URAIAN MATERI
KB-3 BASA KRAMA LUGU
b) TETEMBUNGAN
Supaya luwih gampang anggone ngerti basa krama lugu, Panjenengan
kudu ngerti tetembungan ing basa krama lugu. ing tabel ngisor iki
kasebutake tembung-tembung mawa basa krama lugu kang bisa
Panjenengan gunakake kanggo micara ing basa krama lugu.
Tabel 2. Tuladha Tembung-tembung Ngoko sing Ngoko, Krama,
lan Krama Inggile padha
25 selawe selangkung
26 nem likur nem likur
27 pitu likur pitu likur
28 wolu likur wolu likur
29 sanga likur sanga likur
30 telung puluh tigang dasa
31 telung puluh siji tigang dasa setunggal
32 telung puluh loro tigang dasa kalih
40 patang puluh kawan dasa
50 seket seket
60 sewidak sewidak
61 sewidak siji sewidak setunggal
70 pitung puluh pitung dasa
71 pitung puluh siji pitung dasa setunggal
80 wolung puluh wolung dasa
81 wolung puluh siji wolung dasa setunggal
90 sangang puluh sangang dasa setunggal
100 satus setunggal atus
101 satus siji setunggal atus setunggal
125 satus selawe setunggal atus selangkung
150 satus seket setunggal atus seket
1000 sewu setunggal ewu
2000 rong ewu kalih ewu
3000 telung ewu tigang ewu
1999 sewu sangang atus setunggal ewu sangang atus
sangang puluh sanga sangang dasa sanga
setengah sepalih
sapratelon sapratigan
sapraliman sapraliman
Tabel 6. Warna
Krama Ngoko Indonesia
abrit abang merah
ijem ijo hijau
cemeng ireng hitam
pethak putih putih
jene kuning kuning
biru biru biru
soklat soklat coklat
klawu klawu abu-abu
(2) Panambang kang dadi panandhaning tembung ngoko (sufiks ngoko) kaya
ta: { -e/ne-, -ke/-ake}
(3) Ater-ater kang dadi panandhaning tembung krama (prefiks krama), kaya
ta: ater-ater tripurusa {dak-} menawa dikramakke dadi kula ____, {kok-}
menawa dikramakke dadi sampeyan/panjenengan _____, {di- } menawa
dikramakke dadi dipun-}
(4) Panambang kang dadi panandhaning tembung krama (sufiks krama) kaya
ta: { -ipun,-aken}
b. Buku niku saweg kula ampil enjing niki. (ukara krama lugu)
(2) a. Klambi kang kanggo arisan iki apa wis koktuku? (ukara ngoko)
b. Rasukan kang kangge arisan niki napa sampun sampeyan tumbas?
(ukara krama lugu)
(3) a. Jajanan iki wis dipangan anak-anakmu. (ukara ngoko)
b. Jajanan punika sampun dipuntedha lare-lare sampeyan. (ukara
krama lugu)
Ana ing tuladha (1) bisa dikandhakake menawa bentuk {dak-} ana ing
tembung ngoko bakal malih dadi ‘kula’ ing tembung krama, semana uga
{kok-} malih dadi ‘sampeyan <lingga>’ ana ing bentuk krama utawa
panjenengan ing bentuk krama inggil. Dene panambang {di-} malih dadi
{dipun-} ana ing bentuk krama, krama andhap, apa dene krama inggil.
Ater-ater {dipun-} panulisane mesthi kudu digabung karo tembung
linggane.
Ater-ater {dipun-} bisa sumambung ana ing tembung netral. Menawa
sumambung ing tembung netral, bakal ngowahi bentuk tingkat tuture,
yaiku dadi bentuk krama. Tuladha:
(4) Sukunipun Paiman abuh amargi dipuntendhang kancanipun.
(5) Perkawis punika sampun dipunlapuraken polisi.
Saka tuladha (4) lan (5) bisa dikandhakake menawa ater-ater {dipun-}
bisa sumambung ing tembung netral. Tembung ‘tendhang’ lan ‘lapur’ iku
kalebu tembung netral amarga ora nduwe padhanan ing bentuk krama.
Tembung iku nalika sumambung karo ater-ater {dipun-}, bakal malih
dadi bentuk /leksikon krama.
Isih magepokan bab ater-ater, ana ater-ater basa Jawa kang bisa dadi
padhananing bentuk ngoko lan krama. Salah sijine yaiku ater-ater
hanuswara {N-}. Tembung lingga ngoko kang oleh ater-ater hanuswara,
2) Panambang
2) Tembung kang wanda pungkasane [ti] utawa [tin] malih dadi [tͻs] ing bentuk
krama
Ngoko Krama
Bantin Batos
Ganti Gantos
Ngerti Ngertos
Ati-ati Ngatos-atos
Gemati Gematos
Prihatin Prihatos
Wigati Wigatos
3) Tembung kang wanda pungkasane [ri] malih dadi [ntun] ing bentuk krama
Ngoko Krama
Pari pantun
Lemari Lemantun
lestari Lestantun
Mari Mantun
Keri Kentun
a. Wong loro utawa luwih sing statuse kurang luwih padha, kalorone
ajen-ingajenan, ora patia urmat banget.
Tuladha:
Pak Rahmat dosen ing Universitas Maju Makmur, Pak Budi uga
dosen ing UNS. Loro-lorone lair taun 1985 lan ketampa nyambut
gawe ing taun kang padha.
Pak Budi : “Panjenengan ajeng mucal Pak?”
Pak Rahmat : “Inggih Pak. Eh Panjenengan sampun maos
wara-wara ingkang pungkasan?”
Pak Budi : “Wara-wara ingkang pundi Pak? ingkang
media menika?”
Pak Rahmat : “Nggih Pak. Panjenengan sampun damel
Pak?”
Pak Budi : “Boten damel Pak. Kula tumbas dhateng
Puskom. kathah sing sadean.”
b. Wong sing statuse luwih andhap, nanging ora kulina ketemu, utawa
sing wis kulina ketemu nanging duwe karep kanggo ngajeni.
PACELATHON 4
Pak Marsudi Utomo dan Pak Susilo sedang menonton wayang orang. Mereka
duduk berdampingan sambil menunggu pertunjukan dimulai. Mereka
membicarakan lakon dan tokoh utama yang akan tampil. Mereka juga
mengomentari layar, panggung dan niyaga atau penabuh gamelannya.
Pak Marsudi Utomo: Lampahanipun dalu menika menapa, Mas?
Pak Susila : Petruk Dados Ratu.
Pak Marsudi Utomo: We... lha... sae menika.
Pak Susilo : Menapa panjenengan sampun nate mirsani ringgit
tiyang?
Pak Marsudi Utomo: Dereng, nggih nembe sepisan menika.
Pak Susilo : Kula sampun meh kaping sedasa.
Pak Marsudi Utomo: Menawi ningali ringgit wacucal kula sampun asring.
Pak Susilo : Wah... sampun kaping kathah, nggih.
Pak Marsudi Utomo: Ingkang dados Petruk dalu menika sinten, Mas?
Pak Susilo : Dalu menika ingkang dados Petruk Mas Surono.
Pak Marsudi Utomo: Pak Surono menika menapa dhapukanipun Petruk?
Pak Susilo : Inggih. Pak Surono menawi dados Petruk patut sanget.
Mboten wonten ingkang saged ngalahaken. Tiyang-tiyang sami marabi
piyambakipun Pak Surono Petruk.
Pak Marsudi Utomo: Menapa Mas Susilo sampun tepang kaliyan Pak Surono
Petruk?
Pak Susilo : Kaliyan Mas Surono?
Pak Marsudi Utomo: Inggih.
Pak Susilo : Sampun, sampun dangu. Antawis sampun
sangangtaunan.
Pak Marsudi Utomo: Lha... menika Nak Joko kok mboten ndherek?
Pak Susilo : Nembe wonten pedamelan, Mas.
Pak Marsudi Utomo: Menika keliripun sampun dipunbikak, Mas.
Pak Susilo : Wah... panggungipun wiyar sanget.
Pak Marsudi Utomo: Niyaganipun cakrak-cakrak tur taksih enem-enem.
Pak Susilo : Mugi-mugi kemawon paraganipun ugi bregas-bregas.
Pak Marsudi Utomo: Dhalangipun ingkang pundi, nggih?
Pak Susilo : Menika, ngajeng piyambak, ingkang dhodhoki kothak.
DAFTAR KATA
Krama Terjemahan
nyuwunaken tambahing puji donga Ian pangestu. Inggih awit saking rahmating
Gusti, saha sinurung puji donga saking para sepuh, kadang kula anem adhimas
Budi Waluyo sampun kelampahan nindakaken kuwajibanipun tiyang sepuh,
ingkang ginadhuhan atmaja kakung sampun ndungkap wahyaning dewasa, mila
hanggadhahi kuwajiban netepi dhawuhing agami, ngislamaken/ nyupitaken putra
kakung ingkang pambayun, nami pun Budi Waluyo.
Wondene tumapaking pugut rejang hernowo supit, sampun kelampahan kalawau
sonten wanci tabuh gangsal, kanthi rahayu wilujeng kalis ing sambekala, awit
saking pangayomaning Gusti. Ingkang punika adhimas Budi Waluyo kekalih,
nyuwun tambahing donga pamuji, mugi-mugi anak kula Aris enggal saras saking
panandhang, miwah ical sukerta papa cintrakanipun, kantuna manggih bagya
mulya, dados lare ingkang susila, utama, miwah piguna dhumateng bangsa,
murakabi dhumateng sesami.
Kaleksananing pahargyan ing kalenggahan punika saget kalampahan, karana sih
pambiyantunipun para sanak kadang, pawong mitra, tangga tepalih, saha
panjenenganipun para tamu ingkang sampun kepareng paring pisumbang awujud
punapa kemawon, ingkang sanyata saged hangenthengaken sesanggeman,
ingkang punika kadang kula anem adhimas Budi Waluyo kekalih, ngaturaken
gunging panuwun ingkang tanpa pepindhan, mugi-mugi sih kadarman
panjenengan dados ngamal kasaenan, saengga pikantuka leliru ingkang satraju,
miwah bebingah ingkang malimpah-limpah.
Minangka puputing atur, sanadyan pahargyan punika ing tebih saderengipun
sampun rinantam, ewa semanten taksih wonten kekiranganipun, inggih awit
saking rupeg Ian cupeting kawontenan ingkang sarwa prasaja, lugas datanpa
pepaes, miwah boja krama ingkang boten saged anuju prana, anuh ingkang kirang
wanuh, lungguh ingkang kirang mungguh, suguh ingkang kirang lawuh, anggen
kawula hanampi menggah kerawuhan panjenengan sami, mawantu-wantu
b) TULADHA PACELATHON
Ing ngisor iki bakal kawedharake pacelathon-pacelathon kang
nggunakake basa krama.
1) Pacelathon 1
Roni lan Ratna: “Assalamualaikum.”
Pak Lurah : “Waalaikumsalam. Mangga-mangga mlebet.”
Roni : “Inggih Pak.”
Roni : “Mekaten Pak, tepangaken nama kula Roni, menika
kanca kula.”
Ratna : “Nama kula Ratna.”
Pak Lurah : “Njih Mas Mbak, kepripun? Apa sing bisa dak
bantu?”
Ratna : “Mekaten Pak, kula saking RW 2. Kula kekalih
badhe ngampil sinjang kangge lomba Kartini.
Kados pundi Pak?”
Pak Lurah : “Oh iya. Nanging saiki jarike ora nang ngomah.”
Roni : “Nggih Pak, boten menapa. Lha saged kula pendhet
kapan?”
Pak Lurah : “Dina Jumat ya.”
2) Pacelathon 2
Pak Marsudi Utomo sedang berkunjung ke rumah Pak Susilo.
Kebetulan hari sudah siang. Pak Susilo menawari dan mengajak Pak
Marsudi Utomo untuk makan siang bersama. Joko Utomo, anak Pak
Susilo, juga ikut makan bersama.
Pak Susilo : Mas Marsudi, mangga dhahar rumiyin.
Matur nuwun. Saking griya sampun nedha kok,
Pak Marsudi
: Mas.
Pak Susilo : Mangga ta, ngedhapi kemawon.
Inggih mangga, mangga. Nak Joko, mangga
Pak Marsudi
: lenggah ngriki.
Joko Utomo : Inggih, Pak, mangga.
Nyuwun pangapunten, namung sak
Pak Susilo
: wontenipun, Mas.
Pak Marsudi : Wah mboten, menika kepara dhahar eca.
Pak Susilo : Mangga tempe bacemipun, eca lho menika.
Pak Marsudi : Inggih. Ngasta piyambak, menika?
Pak Susilo : Inggih. Ibunipun lare-lare ingkang ndamel.
Mangga, Pak Marsudi, sambelipun nyamleng
Joko Utomo
: menika.
Wah nyuwun pangapunten, Nak. Kula mboten
Pak Marsudi wantun nedha pedhes. Nak Joko remen sambel,
: ta? Dhahari- pun ketingal ndemenakaken.
DAFTAR KATA
krama terjemahan
dhahar makan
eca enak
griya rumah
ibu ibu
kecap makan dengan bersuara
kepara justru
ketingal kelihatan
lare-lare anak-anak
lenggah duduk
mboten tidak
ndamel membuat
ndemenakaken wantun tampak
berselera, nikmat
Nedha makan
Ngasta membawa
ngasta piyambak membuat sendiri
Ngedhapi mencicipi
Nyamleng sedap sekali
nyuwun pangapunten maaf, mohon maaf
Pedhes pedas
Saestu sungguh
sak wontenipun seadanya
Saking dari
Sambel sambal
Tanduk tambah
tempe bacem tempe bacem
Tuwuk kenyang
Wanton berani
3) Pacelathon 3
Bu Atik : Nuwun sewu, Bu. Nyuwun pirsa, peken ingkang celak wonten
pundi?
Bu Budi : Peken Sentul. Mboten tebih saking ngriki. Cobi teras kemawon,
lajeng wonten prasekawanan tindak ngidul. Ing ngriku mangke
wonten Kantor Kelurahan. Jejeripun Peken Sentul. Ketingal
ramenipun. Dados Peken Sentul prenahipun wonten sisih ler
Kantor Kelurahan.
Bu Atik : Menapa samenika dereng bibar?
Bu Budi : Dereng. Bakul-bakul padatan sami kukud jam sekawan sonten.
Bu Atik : Kula ugi badhe dhateng apotek tumbas jampi watuk.
Bu Budi : Wonten Apotek Waras ing kilenipun prasekawanan wau.
Bu Atik : Yen mekaten, kula kedah wangsul ngaler malih, lajeng
menggok ngiwa?
Bu Budi : Inggih, leres. Apotek menika mboten tebih saking
prasekawanan, kinten-kinten satus meter, sisih tengen margi.
Bu Atik : Matur nuwun. Kepareng rumiyin, Bu.
Bu Budi : Mangga ndherekaken.
DAFTAR KATA
krama terjemahan
jejer sebelah
kedah harus
kidul selatan
kilen (krama) barat
kinten-kinten kira-kira
kukud Berbenah
kulon (ngoko) Barat
lajeng Lalu
ler (krama) Utara
lor (ngoko) Utara
margi Jalan
mekaten begini/begitu
menapa Apa
menggok Belok
ngaler ke utara
ngidul ke selatan
ngiwa ke kiri
ngriku di situ
nyuwun pirsa mohon Tanya
padatan Biasanya
peken Pasar
prasekawanan perempatan
prenah tepat
rame ramai
samenika sekarang
satus seratus
Sekawan empat
Sisih sebelah
Sonten sore
Tebih jauh
Tengen kanan
Teras terus
Tindak berjalan, pergi
Tumbas beli
Ugi juga
Wangsul kembali; berbalik; pulang
Watawis kira-kira
Watuk batuk
| Prof. Dr. Sumarlam, M.S. 37
[MODUL 2 UNGGAH-UNGGUH BASA JAWA|KB-3 BASA KRAMA LUGU]
Wau tadi
Wetan timur
wonten pundi di mana
E. Rangkuman
Krama lugu yaiku jinising ragam tingkat tutur basa Jawa kang
tembung-tembunge kabeh krama, ater-ater lan panambange uga krama. Krama
lugu uga diarani kramantara, iku racae kanggo gunemane wong lumrah padha
wong lumrah, utawa wong tuwa marang wong nom sing tanpa pangkat (dudu
sadulure dhewe). Tembung krama iku dhewe nduwe panandha tembung,
yaiku bisa sacara morfologis sarta dudu morfologis. Sacara morfologis yaiku
bisa katitik saka panganggone wuwuhan, tuladha wuwuhan kang dadi titikane
tembung krama yaiku {dipun-}, {-ipun} lan {-aken}. Dene panandha dudu
morfologis tuladhane ana bentuk tembung kang pungkasane dadi [en] kang
bisa nandhani bentuk kramane. Tuladha: semana dadi semanten, sedaya dadi
sedanten, lan sapanunggalane.
DAFTAR PUSTAKA
Harjawiyana, Haryana dan Supriya, Th. 2009. Kamus Unggah Ungguh Basa Jawa.
Yogyakarta: Kanisius
Marmanto, Sri. 2012. Pelestarian Bahasa Jawa Krama di Kota Surakarta. Surakarta:
UNS Press.
Sasangka. Sry Satria Tjatur Wisnu. 2007. Unggah-Ungguh Bahasa Jawa. Jakarta:
Paramalingua
Soedirjo, Wignyo. 2002. Tuladha Tanggap Wacana Basa Jawi. Grafika Mulia.