URAIAN MATERI
KB-3 BASA KRAMA LUGU
b) TETEMBUNGAN
Supaya luwih gampang anggone ngerti basa krama lugu, Panjenengan
kudu ngerti tetembungan ing basa krama lugu. ing tabel ngisor iki
kasebutake tembung-tembung mawa basa krama lugu kang bisa
Panjenengan gunakake kanggo micara ing basa krama lugu.
Tabel 2. Tuladha Tembung-tembung Ngoko sing Ngoko, Krama,
lan Krama Inggile padha
sapraliman sapraliman
Tabel 6. Warna
Krama Ngoko Indonesia
abrit abang merah
ijem ijo hijau
cemeng ireng hitam
pethak putih putih
jene kuning kuning
biru biru biru
soklat soklat coklat
klawu klawu abu-abu
Tabel 7. Pronomina Persona Tunggal
Krama Ngoko Indonesia
Pronomina kula aku saya
Persona I kawula awakku
dalem *kene
Pronomina sampeyan kowe kamu
Persona II panjenengan sliramu
awakmu
*kono
Pronomina piyambakipun dheweke dia
Persona III panjenenganipun dheknene
*kana
Tabel 8. Arah lan arah mata angin
2) Panambang
Panambang kang bisa dadi panandhaning tingkat tutur basa Jawa
yaiku panambang {-ipun/-nipun} lan {-aken/-kaken}. Panambang kasebut
bisa dadi panandhaning tembung (leksikon) krama, kalebu krama inggil
lan krama andhap, amarga panambang iku prasasat mesthi sumambung
ana ing leksikon-leksikon kasebut. Tuladha:
(1) Dhuwite Parjo disilih Adhine kanggo mbayar SPP. (ukara ngoko)
Artanipun Parjo dipunampil adhinipun kangge mbayar SPP. (ukara
krama lugu)
(2) Mbakyuku nulisake resep kanggo simbah (ukara ngoko)
Mbakyu kula nyerataken resep kangge simbah (ukara krama)
Saka ukara (1) – (2) bisa dikandhakake menawa panambang {-ipun}
kang ana ing tembung artanipun, {-aken} kang ana ing tembung
nyerataken, kalebu panambang kang dadi panandhaning leksikon krama.
Panambang {-ipun} lan {-aken} mesthi sumambung ana ing tembung
krama, krama inggil utawa krama andhap. Panulisane panambang iku
mesthi kagabung karo tembung linggane. Ana ing pacelathon padinan,
panganggone panambang {-ipun} lan {-aken} kang sumambung ing
leksikon krama, kalebu panambang kang kerep digunakake.
Panambang {-ipun} lan {-aken} kang biasane sumambung ana ing
bentuk krama, bisa uga sumambung ana ing leksikon utawa tembung
netral. Panambang {-ipun} lan {-aken} kang sumambung ana ing
tembung netral bakal ngowahi bentuk tingkat tuture dadi bentuk krama.
Tuladhane kaya kang kacetha ing ngisor iki.
(3) Sepedhanipun Mas Manto badhe dipunsade. (bentuk krama lugu).
(4) Artha ingkang kalawingi sampeyan titipaken kula, sampun kula
bayaraken. (bentuk krama lugu).
Saka data nomer (4) lan (5) bisa dikandhakake menawa panambang {-
ipun} lan {-aken} bisa rumaket ana ing tembung netral. Tembung
‘sepedha’, ‘titip’, lan ‘bayar’ kalebu tembung netral. Nanging menawa
kapanjingan panambang {-ipun} lan {-aken} bakal malih dadi bentuk
krama.
Panambang liyane kang uga bisa dadi panandhaning bentuk tingkat
tutur, yaiku panambang {-a}. Panambang iki lumrahe kanggo ndhapuk
tembung kriya kang ngemu teges pakon (akon supaya wong liya
nindakake pakaryan kaya kang dikarepake). Panambang iku menawa
sumambung ing tembung ngoko utawa netral, dadi bentuk ngoko. Dene
menawa arep didadekake bentuk krama, panambang iku bakal
owah/malih dadi tembung sesulih kang manggone ana sangarepe
tembung kriya mau. Owah-owahan panambang iku bisa kawaspadakake
ing tuladha ngisor iki.
(5) a. Tulung mangkata saiki supaya ora telat. (bentuk ngoko)
b. Tulung sampeyan bidhal sakmenika supados boten telat. (bentuk
krama lugu).
Saka tuladha (5a). iku bisa dikandhakake menawa bentuk ‘mangkata’
kang asale saka tembung {mangkat + -a}, panambang {-a} bakal malih
dadi tembung sesulih purusa yaiku madyama purusa “sampeyan utawa
panjenengan”, lan manggone ana sangareping tembung kriyane.
Panambang iku ora bisa sumambung ana ing tembung krama. Upamane
tembung {bidhal + -a} dadi bidhala. Bentuk kang mangkono iku mau
kalebu ora lazim.
2) Tembung kang wanda pungkasane [ti] utawa [tin] malih dadi [tͻs] ing bentuk
krama
Ngoko Krama
Bantin Batos
Ganti Gantos
Ngerti Ngertos
Ati-ati Ngatos-atos
Gemati Gematos
Prihatin Prihatos
Wigati Wigatos
3) Tembung kang wanda pungkasane [ri] malih dadi [ntun] ing bentuk krama
Ngoko Krama
Pari pantun
Lemari Lemantun
lestari Lestantun
Mari Mantun
Keri Kentun
b. Wong sing statuse luwih andhap, nanging ora kulina ketemu, utawa
sing wis kulina ketemu nanging duwe karep kanggo ngajeni.
PACELATHON 4
Pak Marsudi Utomo dan Pak Susilo sedang menonton wayang orang. Mereka
duduk berdampingan sambil menunggu pertunjukan dimulai. Mereka
membicarakan lakon dan tokoh utama yang akan tampil. Mereka juga
mengomentari layar, panggung dan niyaga atau penabuh gamelannya.
Pak Marsudi Utomo: Lampahanipun dalu menika menapa, Mas?
Pak Susila : Petruk Dados Ratu.
Pak Marsudi Utomo: We... lha... sae menika.
Pak Susilo : Menapa panjenengan sampun nate mirsani ringgit
tiyang?
Pak Marsudi Utomo: Dereng, nggih nembe sepisan
menika. Pak Susilo : Kula sampun meh kaping sedasa.
Pak Marsudi Utomo: Menawi ningali ringgit wacucal kula sampun
asring. Pak Susilo : Wah... sampun kaping kathah, nggih.
Pak Marsudi Utomo: Ingkang dados Petruk dalu menika sinten, Mas?
Pak Susilo : Dalu menika ingkang dados Petruk Mas Surono.
Pak Marsudi Utomo: Pak Surono menika menapa dhapukanipun Petruk?
Pak Susilo : Inggih. Pak Surono menawi dados Petruk patut sanget.
Mboten wonten ingkang saged ngalahaken. Tiyang-tiyang sami marabi
piyambakipun Pak Surono Petruk.
Pak Marsudi Utomo: Menapa Mas Susilo sampun tepang kaliyan Pak Surono
Petruk?
Pak Susilo : Kaliyan Mas Surono?
Pak Marsudi Utomo: Inggih.
Pak Susilo : Sampun, sampun dangu. Antawis sampun
sangangtaunan.
Pak Marsudi Utomo: Lha... menika Nak Joko kok mboten
ndherek? Pak Susilo : Nembe wonten pedamelan, Mas.
Pak Marsudi Utomo: Menika keliripun sampun dipunbikak,
Mas. Pak Susilo : Wah... panggungipun wiyar sanget.
Pak Marsudi Utomo: Niyaganipun cakrak-cakrak tur taksih enem-enem.
Pak Susilo : Mugi-mugi kemawon paraganipun ugi bregas-bregas.
Pak Marsudi Utomo: Dhalangipun ingkang pundi, nggih?
Pak Susilo : Menika, ngajeng piyambak, ingkang dhodhoki kothak.
DAFTAR KATA
Krama Terjemahan
antawis sekitar, kira-kira
asring Sering
bikak Buka
bregas Gagah
cakrak tampan, ganteng
dados menjadi, mcmerankan
dalu Makm
dhapukan Peran
enem Muda
kelir Layar
kothak kotak (terbuat dari kayu)
lampahan Cerita
marabi memberi julukan
meh Hamper
menika ini, itu
mugi-mugi mudah – mudahan
nate Pernah
ndhodhog memukul, mengetuk
nembe 1 baru; 2 sedang
ngajeng Depan
ngalahaken mengalahkan
niyaga penabuh, pemusik
paraga pemain
patut cocok, sesuai
pedamelan pekerjaan
piyambakipun dia, beliau
pundi mana
ringgit wayang
sanga Sembilan
sangangtaunan kira-kira sembilan tahun; sembilan
tahunan
sedasa sepuluh
sepisan sekali
wacucal kulit
wiyar lebar
c. Sesorah kang asipat umum sing ora nganggo unggah-ungguh marang
golongan tartamtu.
b) TULADHA PACELATHON
Ing ngisor iki bakal kawedharake pacelathon-pacelathon kang
nggunakake basa krama.
1) Pacelathon 1
Roni lan Ratna: “Assalamualaikum.”
Pak Lurah : “Waalaikumsalam. Mangga-mangga mlebet.”
Roni : “Inggih Pak.”
Roni : “Mekaten Pak, tepangaken nama kula Roni,
menika kanca kula.”
Ratna : “Nama kula Ratna.”
Pak Lurah : “Njih Mas Mbak, kepripun? Apa sing bisa dak
bantu?”
Ratna : “Mekaten Pak, kula saking RW 2. Kula
kekalih badhe ngampil sinjang kangge lomba
Kartini. Kados pundi Pak?”
Pak Lurah : “Oh iya. Nanging saiki jarike ora nang ngomah.”
Roni : “Nggih Pak, boten menapa. Lha saged kula
pendhet kapan?”
Pak Lurah : “Dina Jumat ya.”
Ratna : “Inggih Pak, maturnuwun.”
2) Pacelathon 2
Pak Marsudi Utomo sedang berkunjung ke rumah Pak Susilo.
Kebetulan hari sudah siang. Pak Susilo menawari dan mengajak Pak
Marsudi Utomo untuk makan siang bersama. Joko Utomo, anak Pak
Susilo, juga ikut makan bersama.
Pak Susilo : Mas Marsudi, mangga dhahar rumiyin.
Matur nuwun. Saking griya sampun nedha kok,
Pak Marsudi
: Mas.
Pak Susilo : Mangga ta, ngedhapi kemawon.
Inggih mangga, mangga. Nak Joko, mangga
Pak Marsudi
: lenggah ngriki.
Joko Utomo : Inggih, Pak, mangga.
Nyuwun pangapunten, namung sak
Pak Susilo
: wontenipun, Mas.
Pak Marsudi : Wah mboten, menika kepara dhahar eca.
Pak Susilo : Mangga tempe bacemipun, eca lho menika.
Pak Marsudi : Inggih. Ngasta piyambak, menika?
Pak Susilo : Inggih. Ibunipun lare-lare ingkang ndamel.
Mangga, Pak Marsudi, sambelipun nyamleng
Joko Utomo
: menika.
Wah nyuwun pangapunten, Nak. Kula mboten
Pak Marsudi wantun nedha pedhes. Nak Joko remen sambel,
: ta? Dhahari- pun ketingal ndemenakaken.
Pak Susilo : Joko, mangane aja kecap! Saru!
Joko Utomo : Inggih, nuwun sewu.
Pak Susilo : Mangga, Pak Marsudi, tanduk dhaharipun.
Pak Marsudi : Inggih, matur nuwun, sampun tuwuk saestu.
DAFTAR KATA
krama terjemahan
dhahar makan
eca enak
griya rumah
ibu ibu
kecap makan dengan bersuara
kepara justru
ketingal kelihatan
lare-lare anak-anak
lenggah duduk
mboten tidak
ndamel membuat
ndemenakaken wantun tampak
berselera, nikmat
Nedha makan
Ngasta membawa
ngasta piyambak membuat sendiri
Ngedhapi mencicipi
Nyamleng sedap sekali
nyuwun pangapunten maaf, mohon maaf
Pedhes pedas
Saestu sungguh
sak wontenipun seadanya
Saking dari
Sambel sambal
Tanduk tambah
tempe bacem tempe bacem
Tuwuk kenyang
Wanton berani
3) Pacelathon 3
Bu Atik : Nuwun sewu, Bu. Nyuwun pirsa, peken ingkang celak wonten
pundi?
Bu Budi : Peken Sentul. Mboten tebih saking ngriki. Cobi teras kemawon,
lajeng wonten prasekawanan tindak ngidul. Ing ngriku mangke
wonten Kantor Kelurahan. Jejeripun Peken Sentul. Ketingal
ramenipun. Dados Peken Sentul prenahipun wonten sisih ler
Kantor Kelurahan.
Bu Atik : Menapa samenika dereng bibar?
Bu Budi : Dereng. Bakul-bakul padatan sami kukud jam sekawan sonten.
Bu Atik : Kula ugi badhe dhateng apotek tumbas jampi watuk.
Bu Budi : Wonten Apotek Waras ing kilenipun prasekawanan wau.
Bu Atik : Yen mekaten, kula kedah wangsul ngaler malih, lajeng
menggok ngiwa?
Bu Budi : Inggih, leres. Apotek menika mboten tebih saking
prasekawanan, kinten-kinten satus meter, sisih tengen margi.
Bu Atik : Matur nuwun. Kepareng rumiyin, Bu.
Bu Budi : Mangga ndherekaken.
DAFTAR KATA
krama terjemahan
E. Rangkuman
Krama lugu yaiku jinising ragam tingkat tutur basa Jawa kang
tembung-tembunge kabeh krama, ater-ater lan panambange uga krama. Krama
lugu uga diarani kramantara, iku racae kanggo gunemane wong lumrah padha
wong lumrah, utawa wong tuwa marang wong nom sing tanpa pangkat (dudu
sadulure dhewe). Tembung krama iku dhewe nduwe panandha tembung,
yaiku bisa sacara morfologis sarta dudu morfologis. Sacara morfologis yaiku
bisa katitik saka panganggone wuwuhan, tuladha wuwuhan kang dadi titikane
tembung krama yaiku {dipun-}, {-ipun} lan {-aken}. Dene panandha dudu
morfologis tuladhane ana bentuk tembung kang pungkasane dadi [en] kang
bisa nandhani bentuk kramane. Tuladha: semana dadi semanten, sedaya dadi
sedanten, lan sapanunggalane.
DAFTAR PUSTAKA
Harjawiyana, Haryana dan Supriya, Th. 2009. Kamus Unggah Ungguh Basa Jawa.
Yogyakarta: Kanisius
Marmanto, Sri. 2012. Pelestarian Bahasa Jawa Krama di Kota Surakarta. Surakarta:
UNS Press.
Sasangka. Sry Satria Tjatur Wisnu. 2007. Unggah-Ungguh Bahasa Jawa. Jakarta:
Paramalingua
Soedirjo, Wignyo. 2002. Tuladha Tanggap Wacana Basa Jawi. Grafika Mulia.