Kendala lain yang juga sering disuarakan oleh masyarakat dan para guru adalah tidak
meratanya kurikulum diberlakukan di setiap satuan pendidikan karena berbagai hal, kendati
Kurikulum Muatan Lokal Mata Pelajaran Bahasa dan Sastra Daerah telah ditetapkan
penggunaannya melalui Pergub. Kritik juga muncul dari masyarakat berkaitan dengan
kekeliruan bahan ajar dan karakter Kurikulum Muatan Lokal Mata Pelajaran Bahasa dan
Sastra Daerah yang cenderung terlalu meniru struktur kurikulum mata pelajaran bahasa
Indonesia.
Berkaitan dengan masalah-masalah tersebut di atas, perlu adanya upaya untuk merevisi
dan mengembangkan kembali Kurikulum Muatan Lokal Mata Pelajaran Bahasa dan Sastra
Daerah untuk jenjang pendidikan dasar dan menengah. Namun sebelum revisi dilakukan,
diperlukan landasan konseptual yang jelas menyangkut apa saja yang harus menjadi
pertimbangan tim review. Diperlukan poko-pokok pikiran yang jelas untuk nanti digunakan
oleh tim pengembang Kurikulum Muatan Lokal Mata Pelajaran Bahasa dan Sastra Daerah
sebagai landasan bekerja.
Buku ini merupakan dokumen kurikulum tingkat daerah Provinsi Jawa Barat yaitu
Kurikulum Muatan Lokal Mata Pelajaran Bahasa dan Sastra Sunda Berbasis Kurikulum 2013
yang telah direvisi. Dokumen kurikulum diharapkan dapat dijadikan pedoman pembelajaran
muatan lokal bahasa dan sastra Sunda pada jenjang pendidikan dasar dan menengah di Jawa
Barat, terhitung mulai tahun pelajaran 2017/2018.
Semoga buku ini ada kemanfaatan di dalamnya dan pada akhirnya akan membawa pada
perbaikan dalam pembinaan, pengembangan dan pelestarian bahasa dan sastra daerah
melalui jalur pendidikan di Jawa Barat.
Bandung, Maret 2017 Kepala Balai
NIP. 196110051986031014
BAB I
STRUKTUR KURIKULUM TINGKAT DAERAH
A. RASIONAL
Sejalan dengan keluarnya Kurikulum 2013 terdapat tiga jenis kurikulum,
yakni Kurikulum Tingkat Nasional, Kurikulum Tingkat Daerah, dan Kurikulum
Tingkat Sekolah. Kurikulum Tingkat Nasional disusun dan diberlakukan secara
nasional. Kurikulum Tingkat Daerah disusun dan diberlakukan di daerah
berdasarkan Kurikulum Tingkat Nasional sesuai dengan kebijakan daerah
masing-masing. Sementara, Kurikulum Tingkat Sekolah disusun dan
diberlakukan pada setiap jenjang sekolah.
Kurikulum Tingkat Nasional yang disebut Kurikulum 2013 telah mengalami
revisi sehingga disebut Kurikulum 2013 edisi revisi. Kurikulum Tingkat Daerah
pun turut mengalami perbaikan sehingga disebut Kurikulum Tingkat Daerah
Muatan Lokal berbasis Kurikulum 2013 revisi 2017. Revisi ini dilakukan
berdasarkan Peraturan Mentri Pendidikan dan Kebudayaan Republik Indonesia
Nomor 20, 21, 22, dan 23 Tahun 2016.
Permendikbud No. 20 Tahun 2016 tentang Standar Kompetensi Lulusan
Pendidikan Dasar dan Menengah digunakan sebagai acuan utama
pengembanganstandarisi,standarproses,standarpenilaianpendidikan,standar
pendidik dan tenaga kependidikan, standar sarana dan prasa-rana, standar
pengelolaan, dan standar pembiayaan. Dengan diberlakukanya Peraturan
Menteri ini, maka Peraturan Menteri Pendidikan dan Kebudayaan Nomor 54
Tahun 2013 Tentang Standar Kompetensi Lulusan untuk Satuan Pendidikan
Dasar dan Menengah, dicabut dan dinyatakan tidak berlaku.
Permendikbud No. 21 Tahun 2016 tentang Standar Isi Pendidikan Dasar dan
Menengah memuat tentang Tingkat Kompetensi dan Kompetensi Inti sesuai
dengan jenjang dan jenis pendidikan tertentu. Kompetensi Inti meliputi sikap
spiritual, sikap sosial, pengetahuan dan ketrampilan. Ruang lingkup materi yang
spesifik untuk setiap mata pelajaran dirumuskan berdasarkan Tingkat
Kompetensi dan Kompetensi Inti untuk mencapai kompetensi lulusan minimal
pada jenjang dan jenis pendidikan tertentu. Dengan diberlakukannya Peraturan
Menteri ini, maka Peraturan Menteri Pendidikan Nasional Nomor 64 Tahun 2013
tentang Standar Isi untuk Satuan Pendidikan Dasar dan Menengah, dicabut dan
dinyatakan tidak berlaku.
Permendikbud No. 22 Tahun 2016 tentang Standar Proses Pendidikan Dasar
dan Menengah merupakan kriteria mengenai pelaksanaan pembelajaran pada
satuan pendidikan dasar dan satuan pendidikan dasar menengah untuk
A L O S I ru
K A
W A K P E R
T
MATA PELAJARAN M I N
G G L
X XI XII
Kelompok A (Wajib)
P e n d i d i k a n A g a m a d a n B u d i
1 . P e k e r t i 3 3 3
P e n d i d i k a n P a n c a s i l a d a n
2 . K e w a r g a n e g a r a a n 2 2 2
3 . B a h a s a I n d o n e s i a 4 4 4
4 . M a t e m a t i k a 4 4 4
5 . Sejarah Indonesia 2 2 2
6 . B a h a s a I n g g r i s 2 2 2
Kelompok B (Wajib)
7 . S e n i B u d a y a 2 2 2
8 . B a h a s a d a n S a s t r a D a e r a h 2 2 2
P e n d i d i k a n J a s m a n i , O l a h
9 . R a g a , d a n K e s e h a t a n 3 3 3
P r a k a r y a d a n
1 0 . K e w i r a u s a h a a n 2 2 2
J u m l a h J a m P e l a j a r a n
K e l o m p o k A d a n B p e r m i n g g u 2 6 2 6 2 6
K e l o m p o k C ( P e m i n a t a n )
M a t a P e l a j a r a n P e m i n a t a n
A k a d e m i k d a n V o k a s i ( S M K / 2 4 2 4 2 4
M A K )
J U M L A H A L O K A S I W A K T U P E R
M I N G G U 50 50 50
C. PERBAIKAN KURIKULUM TINGKAT DAERAH BERBASIS
KURIKULUM 2013
Dengan adanya revisi Kurikulum 2013 pada tingkat nasional, Kurikulum
Tingkat Daerah Kurikulum Muatan Lokal pun mengalami perubahan. Nama
kurikulum tidak berubah menjadi kurikulum nasional, tapi tetap Kurikulum 2013
Edisi Revisi yang berlaku secara Nasional.Perubahan tersebut didasarkan pada
tiga Permendikbud, yakni Permendikbud No. 20 tentang Standar Kompetensi
Lulusan Pendidikan Dasar dan Menengah, Permendikbud No. 21 Tahun 2016
tentang Standar Isi, Permendikbud No. 22 Tahun 2016 tentang Standar Proses,
dan Permendikbud No. 23 Tahun 2016 tentang Standar Penilaian.
Meskipun ada revisi, struktur matapelajaran dan lama belajar di sekolah tidak
diubah. Poin utama revisi Kurikulum 2013 adalah meningkatkan hubungan atau
keterkaitan antara kompetensi inti (KI) dan kompetensi dasar
BAB II
8 . 3 . 8 Memahami i s i 4 . 8 Menyanyikan
3 . 5 Memahami t e k s
4 . 5 Menyajikan
p e r c a k a p a n
p e r c a k a p a n
s e d e r h a n a y a n g
d e n g a n t e m a n
b e r i s i t e n t a n g
5 . H i d u p m e n g e n a i
h i d u p b e r s i h d a n
h i d u p b e r s i h
B e r s i h s e h a t ( d i r u m a h ,
d a n s e h a t
d a n S e h a t d i s e k o l a h d a n d e n g a n
d i l i n g k u n g a n
i n t o n a s i y a n g
t e m p a t
b e n a r . ( T e m a
b e r m a i n ) . ( T e m a
5 )
5 )
3 . 6 Mengenal p u i s i 4 . 6 Membacakan p u i s i
s e d e r h a n a s e d e r h a n a
y a n g b e r i s i y a n g b e r i s i
t e n t a n g a i r t e n t a n g a i r
6 . A i r , d a n b u m i . d a n b u m i
( T e m a 6 ) d e n g a n l a f a l ,
B u m i , d a n
i n t o n a s i , d a n
M a t a h a r i e k s p r e s i y a n g
t e p a t s e b a g a i
b e n t u k
u n g k a p a n d i r i .
( T e m a 6 )
3 . 7 Mengenal t e k s 4 . 7 Menceritakan kembali
7 . M e r a w a t t e n t a n g i s i
H e w a n m e r a w a t t e k s t e n t a n g
d a n h e w a n d a n m e r a w a t h e w a n
T u m b u h a n t u m b u h a n . d a n t u m b u h a n .
( T e m a 7 ) ( T e m a 7 )
3 . 8 Memahamiteks 4 . 8 Menyusun k a t a
8 .
s e d e r h a n a m e n j a d i
K e s e l a m a t
t e n t a n g k a l i m a t
a n d i k e s e l a m a t a n d i t e n t a n g
3 . M e m a h a m i 4 . M e n y a j i k a n
p e n g e t a h u a n p e n g e t a h u a n
f a c t u a l d e n g a n f a k t u a l d a l a m
c a r a m e n g a m a t i b a h a s a y a n g
( m e n d e n g a r , j e l a s d a n
m e l i h a t , l o g i s d a l a m
m e m b a c a ) d a n k a r y a y a n g
m e n a n y a e s t e t i s ,
b e r d a s a r k a n d a l a m
r a s a g e r a k a n y a n g
T E M A i n g i n t a h u m e n c e r m i n k a n
t e n t a n g d i r i n y a , a n a k s e h a t ,
m a k h l u k c i p t a a n d a n d a l a m
T u h a n d a n t i n d a k a n
k e g i a t a n n y a , d a n y a n g
b e n d a - b e n d a m e n c e r m i n k a n
y a n g d i j u m p a i d i p e r i l a k u a n a k
r u m a h , s e k o l a h . b e r i m a n d a n
b e r a k h l a k
m u l i a .
K O M P E T E N S I K O M P E T E N S I
D A S A R D A S A R
1 .
S a y a n g i
h e w a n 3 . 1 Memahami i s i t e k s 4 . 1 Melantunkan pupuh
d a n p u p u h t e n t a n g t e n t a n g
t u m h u h menyayangi hewan dan m e n y a y a n g i
a n d i tumbuhan. ( T e m a 1 ) h e w a n d a n
s e k i t a r t u m b u h a n .
k i t a . ( T e m a 1 )
Kelas III
K I 3 K I 4
3 . M e m a h a m i 4 . M e n y a j i k a n
p e n g e t a h u a n p e n g e t a h u a n
f a k t u a l d e n g a n f a k t u a l d a l a m
c a r a b a h a s a y a n g
m e n g a m a t i j e l a s d a n l o g i s
( m e n d e n g a r , d a l a m k a r y a
m e l i h a t , y a n g e s t e t i s ,
m e m b a c a ) d a n d a l a m g e r a k a n
y a n g
m e n a n y a m e n c e r m i n k a n
b e r d a s a r k a n a n a k
T E M A r a s a i n g i n t a h u s e h a t , d a n d a l a m
t e n t a n g t i n d a k a n
d i r i n y a , y a n g
m a k h l u k m e n c e r m i n k a n
c i p t a a n p e r i l a k u
T u h a n d a n a n a k b e r i m a n d a n
k e g i a t a n n y a , b e r a k h l a k
m u l i a .
d a n b e n d a -
b e n d a y a n g
d i j u m p a i d i
r u m a h , s e k o l a h .
K O M P E T E N S I K O M P E T E N S I
D A S A R D A S A R
1 .
I n d a h n y 3 . 1 Mengidentifikasi i s i 4 . 1 Memeragakan
p e r c a k a p a n p e r c a k a p a n
a
t e n t a n g indahnya t e n t a n g Indahnya
k e b e r s a kebersamaan ( T e m a kebersamaan ( T e m a l )
m a a n 1 )
4 . 2 Menceritakan i s i
3 . 2 Memahami t e k s t e k s
2 . S e l a l u a r g u m e n t a s i a r g u m e n t a s i
s e d e r h a n a s e d e r h a n a
B e r h e m
t e n t a n g selalu t e n t a n g selalu
a t berhemat energi. ( T e m a berhemat energi.
E n e r g i 2 ) ( T e m a 2 )
4 . 3 M e m e r a g a k a n
3 . 3 Memahami t e k s
p e r c a k a p a n
3 . P e d u l i p e r c a k a p a n
t e n t a n g peduli
t e r h a d a t e n t a n g
terhadap sesame mahluk hidup
p e d u l i
p d e n g a n l a f a l ,
t e r h a d a p
M a k h l u k i n t o n a s i , d a n
s e s a m a
e k s p r e s i y a n g
H i d u p m a h l u k h i d u p .
b e n a r . ( T e m a
( T e m a 3 )
3 )
3 . 4 Memahami t e k s 4 . 4 Menyusun karangan pendek
d e s k r i p s i b e r d a s a r k a n
4 .
s e d e r h a n a g a m b a r t e n t a n g
B e r b a g a t e n t a n g berbagai b e r b a g a i j e n i s
i pekerjaan ( g a m b a r p e k e r j a a n
P e k e r j a b e r b a g a i d e n g a n
j e n i s m e n g g u n a k a n
a n
p e k e r j a a n ) . e j a a n y a n g
( T e m a 4 ) t e p a t . ( T e m a 4 )
3 . 5 M e m a h a m i 4 . 5 Menceritakan i s i
5 . t e k s n a r a s i t e k s n a r a s i
M e n g h a s e d e r h a n a s a j a k t e n t a n g
t e n t a n g menghargai jasa pahlawan
r g a i
menghargai jasa pahlawan d a r i S u n d a
J a s a d a r i d a e r a h s e c a r a l i s a n .
P a h l a w a n S u n d a . ( T e m a ( T e m a 5 )
5 )
4 . 6 Membaca teks sajak
t e n t a n g
6 .
3 . 6 Memahami t e k s i n d a h n y a
I n d a h n y s a j a k t e n t a n g n e g e r i k u
a i n d a h n y a d e n g a n l a f a l ,
N e g e r i k n e g e r i k u . i n t o n a s i , d a n
( T e m a 6 ) e k s p r e s i y a n g
u
b e n a r . ( T e m a
6 )
7 . C i t a -
c i t a k u 3 . 7 Memahami t e k s 4 . 7 Melantunkan kawih
k a w i h t e n t a n gt e n t a n g c i t a -
7 )c i t a k u . ( T e m a 7 )
cita-citaku. ( T e m a
4 . 8 Memeragakan percakapan
3 . 8 Memahami t e k s
d a e r a h t e m p a t
8 . D a e r a h p e r c a k a p a n
t i n g g a l k u
t e n t a n g
T e m p a t d e n g a n l a f a l ,
d a e r a h
T i n g g a l i n t o n a s i , d a n
t e m p a t
k u e k s p r e s i y a n g
t i n g g a l k u .
b e n a r . ( T e m a
( T e m a 8 )
8 )
Tujuan kurikulum mencakup empat kompetensi, yaitu (1) kompetensi sikap
spiritual, (2) sikap sosial, (3) pengetahuan, dan (4) keterampilan. Kompetensi
tersebut dicapai melalui proses pembelajaran intrakurikuler, kokurikuler, dan
Kelas V ekstrakurikuler.
Rumusan Kompetensi Sikap Spiritual, yaitu "Menerima, menjalankan, dan
menghargai ajaran agama yang dianutnya”. Adapun rumusan kompetensi sikap
sosial, yaitu "Menunjukkan perilaku jujur, disiplin, tanggung jawab, santun,
peduli, dan percaya diri dalam berinteraksi dengan keluarga, teman, guru, dan
tetangganya serta cinta tanah air”. Kedua kompetensi tersebut dicapai melalui
pembelajaran tidak langsung (indirect teaching), yaitu keteladanan, pembiasaan,
dan budaya sekolah dengan memperhatikan karakteristik mata pelajaran
sertakebutuhan dan kondisi peserta didik.
Penumbuhan dan pengembangan kompetensi sikap dilakukan sepanjang
proses pembelajaran berlangsung dan dapat digunakan sebagai pertimbangan
guru dalam mengembangkan karakter peserta didik lebih lanjut.
Kompetensi Pengetahuan dan Kompetensi Keterampilan dirumuskan
sebagai berikut.
K I 3 K I 4
4 . M e n y a j i k a n
p e n g e t a h u a n
3 . M e m a h a m i
faktuald a n konseptual
p e n g e t a h u a n
d a l a m b a h a s a
faktualdan
y a n g j e l a s ,
konseptualdengan c a r a
s i s t e m a t i s ,
m e n g a m a t i ,
l o g i s , d a n
m e n a n y a , d a n
k r i t i s d a l a m
m e n c o b a
k a r y a y a n g
b e r d a s a r k a n r a s a
e s t e t i s ,
T E M A i n g i n t a h u
d a l a m
t e n t a n g d i r i n y a ,
g e r a k a n y a n g
m a k h l u k c i p t a a n
m e n c e r m i n k a n
T u h a n d a n
a n a k s e h a t ,
k e g i a t a n n y a , d a n
d a n d a l a m
b e n d a - b e n d a
t i n d a k a n y a n g
y a n g d i j u m p a i d i
m e n c e r m i n k a n
r u m a h , d i
p e r i l a k u a n a k
s e k o l a h , d a n
b e r i m a n d a n
t e m p a t b e r m a i n .
b e r a k h l a k
m u l i a .
Kelas V
3 . 1 4 . 1
M e m a h a m i t e k s M e m e r a g a k a n
1 .
d e s k r i p s i k a u l i n a n
B e r m a i n
t e n t a n g b a r u d a k y a n g
d e n g a n
k a u l i n a n m e n g g u n a k a n
B e n d a -
b a r u d a k y a n g b e n d a d i
b e n d a
m e n g g u n a k a n s e k i t a r .
d i
b e n d a d i ( T e m a 1 )
s e k i t a r
s e k i t a r . ( T e m a
1 )
3 . 2 M e m a h a m i
t e k s n a r a s i
4 . 2 M e m b u a t
t e n t a n g
r i n g k a s a n
p e r i s t i w a
d a r i t e k s
d a l a m
n a r a s i
k e h i d u p a n
t e n t a n g
( p e r i s t i w a
p e r i s t i w a
y a n g
d a l a m
m e n y e n a n g a n ,
k e h i d u p a n .
m e n y e d i h k a n ,
( T e m a 2 a )
b e r k e s a n ) .
2 .
( T e m a 2 a )
P e r i s t i w
3 . 2 b M e m a h a m i
a d a l a m
t e k s c a r p o n 4 . 2 b
K e h i d u p
t e n t a n g M e n c e r i t a k a n
a n
p e r i s t i w a a l a m k e m b a l i i s i
( b e n c a n a / c a r p o n
m u s i b a h ) b e r d a s a r k a n
d e n g a n k a t a - k a t a
m e m b a c a d i s e n d i r i
d a l a m h a t i , d e n g a n
m e n g i d e n t i fi k a k a l i m a t y a n g
s i k o s a k a t a b a i k d a n
d a n b e r t a n y a s a n t u n . ( T e m a
j a w a b . ( T e m a 2 b )
2 b )
3 . 3 M e m a h a m i i s i4 . 3
t e k s M e n e m b a n g k a
g u g u r i t a n n d a n
3 . H i d u p t e n t a n g h i d u p m e n c e r i t a k a n
R u k u n r u k u n . ( T e m a 3 ) i s i g u g u r i t a n
t a n t a n g h i d u p
r u k u n . ( T e m a
3 )
1 .
3 . 1 M e m a h a m i 4 . 1 M e n c e r i t a k a n
S e l a m a
t e k s c a r i t a i s i t e k s c a r p o n
t k a n
p o n d o k t e n t a n g t e n t a n g
M a k h l u
penyelamatan makhluk. penyelamatan mahluk.
k
( T e m a 1 ) ( T e m a 1 )
H i d u p
LAMPIRAN-LAMPIRAN 39
Memperhatikan konteks global dan kemajemukan masyarakat Indonesia, misi
dan orientasi Kurikulum 2013 diterjemahkan dalam praktik pendidikan dengan
tujuan khusus agar peserta didik memiliki kompetensi yang diperlukan bagi
kehidupan masyarakat di masa kini dan di masa mendatang, seperti tampak
pada gambar 1.
Gambar 1
Kompetensi yang dimaksud yaitu: (1) menumbuhkan sikap religius dan etika
sosial yang tinggi dalam kehidupan bermasyarakat, berbangsa dan bernegara;
(2) menguasai pengetahuan; (3) memiliki keterampilan atau kemampuan
menerapkan pengetahuan dalam rangka melakukan penyelidikan ilmiah,
pemecahan masalah, dan pembuatan karya kreatif yang berkaitan dengan
kehidupan sehari-hari.
Mata pelajaran bahasa dan Sastra Sunda yang dikembangkan di setiap
jenjang pendidikan harus mempertimbangkan pemanfaatan tekhnologi informasi
dan komunikasi. Untuk itu kemampuan pendidik dalam menggunakan dan
memanfaatkan tekhnologi informasi dan komunikasi menjadi faktor penting agar
pembelajaran Bahasa dan Sastra Sunda mampu menjawab tantangan abad
moderen dewasa ini. Selain penggunaan dan pemanfaatan teknonolgi,
pembelajaran Bahasa dan Sastra Sunda juga harus memperhatikan kebutuhan
daerah dan peserta didik, sehingga mata pelajaran ini dapat menjadi penyaring
dari masuknya kebudayaan asing sekaligus mendorong peserta didik untuk
memiliki kearifan terhadap budaya lokal atau budaya masyarakat setempatnya.
LAMPIRAN-
LAMPIRAN
Penumbuhan dan pengembangan kompetensi sikap dilakukan sepanjang proses pembelajaran berlangsung, dan dapat
digunakan sebagai pertimbangan guru dalam mengembangkan karakter peserta didik lebih lanjut. Pembelajaran untuk
Kompetensi Pengetahuan dan Kompetensi Keterampilan sebagai berikut.
KURIKULUM TINGKAT DAERAH
MULOK MATA PELAJARAN BAHASA SUNDA
BERBASIS KURIKULUM 2013 REVISI 2017 JENJANG SD/MI
- Mengamati gambar, tayangan audio visual atau eksplorasi lingkungan tentang bermain di
lingkungan.
- Menyimak guru membaca teks sederhana tentang bermain di lingkunganku.
- Mengikuti guru membaca teks sederhana tentang bermain di lingkunganku dengan keras.
- Memperbaiki cara pengucapan kata sesuai dengan yang dicontohkan oleh guru.
- Bertanya jawab tentang isi teks narasi tentang kegiatan bermain di lingkungan dengan
santun.
- Menyebutkan macam-macam kegemaran yang biasa dilakukan oleh siswa dengan santun.
- Membuat dan menulis kalimat sederhana tentang kegiatan bermain.
- Membacakan teks sederhana tentang kegiatan bermain dengan keras secara bergiliran.
KURIKULUM TINGKAT DAERAH
MULOK MATA PELAJARAN BAHASA SUNDA
BERBASIS KURIKULUM 2013 REVISI 2017 JENJANG SD/MI
Tema 3 Kegiatanku T e k s d e s k r i p s i M e n g a m a t i g a m b a r a t a u t a y a n g a n
3.3 Mengetahui dan b a s a j a n ( t a n p a v i d e o t e n t a n g k e g i a t a n k u .
memahami k a t a p a d a p a r a g r a f ) M e n y i m a k p e n j e l a s a n g u r u
t e k s s e d e r h a n a V o k a l : a , i , u , t e n t a n g k e g i a t a n k u . M e m b a c a
t e n t a n g e , o , e u , e t e k s s e d e r h a n a t e n t a n g
k e g i a t a n k u ( d i
K o n s o n a n : b , d , k e g i a t a n k u s e c a r a b e r s a m a - s a m a
r u m a h ,
m , p , k , t , n , g , y a n g d i c o n t o h k a n o l e h g u r u .
s e k o l a h , d a n
r , I , s , w , y , h , B e r t a n y a j a w a b t e n t a n g i s i t e k s
d i
c , n g , n y . s e d e r h a n a t e n t a n g k e g i a t a n y a n g
l i n g k u n g a n t e m
K o s a k e c a p : d i b a c a a t a u d i s i m a k n y a .
p a t b e r m a i n )
m a n d i , n g o s o k M e n y e b u t k a n m a c a m - m a c a m
( T e m a 3 ) .
h u n t u , n g e p e l , k e g i a t a n s e h a r i - h a r i y a n g b i a s a
4.3 Menyalin dan
j s t . d i l a k u k a n o l e h s i s w a .
merangkaikan huruf menjadi
P o s i s i v o c a l M e r a n g k a i k a n h u r u f m e n j a d i
sebuah kata yang terdiri dari
j e u n g k o n s o n a n s e b u a h k a t a y a n g b e r h u b u n g a n
dua suku k a t a
d i n a e n g a n g : d e n g a n t e m a " k e g i a t a n k u "
t e n t a n g
K V K d e n g a n m e n g g u n a k a n k a r t u k a t a .
k e g i a t a n k u ( d i
W a n g u n k a l i m a h M e n y a l i n h u r u f m e n j a d i s e b u a h
r u m a h , d i k a t a .
t u n g g a l
s e k o l a h , a t a u
b a s a j a n .
d i l i n g k u n g a n
t e m p a t
b e r m a i n ) .
( T e m a 3 )
Tema 4 Keluargaku T e k s d e s k r i p s i M e n g a m a t i f o t o k e l u a r g a y a n g
3 . 4 M e n g e n a l b a s a j a n . d i b a w a o l e h m u r i d d a r i r u m a h .
d a n memahami teks N g a r a n / s e s e b u t aM e n y i m a k p e n j e l a s a n g u r u
s e d e r h a n a n / i s t i l a h a n u t e n t a n g k e l u a r g a k u m e l a l u i
t e n t a n g n y a m p a k d i n a g a m b a r a t a u b a g a n s i l s i l a h
k e l u a r g a k u k e l u a r g a .
P a n c a k a k i
M e m b a c a t e k s s e d e r h a n a t e n t a n g
s e c a r a l i s a n V o k a l : a , i , u , k e l u a r g a .
d a n t u l i s e , o , e u , e B e r t a n y a j a w a b t e n t a n g i s i t e k s
m e l a l u i K o n s o n a n : b , d , n a r a s i t e n t a n g k e l u a r g a y a n g
g a m b a r , f o t o m , p , k , t , n , g , d i a m a t i n y a .
k e l u a r g a r , I , s , w , y , h ,
d a n / a t a u c , n g , n y .
b a g a n
s i l s i l a h
k e l u a r g a .
( T e m a 4 )
LAMPIRAN-LAMPIRAN
KD
4 . 4 Mengucapkankosa P o s i s i v o c a l M e n y e b u t k a n j u m l a h s a u d a r a
k a t a y a n g j e u n g k o n s o n a n y a n g a d a d i l i n g k u n g a n k e l u a r g a
t e p a t d a l a m d i n a e n g a n g : s i s w a .
m e m p e r k e n a l k a K K V K M e n y e b u t k a n n a m a a y a h , i b u ,
n k e l u a r g a K o s a k a t a : p u n d a n s a u d a r a s i s w a . M e n y e b u t k a n
b e r d a s a r k a n b a p a , p u n s a p a a n k e p a d a a y a h , i b u , d a n
f o t o b i a n g , p u n a d i , s a u d a r a . M e n u l i s k a n n a m a - n a m a
k e l u a r g a / g a m b j s t . W a n g u n k e l u a r g a p a d a f o t o l a l u d i p a j a n g
a r ( T e m a 4 ) . k a l i m a h t u n g g a l
p a d a p a p a n p a j a n g a n .
b a s a j a n . M e n g e n a l k a n n a m a - n a m a k e l u a r g a
F u n g s i k a l i m a h
w a w a r a n . d a r i f o t o y a n g d i b a w a o l e h
m a s i n g - m a s i n g d e n g a n k a l i m a t
s e d e r h a n a .
Tema 5 Pengalamanku T e k s n a r a s i M e n g a m a t i t e k s t e n t a n g
3.5 Memahami t e k s
b a s a j a n .A k s a r a p e n g a l a m a n k u p a d a b u k u .
s e d e r h a n a
l e u t i k j e u n g M e m b a c a t e k s s e d e r h a n a t e n t a n g
t e n t a n g
a k s a r a g e d e . p e n g a l a m a n k u . B e r t a n y a j a w a b
p e n g a l a m a n k u .
K o s a k a t a : t e n t a n g i s i t e k s p e r c a k a p a n
( T e m a 5 )
m o r f e m d u a d a n
4.5 Menceritakan d a n p e n g a l a m a n y a n g t e l a h
t i g a s u k u k a t a d i b a c a n y a .
( e n g a n g ) . M e n y e b u t k a n j e n i s p e n g a l a m a n
m e n y a l i n t e k s K a l i m a h t u n g g a l y a n g p e r n a h d i a l a m i s i s w a .
s e d e r h a n a M e n y a l i n k a t a s e r t a m e n y u s u n n y a
b a s a j a n .
t e n t a n g m e n j a d i k a l i m a t d a r i t e k s
K a l i m a h
p e n g a l a m a n k u , p e r c a k a p a n y a n g t e l a h
w a w a r a n r a g a m
( T e m a 5 ) d i a m a t i n y a .
b a s a l o m a j e u n g
h o r m a t .
KURIKULUM TINGKAT DAERAH
MULOK MATA PELAJARAN BAHASA SUNDA
BERBASIS KURIKULUM 2013 REVISI 2017 JENJANG SD/MI
Tema 6 Lingkungan Sehat, T e k s d e s k r i p s i . M e m b a w a a n a k b e r m a i n d i
Bersih, dan Asri I s t i l a h h a l a m a n u n t u k m e n g a m a t i
3 . 6 M e n g e n a l k e s e h a t a n . l i n g k u n g a n s e k i t a r s e k o l a h .
d a n m e m a - A k s a r a g e d e M e m b a w a b e r m a i n o u t b o n d
h a m i t e k s a k s a r a l e u t i k d e n g a n m e n y i m p a n p e r i n t a h p a d a
s e d e r h a n a k e r t a s y a n g d i s e m b u n y i k a n d i
F r a s a d u a
t e n t a n g s e k i t a r h a l a m a n , b i a s d i a t a s p o t
l i n g k u n g a n m o r f e m .
b u n g a , a t a u b e n d a - b e n d a y a n g
b e r s i h , K a l i m a t w a w a r a n a d a d i s e k i t a r n y a .
s e h a t , d a n s e d e r h a n a . M e n g i d e n t i fi k a s i k o s a k a t a y a n g
a s r i . ( T e m a b e r h u b u n g a n d e n g a n l i n g k u n g a n
6 ) b e r s i h , s e h a t , d a n a s r i .
4.6 Menceritakan d a n B e r t a n y a j a w a b t e n t a n g
menyalin t e k s
l i n g k u n g a n b e r s i h , s e h a t , d a n
s e d e r h a n a
a s r i . M e n c e r i t a k a n k e a d a a n
t e n t a n g l i n g -
l i n g k u n g a n b e r s i h , s e h a t , d a n
k u n g a n b e r s i h ,
s e h a t , d a n a s r i d a l a m k a l i m a t s e d e r h a n a .
a s r i . ( T e m a 6 ) M e n y a l i n t e k s s e d e r h a n a t e n t a n g
l i n g k u n g a n b e r s i h , s e h a t , d a n
a s r i d e n g a n h u r u p t e g a k
b e r s a m b u n g y a n g r a p i d a n b e n a r
b a i k b e n t u k m a u p u n u k u r a n n y a .
Tema 7 Benda, Binatang, T e k s s a j a k M e n g a m a t i t e k s s a j a k t e n t a n g
danTanaman di Sekitar s e d e r h a n a . b e n d a , b i n a t a n g , d a n t a n a m a n d i
3 . 7 Mengenal t e k s s e k i t a r m e l a l u i :
I s t i l a h 1 . M e n d e n g a r k a n g u r u m e m b a c a
s a j a k
k e s e h a t a n . t e k s .
t e n t a n g 2 . M e m b a c a t e k s s a j a k .
b e n d a , b i n a t a F r a s a d u a M e m b a h a s t e k s t e n t a n g b e n d a ,
n g d a n m o r f e m . b i n a t a n g , d a n t a n a m a n d i s e k i t a r
t a n a m a n d i K a l i m a h t u n g g a l
s e k i t a r . s e d e r h a n a .
( T e m a 7 )
LAMPIRAN-LAMPIRAN
B e r t a n y a j a w a b t e n t a n g i s i t e k s
s a j a k t e n t a n g b e n d a , b i n a t a n g ,
4 . 7 Menceritakan kembali d a n t a n a m a n d i s e k i t a r y a n g
i s i t e k s d i a m a t i n y a . M e n c e r i t a k a n i s i
t e n t a n g t e k s s a j a k y a n g t e l a h d i a m a t i n y a
m e r a w a t d e n g a n k a l i m a t t u n g g a l
h e w a n d a n s e d e r h a n a .
t u m b u h a n . M e n y a l i n t e k s k a l i m a t t e n t a n g
( T e m a 7 ) t e n t a n g b e n d a , b i n a t a n g , d a n
t a n a m a n d i s e k i t a r y a n g t e l a h
d i a m a t i n y a .
Tema 8 Peristiwa Alam T e k s k a k a w i h a n A n a k - a n a k d i b a w a k e l u a r k e l a s
3 . 8 Memahami i s i
N g a r a n / s e s e b u t au n t u k m e n g a m a t i a l a m , m i s a l n y a :
t e k s ( m e l i h a t l a n g i t y a n g s e d a n g
n / i s t i l a h a n u
k a k a w i h a n c e r a h , a t a u m e n d u n g )
n y a m p a k d i n a
t e n t a n g A n a k - a n a k d i a j a k k a k a w i h a n
p e r i s t i w a p e r i s t i w a a l a m
s a m b i l m e l a k u k a n g e r a k a n y a n g
a l a m . ( T e m a K a l i m a h
m e n y e n a n g k a n d e n g a n
8 ) p a n a n y a . k e l o m p o k n y a m a s i n g - m a s i n g .
4 . 8 . Menyanyikan M i s a l n y a k e t i k a h u j a n s u k a
k a k a w i h a n m e n y a n y i k a n k a k a w i h a n " T r a n g -
t e n t a n g t r a n g K o l e n t r a n g " .
p e r i s t i w a B e r m a i n game t e n t a n g p e r i s t i w a
a l a m . ( T e m a 8 ) a l a m d e n g a n m e n c a r i i s t i l a h -
i s t i l a h p a d a s u a t u p e r i s t i w a .
M i s a l n y a k e t i k a m a u h u j a n a d a
i s t i l a h : m e n d u n g , a l e u m ,
g u l u d u g , k i l a t , d s b .
M e n e m p e l k a n h a s i l p e r m a i n a n
t a d i d i d e p a n k e l a s s e c a r a
b e r g i l r a n o l e h k e l o m p o k n y a
m a s i n g - m a s i n g d e n g a n c a r a
b e r l o m b a s i a p a p a l i n g d u l u
s e l e s a i d e n g a n b e n a r , i t u l a h
p e m e n a n g n y a .
M e n e m b a n g k a n k a k a w i h a n y a n g
t e l a h d i c o n t o h k a n o l e h g u r u d i
d e p a n k e l a s s e c a r a b e r k e l o m p o k .
KURIKULUM TINGKAT DAERAH
MULOK MATA PELAJARAN BAHASA SUNDA
BERBASIS KURIKULUM 2013 REVISI 2017 JENJANG SD/MI
Kelas II
Alokasi waktu : 2 jam pelajaran/minggu
Kompetensi Sikap Spiritual dan Kompetensi Sikap Sosial, dicapai melalui pembelajaran tidak langsung (indirect teaching),
pada pembelajaran Kompetensi Pengetahuan dan Kompetensi Keterampilan melalui keteladanan, pembiasaan, dan budaya
sekolah dengan memperhatikan karakteristik mata pelajaran, serta kebutuhan dan kondisi peserta didik. Penumbuhan dan
pengembangan kompetensi sikap dilakukan sepanjang proses pembelajaran berlangsung, dan dapat digunakan sebagai
pertimbangan guru dalam mengembangkan karakter peserta didik lebih lanjut. Pembelajaran untuk Kompetensi Pengetahuan
dan Keterampilan sebagai berikut ini.
LAMPIRAN-LAMPIRAN
KURIKULUM TINGKAT DAERAH
MULOK MATA PELAJARAN BAHASA SUNDA
BERBASIS KURIKULUM 2013 REVISI 2017 JENJANG SD/MI
Tema 3. Tugasku Sehari- hari
3.3 Memahami cerita
bergambar tentang tugasku sehari- hari (di rumah, di sekolah, dan di lingkungan tempat bermain). (Tema 3)
4.3 Memahami cerita
bergambar tentang tugasku sehari- hari (di rumah, di sekolah, dan di lingkungan tempat bermain). (Tema 3)
- Cerita bergambar tentang tugasku seharihari
- Istilah tentang tugas sehari-hari
- Kalimat sederhana
- Ejahan
- Menyimak penjelasan guru tentang cerita bergambar tentang tugas sehari-hari dengan
disiplin dan santun
- Mengidentifikasi cerita bergambar tentang tugas sehari- hari yang dibacakan oleh guru
- Bertanya jawab tentang tugas sehari-hari dalam cerita bergambar
- Menyebutkan macam-macam tugas sehari-hari yang biasa diakukan oleh siswa dengan
disiplin dan santun
- Melengkapi kalimat tentang tugas sehari-hari berdasarkan cerita bergambar
- Membacakan kalimat yang telah dibuat tentang tugas sehari-hari dengan intonasi yang
benar.
LAMPIRAN-LAMPIRAN
T e k s n a r a s i . M e n g a m a t i g a m b a r g a m b a r a
t a y a n g a n a u d i o v i s u a l k e g i
Tema: 4 Aku dan K a t a b e n d a .
d i s e k o l a h .
Sekolahku K a l i m a t
M e n y i m a k p e n j e l a s a n g u r u
3.4 Memahami t e k s s e d e r h a n a .
n a r a s i t e n t a n g l i n g k u n g a n s e k o l a h
E j a h a n . M e n g i k u t i g u r u m e m b a c a t e
s e d e r h a n a
y a n g n a r a s i t e t n a n g p e n g a l a m a n
m e n c e r i t a k a n b e r k e s a n d i l i n g k u n g a n s e k
p e n g a l a m a n B e r t a n y a j a w a b t e n t a n g i s i
b e r k e s a n . n a r a s i t e n t a n g p e n g a l a m a n
( T e m a 4 ) b e r k e s a n d i l i n g k u n g a n s e k
4.4 Membaca M e n g i d e n t i fi k a s i k a t a b e n d
n y a r i n g t e k s n a r a s i t e n t a n g p e n g a l
b a c a a n y a n g y a n g b e r k e s a n d i l i n g k u n g a
b e r u p a t e k s s e k o l a h . M e m b u a t k a l i m a t
n a r a s i s e d e r h a n a m e n g g u n a k a n k a t
s e d e r h a a n a b e n d a y a n g a d a p a d a t e k s n
t e n t a n g t e n t a n g p e n g a l a m a n y a n g
p e n g a l a m a n
b e r k e s a n d i l i n g k u n g a n s e k
y a n g
M e m b a c a k a n n y a r i n g t e k s n
b e r k e s a n .
t e n t a n g p e n g a l a m a n y a n g
( T e m a 4 )
b e r k e s a n d i l i n g k u n g a n s e k
s e c a r a b e r g i l i r a n .
Tema 5 Hidup Bersih dan T e k s M e n g a m a t i g a m b a r a t a u t a y
Sehat a u d i o v i s u a l t e n t a n g o r a n g
p e r c a k a p a n .
3 . 5 Memahami t e k s m a l a k u k a n p e r c a k a p a n s e d e
I s t i l a h
p e r c a k a p a n y a n g b e r i s i t e n t a n g h i d u p b
s e d e r h a n a k e b e r s i h a n . d a n s e h a t .
y a n g b e r i s i K a l i m a t M e n y i m a k p e n j e l a s a n g u r u
t e n t a n g paguneman.
t e n t a n g s e d e r h a n a .
M e m b a c a t e k s p a g u n e m a n t e
h i d u p b e r s i h
E j a h a n . m e n j a g a h i d u p b e r s i h d a n s
d a n s e h a t
y a n g d i b a c a k a n g u r u .
( d i r u m a h ,
B e r t a n y a j a w a b t e n t a n g i s i
d i s e k o l a h
p a g u n e m a n t e n t a n g m e n j a g a
d a n d i
h i d u p b e r s i h d a n s e h a t y a n
l i n g k u n g a n
t e l a h d i a m a t i n y a .
t e m p a t
b e r m a i n ) .
( T e m a 5 )
KURIKULUM TINGKAT DAERAH
MULOK MATA PELAJARAN BAHASA SUNDA
BERBASIS KURIKULUM 2013 REVISI 2017 JENJANG SD/MI
4 . 5 Menyajikan M e n u n j u k k a n i s t i l a h k e b e r s i h a n
p e r c a k a p a n y a n g a d a p a d a t e k s p e r c a k a p a n
d e n g a n t e m a n s e d e r h a n a y a n g b e r i s i t e n t a n g
m e n g e n a i h i d u p b e r s i h d a n s e h a t .
h i d u p b e r s i h M e m b u a t d a n m e n u l i s k a l i m a t
d a n s e h a t s e d e r h a n a m e n g g u n a k a n i s t i l a h
d e n g a n k e b e r s i h a n .
i n t o n a s i y a n g D e n g a n b i m b i n g a n g u r u m e m b u a t
b e n a r . ( T e m a k e l o m p o k u n t u k m e n y a j i k a n
5 ) p e r c a k a p a n d e n g a n t e m a n
m e n g e n a i h i d u p b e r s i h d a n s e h a t
s e c a r a b e r g i l i r a n .
- M e n y a j i k a n p e r c a k a p a n d e n g a n
t e m a n m e n g e n a i h i d u p b e r s i h
d a n s e h a t s e c a r a b e r g i l i r a n .
T e k s p u i s i . - M e n y i m a k g a m b a r , a t a u
Tema : 6. Air, Bumi dan t a y a n g a n a u d i o v i s u a l a t a u
I s t i l a h e k s p l o r a s i l i n g k u n g a n t e n t a n g
l i n g k u n g a n . a i r , b u m i , d a n m a t a h a r i .
Matahari K a l i m a t - M e n y i m a k p u i s i y a n g d i b a c a k a n
s e d e r h a n a . o l e h g u r u t e n t a n g a i r , b u m i ,
d a n m a t a h a r i .
3 . 6 Mengenal p u i s i E j a h a n .
s e d e r h a n a - M e n g i k u t i g u r u m e m b a c a p u i s i
y a n g t e n t a n g a i r , b u m i , d a n
b e r i s i t e n t a n g m a t a h a r i .
a i r
d a n b u m i . - M e m b a c a k e m b a l i p u i s i t e n t a n g
( T e m a 6 ) a i r , b u m i , d a n m a t a h a r i .
- B e r t a n y a j a w a b t e n t a n g i s i
p u i s i t e n t a n g a i r , b u m i , d a n
4 . 6 Membacakan m a t a h a r i .
p u i s i
s e d e r h a n a
y a n g
b e r i s i t e n t a n g - M e n c a r i k a t a t e n t a n g a i r , b u m i ,
a i r d a n m a t a h a r i p a d a p u i s i .
d a n b u m i - M e m b u a t d a n m e n u l i s k a l i m a t
d e n g a n s e d e r h a n a t e n t a n g a i r ,
l a f a l ,
i n t o n a s i , d a n b u m i , d a n m a t a h a r i .
e k s p r e s i y a n g - M e m b a c a p u i s i t e n t a n g a i r ,
t e p a t b u m i , d a n m a t a h a r i s e c a r a
s e b a g a i b e r g i l i r a n .
b e n t u k
u n g k a p a n d i r i .
( T e m a 6 )
LAMPIRAN-LAMPIRAN
T e k s g u g u r i t a n . M e n y i m a k c o n t o h g u g u r i t a n y a n g
K o s a k a t a d i l a n t u n k a n o l e h g u r u s e b a g a i
Tema: 7. Merawat hewan dan t e n t a n g m e r a w a t m o d e l .
h e w a n d a n M e n g i k u t i g u r u m e n e m b a n g k a n
tumbuhan
t u m b u h a n . g u g u r i t a n .
3.7 Mengenal t e k s M e n e m b a n g k a n g u g u r i t a n t e n t a n g
g u g u r i t a n K a l i m a t
m e r a w a t h e w a n d a n t u m b u h a n
t e n t a n g s e d e r h a n a .
y a n g t e l a h d i c o n t o h k a n o l e h
m e r a w a t E j a h a n . g u r u .
h e w a n d a n
U n d a k - u s u k b a s a M e m b a c a k e m b a l i t e k s g u g u r i t a n .
t u m b u h a n . B e r t a n y a j a w a b t e n t a n g h e w a n
S u n d a .
( T e m a 7 ) d a n t u m b u h a n . M e n g i d e n t i fi k a s i
4.7 Menembangkan k a t a t e n t a n g m e r a w a t h e w a n d a n
guguritan
t u m b u h a n p a d a t e k s g u g u r i t a n .
t e n t a n g
M e m b u a t d a n m e n u l i s k a l i m a t
m e r a w a t
s e d e r h a n a t e n t a n g m e r a w a t
h e w a n d a n
t u m b u h a n . h e w a n d a n t u m b u h a n
( T e m a 7 ) m e n g g u n a k a n b a h a s a y a n g t e p a t .
M e n c e r i t a k a n k e m b a l i i s i t e k s
g u g u r i t a n .
- T e k s n a r a s i .
Tema: 8. Keselamatan di M e n y i m a k p e n j e l a s a n g u r u
- K o s a k a t a :
Rumah dan Perjalanan t e n t a n g k e s e l a m a t a n d i r u m a h
w a s p a d a , a t i - d a n p e r j a l a n a n .
3.8 Memahami t e k s a t i ,
s e d e r h a n a s e u r e u d e u g .
t e n t a n g - K a l i m a t
s e d e r h a n a . M e m b a c a t e k s n a r a s i t e n t a n g
k e s e l a m a t a n - E j a h a n .
k e s e l a m a t a n d i r u m a h d a n
d i r u m a h
p e r j a l a n a n .
d a n d i
B e r t a n y a j a w a b t e n t a n g i s i t e k s
p e r j a l a n a n . n a r a s i t e n t a n g k e s e l a m a t a n d i
( T e m a 8 ) r u m a h d a n p e r j a l a n a n .
4.8 Menyusun k a t a M e n u n j u k k a n k a t a - k a t a y a m g
m e n j a d i b e r h u b u n g a n d e n g a n
k a l i m a t t e n - k e s e l a m a t a n .
t a n g M e n y u s u n k a t a y a n g b e r h u b u n g a n
m e n j a d i d e n g a n k s e l a m a t a n m e n j a d i
k a l i m a t k a l i m a t .
M e n u l i s k a l i m a t y a n g t e l a h
t e n t a n g
d i s u s u n d e n g a n m e m p e r h a t i k a n
k e s e l a m a t a n
h u r u f b e s a r d a l a m p e n u l i s a n
d i r u m a h k a l i m a t y a n g b a r u d i t u l i s .
d a n p e r j a - M e m b a c a k a n k a l i m a t y a n g t e l a h
l a n a n . d i b u a t d e n g a n i n t o n a s i y a n g
( T e m a 8 ) b e n a r .
KURIKULUM TINGKAT DAERAH
MULOK MATA PELAJARAN BAHASA SUNDA
BERBASIS KURIKULUM 2013 REVISI 2017 JENJANG SD/MI
KELAS III
Alokasi Waktu : 2 jam pelajaran/minggu
Kompetensi Sikap Spiritual dan Kompetensi Sikap Sosial, dicapai melalui pembelajaran tidak langsung (indirect teaching),
pada pembelajaran Kompetensi Pengetahuan dan Kompetensi Keterampilan melalui keteladanan, pembiasaan, dan budaya
sekolah dengan memperhatikan karakteristik mata pelajaran, serta kebutuhan dan kondisi peserta didik. Penumbuhan dan
pengembangan kompetensi sikap dilakukan sepanjang proses pembelajaran berlangsung, dan dapat digunakan sebagai
pertimbangan guru dalam mengembangkan karakter peserta didik lebih lanjut.
Pembelajaran untuk Kompetensi Pengetahuan dan Keterampilan sebagai berikut ini.
P u p u h P u c u n g . M e n y i m a k p u p u h y a n g
K e c a p a s a l d i l a n t u n k a n o l e h g u r u
Tema 1 Sayang Hewan dan Tumbuhan
d u a / t i g a s u k u k e m u d i a n m e n i r u k a n n y a s e c a r a
di Sekitar Kita
k a t a ( e n g a n g ) . b e r u l a n g b a i k s e c a r a k l a s i k a l
3.1 Memahami i s i t e k s K a l i m a t
P u p u h t u n g g a l . m a u p u n i n d i v i d u .
t e n t a n g menyayangi hewan M e n g a m a t i t e k s p u p u h u n t u k
dan tumbuhan. ( T e m a 1 ) m e m a h a m i i s i p u p u h .
4.1 Melantunkan pupuh M e n g i d e n t i fi k a s i k e c a p a s a l
t e n t a n g y a n g m e m i l i k i d u a , t i g a , d a n
m e n y a y a n g i h e w a n e m p a t s u k u k a t a .
d a n t u m b u h a n . B e r l a t i h m e l a n t u n k a n p u p u h
( T e m a 1 ) h i n g g a p e s e r t a d i d i k m a m p u
m e l a n t u n k a n n y a d e n g a n b a i k .
Tema 4: Ringan Sama Dijinjing Berat T e k s M e n g a m a t i t e k s p e r c a k a p a n .
Sama Dipikul p a g u n e m a n . M e m b a c a t e k s p e r c a k a p a n
3 . 4 M e m a h a m i K e c a p r a j e k a n s e c a r a b e r k e l o m p o k .
t e k s p e r c a k a p a n
d w i m u r n i . M e n g i d e n t i fi k a s i c o n t o h
(paguneman) s e d e r h a n a
K e c a p
t e n t a n g k e h i d u p a n kecap rajekan d w i m u r n i .
s a b a l i k n a
b e r g o t o n g r o y o n g . M e n c a r i k a t a b e r l a w a n a n (kecap
( a n t o n i m ) .
( T e m a 4 ) R a g a m h o r m a t .
sabalikna)
4 . 4 M e n d e m o n s t r a B e r m a i n p e r a n d a r i t e k s
s i k a n t e k s p e r c a k a p a n y a n g d i b a c a k a n
p e r c a k a p a n s e b e l u m n y a d e n g a n
s e d e r h a n a (paguneman) m e n e r a p k a n k a l i m a t y a n g
t e n t a n g k e h i d u p a n m e n g g u n a k a n r a g a m h o r m a t
b e r g o t o n g r o y o n g . t e r h a d a p t e m a n d a n o r a n g t u a .
( T e m a 4 )
K a k a w i h a n . M e n g a m a t i t e k s k a k a w i h a n
m e l a l u i :
K e c a p r a j e k a n 1 ) M e n d e n g a r k a n k a k a w i h a n
d w i m u r n i . d a r i g u r u
I s t i l a h 2 ) M e l a n t u n k a n k a k a w i h a n
Tema 5 Mari Kita Bermain dan y a n g s u d a h d i k u a s a i o l e h
o l a h r a g a .
Berolahraga s i s w a .
3 . 5 M e n g e t a h u i i s iR a g a m l o m a
B e r m a i n d i h a l a m a n s e k o l a h
t e k s d e n g a n d i b i m b i n g o l e h g u r u
k a k a w i h a n t e n t a n g d e n g a n m e l a k u k a n g e r a k d a n
bermain dan berolahraga. ( T e m a k a k a w i h a n .
5 ) M e n c a r i k a t a u l a n g ( k e c a p
4.5 Melantunkan
r a j e k a n d w i m u r n i ) .
k a k a w i h a n
M e n g i d e n t i fi k a s i i s t i l a h
t e n t a n g bermain dan
o l a h r a g a d a r i k e g i a t a n
berolahraga. ( T e m a 5 )
b e r m a i n d a n b e r o l a h r a g a .
M e n e r a p k a n r a g a m l o m a d a l a m
b e r m a i n t e r h a d a p t e m a n .
M e l a n t u n k a n k a k a w i h a n s e c a r a
b e r k e l o m p o k .
KURIKULUM TINGKAT DAERAH
MULOK MATA PELAJARAN BAHASA SUNDA
BERBASIS KURIKULUM 2013 REVISI 2017 JENJANG SD/MI
Tema 4: Ringan Sama Dijinjing Berat T e k s M e n g a m a t i t e k s p e r c a k a p a n .
Sama Dipikul p a g u n e m a n . M e m b a c a t e k s p e r c a k a p a n
3 . 4 M e m a h a m i K e c a p r a j e k a n s e c a r a b e r k e l o m p o k .
t e k s p e r c a k a p a n
d w i m u r n i . M e n g i d e n t i fi k a s i c o n t o h
(paguneman) s e d e r h a n a
K e c a p
t e n t a n g k e h i d u p a n kecap rajekan d w i m u r n i .
s a b a l i k n a
b e r g o t o n g r o y o n g . M e n c a r i k a t a b e r l a w a n a n (kecap
( a n t o n i m ) .
( T e m a 4 ) R a g a m h o r m a t . sabalikna)
4 . 4 M e n d e m o n s t r a
B e r m a i n p e r a n d a r i t e k s
s i k a n t e k s
p e r c a k a p a n y a n g d i b a c a k a n
p e r c a k a p a n
s e b e l u m n y a d e n g a n
s e d e r h a n a (paguneman)
m e n e r a p k a n k a l i m a t y a n g
t e n t a n g k e h i d u p a n
m e n g g u n a k a n r a g a m h o r m a t
b e r g o t o n g r o y o n g .
t e r h a d a p t e m a n d a n o r a n g t u a .
( T e m a 4 )
D o n g e n g . M e n g a m a t i d o n g e n g m e l a l u i :
A k s a r a g e d e 1 ) M e n y i m a k d o n g e n g y a n g
Tema 6 Indahnya Persahabatan d i n a i s t i l a h . d i b a c a k a n o l e h t e m a n
3.6 Memahami i s i I s t i l a h 2 ) M e n g a m a t i g a m b a r d a r i
d o n g e n g b u k u a t a u d a r i t a y a n g a n
h u b u n g a n
t e n t a n g indahnya v i d e o .
s o s o b a t - a n .
persahabatan. ( T e m a 6 ) K a l i m a h M e n c a r i i s t i l a h h u b u n g a n
4.6 Menceritakan kembali i s i w a w a r a n . s o s o b a t a n d a r i t e k s d o n g e n g .
R a g a m h o r m a t .
d o n g e n g t e n t a n g M e n e r a p k a n e j a a n d e n g a n
indahnya persahabatan d e n g a n m e n g g u n a k a n h u r u p b e s a r
l a f a l d a n i n t o n a s i
p a d a k a l i m a h w a w a r a n .
y a n g b e n a r . ( T e m a M e m b a h a s i s i d o n g e n g .
6 ) M e n c e r i t a k a n k e m b a l i i s i
d o n g e n g d e n g a n b a h a s a
s e n d i r i s e c a r a b e r g i l i r a n .
LAMPIRAN-LAMPIRAN
LAMPIRAN-LAMPIRAN
Tema 4: Ringan Sama Dijinjing Berat T e k s M e n g a m a t i t e k s p e r c a k a p a n .
Sama Dipikul p a g u n e m a n . M e m b a c a t e k s p e r c a k a p a n
3 . 4 M e m a h a m i K e c a p r a j e k a n s e c a r a b e r k e l o m p o k .
t e k s p e r c a k a p a n d w i m u r n i . M e n g i d e n t i fi k a s i c o n t o h
(paguneman) s e d e r h a n a K e c a p kecap rajekan d w i m u r n i .
t e n t a n g k e h i d u p a n s a b a l i k n a
M e n c a r i k a t a b e r l a w a n a n (kecap
b e r g o t o n g r o y o n g . ( a n t o n i m ) .
( T e m a 4 ) R a g a m h o r m a t . sabalikna)
4 . 4 M e n d e m o n s t r a B e r m a i n p e r a n d a r i t e k s
s i k a n t e k s p e r c a k a p a n y a n g d i b a c a k a n
p e r c a k a p a n s e b e l u m n y a d e n g a n
s e d e r h a n a (paguneman) m e n e r a p k a n k a l i m a t y a n g
t e n t a n g k e h i d u p a n m e n g g u n a k a n r a g a m h o r m a t
b e r g o t o n g r o y o n g . t e r h a d a p t e m a n d a n o r a n g t u a .
( T e m a 4 )
T e k s M e n g a m a t i t e k s a r g u m e n t a s i
Tema 7 Mari Kita Hemat Energi a r g u m e n t a s i . m e l a l u i :
untuk Masa Depan K a l i m a h M e m b a c a t e k s a r g u m e n t a s i
p a n a n y a . p a d a b u k u .
I s t i l a h e n e r g i . M e n g a m a t i g a m b a r t e n t a n g
h e m a t e n e r g i .
3 . 7 Memahami teks T a n y a j a w a b d e n g a n t e m a n
a r g u m e n t a s i k e l o m p o k t e n t a n g h e m a t
s e d e r h a n a t e n t a n g
hemat e n e r g i .
energi. ( T e m a 7 ) A r g u m e n t a s i s e c a r a
b e r k e l o m p o k .
4 . 7 Menceritakan i s i M e n j a w a b p e r t a n y a a n d a r i t e k s
t e k s , d a l a m a r g u m e n t a s i h e m a t
e n e r g i d e n g a n b a h a s a y a n g
t e n t a n g hemat e n e r g i s e d e r h a n a .
( m e l a l u i k a l i m a t M e m b u a t k a l i m a t s e d e r h a n a
t a n y a y a n g d e n g a n m e n g g u n a k a n
m e m b u t u h k a n i s t i l a h e n e r g i .
j a w a b a n
t e n t a n g
a l a s a n / a r g u m e n t a s
i ) .
( T e m a 7 )
KURIKULUM TINGKAT DAERAH
MULOK MATA PELAJARAN BAHASA SUNDA
BERBASIS KURIKULUM 2013 REVISI 2017 JENJANG SD/MI
Tema 4: Ringan Sama Dijinjing Berat T e k s M e n g a m a t i t e k s p e r c a k a p a n .
Sama Dipikul p a g u n e m a n . M e m b a c a t e k s p e r c a k a p a n
3 . 4 M e m a h a m i K e c a p r a j e k a n s e c a r a b e r k e l o m p o k .
t e k s p e r c a k a p a n
d w i m u r n i . M e n g i d e n t i fi k a s i c o n t o h
(paguneman) s e d e r h a n a
K e c a p
t e n t a n g k e h i d u p a n kecap rajekan d w i m u r n i .
s a b a l i k n a
b e r g o t o n g r o y o n g . M e n c a r i k a t a b e r l a w a n a n (kecap
( a n t o n i m ) .
( T e m a 4 ) R a g a m h o r m a t . sabalikna)
4 . 4 M e n d e m o n s t r a
B e r m a i n p e r a n d a r i t e k s
s i k a n t e k s
p e r c a k a p a n y a n g d i b a c a k a n
p e r c a k a p a n
s e b e l u m n y a d e n g a n
s e d e r h a n a (paguneman)
m e n e r a p k a n k a l i m a t y a n g
t e n t a n g k e h i d u p a n
m e n g g u n a k a n r a g a m h o r m a t
b e r g o t o n g r o y o n g .
t e r h a d a p t e m a n d a n o r a n g t u a .
( T e m a 4 )
T e k s p e r c a k a p a n
.
Tema 8 Berprilaku Baik dalam R a g a m h o r m a t . M e n g a m a t i p e r c a k a p a n d a p a t
Kehidupan Sehari-hari m e l a l u i :
I s t i l a h l a l a m p a h1 . M e l i h a t c o n t o h p e r c a k a p a n
a n . p a d a t a y a n g a n v i d e o
3 . 8
M e n g i d e n t i fi k a s i 2 . M e n d e n g a r k a n c o n t o h
i s i p e r c a k a p a n t e n t a n g
p e r c a k a p a n b e r p e r i l a k u baik dalam kehidupan sehari-
t e n t a n g hari
b e r p e r i l a k u b a i k
d a l a m dari guru.
k e h i d u p a n s e h a r i - M e m b a c a t e k s p e r c a k a p a n
h a r i . ( T e m a t e n t a n g b e r p e r i l a k u
8 ) b a i k d a l a m k e h i d u p a n s e h a r i -
h a r i p a d a b u k u s e c a r a
b e r k e l o m p o k .
4 . 8 M e m e r a g a k a n M e n g g u n a k a n r a g a m h o r m a t
p e r c a k a p a n p a d a k a l i m a t p e r c a k a p a n
t e n t a n g d e n g a n d i b i m b i n g o l e h g u r u .
b e r p e r i l a k u b a i k
d a l a m k e h i d u p a n
s e h a r i - h a r i .
( T e m a 8 ) M e m e r a g a k a n p e r c a k a p a n
s e d e r h a n a d e n g a n t e m a n
s e k e l o m p o k d e n g a n
m e n g g u n a k a n r a g a m h o r m a t .
KELAS IV
Alokasi waktu : 2 jam pelajaran/minggu
Kompetensi Sikap Spiritual dan Kompetensi Sikap Sosial, dicapai melalui pembelajaran tidak langsung (indirect teaching),
pada pembelajaran Kompetensi Pengetahuan dan Kompetensi Keterampilan melalui keteladanan, pembiasaan, dan budaya
sekolah dengan memperhatikan karakteristik mata pelajaran, serta kebutuhan dan kondisi peserta didik.
Penumbuhan dan pengembangan kompetensi sikap dilakukan sepanjang proses pembelajaran berlangsung, dan dapat
digunakan sebagai pertimbangan guru dalam mengembangkan karakter peserta didik lebih lanjut.
LAMPIRAN-LAMPIRAN
P e n g a m a t a n t e k s p e r c a k a p a n
Tema 8 Daerah Tempat d a p a t m e l a l u i :
Tinggalku - T e k s 1 . M e n d e n g a r k a n g u r u
p e r c a k a p a n . m e m b a c a k a n t e k s p e r c a k a p a n .
- K e c a p 2 . M e m e r h a t i k a n t e k s p e r c a k a p a n
p a g a w e a n . p a d a b u k u .
- R a g a m b a s a
3 . 8 Memahami t e k s h o r m a t 3 . M e l i h a t t a y a n g a n v i d e o .
p e r c a k a p a n j e u n g b a s a 4 . M e n d e n g a r k a n p e r c a k a p a n p a d a
t e n t a n g l o m a . a u d i o .
U a C I d l 1 I C I 1 T a n y a j a w a b t e n t a n g i s i
l | J d L p e r c a k a p a n .
t i n g g a l k u .
( T e m a 8 )
M e n c a r i k e c a p p a g a w e a n d a r i t e k s
p e r c a k a p a n .
B e r l a t i h b i c a r a d e n g a n
4 . 8 m e n g g u n a k a n r a g a m b a s a h o r m a t
M e m e r a g a k a n d a n
p e r c a k a p a n b a s a l o m a .
d a e r a h
t e m a t M e m e r a g a k a n p e r c a k a p a n d e n g a n
t i n g g a l k u k e l o m p o k n y a m a s i n g -
d e n g a n l a f a l , m a s i n g d e n g a n m e n e r a p k a n r a g a m
i n t o n a s i , b a s a h o r m a t d a n b a s a
d a n e k s p r e s i
y a n g l o m a .
b e n a r . ( T e m a
8 )
KELAS V
KURIKULUM TINGKAT DAERAH
MULOK MATA PELAJARAN BAHASA SUNDA
BERBASIS KURIKULUM 2013 REVISI 2017 JENJANG SD/MI
Alokasi Waktu : 2 jam pelajaran/minggu
Kompetensi Sikap Spiritual dan Kompetensi Sikap Sosial, dicapai melalui pembelajaran tidak langsung (indirect teaching),
pada pembelajaran Kompetensi Pengetahuan dan Kompetensi Keterampilan melalui keteladanan, pembiasaan, dan budaya
sekolah dengan memperhatikan karakteristik mata pelajaran, serta kebutuhan dan kondisi peserta didik.
Penumbuhan dan pengembangan kompetensi sikap dilakukan sepanjang proses pembelajaran berlangsung, dan dapat
digunakan sebagai pertimbangan guru dalam mengembangkan karakter peserta didik lebih lanjut. Pembelajaran untuk
Kompetensi Pengetahuan dan Keterampilan sebagai berikut ini.
Kompetensi Dasar Materi Pembelajaran
LAMPIRAN-LAMPIRAN
4 . 1 T a t a c a r a M e n d i s k u s i k a n t a t a c a r a k a u l i n a n
M e m e r a g a k a n m e m a i n k a n b e r d a s a r k a n b a c a a n s e c a r a
kaulinan barudak y a n g k e l o m p o k .
k a u l i n a n
m e n g g u n a k a n M e n g i d e n t i fi k a s i b e n d a - b e n d a d i
b e n d a d i b a r u d a k . s e k i t a r y a n g b i s a d i p e r g u n a k a n
s e k i t a r . B a r a n g - b a r a n g s e b a g a i a l a t k a u l i n a n b a r u d a k
( T e m a l ) d i l i n g k u n g a n b e r d a s a r k a n b a c a a n s e c a r a
s e k i t a r y a n g k e l o m p o k .
b i s a d i p a k a i M e n g e k p r e s i k a n m e n g a j a k t e m a n
u n t u k b e r m a i n .
s e b a g a i a l a t M e r a g a k a n k a u l i n a n b a r u d a k y a n g
p e r m a i n a n . m e n g g u n a k a n b e n d a d i s e k i t a r
K a l i m a t
a j a k a n . s e c a r a b e r k e l o m p o k y a n g
m e n g u t a m a k a n k e r j a s a m a .
Tema 2 Peristiwa dalam - M e m b a c a t e k s n a r a s i t e n t a n g
- T e k s N a r a s i . p e r i s t i w a d a l a m k e h i d u p a n
Kehidupan - K a l i m a h - M e m b u a t p e r t a n y a a n d a n
Sub Tema 2a Peristiwa yang
t a n y a . j a w a b a n y a b e r d a s a r k a n t e k s
Menyenangkan, Menyedihkan
b a c a a n
dan Berkesan - K e c a p
- M e l e n g k a p i k a l i m a t m e m a k a i
3 . 2 M e m a h a m i k a a y a a n . k e c a p k a a y a a n y a n g s e s u a i
t e k s n a r a s i - M e n e n t u k a n t a n d a b a c a y a n g
- T a n d a b a c a . t e p a t p a d a k a l i m a t
t e n t a n g
p e r i s t i w a
d a l a m k e h i -
d u p a n
( p e r i s t i w a
y a n g
m e n y e n a n g a n ,
m e n y e d i h k a n ,
b e r k e s a n ) .
( T e m a 2 a )
KURIKULUM TINGKAT DAERAH
MULOK MATA PELAJARAN BAHASA SUNDA
BERBASIS KURIKULUM 2013 REVISI 2017 JENJANG SD/MI
4 . 2 M e m b u a t
r i n g k a s a n - B e r d i s k u s i k e l o m p o k u n t u k
d a r i t e k s m e n e n t u k a n p o k o k p i k i r a n t i a p
n a r a s i p a r a g r a f .
P o k o k p i k i r a n
t e n t a n g - M e m b u a t r i n g k a s a n b e r d a s a r k a n
t i a p p a r a g r a f .
p e r i s t i w a p o k o k p i k i r a n t i a p p a r a g r a f
d a l a m d e n g a n m e m p e r h a t i k a n t a n d a
k e h i d u p a n . b a c a .
( T e m a 2 a )
Sub Tema 2b Peristiwa - C a r i t a - M e n y i m a k i s i c a r p o n y a n g
Bencana Alam p o n d o k .
d i b a c a k a n o l e h t e m a n d i
3 . 2 b M e m a h a m i - K a l i m a h
d e p a n k e l a s .
t e k s c a r p o n l a n g s u n g - B e r t a n y a j a w a b t e n t a n g i s i
t e n t a n g d a n t i d a k c a r p o n .
p e r i s t i w a l a n g s u n g . - M e n c a r i k a l i m a h l a n g s u n g p a d a
t e k s c a r p o n .
a l a m - K o s a k e c a p :
- M e n c a r i k o s a k a t a / i s t i l a h d a l a m
( b e n c a n a / m u s i b a h
t e k s m e n g e n a i m u s i b a h /
m u s i b a h ) a l a m
b e n c a n a .
d e n g a n ( b a n j i r ,
- M e n c e r i t a k a n k e m b a l i i s i c a r p o n
m e m b a c a d i u r u g , l i n i ,
d e n g a n b a h a s a s e n d i r i s e c a r a
d a l a m h a t i , j s b . )
b e r g i l i r a n .
m e n g i d e n t i fi k
a s i k o s a k a t a
d a n b e r t a n y a
j a w a b . ( T e m a
2 b )
4 . 2 b
M e n c e r i t a k a n
k e m b a l i i s i
c a r p o n
b e r d a s a r k a n
k a t a - k a t a
s e n d i r i
d e n g a n
k a l i m a t y a n g
b a i k d a n
s a n t u n .
( T e m a 2 b )
LAMPIRAN-LAMPIRAN
Tema 3 Hidup Rukun T e k s P u p u h - M e m b a c a t e k s p u p u h M a g a t r u .
M a g a t r u - M e l a k u k a n t a n y a j a w a b
3 . 3 M e m a h a m i
i s i t e k s guguritan m e n g e n a i k a t a y a n g t i d a k
t e n t a n g d i m e n g e r t i .
- M e n j a w a b p e r t a n y a a n t e n t a n g
hiduprukun. ( T e m a i s i p u p u h .
3 )
L a n t u n a n - M e n g a m a t i t e k s p u p u h .
t e m b a n g P u p u h
- M e n y i m a k p u p u h y a n g
4 . 3 M a g a t r u
M e n e m b a n g k a d i t e m b a n g k a n g u r u s e b a g a i
n d a n m o d e l .
m e n c e r i t a k a n - M e n i r u k a n t e m b a n g s e s u a i y a n g
i s i g u g u r i t a n d i d e n g a r .
t a n t a n g hidup
- M e l a n t u n k a n p u p u h .
rukun. ( T e m a 3 )
- M e n c e r i t a k a n i s i p u p u h d e n g a n
b a h a s a s e n d i r i .
T e k s - M e m b a c a t e k s p e r c a k a p a n
Tema 4 Sehat itu Penting
- M e j a w a b p e r t a n y a a n t e n t a n g
3 . 4 M e m a h a m i p e r c a k a p a n t e k s b a c a a n
i s i t e k s I s t i l a h - M e l e n g k a p i t e k s p e r c a k a p a n
p e r c a k a p a n k a s e h a t a n d e n g a n i s t i l a h k e s e h a t a n y a n g
t e n t a n g sehat itu d i s e d i a k a n
S i n o n i m d a n
penting. ( T e m a 4 ) - M e n c a r i p e r s a m a a n d a n a t a u
a n t o n i m T a n d a l a w a n k a t a y a n g a d a p a d a t e k s
b a c a a n
k u t i p - M e n g g u n a k a n t a n d a k u t i p p a d a
k a l i m a t l a n g s u n g
- M e n g a m a t i p e r c a k a p a n y a n g
4 . 4 S a j i a n c o n t o h d i s a j i k a n m e l a l u i m e d i a a u d i o
M e m e r a g a k a n p e r c a k a p a n v i s u a l
d a n p a d a m e d i a M e r a g a k a n p e r c a k a p a n
m e n c e r i t a k a n a u d i o v i s u a l b e r d a s a r k a n t e k s p e r c a k a p a n
i s i K a l i m a h y a n g d i s e d i a k a n
p e r c a k a p a n l a n s u n g d a n M e n g u b a h k a l i m a t l a n s u n g
t e n t a n g sehat itu k a l i m a t t i d a k
m e n j a d i k a l i m a t t i d a k l a n g s u n g
penting. ( T e m a 4 ) l a n g s u n g
M e n c e r i t a k a n i s i p e r c a k a p a n
KURIKULUM TINGKAT DAERAH
MULOK MATA PELAJARAN BAHASA SUNDA
BERBASIS KURIKULUM 2013 REVISI 2017 JENJANG SD/MI
T e k s k a w i h • M e m b a c a t e k s k a w i h .
y a n g
• M e l a k u k a n t a n y a j a w a b
m e n c e r i t a k a n
m e n g e n a i i s i t e k s .
b a n g g a
s e b a g a i • M e n d i s k u s i k a n i s i t e k s k a w i h .
Tema 5 Bangga Sebagai Bangsa
b a n g s a • M e m b u a t k a l i m a t m e n g g u n a k a n
Indonesia
I n d o n e s i a i s t i l a h g e o g r a fi .
3 . 5 M e m a h a m i
s e p e r t i
t e k s k a w i h
" K a r a t a g a n K i
t e n t a n g
S u n d a "
b a n g g a
k a r a n g a n P r o f
s e b a g a i
G a n j a r ,
b a n g s a
" P a s u n d a n
I n d o n e s i a .
E k s i g a n d a "
( T e m a 5 )
k a r a n g a n M a n g
K o k o .
• I s t i l a h
g e o g r a fi .
• K a l i m a t
k a a y a a n .
4 . 5 - M e n g a m a t i t e k s k a w i h .
M e l a n t u n k a n - T a n y a j a w a b m e n g e n a i k a t a
d a n s u l i t .
m e n c e r i t a k a n - M e n y i m a k l a n t u n a n k a w i h d a r i
i s i k a w i h m e d i a a u d i o v i s u a l a t a u g u r u
t e n t a n g b a n g g a s e b a g a i m o d e l .
- B e r s e n a n d u n g m e n g i k u t i m o d e l .
s e b a g a i b a n g s a - M e n i r u l a n t u n a n m o d e l .
I n d o n e s i a . - M e l n t u n k a n s e n d i r i k a w i h
( T e m a 5 ) t e n t a n g b a n g g a s e b a g a i b a n g s a
I n d o n e s i a .
- M e n c e r i t a k a n i s i k a w i h t e n t a n g
b a n g g a s e b a g a i
b a n g s a I n d o n e s i a .
LAMPIRAN-LAMPIRAN
Tema 6 Menjaga Kelestarian • T e k s s a j a k . • M e n g a m a t i t e k s s a j a k m e l a l u i :
• I s t i l a h 1 . M e n y i m a k s a j a k y a n g d i b a c a k a n
Lingkungan o l e h g u r u .
3 . 6 M e m a h a m i l i n g k u n g a n
2 . M e m b a c a k a n t e k s s a j a k
t e k s s a j a k g e o g r a fi .
s e s u a i c o n t o h d a r i g u r u s e c a r a
t e n t a n g b e r g i l i r .
m e n j a g a • T a n y a j a w a b t e n t a n g i s t i l a h
k e l e s t a r i a n l i n g k u n g a n g e o g r a fi .
• M e m b a c a t e k s s a j a k d e n g a n
l i n g k u n g a n .
l a f a l i n t o n a s i , d a n e k s p r e s i
( T e m a 6 )
y a n g b e n a r .
4 . 6 M e m b a c a k a n
s a j a k
t e n t a n g
m e n j a g a
k e l e s t a r i a n
l i n g k u n g a n
d e n g a n l a f a l ,
i n t o n a s i , d a n
e k s p r e s i y a n g
b e n a r . ( T e m a 6 )
Tema 7 Makanan Sehat dan • P e n g a m a t a n t e r k s e k s p o s i s i
• T e k s d a p a t m e l a l u i :
Bergizi
e k s p o s i s i 1 . M e l i h a t t a y a n g a n g a m b a r
3 . 7 Memahami t e k s
• K e c a p k a n p a d a b u k u , a n i m a s i , a t a u
e k s p o s i s i
m a k a n a n s e c a r a l a n g s u n g .
s e d e r h a n a t e t a n
2 . M e n d e n g a r k a n t e m a n m e m b a c a
t e n t a n g • K a l i m a h t e k s d i d e p a n k e l a s .
m a k a n a n s e h a t • T a n y a j a w a b i s i t e k s e k s p o s i s i
p a n y e l u k
d a n b e r g i z i t e n t a n g m a k a n a n s e h a t d a n
( m a k a n a n b e r g i z i .
t r a d i s i o n a l • M e n c a r i k e c a p k a n t e t a n d a l a m
S u n d a . ( T e m a t e k s e k s p o s i s i .
9 )
• M e n e r a p k a n k e c a p k a n t e t a n
p a d a k a l i m a t p a n y e l u k .
• M e n y u s u n k a r a n g a n e k s p o s i s i
t e n t a n g m a k a n a n t r a d i s i o n a l
KURIKULUM TINGKAT DAERAH
MULOK MATA PELAJARAN BAHASA SUNDA
BERBASIS KURIKULUM 2013 REVISI 2017 JENJANG SD/MI
4.7 Menyajikan teks
eksposisi sederhana tentang makanan sehat dan bergizi (makanan tradisional Sunda) baik secara lisan maupun tulis. (Tema 7)
KELAS VI
Alokasi waktu : 2 jam pelajaran/minggu
Kompetensi Sikap Spiritual dan Kompetensi Sikap Sosial, dicapai melalui pembelajaran tidak langsung (indirect teaching),
pada pembelajaran Kompetensi Pengetahuan dan Kompetensi Keterampilan melalui keteladanan, pembiasaan, dan budaya
sekolah dengan memperhatikan karakteristik mata pelajaran, serta kebutuhan dan kondisi peserta didik.
Penumbuhan dan pengembangan kompetensi sikap dilakukan sepanjang proses pembelajaran berlangsung, dan dapat
digunakan sebagai pertimbangan guru dalam mengembangkan karakter peserta didik lebih lanjut. Pembelajaran untuk
Kompetensi Pengetahuan dan Keterampilan sebagai berikut ini.
LAMPIRAN-LAMPIRAN
KURIKULUM TINGKAT DAERAH
MULOK MATA PELAJARAN BAHASA SUNDA
BERBASIS KURIKULUM 2013 REVISI 2017 JENJANG SD/MI
4 . 6 - M e m b u a t k a l i m a t d e n g a n
m e n g g u n a k a n i s t i l a h k e s e h a t a n
M e m b a c a k a
- M e m b a c a k a n t e k s p i d a t o d e n g a n
n t e k s
e k s p r e s i d a n i n t o n a s i y a n g
p i d a t o
t e p a t .
t e n t a n g
k e s e h a t a n
m a s y a r a k a t
d e n g a n
s u a r a
n y a r i n g .
( T e m a 6 )
Lampiran 2
RENCANA PELAKSANAAN PEMBELAJARAN
(RPP)
SEKOLAH DASAR/MADRASAH IBTIDAIYAH
(SD/MI)
MATA PELAJARAN BAHASA DAN SASTRA SUNDA
A. BATASAN
Rencana Pelaksanaan Pembelajaran (RPP) adalah rencana kegiatan
pembelajaran tatap muka untuk satu pertemuan atau lebih. RPP dikembangkan
dari silabus untuk mengarahkan kegiatan pembelajaran peserta didik dalam
upaya mencapai Kompetensi Dasar (KD). Setiap pendidik pada satuan
pendidikan berkewajiban menyusun RPP secara lengkap dan sistematis agar
pembelajaran berlangsung secara interaktif, inspiratif, menyenangkan,
menantang, efisien, memotivasi peserta didik untuk berpartisipasi aktif, serta
memberikan ruang yang cukup bagi prakarsa, kreativitas, dan kemandirian
sesuai dengan bakat, minat, dan perkembangan fisik serta psikologis peserta
didik. RPP disusun berdasarkan KD atau subtema yang dilaksanakan kali
pertemuan atau lebih.
B. KOMPONEN RPP
Menurut Permendikbud Nomor 22 Tahun 2016 tentang Standar Proses,
komponen RPP terdiri atas:
LAMPIRAN-LAMPIRAN 75
1. Identitas sekolah yaitu nama satuan pendidikan;
2. Identitas mata pelajaran atau tema/subtema;
3. Kelas/semester;
4. Materi pokok;
5. Alokasi waktu ditentukan sesuai dengan keperluan untuk pencapaian KD dan
beban belajar dengan mempertimbangkan jumlah jam pelajaran yang
tersedia dalam silabus dan KD yang harus dicapai;
6. Tujuan pembelajaran yang dirumuskan berdasarkan KD, dengan
menggunakan kata kerja operasional yang dapat diamati dan diukur, yang
mencakup sikap, pengetahuan, dan keterampilan;
7. Kompetensi dasar (KD) dan indikator pencapaian kompetensi;
8. Materi pembelajaran, memuat fakta, konsep, prinsip, dan prosedur yang
relevan, dan ditulis dalam bentuk butir-butir sesuai dengan rumusan indikator
ketercapaian kompetensi;
9. Metode pembelajaran, digunakan oleh pendidik untuk mewujudkan suasana
belajar dan proses pembelajaran agar peserta didik mencapai KD yang
disesuaikan dengan karakteristik peserta didik dan KD yang akan dicapai;
10.Media pembelajaran, berupa alat bantu proses pembelajaran untuk
menyampaikan materi pelajaran;
11.Sumber belajar, dapat berupa buku, media cetak dan elektronik, alam sekitar,
atau sumber belajar lain yang relevan;
12.Langkah-langkah pembelajaran dilakukan melalui tahapan pendahuluan, inti,
dan penutup; dan
13.Penilaian hasil pembelajaran.
C. PRINSIP PENYUSUNAN RPP
Dalam menyusun RPP hendaknya memperhatikan prinsip-prinsip sebagai
berikut.
1. Perbedaan individual peserta didik antara lain kemampuan awal, tingkat
intelektual, bakat, potensi, minat, motivasi belajar, kemampuan sosial, emosi,
gaya belajar, kebutuhan khusus, kecepatan belajar, latar belakang budaya,
norma, nilai, dan/atau lingkungan peserta didik.
LAMPIRAN-LAMPIRAN 77
3. Penetapan KD dan penyusunan indikator pencapaian kompetensi
KD dipilih dan ditetapkan berdasarkan KI-KD, kemudian dijabarkan menjadi
indikator pencapaian kompetensi. Rumusan indikator disusun menggunakan
kata kerja operasional sesuai dengan ranah kompetensi pengetahuan (kognitif)
dan ranah kompetensi keterampilan (psikomotor).
4. Penyusunan materi pembelajaran
Materi pembelajaran disusun dengan memuat fakta, konsep, prinsip, dan
prosedur yang relevan, dan ditulis dalam bentuk butir-butir sesuai dengan
rumusan indikator ketercapaian kompetensi.
5. Pemilihan dan penetapan metode pembelajaran
Metode pembelajaran digunakan oleh pendidik untuk mewujudkan suasana
belajar dan proses pembelajaran agar peserta didik mencapai KD yang
disesuaikan dengan karakteristik peserta didik dan KD yang akan dicapai.
6. Pemilihan dan penetapan media pembelajaran
Media pembelajaran berupa alat bantu proses pembelajaran untuk
menyampaikanmateripelajaran. Mediapembelajarandipilih dan ditetapkan sesuai
dengan materi pembelajaran dan situasi pembelajaran.
7. Pemilihan dan penetapan sumber belajar
Sumber belajar dapat berupa buku, media cetak dan elektronik, alam sekitar,
atau sumber belajar lain yang relevan. Sumber belajar yang digunakan
dicantumkan dalam RPP.
8. Penyusunan langkah pembelajaran
Langkah pembelajaran disusun dalam tiga tahap kegiatan, yakni kegiatan
pendahuluan, inti dan penutup.
a. Kegiatan Pendahuluan
Dalam kegiatan pendahuluan, guru wajib menyusun:
1) Orientasi, untuk menyiapkan peserta didik secara psikis dan fisik untuk
mengikuti proses pembelajaran dan memusatkan perhatian peserta didik
pada materi yang akan diajarkan;
2) Motivasi belajar peserta didik secara kontekstual dengan merumuskan
manfaat dan aplikasi materi ajar dalam kehidupan sehari-hari, dengan
memberikan contoh dan perbandingan lokal, nasional dan internasional, serta
disesuaikan dengan karakteristik dan jenjang peserta didik;
2. Siswa menyimak pembacaan teks percakapan oleh guru. Contoh tzks percakapan:
Dida : "Kur...kur...!"
Cepi : "Naon Dida, rek maraban hayam?"
Tadi mah nempo hayam maneh teh keur ngoreh di kebon Pa Surya."
Dida : "Hayu atuh anteur neangan, hayam, Cep!"
Duanana indit ka kebon Pa Surya.
Pa Surya : "Rek naon barudak laha-loho ka kebon Bapa?"
Dida: "Bade milari hayam abdi, Pa. Manawi Bapa ningali?"
1 .
2 .
3 .
4 .
5 .
d s t