni
tuhu endah warnanne kang pasareyan.
139
"Inggih, Raka dika kantu
sa~hat~ngnging nagara,
Sa]ronlng kitha ing Bal·1
Raka dik a pan kadl. kena wisaya".
·
140
M~ksih tan emut kewala
Slra wau Ki Dipati.
Pan tansah kinuswa-kuswa
marang ~agung para rabi.
Samya m1carengngati
sakathahe para arum·
"Mendahanne sedaa .
Ki Tumenggung Adiluwih
baya ingsun wus karsanne 1ng
•
Bathara.
Dhingin
•
alaki Narendra
1ya marang Rajeng Bali
luwih mukti awibawa '
nanging tan ennak ingngati.
Mengko laki Dipati
katekkan siyang lan dalu
kelangan nuli seda.
Tan dermanne awak mamiI
141
Lah iya Pangran Tumenggung
apa mongsa oraa
ana ingkang dadi brangti?"
Ron gga J ayasentika allen turrira:
·
142
Dhingin kala perangngira
kalawan Sang Raja Bali
paran wiris kang sarir~
suprandenne nora eling.
Datan kenna ginalih
•
Wlsayanne Ratu Bangsul.
~ang Rongga kaya paran
llangnging gunna piranti?.
Sapa bisa rnarasna wong kenna gunna?".
Nulya ngoyog kang Raka,
Kusurna sarwi annangis:
"~angeran dika wunguwa,
t1ngallana ingngong Gusti
lan sakehhing pra putri.
Ernanna kang para arum
tannana cinnangkrarna,
nganniaya Ki Dipati
milannipun Paduka bedhah nagara".
Kang para putri sadaya
anangis pan sarwi angling:
"Pangeran, Gusti, wunguwa".
Sasambatte ingkang sakit:
"Manawi kula, Gusti,
saged jampenni Pukulun?".
Wau ta kang sasambat,
wenneh sanggupnya nyawanni.
Kang sawenneh ana sanggup sekalorran.
Ya ta Putri Bondayuda
urnatur sarwi annangis
dhateng Dewi Surengrana:
"Mas Ayu lamun suwawi,
inggih Pangran Dipati,
sarni jinarnpen, Mas Sayu,
singa ingkang katrima,
sasaged kawula Gusti.
Bok rnannawi kasambet sajroning pura".
Mojar Dewi Surengrana:
"Sakarsannira jampenni,
padha akarya totomba
sasennengngira pribadi.
Beda apa lan mami,
pan sami karya jajamu
singa ingkang marasna.
Endi ingkang dadi becik,
pan sadaya pra garwa akarya tomba.
Mojar pra putri sadaya
atur sembah: "Inggih Gusti".
Sawenneh karya sambattan,
ana sawannan pinnipis
padha mipis pribadi,
143
sakathahe para arum
Ana boreh wangika ·
sekalorran kang kinardi
Wenneh ana anton-anton kang kinnarya.
Kang sawenneh iku ana
parem sere kang jajampi.
Apan sami warna warna
pannemunira pribadi.
Kathah solahhe sami ,
ana kang borehhi suku,
ana
. kang dalamakkan ,
s1nnembur dipun srananni.
Wenneh ana wentisse kang binnorehhan.
Nengenna datan kawarna
kang aneng pakuwon nenggih,
Ki Mennak Agung kocappa.
Kang maksih nindhihi baris
kang ngreksa ing nagari,
arsa matur mring Sang Prabu.
Ni Sebettan kapapag,
aneng paregollan nuli.
Mennak Agung alon dennira tatanya:
"Lah Nyai lagya punnapa
wau sira Sri Bupati?".
Nyai Sebettan lon mujar,
.
wuwusse arum amann1s:
;
DURMA
Mennak Agung wus prapta sanggar planggattan.
Sri Bupati asepi.
Sira Ni Sebettan
kalawan Ni Wayahan
lara dennira annangis:
"Dhuh Gustinning wang,
.,
Pukulun aneng ngen d 1 ..
144
P~ra~ karsa Ki Agung, 1
d~nne Gusti Narpati". ah polahhing wang,
K1 Agung kemengngan
~ng~cap menggah-menggah:
Aneng ngendi Paduka ji?".
~agyat tumingal
1ng sanggar ana tulis.
145 •
Mennak ~gung apan sampun cacawettan
kampuhhlra pinuntir
pedhannge den ikal
~e~nak Agung anguc~p:
AJa na wong melu jurit,
poma macuwan
yen ingsun maksih urip".
146
Menna~ Agung tandangnge lir Gajah Meta,
angerlk lir raseksi.
Kang miyarsa gila
ajrih samya lumajar,
tan nana wanni ngembari
Surakking bala ·
lir udan sinnemenni.
147
Angandika Kusumayu Su ~
wacananya amanis· rengrana
"~lab Kakang Ron~ga
ffilwah Si Kakang Demang
apa denne Kang Ngabehhi
Ian Adhi Rongga
sarta Adhi Ngabehhi.
148
Dipun sander, Ki Demang Jayaleksana
lumayu niba tangi
Ki Jayaleksana ·
k~lintang ajrihhira.
K~ Yudapati nulungngi
s~gra amedhang,
Kl Agung tan gumingsir.
149
Li r ~Pl~netlk
· · talinganne
kagett1ra kapati kang kantaka,
duk miyarsa
•
dhatengnge rayinnira .
Ing~ang rayi anungkemmi
kaget tyassira
praptanne ngemu wadi.
150
?,ewi Surengrana matur melassarsa:
Pa~gran Sang Adipati
mugl wangkingngana
sarwi ngastaa watang.
P~n Agung kalangkung sekti,
d1ka prayitna
pun Agung babayanni!".
151
M~
ennak Agung, polahhe
apan sarwi angerik lir Gajah meta
amerem kewala
~a:wi annantang lawan:
Yen kecandhak denning mami
tan wurung pejah
sapa kang nglawan jurit!''.
Men~ak Caho asru dennya angucap:
Adhl Agung den becik ,
mungsuhmu prawira,
sam~un metu ing rana.
I~glring kang para putri
l1r Hyang Asmara ,
bagus annom respati.
SINOM
Kalana Jayakusuma
adangu dipun ulenni,
pangrasanne ingk~ng man~ah
kadi wong dipun Jampennl.
Temah ilang kang sakit,
ingkang lara ngeres linu.
Ki Agung kaya buta
tennaganne gagilanni, ~ .
kampuh jingga teles denn1ng eluhhira.
152
Sami maras mannahhira
sakathahe para putri
sadaya sami karunna·'
"Dhuh Dewa Pangeran.mami
nora amungsuh jalmi
s~sat mungsuh budhar-budhur".
Menna~ C~ho ambapang
bendhenne sarwi tinnitir·
"Adhi Agung, gulunne sir~ bekukka!".
Sakehhe para kadeyan
tan nana wanni nulungngi.
Kalana Jayakusuma
ya ta angandika aris:
"Yen amrih pati mami
• I
s1ra melekka karuhun.
Aja merem kewala,
awassenna den abecik
ing cirinne momongngannira duk kunna.
Pan aku kala ing kunna
aduwe sadulur siji
aran Mennak Prasonta
kang momong duk kala alit.
Baya sampun ngemasi
wakkanne wataranningsun.
Rupanne kaya sira,
malah dipun tarimanni
marang rama, ingkang estri garwannira.
Marmanne pisah lanningwang,
kala tinyjo mring Keling
kerem tengahhing samodra.
Pantesse iya wus mati
nanging adarbe ciri,
Kakang Prasonta karuhun,
duk ingsun maksih bocah,
udelle sun sundep eri.
Tekeng tuwa, cirinne maksih katara.
Yen sira tambuh tannaya,
Gustinnira Rajeng Bali
nyata yen Condra Kirana
Putri Adi Sekartaji.
Baya wakkanne pangling_
marang ing momongngann1pun.
Ingsun Putra Jengga~a
Raden Inno Kertapat1. .
Awassenna kadangmu wus slr a rengga".
Kaget Ki mennak Praso~ta
kaya tesmak anningall:
pipilingnganne kang_k~tang
wau ingkang dipun l1r1ng.
Apan sampun kaeksi
153
toh sepuh kasabban rambut
me~corong lir mutyara
ane~g.saluhurre kuping,
anyJr 1 t nangis nungkemmi Mennak Prasonta.
"Pangeran Gusti bendara
nyata_yen_Putra ing Keling.
Panga3app1ngsun ing tawang,
sun ulatti ngendra pati
~ennerna rada dhingin
1ngkang atutur maringsun
Ki Putra ing Jenggala
benyjang ing tembe kepanggih
lamun bedhah Nagara Nusa Kambangan.
Ki Raka, lah marenneya,
iki Gustimu kapanggih
nyata Ki Putra Jenggala''.
Ki Caho angiwi-iwi
asru dennya angling:
"Kasamarran Adhi Agung,
Raja Putra wus pejah
kala titinyjo mring Keling".
Agung mojar: "Kawula kilap punnapa!".
Ki Caho alan angucap:
"Ingsun karya pasang giri,
yen nyata Putra Jenggala
muga copotta tumuli
karahhe irung mami!".
Nulya copot karah irung.
Bendhenne dipun buwang,
Ki Caho sigra nungkemmi:
"Sukur sewu Adhi Emas maksih gesang!".
Ki Agung alan angucap:
''Ki Raka Ja wanne-wann1,
• # •
154
Ki Tumenggung angandika
marang Ki Prasonta l.k 1..
"K k •
a ~ng_sun tuturri sira,
Gust1nn1ra ing Kadhiri
kang dadi Raja Bali, '
ngong bekta saking kedhatun
Prapta ing pasanggrahhhan ·
arsa sun selehken ririh
datan wikan ilangnge saking ngembannan.
Gawokke ati kawula,
tan wikan kang gawa iki!".
Ki Prasonta atur sembah:
"Kawula umatur Gusti,
wartinne jaman dhingin.
Inggih Gusti sawabbipun
kalebet ila ila
yen Putra kalawan Putri.
Gih wikanna salah lawan bennerrira.
Kapanggih jronning petangngan,
Gusti, wong ing jaman dhingin,
yen Putri kalawan Putra,
inggih Gusti, datan kenging
manawi apapanggih
ing saenggen-enggennipun,
yen dede ing Nagara
Jenggala lawan Kadhiri.
Tan winnennang angannakken gara-gara".
Raja Putra angandika:
"Kakang, raosse tyas mami
lir tinnebak ing mong tunna.
Liwat cuwa ingkang galih
angur matiya mami!".
Nulya kantaka Sang Bagus
tan emut ing duksinna.
Gumer sagung para putri
anungkemmi kang sanget kantaka.
155
mandi temen pujannipun
Te~nungnge wong kuwasa·
RaJa Bali sampun mati
suprandenne tenungnge maksih katara".
P~n sarwi alan ngandika,
~ 1 Demang ingkang tinuding:
Kang Demang Jayaleksana
~alawan Kakang Ngabehhi,
Jarnak wong mennang jurit,
P~dh~ ntuk jarahan agung
ceth1 Ian rajabrana.
Sesinning pura binresih,
amung sira kang prayoga lumakuwa".
Ki Demang Jayaleksana
Ian Ngabehhi Yudapati
tan lenggana sigra mentar.
Lampahhe amboboyongngi
parekkan lawan cethi
saha raja brana agung.
Saisinne jro pura
ingusung lir toya mili,
rarantabban prapta ing Sapi Gumarang.
Ni Sebettan, Ni Wayahan,
wus babar Ni Bayansanggit
apan sampun milu sirna
melu Kusuma Kadhir.i.
Sarupanne kang cethi
datan ana ingkang kantun
mulyeng Kusumanningrat,
karsane dewa kang Luwih
pinnanyjangna wau ingkang lalampahan.
Myang patih Jayasasmita
apan sampun nunggal warni,
datan kenna akantunna
ya ta milu Kusuma di.
Ing marga tan kawarni,
saisinne ing kadhatun
cethi Ian rajabrana
sawarninne datan kari.
Ya ta aglar pakuwon Sapi Gumarang.
Sarupanne boboyongan
andher ginelar ing siti
wau ta awarna-warna
katur mring Sang Adipati
kang maksih dereng nglilir.
Putri cemara umatur
wau dhateng kang raka
pan sarwi angoyog r~rih:
"Dhuh Pangeran GustJ., Paduka wunguwa.
156
Saisinne ing kadhatyan
Nusa Kambangan, tan kari
pan wus kacakup sadaya.
Branannya lan para putri
sadaya sampun prapti.
Kaya paran Ki Tumenggung,
kawula tan purunna
ngriyinni karsanning Gusti.
Pan kawula tiyang nyethi amawongngan.
Pangeran dika wunguwa
punnapa wekasse ugi
paduka manggung kantaka?".
Ki Prasonta matur aris
sarwi dheprok ing siti
paran karsa aturipun:
"Gusti, garwa Paduka
tan wonten wekasse malih.
Wus jamakke prajurit kang kinuwasa
•
angupaya kanugrahan
atapa ing gunung wesi.
Sida tawa wurung tampa,
wurung mukti sida mati,
wurung mukti sireki.
Punnika pilenggahipun
prajurit kinuwasa.
Yen pinnapang ing Dewa sih,
lamun dhaup, eletta ardi samodra
•
mongsa boten kapanggiya .
Yen ngantos kang jatukrami
lantarranne ing ngayuda
ambedhah ingkang nagari,
kala mukti wus mati
punnika wong kang linuhung
apunjul ing ngapapak
mrojol ing ngakerep, Gusti.
Jalaranne ingkang sinembah ngalaga,
boten kang kadya paduka.
Wong karem dhateng pawestri
dadi lenggahing satriya!''.
Samana Sang Adipati
apan kadi pinnetik
amiyarsa aturipun
wau Mennak Prasonta,
aturre manuju ati,
nulya enget anglilir angaras garwa.
157
•
lngsun datan melu-melu"
Tang gap nyah Surengrana ·
nulya andum para cethi ,
sumawanna sanggyanning kang rajabrana.
Wau dennira mrayoga
brana wau dipun palih.
Sapalih sinungken wadya
myang para kadeyan sami
apan dinumken sami '
mring sagungnge para arum.
Wus warata sadaya
tan ana kang pilih asih.
Samya suka sagung kang para punggawa.
158
Mennak Prasonta rl·s m .
"W O]ar:
onten punnapa Mas Yayi
dhateng ing pondhok k
D h t k awula?.
a a umepyur kang ngabdi
katamuwan Jeng Gusti.
Pun Prasonta nistha tuhu
punnapa kinnarsakna" '
~aden angling ngasih~asih:
Nadyan kathah Ki Lurah, amung andika
ingkang prayoga punnika,
tutulung wong kawlas asih
anguripaken wong pejah.
Pinten banggi ta ing benyjing
kula saged mangsulli
Ki Lurah, pasiyannipun
inggih dhateng kawula,
yen ta saged amudhari
mring kawula, kang lagi anandhang brongta.
Upaminne wonga pejah
dipendhemma pitung bumi,
Kang Lurah angurippenna".
Ki Prasonta annauri:
''Pundi ingkang kagalih?.
Pawongnganne Ki Tumenggung
miwah ta ingkang garwa,
punnapa Putri Paminggir?".
Raden Arya saurre amelassarsa:
"Kang lurah sun karya apa
pawongan kalawan cethi
miwah wau ingkang garwa,
kaliwat gonningsun ajrih.
Lamun Ki Lurah wanni,
arinipun Ki Tumenggung
kang aran Ekawarna
punnika kang ingsun galih''.
Ki Prasonta angguguk gumuyu suka.
159
law~n dhuwung cara Bangsul
to~engngan mata mirah
Uk1ran rukmi gerandim.
Saben sore sun madatti satuwuknya".
~i Pr~sonta aturrira:
GuguJengngan bae Gusti
pinten banggi begja dik~
k~wula darmi nglampahi.
Yen jodho dika, Gusti,
kados suka Ki Tumenggung.
Lah Paduka kondurra
sampun dika juwarehhi".
Raden Arya wus kondur mring pasanggrahhan.
Warnanen Putri Cemara
Dewi Surengrana nenggih,
lagya lenggah piyambakkan
ingadhep pawongan cethi,
ngisik-isik jemparing
anglisahhi waossipun.
Landeyan naga puspa,
waos dhapur dara dasih.
Yen sinnawang lir pendah Putri Cempala.
Ki Prasonta sigra prapta
ginak-ginuk lenggah ngarsi.
Dewi Surengrana mojar:
"Lah Kakang bageya prapti.
Ana karya kang gati
sira rawuh esuk-esuk
pantesse arep mangan.
Apa kurang blanjanneki,
bok menawa amoh kampuhhira kakang?.
lngsun kang aweh mring sira,
dodot sabuk lawan keris.
Apa kang dadi tyassira
sayekti ingsun paringi.
Aja sumlang sireki
mintirre paparingngingsun!''.
Prasonta alon turnya,
kapiyarsa melas asih:
"Sinten malih Ratu Mas, yen dede dika
160
Sira Dewi Surengrana
~ng~nd~ka marang cethi:
Age Slra mumundhutta!".
Pawongan sigra lumaris
tan suwe nuli prapti '
sekul ulam kendhinip~n.
~ang Kusuma ngandika:
~akang, lah manganna aglis!".
Kl Prasonta anuli lekas adhahar.
161
•
Wa:nanen Ki Adipatya
anen~ ~asanggrahhan sepi,
asar7 :ng yasa kambang,
angl111pur ingkangngati
~aksih karaseng galih ·
lngkang musna Kusumayu
~ang binunycang Jawata:
1~gkan~ ~inne~pa ring ngangin.
S1ra Dew1 Surengrana jujug kambang.
Kalana Jayakusuma
apanta lagi aguling
wau aneng bale kambang.
Dewi Surengrana prapti
aneng dagan alinggih,
angoyog sampeyannipun:
"Pangeran awunguwa.
Gustinne kang para manis,
kadingaren asare ing yasa kambang".
Kaget wungu nulya lenggah
Kalana Jayadiluwih:
"Kusuma wonten punnapa
amungu genningsun guling".
Putri Cemara angling:
"Mila kula kamipurun
mungu ing Kang Jeng Pangran,
denne kadingaren ugi,
enyjing-enyjing Paduka sare ing kambang .
•
162
Apan ta sarwi karuna
ngaturaken pati urip
dhumateng Kang J
Rayi dika E-k e~g pangeran,
. awarn1
1
~gkang den kalosoddi.
Mlwah tan mangan tan turu
t~ns~h g~nning geng brongta".
~ 1 Dipat1 mesem angling:
Dhuh Kusuma sampun ngangge walang driya''.
A~ga~dika Ki Dipatya
k:nnen nimbali Kang Rayi.
81ra Dewi Ekawarna
tan asuwe nuli prapti
ngarsanne Ki Dipati.
Angandika Ki Tumenggung
mring Dewi Ekawarna:
"Wus birahi sira yayi,
pan wus sedheng yayi, sira akramaa.
Nora becik sira lomba
masa padha wong alaki.
Yayi sira akramaa
kalawan Putra Kadhiri
Rahaden Gunungsari.
Idheppen pituturingsun.
Ing kana Putreng Nata
uga bregas respati
tur Kamantyan brangtanne marang ing sira".
Matur Dewi Ekawarna
aturre anyalawadi:
"Kakang, kawula lenggana,
salami ten nedya laki.
Punnapa asilneki,
apan meksa wong anganggur
wartannne wong akrama.
Denne prantah rinna lan wengi,
wong akrama, Pangeran, kalangkung papa!".
163
amarentah para maru
Sana~yan Kakangngir~
Pangeran Sang Adipati
nora gelem dukanni wo~g tanpa dosa".
Kalana Jayakusuma
~uwusse langkung amanis:
Kakang Prasonta, matura
m~rang Raden Wukirsari
yen tuhu angrasanni
Kakang, ma:ang arin~ingsun,
mengko sore panggiya.
Sira
. paessana,
. yayi ,
ar1nn1ngsun Ekawarni den prayoga.
Yayi
. Mas
.. ing Bondayuda
s1ra paessana, yayi,
arinnira Wukirsekar".
Prasonta mentar wot sari.
Sagungnge para putri,
apan ta pinanyci sampun
ing pasanggrahhannira,
ya ta Raden Wukirsari,
abusekkan pakuwon Sapi Gumarang.
Ki Mennak Prasonta prapta
ing ngarsanne Wukirsari.
Raden Mas Ardikusuma
kapanggih mujung aguling
sarwi maos rerepi.
Sastrawijaya angidung
wicaranne ngungudang:
"Dhuh Gusti kang aweh brangti,
ayu pantes intenne wong Tumenggungngan".
164
Dat~n kawarna samana
Raden arya Gunungsari
~pan sampun ponaessan'
lng Bondayuda Sang Dewi
?agungnge para putri .
1ng k
. pa,uwon '
swara umyung
Sl:a Dewi Honengngan
ugl sampun den paessi
wus kinanthi marang D~wi Surengrana.
Rahaden Wukirkusuma
Putri Bondayuda nganthi,
kawarnaa sampun prapta
ngarsanne Sang Adipati.
Sakehhe para manis
sadaya suka andulu
Raden Wukirkusuma
lawan Dewi Ekawarni
sampun sareng aprana sakalihhira.
Abungah mawatasuta
miwah sira Ki Dipati,
sagungnge para garwa,
~
Kalana Jayakusuma
mila tan kondur tumuli
saking ing Sapi Gumarang
denne dereng den timballi
marang Sri Narapati.
Tansah asewakeng lulut
annamur ingkang brongta, •
Kalana Jayakusuma,
kehhing garwa tan pegat anggung asmara.
165
ASMARADANA
Gugubahan Surengpati
yen sinawatken ing jangg~
atigas panycing jangganne,
lamun oleh bahu, sempal.
Yen kena endhas pecah,
kalamun weteng, aramp~ng.
Yen kenging mastaka slgar.
166
S~nadyan akere wesi
tlnnelorong denning'sadak
amasthi sigar J·aJ·an ~
mat· ne,
1 gosong kapisannan
B~lan~e wong Ngurawan .
d~n Sl:atti burat arum
mllanne larut sadaya.
Putranne Prabu Kadhiri
aran Raden Panambangan
anneng~ih kenging lambungnge
t~tunne sampun katingal.
T1nnelorong ing sadak
Patih Jayabadra tatu
wentisse kiwa kebran~n.
Pan arsa kapupu iki,
aselak rinnebut kathah,
Tumenggung salah mirengnge
pan sampun annandhang brana
nenggih bahu kang kiwa.
Marmanne annandhang tatu
kenna tinnelorong sadak.
Wadya mantri ing Kedhiri
kang sami annandhang brana
Arya Panniron aranne,
tatu wentisse kang kiwa
mila annandhang brana,
nalikanne soroh-amuk
tinnelorong denning sadak.
Kang mati datan pawilis
mantri punggawa Mamennang,
kang wadya kathah tatunne
binnalangan ing porrossan.
Langkung giris mannahnya
bala tan kenna ingejum
miwah kang putra sadaya .
•
Nanging nora angemass1
Ki Ngabehi Wilasikta ~
167
Sakehhe kang nandhang kannin
sad~ya sami waluya
~as1 Curiganatanne
1
Ya ta angandika aris
Sang Prabu Abahuwarna~.
arum mannis wacanannne.
"Ki Wasi Curiganatal
nyawa sira nakkingwangl
yen estu dennira nu~ung
mring Ramannira Narendra.
168
Lah nedha Ki Jebeng Wasi
~~mpu~ ngangge katelatan.
E , S1ra magutta age
~akehhe kang mungsuh,prapta
ang wonten ing Mamennang'"
A~on dennira umatur . .
K1 Wasi Curiganata:
"Anuwun duka Sangngaji,
datan sanggup angundurna
R~tu Wadon umangsahhe.
Yen menggah badan kawula
atapa ing ngaldaka,
ta~ kenging pinninta tulung
mr1ng Ramannira ing Daha".
"Sapinten-pinten Narpati"
Prabu Kadhiri tatanya
ki Wasi, marang dewekke:
"sapa kang yoga ngundurna
marang Ratu Wanudya,
kang nganycik nagaranningsun
Ratu Rukmaresi ika?".
Umatur marang Sangngaji
ki Wasi Curiganata:
"Atur kawula pamase
wonten kang yogya ngundurna
dhateng Prabu Wanudya.
Kang wasta Raden Tumenggung
Kalana Jayakusuma".
Ngandika Prabu Kadhiri:
"Ing Mamennang nora ana
ingkang mangkono aranne.
Putra miwah santananya
pan iya nora ana,
iku emengnge tyassingsun,
ingkang annama mang k an a " .
Emeng tyassira Narpati
tansah gagassing wardaya
Ki Wasi ika aturre.
Rinnasa sampun tannana,
mojar Prabu Ngurawan
ing Bahuwarna: ''Nakkingsun,
apan ana kang mangkana.
Anging asalle kariyin
angaku wong saking Dh~yak, ~
mring Sang Katong suwltanne.
Langkung sekti mondragunna,
asring bedhah nagara.
Warnanne annom abagus~
mila ngong ambil atma]a.
169
Ing mangke kawula tudin
ambedhah
De , Nusa Kamba g
ngan .
. reng pramana wartanne
Wlka~ menang Ian kalahn~a.
Makslh semang kang mannah
sampun lami kesahhipun I
Kalana Jayakusuma".
170
Ya ta kawarnaa malih
para Putra ing Jengg~la
arsa ambantonni gawe
tutulung Prabu Mamen~ang.
Datan mennangngi karya
s~da~a sami anggregut '
denne Kadhiri wus bedhah.
Sampun amiyarsa warti
~angngaprabu ing Mame~nang
1ng ngarga Wilis enggonne.
marmanne Putra Jenggala
aminggah ing ngaldaka
sami seba Sangngaprabu
sakaprabonning ngayuda.
Sadaya matur wotsari
Para Putra ing Jenggala:
"Mugi tan kathah dukanne,
pan dereng miyarsa warta
Paduka mangun yuda.
Lamun sadaya, Pukulun,
Jeng Paduka ben ing yuda,
kawula rebut anyjodhi
kalawan Narendra Sabrang.
Pundi unggul pundi kasor,
Putra Paduka sadaya,
sami gagah prakosa.
Marmanne purun ingadu
angrebat nagri ing Daha''.
Mesem Sang Prabu Kadhiri:
"Pira kehhe balannira?".
Dyan Panyji Putra aturre:
"Amung dadamel saleksa,
sami wong pipiliyan.
Pan sami ateguh timbul,
nate ambedhah nagara".
Prabu Ngurawan tur aris:
''Inggih Dewaji, semba~a.
Leheng dinnahar aturre
Putra Paduka sadaya.
Pan sami angrebutta
Nagari Daha, Pukulun,
.. : . .
mumpung maksih der~ng kathah" .
171
Dewi Mindaka wot sa .
gupuh dennira limam~~h
D~tan ~awarna lampahhe:
K1 Was1 Curiganata
wau sampun katurran
p:apta ngarsanne Sa~g Prabu
11r gundhala kepannassan. ,
Sadaya sami ningalli
Para Putra ing Jenggala,
samya angraos mannahhe
andulu ing warnannira,
m~ra~g Wasi Curiga,
denne memper kadangngipun
Rahaden Nila Prabongsa.
Sami micara ing galih
Para Putra ing Jenggala:
"Yen ingsun dulu warnanne
Ki Wasi Curiganata '
baya nunggal panuksma
Pangran Prabang punniku.
Datan ana kang sulaya.
Pangeranning wong nagari,
ingkang seda aneng paran.
Sun dulu tingkah polahhe
iya Pangeran Prabongsa.
Tingkah polahhe padha
kalawan Raden Tumenggung
pan padha ing warnannira.
•
Nanging mokalle kapati
lamun si Kakang gesangnga.
Wong mamadha rupa bae.
Ki Wasi Curiganata
baya tunggal titisan
lawan Pangeran Tumenggung
Kalana Jayakusuma.
Wasi Curiga ningalli
marang putra ing Jenggala,
gumujeng jronning ~riyanne
nanging sinnamur kewala.
Malah aja katara
marang ing Putra sadarum
Sri Bupati ing Mamennang.
172
Ki Wasi umatur aris·
"Dewaji atur kawula·
sampun dika magut a'-
Sak'hh - ge.
e e Kang para Putra
boten wonten kang nongga
pangraoss kula, Pukulun,
marang Sang Nata Wanudya.
Pangraosse ingkang galih
Pukulun, kawon kuwasa. '
Tan wande kadaut kabeh
Kapindhonne, karusakka~
para Putra sadaya
pan nora wurung kapupu.
Mundur teka nganniaya.
DURMA
173
Asri t 1·nnon larnpahe k
tumurun saking wuk· ang wadyabala
Runggut dadya padh~~~
wana dadi ra-ara I
GentJ. cinnarita
I
Sangngaprabu Wanudya
kang aneng kutha Kadhiri
lagya sinneba I
pan tigawelas
padha ayu prajurit.
174
"Y'en mangkono k.1 w .
·k . as1 Curiganata
1 ~ 1ngkang den ungsi
mr 1 ng Sang Prabu Daha.
Padha sira gaweya
sadak rawis den abecik
lan gugubahan '
burat wangi kang amrik.
175
Attur sembah putrannira
ur padha ayu luwih tigawelas,
~ampun lumaksana .
1ngiring denning hal
Sagun ~ a.
. g~ge kang para mantri
pr~]Ur1t lannang, '
aneng wuri atebih.
176
Sri Bupati Ngurawan wahana liman
ananderraken esthi.
S~mahap kang wadya
Slgra campih kang yuda
kal~wa~ wadya ing Bugis.
Rarnenn1ng yuda
datan nana kalindhih.
177
Kaping sawelas aran
Dewi Subita
r? as Dewi Subati,
1 '
P:n~ tigawelasnya
Dew1 Radeya ika.
Kang padha Putri Prajurit,
samya pupujan
milanne padha' sekti.
178
Akeplayu jejettan 1
sami awan nantunnan ,
S annandhang kannin.
~my~ tatu jaja
S1nn1rattan ing 'd
Raden Tepaswujilw~~a ..
l~mbungnge kannan eng1ng
t1nnalang surengpati.
179
Palayunne San
wadyanne datag kNat~ saya kebat,
p n ar1
adha larut sada .
sam· · ya,
1 mlnggah ngald k
Prabu Ngurawan tanak:;i
sabalannira
sami minggah wuk·1r.
Ki Wasi Curiganata
sadangunne ningalli wong ngajurit.
Angadeg tepinning lurung
sarwi sesendhen gurda.
Pan Ki Wasi Curiga suka gumuyu
waja kengis rangah-rangah: '
"Nora lidok ujar mami!".
Rambutte kathah apanyjang,
jatha gimbal, malah tumibeng siti.
Ki Wasi ngerig anguwuh:
"Iya barengnga mara,
kembul lan prajuritte wong ing gunung.
Payo ingsun papaggenna
sakeh wong Nusa Tembinni!''.
Ki Wasi Curiganata
sigra cawet ambedhol wit waringin,
anulya asoroh amuk.
Wreksa gurda ingangkat.
Ting sulayah tumempuh bala keh tatu.
Ki Wasi Curiganata
ngamuk sareng udannangin.
Ki Wasi Curiganata,
kinembullan sakeh bala pawestri.
Atussan kang sami ngrubut,
Wasi curiganata.
Lir ajawah lisah wangi burattarum,
sadak lawan gugubahhan,
wida lawan burat wangi.
Tan nana ingkang tumama
wisayanne wadya Nusa Tembinni.
Kang den trajang bubar larut,
ingamuk kayu gurda.
wadyabala Tembinni keh padha tatu
ana kang bahunne sempal,
•
pecah dhasse angemass1.
180
Kalindhih
b b bala wanudya
u ar larut tannana mon a
Man~kana kasaput dalu. gg pulih.
Was1 Curiganata
nulya wangsul minggah mrin
Ya ta Sang Prabu Mamennangg pratapannipun.
lan Prabu Ngurawan nenggih.
sa:eng padha mukul sira
mrlng Ki Wasi, saking kannan Ian kering.
Prabu Ngurawan amuwus·
''Y a, benner ujarrira! •
Par~ Putra Jenggala pan padha rempu.
K~beh.padha nandhang brana,
s1ra ]ampennana kaki.
Sakehe kang
. nandhang brana ,
a~ung ~1ra kang yogya anyjampenni".
K1 Was1 Curiga matur:
"Kawula boten bisa,
pinten banggi yen dadi marga, Pukulun,
lawan karsanning Bathara,
mulya ingkang nandhang kannin".
Mesem Sang Prabu ing Daha:
"Inggih leres Annak Emas Wawasi".
Sang Nata wau wus kondur
marang pakuwonnira.
Ingkang Rayi Ngurawan makuwon sampun.
Sakehe kang nandhang brana
apan kinumpulken sami.
Amunggwing sanggar langgattan,
sampun pepak wau kang nandhang kannin.
Ana turu, ana lungguh,
saking sangetting lara.
Pan Ki Wasi angguguk sarwi amuwus:
"Nora lidok ujarringwang,
padha dadi gawe mami!".
Ki Wasi Curiganata
mesu tingal nedheng Jawata luwih.
Saksana angejum suku,
nutuppi nawa sanga. .
Katarima Ki Wasi pannedhann1pun,
telengnge gambira lay~,
pan kadi kinnocak-kac1k.
Gonyjing kang Jonggring.S~laka,
ing Papaliwan malah kum1t1r.
Endhut-endhut samya larut,
Kawah condradimuka .
malah umob, molak mal1k gumaludhug.
Geger oewa suralaya, .
sakeh Dewa grah panast1s.
181
Kocappa Resi Narada
apan lagya angedummi kulambi.
Gu~uh dennira lumayu
mrlng pada Kang Winnennang·
''Mengk ·
R . No mengko aja gita nakkontholku'"
es1 arada anyjola ·
kontholle kandel prfbadi.
Pringsillan tiba satunggal
suprandenne sawelas ingkang kari.
Resi Narada wus rawuh
ngarsanne Kang Winnennang.
Angandika wau Sang Pramesthi Guru:
"Kakang Narada mudhunna
marang ing ngaldaka Wilis.
Ki Wasi Curiganata
ingkang tapa yogya ning ngardi Wilis.
Kadeyanne padha tatu,
milanne amumuja.
Dhawahenna timballanningsun den gupuh,
Padha konnen gepyokkana,
poma, lawan kayu hurip".
Tumurun Sang Hyang Narada,
sampun prapta wau ing ngardi wilis.
Wasi kapanggih mannekung.
Mojar Sang Hyang Narada:
"Eh ki Putu, timballanne Adhi Guru,
sakehe kadeyannira
gepyokkana kayu urip.
Pesthi waras kang kabrannan".
Hyang Narada nuli dedel pratiwi.
Ki Wasi gupuh tumurun
saking sanggar langgattan.
Pepethettan kayu urip kang dinnaut.
Sakehe kadeyannira
ginepyok ing kayu urip.
Lir pendah wong asupenna, . .
ingkang tatu sirna pan kad1 un1.
Sami anungkemmi suku
para Putra Jenggala, .
pan annangis sadaya saml umatur:
"Ki wasi curiganata
. I "
•
Pangeran sadulur maml .
Ki Wasi Curiga nyenta~: . .
"Nora idhep, ingsun Sl Wanaglrl,
nora krungu, nora weruh,
kang aran Si Prabongsa. kakaruh,
Nora duwe kadang alawan
apan aku wong ngalas~n,
cilik mila pan Wawasl.
182
Kadangngira Ki P
salawasse iku ra~ongsa
Ki Panyji Put ana 1 ng ngendi?".
"I ra umatur·
ngutus Kang Jeng R .
angularri Rah d' ama
Raden Putra e:ten.Plutra karuhun.
Raden u 1 ang,
Prabongsa tan mul ih" .
Matur Ki Putra Diwo
" Say k t · .. ngg a:
e 1nne Paduka kadang mam·
pan wonten tetengerrannipun 1,
kang dadi tengerrira ·
a~dhen~-ngandheng tengerran kula rumuhun!"
~1 Was1 Curiga nyentak:
Mennenga aja baribin!".
Nengngenna Wasi Curiga,
~awarnaa Sang Prabu Singasari
1ngkang kadhatengan mungsuh.
Arsa amagut yuda,
nagaranne kari samegarring payung.
Ing tepis wiring sadaya,
wong cilik wus padha ngili.
Wenneh ana milu mengsah,
Ratu Sekti abala putra sami.
Langkung sekti Sang prabu,
prawira mondragunna.
Sakathahe Ratu Ratu samya teluk,
tan nana sawaleng driya,
mangestu Sang Adipati.
Jajahanne Singasekar,
sumawana ing desa Tepiswiring,
sadaya wus sami teluk,
mring Ratu tanpa sangkan,
tan karuwan nagarannira Sang prabu.
Sanganyciknya ing padesan
kasektenne tanpa tanding.
Wataranne kang gagaman
asaleksa wau pan winnitawis,
nora kurang, malah punyjul.
Ratu abala putra,
para putra akeh kang dadi tumenggung,
akathah kang dadi demang
miwah ingkang dadi mantri.
183
Sagungnge won s·
wus a g lngasekar
caos prabott" .
Miwah gajahhe S e lngngajurit.
wus_rinengga bu=~~aPrabu
Jaw1 kith . ·
Alan den ~ barlsnya kontra ngendhanu. •
nlra ngendika
Sang Nata ing Singasari:
"Eh kakang Jayakacemba
kaya paran wartanne in~ Kedh . .
Apa yudanne wus campuh lrl.
lawan wong Tanah Sabrang?"
~~ana Patih Jayakacemba ~m~tur:
edhah nagara Mamennang
Raka Paduka kalindhih. '
Raka Padukka ing Daha
apan sampun ngungsi ing ngardi Wilis.
Sang Prabu Ngurawan rawuh
ambantonni ing yuda,
campuh aprang lan wong Sabrang ing Jong Biru.
Wong Ngurawan kathah pejah,
Raka Paduka kalindhih.
Jeng Sinuhun Bahuwarna,
apan sampun kumpul ing ngardi Wilis.
Wingi wonten warta rawuh,
Para Putra ing Jenggala
ambantonni Raka Paduka Sinuhun.
Langkung ramenning ngayuda,
Pukulun, ujarring warti".
''Samangsann~ingsun tilar,
dipun jeggi nagaraningsun iki
d~nning mungsuh ingkang rawuh,
Narpati tanpa sangkan!".
Lagya ~ca angandika Sang Ngaprabu,
Kyai Demang sigra prapta,
pan sarwi annandhang kannin.
Amiyak mantri kang seba
sampun prapta ngarsanne Sri Bupati,
matur sarwi awotsantun:
"Pukulun, nuwun duka,
mengsah rawuh, pangawat kannan katempuh.
Wadya Paduka kasorran,
kathah kalongnge mati''.
Jeng Sinuhun angandika:
"Ingsun dhew~ kang arsa magut jurit,
eh, saosna gajahingsun".
Pan sampun anengngarsa,
sangnga Prabu sampun nitih limannipun,
wus sumahab wadyabala,
amgrok tengara gong beri.
184
I
Wus medal · ·
lampahira ~=~1nning kitha,
Kang wad g Prabu Singasari
ya sami ang ·
tan lali sike . gregut,
Bedhil tin PP1ra.
tameng tow;~aarn~wor lawan pedhang, busur,
· . eng ngarsa
a]a]ar kalawan tamsir. ,
Gumerahing wadyabala
swarannira awor lan bedhil munni.
Gumuruh lir gunung rubuh
~eteng, kukussan dawa. '
t~~~~~h campuh ing rowang, buru-binuru,
. . mungsuh lawan rowang.
A]r1h, mundur tanpa pamit.
DURMA
185
Angandika San .
"Lah P t .9 Prabu lng jro ]empana:
•
u rannlngsun Gusti
padha umangsahha I
lawan sakadangngira
Sun t.e dh a lng
· ·
Dewa luwih
nanglng den yitna I
sakadangngira sami.
ngajrihhi tandangngira,
kaya saradula ngalih.
Wong Singasekar
apanggah padha wanni.
Ramenning prang, tambuh mungsuh lawan rowang.
Genti ungkih-ingungkihl
tan ana kang kalah.
Samya pedhang-pinedhang,
buwang pedang genti cundrik.
Samya tan sambat
sami unycit-ingunycit.
Pan kathah putra ing Tawang Gantungan,
padha prawireng jurit.
Kalangkung acukat
tandangnge aneng rana.
Wong Singasari kalindhih,
tatanne wudar
keh kalongnge kang mati.
Kang lumayu datan kenna ingadhangnganl
saking sangetting ajrih.
samya tilar glanggang
akeh kang mutung wata~g,
sawenneh malik kulambl.
Asalang tunyjang,. .
kang mati susun tlndhlh.
186
Sri Bupati i .
angajokken ~a~ls,katunyjang 1ng bala
•
A 9 esthi.
ngagem sarempang
arsa amagut yuda,
Kyan~ Patih anungkemmi
sarw1 karuna·
.
" Dhuh Gusti Paduka
Ji,
yekti
~
nistha Paduka seda
#
ing rana.
S ae dipun undurri
angularri sraya,
Nata kirang punnapa.
San~ P:abu ing Singasari
sareh 1ng driya,
angundurken kang esthi.
SINOM
Apan sampun pitung dinna
kesahhe Sang Adipati
ing Bannonbang den pondhokki.
Mila Sang adipati
lampahira tansah kantun,
samya awirandhungan .
saking kehhe para rab1.
Ki Kalana tansah amanggung asmara.
187
wonte~ kang den antenni
wau S1ra Ki Tumen
Sira Mennak Prason~~ung.
apa~ lagya nandhang ~ring
sak1t mejen, laranne Me~nna'k Prasonta.
Ka~a wus tan bisa gesang
ra1nna wengi tan eling ,
nor~ kolu dhahar toya.
Lum1~tu ingkang jajampi
nang 1 ng tan anedhassi.
Saya sanget sakittipun
Rongga Jayasentika, '
J~leksana, Yudapati,
11r wanudya, Ki Rongga, pannangissira.
"Milanne kula kalaran I
188
Laranne
wi ~
Mennak P rasonta
yosse kangen kang rabi
k~n~ kari aneng Jenggala'
Dewl Ann~stren wawangi
kang kaclpta ing ati
Marma~ne saya anglay~ng.
Rahaden Wukirsekar
n~ngalli, maras kang galih.
Kl Prasonta kantun keketek kewala.
Gupuh lengser Ni Honnengngan
matur mring Sang Adipati.
Kalana Jayakusuma
sinneba kang para ari, •
Kalana Jayakusuma
wuwusse arum amannis:
"Sadulurnu tinnakonnan: •
189
K~warnaa wus prapti
klng
. prenahhe lng
· k ang angluh
S lr~ Mennak Prasonta .
kadl dela~ycang winnantting.
Esmu tan gls k ang para putri sadaya.
Kalana Jayakusuma
angeres mannah ningall'
m~rang Ki Mennak Praso~ta.
Rlnang~ul dipun sungkemmi
wuwusse
II
melas asih·
•
Adhuh Kakang sedulurku
Kakang angandikaa. '
Lega rasanne kang ati
kaya priye garwannira'kari ronda?.
Nadyan Kakang palastraa
lamun sira wus apanggih,
kalawan ing garwannira
ingkang kari ing nagari".
Kusuma Cemara di
sampun tan bisa amuwus.
Saking sihhe mring raka
ingkang lagya nandhang agring.
Ki Prasonta datan emut ing duksinna.
Sakathahe para garwa
sadaya dipun takonni:
"Apa ingkang karya tomba?"
Sadaya matur wot sari
wuwusse melas-asih:
"Sakit mejen luwangngipun".
Matur Putri Lumajang:
"Uyah, areng, lawan kunnir.
Mung punning luwangnge kang kunna kunna".
190
•
Kalana Jayakusuma
tansah atunggu kang agring,
lawan sagung para garwa.
Kasaru opyakking jawi,
para punggawa sami:
"Raden Sinyjangloga rawuh!".
sapraptanne ngajengngan, .
Raden Pennyangkringan nang1s,
anungkemmi mring Klana Jayakusuma.
191
Sinuhun ing Kadhiro
Sawe g k atamuwan mungsuh
l.
Ki wasi Curiganata
matur maranag Rama Aji.
Marginne kula di~u~a,
aturre wasi Punn1k1,
Ratu Nusa Tembinni 0
•
192
M~lanne awak kawula
Clnundaka Jeng Rama J'
am~ndhongngi ing Padu~~
la]uwa dhateng
. Kadhi .
r1.
Kersanne Rama Ji ,
anunten andika rebut
nagara ing Pamennang".
Kalana Jayadiluwih: "Inggih Yayi pirabara,
pun Kakang bangkit wasesa.
Mung kula tannya sakedhik,
kang aran Wasi Curiga
kang atapa ngardi Wilis.
Lan kula sepuh pundi,
sarta paran kang pamulu?".
Matur dyan Sinyjangloga,
miwiti malah mekassi ,
sapolahhe wus katur Wasi curiga.
Kalana Jayakusuma
mesem ngandika jrongati:
"Kakang mas Nila Prabongsa,
Pangeran ing Wanagiri,
Wong agung Jodhipati,
dadi jajaganne gunung.
Nanging teka kuciwa,
wong kereng dadi wawasi.
Sukur sira Si Kakang amati raga".
Undhakkan Satramiruda
gumuyu amuwus aris:
''Yayimas dika bageya,
kawula ataken warti.
Punnapa boten sakit
Raka dika Raden Ayu
Kusuma di Ngurawan.
Punnapa boten kikirim
ing dasiye?". Matur Raden Sinyjangloga:
Undhakkan Sastrawijay~ .
an sampun prapta sar1mb1t
~ng ngarsanne ingka~g Rak~. •
193
~:ng Raka rinangkul gapyuk·
angmas Sastrawijaya ·
sukur kapanggih ing n~riki
angawula mring Kakang Pang~an Dipatya".
Lagya arsa atatanya
Kalana Jayadiluwih ,
pan,kasaru praptannira
Raden Arya Bannyaksasi.
Ingutus mring Rama Ji
ambekta wong limangngatus
lampahnya gagancangngan.
Prapta ngarsanne Dipati,
ya ta gupuh, nulya anungkemmi pada.
Matur sarwi awot sekar
Raden Arya Bannyaksasi:
"Kawula kinnarya duta
ing Ramaji Singasari.
Wiyossipun Dewaji
nedha sanyjata pitulung.
Ing Singasari risak,
Sri Narendra tilar puri.
Kang ambedhah Ratu ing Tawang Gantungngan.
Ing mangke, jeng Sri Narendra
ngunmgsi wonten ardi Wilis.
Sang Nata Tawang Gantungngan
wus ngadhaton Singasari.
Langkung dennira sakti,
abala putra Sang Prabu.
Nanging Jeng Sri Narendra
kalintang dennira wingit,
tan katingal, tansah aneng jro jempana.
wondenne kathahing bala
saleksa pan winnatawis
kapara langkung tan kirang.
Pitungkasse Rama Aji,
tan liya Ki Dipati
yogya ngrebat Singasantun".
Kiana Jayakusuma
mesem sarwi muwus aris:
"Nora kaya, baya karsanning Bathara.
Arsa sun rebut ing Daha
selak kasep Singasari.
Sun rebut ing Singas~k~r
selak risak ing Kedhlrl
•
.
£wuh aya tyas mam1, . "
tambuh tambuh lekasslngsun .
Kusumadi Cemara . .
Dewi Surengrana angllng.
''Yen sembada, Pangeran, atur kawula.
194
Nanging
. ta , mongsa kagemma
aturlpun ingkang ceth'
karubyak kabottan sin~jang
M~ngsa borong dyan Dipati .
~en k~ngge atur mami,
l~g,Slngosari rumuhun
d:men mongka pratondha.
Y7~ karebut Singasari,
Wl]ayanta ing ngaprang, datanpa sama.
Eh biyang Innya saosna
s~daya sikep ngong jurit.
S1ra Arya Wijatmaka
dhawuhana den agipih,
konnen samapta jurit.
Sun arsa lumaku nglurug
angiringken Pangeran
angrebut ing Singasari.
Wong Cemara limangngatus samaptaa.
Waos kabiring lannangngan
kang landheyan nagasari
padha lisahhana.
Sakehhe parabot mami
bakal sun gawa jurit,
padha cawisna ing besuk.
Lawan jemparingngingwang,
bedhil agem aja kari.
Poma biyang, saosna rata mannira.
Ewuh aya wong ngawula,
rehning ingsun wong annyethi
angur keriya amangan
aja keri magut jurit!".
Mesem Sang Adipati
kang garwa rinnangkul gapyuk
kinuswa marang priya:
. .
"Dhuh Nyawa Pupu]an mam1 ."
Esemmira kadi madu pinnasthik.
Kalana Jayakusuma
ya ta angandika aris:
"Eh Rongga Jayasenti~a, ..
ingsun arsa budhal beny]lng
angrebut Singasa:i,
pepekken wahanan1ngsun.
Kakang Mennak Prason~a
d imenne kari ing wurl,. . "
Adipati Kertasana anglrlng .
Ki Rongga Jayasentika .
lengser sarwi awot sarl.
Gupuh nulya tata tata .
ing ngarsa miwah ing wurl .
•
195
Sagung kang para mantri
t~n kaliru prenahhipun,,
ffi1Wah para satriya
pan samp~n Pinnanyci-panyci.
Ngarsa w1ngking lampahhing bala atata.
Tanana lali ing prenah
s~gunging bala lumaris.
Kehhing bala pan awendran
~enne kang maksih nandhan~ gring
1ng pungkur pernahneki.
Ingiring bupati agung
wuri miwah ingngarsa,
kang sami ngapit kang agring.
Pan atata kang ngiring Mennak Prasonta.
Wus sumurup Sang Hyang Ngarka,
ya ta kawarnaa enyjing.
Para putri paes samya,
pra parekan angladosi
busananning pra putri.
Apan wus sumacs ngayun,
sagungnging kang wahana.
Jajaranne datan kari,
ngarsa wingking pan sami kathahing wadya.
Kalana Jayakusuma
kang mentas ammennag jurit
saksana anulya budhal.
Ingiring para prajurit
miwah sagung dipati
tannapi Para tumenggung
tuwin kang para garwa
miwah ingkang para putri.
Pan atata tan carub war kang laksita.
Kalana Jayakusuma
wahananne rata adi
tinnaretes retna mubyar.
Ginnarebeg para putri,
kampuh gadhung rinukmi
asabuk pathala wungu
sinnekar surengpatya, .
kad a hyang hyang mungging tul1s.
Lam~ahhira ing Bannonbang wus kawuntat.
PANGKUR
Sagunging para dipatya
wus tinnata tuwin kang pra prajurit.
Nengg1"h kang angirit laku
Demang Jayaleksana. lampahhipun.
Pan Ki Rongga aneng tengah
Kang bahu reksa ing
. wuntat,
Angabehi Yudapat1.
196
~~~hakkan Sastramiruda
eng tengah wau d~
lawan Raden B ennya lumaris.
lan Raden s· a~nyaksantun
Lampahh' l~YJangloga.
lra neng wu . ~
Undhakk . rlnne Ki Tumenggung,
an Satramlruda
tansah maca arerepi.
Adipati Sidapeksa
mu ..
I nggeng pungkur wau dennya lumaris.
ngkang aneng wurinipun
Adipati Pragunnan
A
sda~a b~la, lampahira pan aselur
1pat1 Bondayuda.
Gumer lampahhe kang baris.
Adipati ing Lumajang
Adipati Pacangan ane~g wuri.
Sadaya tannana kantun I
Kalana Jayakusuma
sampun amba irit dhateng mariki.
Nanging taksih wonten pungkur
kendel neng Prabalingga.
Mila kendel lampahhira Ki Tumenggung,
saking rubbede kang marga,
langkung kathah para rabi".
Sang Prabu alon ngan~ika: .
"Acawissa pakuwon, s1ra Pat1h,
den jembar pondhokkannipun
denne asugih garwa.
Apa maneh sira cawissa susuguh
supaya manggiya ~h~~ar
saananne wong ng1ll ·
197
Ya
k ta dat an kawarnaa
ang pakuwon c .
Sakelangkung .awblssa~ sampun dadi.
Patih J ]em arr1pun.
ayakasemba
gya samapta gentos badh~
Apan sami olah-olah e punnang suguh.
sakedhap s ampun cumawis.
Kalana Jayakusuma
sampun prapta in k'
Pinondh g wu lr Darawati.
ongngan Sangnga Prabu
myang para garwannira
apan sampun amakuwon Ki Tumenggung
kalana Jayakusuma
lawan sagung para rabi.
Denne kang para dipatya
w~s makuw~n sadaya aneng wukir.
Keb7kkan ]embarring gunung
sak1ng keh ingkang wadya.
Gawok mulat sakathahe wong kang dulu.
Sang Nata ing singasekar
sampun miyos amanggihi.
Sakathahing para garwa
amanggihi upacarannira sri.
Putrannira Sang prabu,
Kusuma Nawangwulan,
warnanya yu wadana sawang sitengsu
ingkang mentas kagrahannan.
Kuningnge ambengle keris.
Tenggakke anglunging jongga,
jaja wijang tengahhe matrem kengis.
Bahu lir gandhewa putung,
alisse ronning ngimba.
Yen dinulu lir kilat thathit abarung.
Padha wanudya kasmaran,
narang Retna Nawangsari.
Sangnga Prabu Singasekar
pan sinneba sagung kang para cethi
nulya pinondhongngan sampun.
Klana Jayakusuma
wus lumangkah ingngiring mring garwannipun
tan tebih Putri Cemara
prapta ngarsanne Narpati.
Kalana Jayakusuma
atur sembah mring Prabu Singasari.
Sang Prabu nulya amangkul
•
sampun tata alenggah .
Ki Undhakkan Sastramiruda wus ujung
sareng lan Wukirk~sum~,
Sinyjangloga angu]ungl.
198
•
Kalana Jayakusuma
wus lenggah anen
Ingkang sinnandh~ ngarsa Narpati.
Putriadi c lng alungguh
emara.
Para
~
Putri
. t an adoh lan Ki T
aneng w1ngkingn ~ . . umenggung,
sakathahe ge ~]aJar,
para man1s.
Dang ·
. u Plnandeng Sang Nata
K1 · Tumenggu. ng Kl '
ana Jayadiluwih
amlcara ]ronning k lb . ,
"A~pa t a 1ku
.
baya, a u.
yen
m~
sun sawang
. w ~ .
arnanne K1 Tumenggung
emper k: Putra Jenggala
kang matl kala mring Keling.
Apa Ki Inno Koripan
wus anuksma marang Satriya iki?.
Teka reged mannahhingsun
angakuwa atmaja".
Angandika Sangnga Prabu Singasantun:
"Annak mannira atanya
angakuwa den sayekti.
Mila pun Bapa mangkana,
awakkingsun tinilar putra adi
kaya memper annakingsun
Ki Inno ing Koripan.
Kaya sira anging wus kerem ing laut,
ngendi ing wijilannira
angakuwa kang sayekti".
Kalana Jayakusuma
alon matur: "Kami purun Dewaji
awak kawula, Pukulun,
dede tiyang ajawa,
saking margi asal kawula rumuhun.
Annakke wong sudra papa,
tinnilar rama bibi.
Mila kawula ngajawa
arsa krama tinampik ing pawestri.
Sakitting mannah kalangkung,
gya suwiteng Ngurawan.
Sri Bupati kalangkung delap wulangun,
kawula ingaken putra
tinnariman Putri Adi".
Sri Bupati angandika:
"Yen mangkana aywa tanggung ta kaki,
reh sanget mulangunningsun
ningali marang sira,
adhanganna ngong milu angambil sunu.
Aja sira taha taha, .
angaku wong tuwa maml.
199
~awan amicareng nala·
Baya ini garwann ~ K: .
denne sedhet . e 1 D1pati,
t Ingsun dulu
a angkep tinningallan
Saso~a~he marekken ati
Lah lkl silih wanodya dinulu.
sun badh~e wedi ing laki".
'
Samangkana
"B .
lan ngand·k .
1 a.
a~a Slra garwanne Ki Dipat·1
s~klng ngendi wijillipun '
Slra Ni Mantu baya""
Alon
" matur
. wau s1ra
· · Kusumayu:
·
Ingg1h, Pukulun, kawula
annakking tyang kawlas-asih.
Supados lamun kanggeya
angladenni Sang Ngadipati.
Ewed galiye Wong Ngagung
manawi boten kenna ,
angsallipun awak kawula rumuhun,
Dewaji, tiyang Cemara
binnoyong kalah ajurit.
Inggih Sang Prabu Ngurawan
ingkang boyong, Pangeran, dhateng mami.
Pinutra putra Pukulun,
dupi alama-lama
pinnaringken kalawan Raden Tumenggung.
Kawula kinnen mawongngan
marang sira Ki Dipati''.
Sangnga Prabu Singasekar
angandika manuhara rum mannis:
"Yen mangkana, Nyi Tumenggung,
sira ngong ambil putra".
Kusumayu wot sembah: "Inggih anuwun
kang dhawuh, putra Paduka
pasiyan dhateng kapundhi''.
Sakeh Prameswarinira
para garwa Sang prabu Singasari
sadaya sami andulu
pan samya micareng tyas:
"Iki silih Satriya annom tur bagus,
pan adi Sang Hyang Asmara,
tur sugi h garwa yu luw ih".
sangnga Prabu Singasekar .
angandika alon arum amann1s:
"Milanne Annak Tumenggung,
ingsun boyongi sira
wiyossipun Rama annedha babantu
saking tiwasse pun.Bapa
ambahu reksa nagarl.
200
Ing mangke pun Ba
marang sira pa Pasrah
lah, rebutt~nNegara ~ingasari
Mongsa bodhowa' a~akklngsun.
, s1ra
d ennya amrih har·a
Ingsun pasrah maJ nne ~ng Singasantun.
# •
201
Kalana Jayakusuma
~~gandika alan arum amanis:
~rs~ punapa Wong Ayu,
d~nne ~grasuk busana?".
~~ra Dewi Surengrana lon umatur:
pan.arsa tumut aprang
lan Slnaut iring-ngiring.
Manawi Dika kasorran
bok kapindhon kaya b~dhah Bali.
Ambekta uwong rongngewu
nadyan tiyang saleksa, '
nora padha, Kakangmas kalawan ingsun.
Denne pawonganne lama:
tur milu abaya pati.
Lamun kawula kariya,
tanpa ngrasa kalamun maksih urip,
sakadarre awakkingsun
wus mukti awibawa.
Lan maliye aprentah para arum
saking nugraha Andika,
Kangmas, suthik ingsun kari.
"Dhuh atma jiwa mannira,
amung dika kang dadi wadding galih.
Kaping sapta pun Tumenggung,
aja salin bendara
lestariya dinnasihken". Sang Tumenggung
wus minggah wahana rata,
mundur wadya tanna kari.
DURMA
Sigra tandang Ki Rongga Jayasentika,
Ngabehhi Yudapati.
sampun nata bala
sigra nembang tengara,
bendhene tinitir-titir.
Untabbing bala
ngrampit ing Singasari.
Sakathahhe para dipati sadaya
sampun tinata jurit
kang pangawat kiwa
miwah pangawat kannan.
Klana Jayadilinuwih
anitih rata .
kaliyan ingkang rayl.
Kawarnaa Narpat~ T~wang Gantungan
sampun miyossi JUrlt
anitih jempana
angiring para put~a ..
Pan sami mangsah JUrlt
ni tih turongga, .
kang dadi tindhlh jurit.
•
202
Para Arya kang sami nitih
samya prawireng jurit turongga
sumahab kang bala
padha wong sura mrata.
Manggala agulling jurit
ayunnayunnan
lawan wong Singasari.
203
Akeh
. mati bala .
1ng Tawang Gantungan
lngamuk Yudapati
l~n Jayaleksana
rnlwah
P Jayasetik a.
angamukke golong pikir,
pan kathah pejah
sakehhe bala mat~1.
204
Angandika
"Ya ta k ma:ang ingkang para putra·.
ang lreng k k'
mengko yenna I a 1 I
. perangl
P<?ma Slra sipatt
Plpil. a
y~ :ngnganne kang kering
en WlS anniba .
nuli godhinen~~kaki.
Ingkang abangl awakke~
mengk 1 kaya tembagal
~ amun ajurit
lah Slra sipatta
p~linganne kang kannan.
Yen sampun niba tan el·
nuli byukkana lngl
godhinen ing tatali.
Ingkang bontit, gulunne menyjangan,
mengko sipatten, kaki
wentisse kang kannan ' I
ASMARADANA
Pan sami mangsah ing jurit
Putra ing Tawang Gantungan.
Tanpa wilangan kathahe
kumerab madyeng palagan.
Apan samya prawira
susumbar anguwuh mungsuh,
kadya gerah swarannira:
"Aja na mundur ing jurit,
lah payo barengnga mara
yen padha sureng palugon!".
Ki Demang Jayaleksana
langkung bramantyanira.
Nulya maju aprang pupuh,
pan sami angikal pedhang.
Jayaleksana sru angling:
"Lah payo barengnga mara,
yen kecandhak.marang ~ng~?,g
mesthi tugel Janggann1ra.
Tandangnge lir raseksa,
kang para putra andul~
ngucira ing tandangng1ra.
205
D~pun siwo nganan ~ .
Kl Demang Jayalek ngerlng
pan binen . sana
Pipilinga~~~nrga klng bedhille.
J enna
ayaleksana niba
Ta n.p~sah nanging· tan emut
lall lng purwaduksina.
Den byakki kanan lan keri
anulya wau binonda
kebak pusara awakk~
an~jola-jola tan bi~a.
Mo]ar Jayaleksana·
"Angur patennana 1:ngsun,
awirang nandhang pusara''.
Mojar para putra sami·
"Aja kakeyan wicara, ·
menko
' . sun patenni kowe ,
yen w1s katur mring Sang nata!".
Yudapati bramantya,
nu~ya mengsah ngrana sampun
as1kep parissannira.
Dhuwung buntala tinarik
pangamukke kaya buta,
lir singa galak tandangnge:
''Lah payo barengnga mara,
lah ingsun kembullana
manawa tambuh sireku
ya ingsun ki Yudyapatya.
Tau keramas jemparing
kalamun amangun yuda.
Kang kecandhak marang ingngong
pating gulinting kang murda.
Payo barengnga mara
lamun sira arsa lampus.
Papaggenna yudanningwang".
Sakehhe ingkang prajurit,
Putra ing Tawang Gantungan
kang padha prawira kaot,
sami ngucira ing yuda.
Padha nyinnyiwo samya,
binendrong bedhil pan sampun,
Yudapati nulya kenna.
sumahab para prajurit.
Ki Yudapati wus nibba,
anggregut pra putra kabeh
sami ngebyukki sadaya,
nulya wau binnes~a.
Ki Yudapati tan emut
lamun katiban pusara.
206
•
Saemutte Yudapat·
awakke wus Pinus~~a
Kal~ngkung merang m~nahhe
anyJola-jola tan bis ,
Asru dennira ngucap·a.
"An_gur patennana
. ·
ingsun
awlrang nandhang purusa~.
Kang para Putra naurrl·.
''L amun sira ~aluk pejah,
•
tan wurung Slra pinnaten.
Sennadyan awak kawula
lamun ketawan mengsah:
tan wande ingsun binunuh.
Pan mengko ya antekkenna,
apa karsanning Narpati.
Pan ingsun tan arsa lancang,
apa kareppe kang Dewa!".
Ki Rongga langkung bramantya,
ngamuk lawan curiga.
Tandangnge klangkung anggregut,
ingkang kecandhak palastra.
Sigra binnendrong ing bedhil
kenna pupunne kang kiwa,
Jayasetika ngalosod
tannemut purwa duksinna.
Den byukki para Putra,
Ki Rongga binnesta sampun,
asambat mring Gustinnira:
"Kawula tan wande mati,
Pangeran rebuttenningwang.
Tan kelar nandhang sakitte!''.
Raden Arya Sinyjanglaga,
lan Raden Bannyakwulan,
kalangkung bramantyannipun,
Kaki Arya Wijatmaka.
Dipun bendrong kannan kering,
akrasa nora kuwawa.
Rahaden gela mannahhe,
dhasar lagi papasiyan
mandheg temoleh marga:
"Bok mannawa ingsun lampus,
mendah tangisse Si Rara.
.. · I II
Eman singa wong ngrab ennl . .
Undhakkan Sastramirud~
krasa sayah pangamukke_
dipun bendrongngi sanyJata.
Apan lumayu ganycang,
amicara jronning ~alb~;,
"Baya ta angur urlppa.
207
Pan sami lumayu gendrin
tannana mongga . g,
Kalan k pu 1 lya.
Ki Sa~ ulng ajrih mannahhe
u umur karuna
lan titir untunnira·
"Pan~ingsun tan mil~-milu
ora ldhep ora ninga!"
Ki Sadulumur anggendring
umatur mring Gustinnira
amelas-asih aturre~· '
''K a~ula atur uningnga,
•
kad~yanta titiga,
saml kecepeng ing mungsuh
Pan sami nandhang pusara ..
208
Kang Ibu duk amiyarsi
alon de~nira ngandika
~!~ 9 aneng jro jempannanne:
]a mundur, kaki, sira,
payo padha majuwa
s~kathahhe putranningsun.
AJa na ngucireng mannah.
Sadaya mangsah ajurit
tandanga kabeh kotbuta!".
Wus padha tinimbul kabeh
sadaya anginum toya '
sakabehhe pra putra.
Tan dangu sami anggregut
sumahab aneng ranangga.
Sareng ngembulli ngajurit
Tumenggung Jayakusuma,
saking tengen Ian kiwanne
ing wuri miwah ing ngarsa.
Kiana Jayakusuma
tan gingsir ing mannahhipun
saksana sikep sanjata.
Mengsah lawan ingkang Rayi
anglepassaken sanjata
lir kilat wau lampahhe.
Kongsi telas pannahhira
mungsuhhe nora kenna.
Ya ta wau Ki Tumenggung
kalangkung merang ing nala.
Sigra tumandang Sang Dewi
anglepassaken sanjata
kalintang wau dukanne.
Tibanning pannah lir udan,
mungsuhhe nora kenna,
gendhewanne malah putung.
Putri Cemara karuna.
Sampun lumrahhe wong jurit,
kalamun kalah apasrah
jiwa raga mring mungsuhhe.
Kusuma sampun karuna
garwa Ion aturrira,
Kang Raka alon ngrangk~l~
Sang Putri nanyengkah JaJa:
• 209
DURMA
Dyan Wukirkusuma
alan dennya ngucap:.
"Apisah kalawa~ mam1
Kang Jeng Pangeran~ "
tambuh mati Ian urlP .
210
Asru niba sira Ni D' .
1 d' ew~ Honnengngan
ara ennira nangis.
Tan antara prapta
Kiana Jayakusuma,
mudhun saking rata aglis,
kang para garwa
sadaya anungkemmi.
MIJIL
Ingkang putra sami den takonni
marang Sangnga Kathong: "?"
"Kang babandan sira kapakak7: .
Ing k ang Pu tra sadaya
. wotsarl.
''Yen bedhah nagarl
inggih Singasantun,
211
lamun purun nun k
yen tundhuk ~ ul sun urippi,
.. mar1ng
Yen tan purun ngong
.
Inggih sam ~un patenni kabeh.
s~ngnga ti~~: ~:~~kke wong jurit,
beda apa ingsun.
Yen
· tiwas ' sayektl· d' .
en patenni
:ng wadya Sang Katong,
l~g Si~gasekar, babe yektinne
ffillannlpun padha sun patenni"
Rernbag dadi siji, ·
pra putra turripun.
212
Kawok timen ka .
polahhe 8 wula t1ngalli
ang Annom
teka
N · · '
PlJer lengak lenguk b
j~~it".
#
213
Mula sira muja semmad·
Ingong arsa tak 1, ning,
apa . on,
S1ra kang sed .
Wacanaa putun 1. ya w1yosse?.
amung 8 · n ngsun, kaki
1ra ugi '
kakasih ingngul~n.
Annedyaa bagus s·1ra, kaki,
pan sampun kinnaot
Wong sajagad, sira.bagus dhe ~
Drhba~ar sira apan sugih rabi we.
a 1. para putri , '
sam1 ayu ayu.
214
~ega wadhang bae den .
lY~ mrin~ si dhaplok.pangannl,
Je]emberl aneng .
lamun nora . ]agad bae
Sedh ~ ~ga]okna jurit.
, engnge lng pati
yen wus jangjinnipun.
T~nggangngen ing rata
aJokna palugon!. kang agring,
Wu~ kariya, ingsun mulih Raden,
mrl~g ~urana ing Kayanga~ mami".
Null den gendholi
mring Ki Sadulumur.
215
Apan nora arsa sun 1 d ' .
bok duka 8 a enn11
PANGKUR
Samana bangun rainna
sigra miyos Kiana Jayadiluwih,
arsa magut ing prang pupuh.
Kusuma di Cemara,
kadya mimi atut wuri roaring kakung.
Lir Srikandhi mring payudan,
pawongan angampil lembing.
Kalana Jayakusuma •
kagyat mulat garwanya aneng wur1.
Anuli rinangkul gapyuk:
"Gusti, sira baliya.
Adhuh, aja, aja melu_aprang pupuh.
Denne celong warnan~1ra,
menawi lupa ing gallh.
216
Ratannira sampun remak
apa baya G t·1 '
Dew· s ~ us ' sira titihi?"
" 1 urengrana matur: ..
K~wula paringngana
ga]ah lannang kang prakosa
Kalana Jayakusumma aprang pupuh!".
wuwusse arum amanis.
217
Sawenneh micareng nala·
"Sun wa t ara, Ki Prasonta
· kariyin
baya agung dosannipun
marang Kangjeng Pangeran
Sun watara 1 . ·
s . ' ang ados1 dosannipun" .
.,awenneh anaa angucap:
Mokal mangkonowa iki!".
Narpati Tawang Gantungan
duk samana sampun miyossi jurit.
Tengara umyung gumuruh,
anggregut bala kuswa.
Para Putra kumerap, jingrap gurnrudug.
Pan
•
sarnpun ayun-nayunnan
1ng rana pan sarnpun jurit.
Ramenning prang apuyengngan,
kang sudira banyjur agenti keris.
Pan sarnya suduk-sinuduk
tannana kang kasoran.
Rarnenning prang agenti lawung-linawung
tambuh rnungsuh lawan rowang,
lir gabah den interri.
Kocappa Mennak Prasonta,
nitih rata pan sarwi nandhang agring.
Pangiridde ratannipun
giras amireng surak,
wedi bedhil, teka tumempuhing rnungsuh.
Putra ing Tawang Gantungan
sadaya sami nadhahhi.
Sakehhe kang para Putra
samya ngwbyuk wau kang rata sarni,
dipun nyana Ki Tumenggung
ingkang nitih rata.
Ingkang rata kinembullan ajur-mumur,
Ki Mennak Prasonta tiba
kadi kang wesi binanting.
Galayaran aneng lemah
bekah-bekuh anulya sira tangi,
sarta linggih lenguk-lenguk
asasambat kalaran.
Nuli nguwuh-uwuh: "Aku jaluk banyu,
kalawan sega kang ennak,
•h I II
wetengku kalangkung per1 · ·
Sakathahe para Putra, .
pan sadaya kami tenggengen sam1.
Ana medhang banyjur wurung,
ana numbak tan sida.
Kang sawenneh ana nyuduk bedhil wurung.
Sakathahe para putra .
sadaya mundur alirih.
218
Umatur ingngibu nira:
"Nuwun
W duk k
a, awula atur warti.
onten prajurit linangkung
a~dhawah saking rata.
L1r dinnadah sakojur sarirannipun.
Awelas mannah kawula
kados sakit gennya j~rit.
Yun amba pedhang tan sida
denning boten mantala jro~ingngati.
Sasambatte angruruntuh
sarwi annedha sega,
miwah ngucap jaluk bannyu Sadulumur.
Welassing mannah kawula
anunten kula sukanni".
Narpati Tawang gantungan
anningalli wau kang nandhang agring.
Sapanguwus datan indung,
jer titis si Bathara.
Ki Prasonta cahyanne katon umanycur.
Saturunne ing gilingan
Dewi Kanistren annangis.
Anungkemmi padannira
Ni Kanistren sasambat kawlas-asih:
"Laki Kawula Pukulun,
dhuh, dhuh, Batharanning wang.
Kerantenne sun pundhi siyang lan dalu,
punnika kepanggih gesang,
Gusti kula Kangjeng Kyahi.
Punnika atmajannira''.
Ngrangkul jangganira Ni Rara Sarimelik,
yeku ta atmajannipun
estri Jodeh Prasonta.
Nadyan ala warnanne ananging semu
kang cahya katon ngujwala.
Kang Putra nuli kinanthi.
KINANTHI
Dewi Kanistren amuwus,
Putra kabeh den tuturi:
''Iya iki Ramannira,
kang ayoga sira kaki".
Atmajanne kabeh ma~a 0
219
Dewi Kanistren amuwus·
"B aya Betharaku pangling
.
~awula pawongngandika ,
1~gkang kari wonten nagri.
G1h kawula garwa dika
Pamedharsih aran mami:
Punika
. putra Pukulun ,
:ngkang samya angunjungi!".
Emut Ki Mennak Prasonta
nulya rinangkul Kang Rabi:
~Dhuh, iki wong jaman kunna
1ngkang lagya nandhang brangti".
"Punika atmaja ulun
ingkang Paduka kasihi''.
Guguk gumuyu Prasonta,
rinangkul Ni Sari Melik.
"Adhuh putranne si Bapa,
muga lakiya Bupati.
Adhuh Nyai rabiningsun,
salawasse aneng ngendi?''.
Dewi Kanistren turrira:
"Kula nusul Paduka Ji,
wartanne Paduka pejah
kalawan Putra ing Keling.
Marmanne kawula nusul
atemah tilar nagari,
saking emengnge tyas. Dahat
putra Paduka gumriwis.
Lajeng manyjing wana wasa,
rahayunne boten mati.
Apan wonten Pulo Laut
ingkang kawula enggenni,
awasta Tawang Gantungngan.
Kang pulo anut ingngangin,
kawula anandhang papa,
atansah kawelas-asih.
Dupi sampun lami ulun,
kathah Jawata nedhakki
sadaya aparing pangan .
dhumateng ingngamba, Gust1.
Bagawan Kannekaputra .
ingkang paring tuduh mam1.
Makatenan papajarripu~:
'Bedhaha ing Singasar1,
iya iku marmannira
ketemu lakinnireki'".
Gumuyu Mennak Prasonta:. '"
"Begja temen sira, Gustl . .
220
Mennak Prasonta amuwus·
"Iya kabeh annak mami .
P~dha bagus warnannir~,
•
221
N~likanne meksih alit
Plnnaringken wa Patya
dadya aputra angkatte'
Bareng ingngalalama .
kakang uwis diwasa
tinnarimakaken iku'
mring Kakang Prasonta".
Ya ta mesem jronning galih
Kusuma
. Putri Cemara ,
nlngalli
. Dewi Kanistren ,
am1cara jronning nala:
"Iki silih wanodya,
warnanne ayu amulus
tannana kang winaonnan.
Ingsun rasa rasa yekti,
baya wus karsanning Dewa
wong ayu lir Dewi Ratih
alaki Kakang Prasonta.
Ingsun upamakenna
saksat laki budhur-budhur
arabi Dewi Supraba.
Dewi Surengrana angling:
''Mannira, Kakang, tatanya.
Wacanaa satemenne
andika waleh kewala,
punnapa dika tresna?".
Dewi Kanistren amuwus:
"Prasasat laki Jawata!".
''Apa kang dikatresnnanni?.
Baya kalamun bagussa
sarta baud ing paturon,
utawi kapanggih apa?".
Dewi Kanistren mojar:
"Boten makaten Mas Ayu,
amung welasse kewala".
Nulya atatanya malih
Kusumayu ing Cemara: ~
222
Ki Prasonta annaurrl· .
"Ki Ra k a, mengko ing . ngomah
sun.ko~okke ing lulang pe
null Plnopok ingnguyah" . ,
~adulumur annyentak:
_Tebassen uwang sasuku,
]ana padu wicara!".
Kawarnaa wus apanggih
kadang kadeyan sadaya
kalawan Dewi Kanistren
Sri Bupati Singasekar ·
pan sampun pinondhongngan
malebet kadhatonnipun,
langkung suka ing wardaya.
Pan sampun sami manggihi
sagungnge putri sadsaya
dhateng Sang dewi Kanistren.
Samya bungahhing tyassira
ingkang para Kusuma,
galihhira cilik gunung
samya wareg tanpa dhahar.
Saksana dipun timballi
Tumenggung Jayakusuma
wau marang Sangnga Katong
myang para garwa sadaya
miwah kadyannira.
Sang Sinuhun Singasantun
arsa lalabet badhayan.
Kawarna sampun prapti
Tumenggung Jayakusuma
inganycaran mring Sang Katong,
sinambrama gya alenggah
munggeng ing ngarsa Nata,
de sadaya garwannipun
ander munggwing kering kannan.
Sang Prabu ngandika aris: •
223
Dah~t dennira amundhi
paslhhanne Sri Narendra
pan kacadhong asta karo'
kacancang pucukking rik~a
kapetek ing mustaka '
tumeka ing wulu puhun,
nuwuhhana kayuwanan.
Sang Prabu Singasari
nutug ing sakarsannira.
Saklangkung bungah mannahhe
sadalu gennya kasukan. '
Arame swarannira,
e~ggar.sakeh pra tumenggung
m1wah 1ngkang wadyabala.
Wus kondur ing Singasari
Tumenggung Jayakusuma.
Para Putri ngiring kabeh,
kakanthen lawan kang garwa,
Kusuma ing Cemara.
Langkung bungah mannahipun
wus prapta ing pasanggrahhan.
Putri Adi Singasari
arsa wau cinangkraman.
Dhasar manah maksih lare
pinnarek tepinning sendhang,
Kusuma Nawangwulan,
sarwi nyawuk-nyawuk bannyu,
andher kang para parekkan.
Asinyjang limar giyanti
rinengga ing parada mas,
kakemben jingga pannabyor.
Warna yu, jait annawang,
asengkang nata brata
sarta apipilis wungu.
Rikma kebak denning sekar.
Kusumayu Nawangsasi
prihatin tepinning sendhang.
Den rontog-rontog rikmanne,
kang sekar mawur neng lemah.
Saya agawe rimang,
innyanne sami umatur: II
"Kusuma sampun k aruna ·
Kawarnaa sampun prapti
Kalana Jayakusuma,
amesem dulu polahhe.
amicara jronning nala:
"Baya masse pun Kakang,
teka sambat Rama Ibu,"
abdinne katon punnapa .
224
Asru
K de ·
nnira annangis
usumayu Nawangwulan
maras
S SaJ· .
ronningngatinne
I
ampun minggah a . .
sinnarekk . P gul1ngngan
S en Ing tilam
ang Retna alan amuwu~
Kusumayu Singasekar: I
np·
_lra rosanning pawestri
Plneksa dnning wong priya'"
Sampun kaweleh semunne .
Sang Dyah wus kaprana jiwa
apan sami karasa I
225
W~u sampun wanyci bangun
Slra wau Ki Jayasetika enyjingl
Jayaleksana rowangnge I
•
Kawarnaa Prabu Singasari
sampun bubar atilar nagara
sumahab bala mantrinne.
Karsanira Sang Prabu
arsa bantu marang Kadhiri.
Tan kandheg lampahhira
kang wadya gumuruh
pan kadya ombak samodra. . .
Wus kapungkur nagara ing s~ngasar~,
sinnengkut gaganycangngan.
226
Lampahhira Tumen .
sampun lepas ggu~g l1nuwih
Wadya gumuruhanlnaraJa~g wana.
# ampahhe
enggar.k~ng para arum '
apan nltlh jempana sam·
Sam~a leren pra batang~·
saml nginang udut.
Sakath~he kang pawongngan
~adha enggar angluru kang sarwa sari.
unga kang antuk sekar.
227
Piyak mantri kang seba
nulya
· rna· '
]eng Rahadyan Wukirsari
S1~r~ anungkemmi suku-
nn1reng Jeng Sri Narendra
Kagyat nulya a ·
"Dhuh dh h ngr~ngkul lungayeng sunu:
Mu ' . u ' angger putranningwang
ng S1ra wedding kang ngati. .
Nora nyana maksih gesang
salawas~e sapa kang sira' iring?.
Lan man1ngnge, sira, kulup,
ngupaya Kakangngira.
Pa~ ing mengko Kakangngira uwis rawuh
~neng negara ing Daha,
1ku bubukanning jurit.
Kakangngira dipun lamar
marang Ratu iya Nusa Tembinni.
Nanging Kakangngira lumuh,
datan narsa akrama.
Iya iku, mula bukanne prang pupuh
lawan wong ing Tanah Sabrang,
Sang Prabu Nusa Tembinni''.
Rahaden Prawatasekar
sakalangkung gegetunnireng galih,
wusana alon umatur:
''Sukur Kakangbok prapta,
andadosken suka ciptamba Pukulun.
Denne kawula ing wuntat,
suwita mring Ki Dipati.
Kalangkung pasiyannira
Ki Tumenggung Kusumaadiluwih.
Malah kawula, Pukulun,
tinnariman wanudya.
Ingkang rayi pinnaringaken mring ulun".
Sang Nata kagyat ngandika:
''Iya sukur, sira, kaki.
Mengko, neng ngendi, Rahadyan,
Adipati Klana Jayadiluwih?".
Dyan Wukir alon umatur:
"Saweg wontenning marg~,
saking rendhet lampahh1ra para arum.
Dipati Jayakusuma
sakalangkung sugih rabi.
228
Sang Prabu alan ngandika·
"Annakkingsun Kartasekar.sun
pondhongngana den agupuh tuding,
Kiana Jayakusuma I
umatur
L. . rahapa ·
n lngsun ayun-nayun''
en~ser Raden Panambangngan, .
saklng ngarsanne Narpati.
Sang Prabu malih ngandika,
~ay~badra wau ingkang tinuding:
Caessa pakuwonnipun
lawan saossa segah''.
Pa~ Ki~Wa~i Curiganata gumuyu,
waJa keng1s latah-latah:
"Nora lidok ujar mami".
Sri Bupati ing Mamennang
sampun lengser wau dennya tinnangkil.
Manyjing pasanggrahhan sampun,
anganthi ingkang putra
pinnanggihken lawan Ibu Sang Ngaratu.
Sarwi asung awawarta,
yen Jayakusuma prapti.
Sang Prameswari tumingal
mring kang putra Rahaden Wukirsari,
anulya pinnapag gupuh
rinangkul tinnangissan.
Pan gumerah tangisse kang para arum,
miwah Kang Ibu sadaya,
sarta ingkang para cethi.
Adangu kinuswa-kuswa
marang Ibu sarta Sang Prameswari:
"Adhuh Gusti nyawanningsun,
ingsun pan nora nyana.
Panyanengsun sira, Gusti, pan wus lampus.
Genne wus tanpa pawarta,
sukur ta maksih basuki!".
Enggar sagung para garwa
sami saos sesegahira benyjing.
Ana ingkang olah santun,
ana olah pangannan,
ana ingkang saos ulam sekullipun.
Busekkan jro pasanggrahan,
sakathahhe para cethi.
Kyana Patih Jayabadra .
wus asaos pakuwon langkung asrl.
Sakalangkung jembarripun,
asri pinajang-pajang, .
ingkang badhe pan~gennannlng para arum.
Miwah kang para dlpatya~
apan wus pinanyci-panycl.
229
Lir gerah swaranning bala
p~n,na rame swaranne kebo' sapi
bebek ayam lawan wedhus
Brambang kalawan bawang.
klapa beras tutumpukkan'kadi
Datan kenna winnicallan gunung.
lir sarah punnang piranti.
Wus pepak kang sasaossan
k~warnaa wau ingkang lum~ris,
s1ra Rahaden Tumenggung
Klana Jayakusuma,
say~ktinne Raden Arya Marabangun.
Raden Prabongsa anyjola:
"Nora lidok ujar mami!".
Sakathahing para Putra
pan sadaya samya atawan tangis
sarwi anungkemmi suku,
sarwi lara karuna.
Kang kaprennah annem pan sami angujung,
estu Ki Putra Jenggala,
Ri Sang Inno Kertapati.
Sang Ngaprabu ing Mamennang,
ing Ngurawan, miwah ing Singosari,
kang panggalih cilik gunung.
Langkung marwata suta,
Ki Kalana saestu Ki Marabangun
miwah para Prameswarinnira,
mannahe acilik wukir.
Sami amicareng nala:
''Nora kaya karsanning Dewa luwih,
Putra Daha, Raden Galuh,
papacangnganne teka.
Denning arsa dipun kramakken punniku,
apan wus kinudang-kudang
sabdanning Pandhita luwih''.
Angandika Prabu Daha:
''Kaki Putra, punnapa karsanneki,
ing benyjang punnapa manggut
angrebut kutha Daha?''.
Ki Kalana Jayakusuma umatur:
''Langkung ing karsa Pa~uka,
kawula dermi nglampahhl.
Lebur raka di pratala,
sampun siyang nadyan tumekeng latri
sumongga karsa Pukulun,
nglampahi kang aya hhan'· "
Sira Raden Nila Prabongsa gumuyu:
"Sampun kakeyan wicara,
. •t'"
ing benyjing amagu t JUrl ..
230
Rembagge kehhing punggawa ...
karsannira wau amagut jurit.
~ang.Prab~ Daha amuwus:
An~lng d1pun prayitna,
Kakl Putra, kalintang saktining mungsuh.
Gagamannira yen aprang
sadak lawan burat wangi.
Anging yayi, sun tarima
apan sira arsa amagut jurit.
N~dyan amagutta mungsuh,
~en wus rerem kang wadya,
1ya kaki, nora kuciwa ing semu".
Ya ta wau Raden Putra
lengser ngarsanne Narpati.
Kalana Jayakusuma,
apan sampun wau makuwon sami
pepak sakadeyannipun
ana ing pamondhokkan.
Miwah Raden Prabongsa pan nora kantun
pepak Kang Putra Jenggala,
sinnawang lir Tamansari.
Sakathahhe para garwa
mannahhira esmu sami prihhatin
nanging tan ketareng semu.
Brongta awor asmara
ingkang datan antuk sihhira ingkang kakung.
Mannahhe esmu ruditya,
waspanne padha dres mijil.
MIJIL
Sakathahhe ingkang para manis
padha ayu annom
apan sampun cinnangkraman kabeh
marang kaki Sang Ngaadipati,
kawarnaa nenggih
mapan sampun dalu.
Raja Putra angandaika aris
mring pra sentana alan:
''Ki Prasonta ingsunnajak dhewe,
Sadulumur iku aja kari,
payo angiderri
pakuwonning mungsuh.
Apan ingsun arsa aningalli
ing mungsuh kang kaot, ,
padha mlayu marang pakuwon~e .
S r1. Narendra ing Nusa. Temblnnl
kang nganycik K~dh~rl
sinnekti pinuny]ul .
231
Ki Kalana Jayakusumadi
lampahhira alon '
pan ~en iringi wulu cumbunne.
Nanglng datan nana kang udanni
lampahhira wengi
Kadhiri jinujug.
232
"Eh s.ang Prabu wruhhanta
KumaJaya ingngong". sun niki
~a~g Arnuja sajarwa yektinne:
Mll~ arnba rnuja sernadi nin
Nagr1 Tanah Jawi g,
kawangkuwa ul un" .
233
Aja sira nganggo walangngati
poma wekassingngong. I
234
Gawokkingsun
~ • I
Dewa .
]aman mangkin 1
nembe m1rsa ngong
teka ngrimuk marang ing yoganne.
Baya nyoba marang awakmami".
Sang Dyah turnya ris
awilet raras rum:
Jawata linuhung".
235
Wong kakalih sareng rnuwus aris:
"Dhuh Jawata kaot
k~lilanna arnba jarwake.
M1la arnba nedha Dewa luwih
rnugi glissa laki '
kang warnanne bagus.
SINOM
Wus kondur Sang Raja Putra,
Sang Retna kari annangis:
"Nora kaya Dewa luwih,
katuwonne wak mami.
Alaki Jawata luhung,
. "
angur aja pangg1ya: ...
Sang Dyah gumuling 1ng S1t1.
"Bagus temen Jawata kang asung brant a".
236
D~an_ingoyog Kusumeng Dyah,
~e~nlng Raka sampun linggih:
Mlla sun wungu Kusuma
• # I
Wlyosse sira sun tari.
Apa ta sira benyjing
tumutur sun aprang pupuh,
punnapa kari sira".
Dewi surengrana angling:
"Bosen temen sok annari mring wanodya".
Matur Dewi Surengrana,
pan sarwi anyiwel wentis:
''Dhuh, Gusti Kangjeng Pangeran.
Yen Paduka estu nari
dhateng ing ngawak mami
yen benyjing amagut pupuh.
Wong Kadhiri, Ngurawan,
tannapi wong Singosari,
sampun aprang, pinrih nyurakki kewala.
Sakehhing wong tetelukkan
benyjing ingabenna jurit.
Pra Putra ing Jenggala
den karya cucuk lumaris.
Denne wong ing Kadhiri,
Pangeran, sampun arempu
tan kenni ingabenna.
Punnika aturre mantri,
awak ulun karyannen cucukking yuda.
Ya ta kawarnaa enyjing,
Kalana Jayadiluwih
sampun miyos ing ngayuda.
Annitih turongga asri,
rionenggeng busana di,
turongga dinulu murub.
Kusumadi Cemara
sampun awahana esthi,
Iir Srikandhi, sampun amangku sanyjata.
237
m~rang sakeh putrannipun·
"Eh kabeh annakkingwang .
padha anglugassa warni '
anglakonni apa karsannfng Jawata.
~acananne Sang Jawata
lngkang ~humawuh mring mami.
S~kab~hhe putunningwang,
yen Slra dadi pawestri
nora bedhah Kadhiri
p~sth~ kasor yudannipun.
Y~n s1ra dadi priya,
blsa angreh Nuswa Jawi I
PANGKUR
Gumuruh swaranning yuda
long linongngan ganti asilih ungkih.
Aruket lawung linawung
tannana kang kasorran.
Sakalangkung rame dennira prang pupuh
mapan sami surannira,
watang putung ganti keris.
238
Wong Sabrang panggahhing ngrana
tandangngira kadya awuru getih.
Wong Jenggala samya riwut
nging tan wonten kuciwa.
Bedhil munnya, swaranne lir gunung rubuh.
Peteng kukussing sandawa
apan kadya tengah wengi.
Dhedhet, papanning payudan.
Mimis niba lir kadya udan genni.
Denne kang samya tumempuh
mring wreksa, kaparapal.
Ingkang rungkut dadya padhang temahhhipun.
Patang putung ting sulayah,
pan kadi babadan pacing.
Tandang Dipati Pragunnan
saha bala tumempuhhing ngajurit.
Arame lawung linnawung,
lir banteng tawan brana.
Wadya sabrang keh kalindhih yudannipun
asampyuh wadya Pragunnan.
Unningnga Dyann Adipati.
Adipati Sidapeksa
pan wus tempuh umangsah ing ngajurit.
Arame amuk-ingamuk
tannana kang kasorran.
Apuyengngan wadya Sabrang kathah lampus.
Wadya Ngurawan keh pejah,
carub awor tan katawis.
Sagung kang para dipatya
pan kalindhih datan nana pupulih.
Wadya Jenggala tumempuh
tandangnge prit anneba.
Rame surak, apan kadya gerah pitu.
Sambatte kang nandhang prana
pan kadya karengeng langit.
Denne kang para dipatya
pan kalindhih tannana mongga pulih.
Amaju maju kaburu,
tan nana kang kawawa.
Amung kadang kadeyan kang maksih kantun.
Sakehhing para dipatya,
sadaya samya angisis.
Sira Sang Raja Pinutra . .
saha bala umangsah ing nga]urlt.
Prasonta lan Sadulumur,
kadeyanne sadaya, asoroh amuk. •
samya mangsah gut-gut-ten
Lir sima antuk ba~a~gn~an
tandangngira anga]rlhhl.
239
Ki Rongga Jayasetika ,
atannapi sira Ki Yudapati
Dewi Surengrana, ngamuk '
aneng tengah ing ngrana.
Wadya Sabrang gusis tan nana kang kantun.
Papati pating sulayah
pan kadi babadan pacing.
Tandang Rahaden Prabongsa,
barengosse sarwi pinuntir-puntir,
sakadangnge nora kantun
sareng ngamuk arampak.
Lir raseksa solahhe dennira ngamuk
pan sami atilar kuda
wong satus anunggal kapti.
Lebur wong ing tanah Sabrang,
akkeh mati wangke sungsun matindhih.
Ingkang mara mara lampus,
tanna mongga puliya.
Ingkang panggah ting sulayah samya lampus.
Sagungnge wong tanah Sabrang,
kedhik urip kathah mati.
Ki Rongga Jayasetika,
Jaleksana, lawan Ki Yudapati,
pangamukke samya liwung.
Wong Mannila tinrajang,
ingamukkan Yudapati, mawut mawut.
Samya lumayu sarsarran,
akeh mundur nandhang kannin.
DURMA
240
Kat~lika, muntab wadya kasatriyan,
kadeyan kang nindhihi
dyan tempuh kalawan I •
Nusa Tembinni wadya.
Padha jago sura sekti
tatte mrawasa, I
241
•
•
• •
•
•
•
•
• •
242
• •
•
Sirna larut resik madyeng pabaratan.
Amung wadya Kadhiri,
Bali myang Ngurawan,
tannapi Singasekar,
kantun wetah tur basuki.
Suka ing driya
muji sektinning Gusti.
Kasalin aksara de
~nning: Koko Widayatmoko.
Katiti: 22 September 1992
Ngayojakarta, 26 Agustus 19 92, dumugi, Jakarta,
•
243