Anda di halaman 1dari 73

Modul

Bahasa Bali
untuk
SMA Kelas XI
Semester Ganjil

Kasusun Olih Dewa Ayu Putu Kristiani Sumaherna, S.Pd


Om PANGAKSAMA
Swastyastu.
Malarapan pasuécan Ida Sang Hyang Widhi Wasa, Modul Palajahan Bahasa
Bali Siswa Kelas XI semester ganjil Sekolah Menengah puniki prasida kapuputang.
Sasuratan buku puniki matetujon nyiagayang materi ajah sané manut ring aab
jagaté taler anut ring wewidangan kakuub palajahan basa lan sastra Bali. Modul
puniki pinaka dasar kaweruhan lan kawagedan, kanggén nglimbakang paplajahan
basa lan sastra Bali ring sekolah menéngah wekasan.
Ring Modul puniki, para guru miwah siswa Kelas XI sané jagi
malajah, pacang ngamolihang tuntunan sané becik gumanti tetujon mlajahin
basa lan sastra Baliné prasida kamolihang. Yadiastun kantun kirang, buku
puniki sampun kasurat madasar teori ilmu basa lan sastra Bali saha
kajangkepin soal-soal pinaka lembar karya siswa (LKS), saha kajangkepin
piteket tuntunan karakter wangsa.
Titiang patut ngangkenin mungguing daging modul puniki kantun
akéh kakiranganipun. Antuk punika, banget titiang mapinunas mangda lédang
para guru lan sang maraga sujana ring widang basa lan sastra Bali, ngicénin
paweweh gumanti bénjangan prasida paripurna.

Om Santih, Santih, Santih, Om.

Tiagan, 17 Juli 2021

Penulis

ii
DAGING CAKEPAN

PANGAKSAMA.....................................................................................i
DAGING CAKEPAN.............................................................................ii
PETA KONSEP......................................................................................iiiv
BAB I SEMBRAMA WACANA.......................................1
Palajahan I. Sembrama Wacana.........................................................2
Palajahan II. Laporan...........................................................................6
BAB II AKSARA BALI....................................................10
Palajahan 1 Aksara Bali........................................................................11
Palajahan 2. Pasang Aksara Bali.........................................................16
Palajahan 3. Kaligrafi / Baligrafi.........................................................23
BAB III TATA BASA BALI.............................................28
Palajahan 1. Nyurat Basa Bali Latin...................................................29
Palajahan 2. Wangun Kruna................................................................34
Palajahan 3. Lengkara...........................................................................40
BAB IV WACANA............................................................45
Palajahan 1. Awig - awig.......................................................................46
BAB V ARTIKEL.............................................................51
Palajahan 1. Artikel..............................................................................52
PAMUPUT..............................................................................................125
DAFTAR PUSTAKA.............................................................................126
GLOSARIUM.........................................................................................131
PETA KONSEP

M a te ri S e m e s te r G a n jil
Materi Bahasa Bali
Kelas XI
Semester Ganjil

I SEMBRAMA WACANA
1. Sembrama Wacana
2. Laporan

II AKSARA BALI
1.Aksara Bali
2.Pasang Aksara Bali
3. Kaligrafi / Baligrafi

III Nyurat Basa Bali Latin


1. Wangun Kruna
2. Lengkara

IV WACANA
1.Awig - awig

V ARTIKEL
1.Artikel
BAB I

SEMBRAMA WACANA

Kompeténsi Dasar
3.1 Memahami struktur dan kaidah
wacana non sastra, Sembrama Wecana
dan laporan berbagai kegiatan secara
lisan dan tulis
4.1 Memproduksi téks Sembrama
Wecana dan laporan berbagai kegiatan
secara lisan atau tulis

Indikator
3.1.1 Nlatarang indik Sembrama
Wecana.
3.1.2 Ngepah indik kerangka Sem-
brama Wecana
3.1.3 Nyusun unteng babaosan ring
kerangka Sembrama Wecana.
3.1.4 Nyarca indik kerangka laporan
3.1.5 Nyusun unteng babaosan sané
jagi katlatarang ring laporan
3.1.6 Mauruk makarya laporan
ringkes indik acara saderana
Makarya
4.1.1 Wecana teks Sembrama
Paplajahan I Sambrama Wacana
Pidabdab 1. Ngwangun Pangresep (Apersepsi)
Sakadi panglimbak pangajahan basa Bali ring aab jagaté mangkin rumasa ngancan
ngamecikang. Basa Bali sampun ngancan makéh sané ngawigunayang, nénten ring wewidangan
informal kémanten. Silih tunggil kawagedan sané kaplajahin ring widang pendidikan formal
wantah kawagedan mabasa Bali, inggih punika Sambrama wacana. Sambrama wacana punika
wantah bebaosan sané kawedar pinaka panyanggra sajeroning wénten acara. Sambrama wacana
ketah kabaos sambutan ring basa Indonesia. Ri tatkala ngawéntenin acara majanten panyanggra
sané utama inggih punika antuk bebaosan sané kabaos Sambrama Wacana, antuk punika dahat
mabuat para sisyané uning indik tata cara ngaturang Sambrama Wacana.
Duaning asapunika, mangda alit-alité uning Sambrama wacana, indayang cawis pitakén
ring sor puniki!
1. Sira uning napi sané kawastanin Sambrama wacana?
2. Ri tatkala napi anaké ngawedar Sambrama wacana?
3. Sapasira sané ketah ngwedar Sambrama wacana?
4. Sapunapi carané maktayang Sambrama wacana?

Pidabdab 2. Wacén Téks Sembrama Wecana ring sor!

Mapades

“Om Swastyastu”
Titiang pinaka ngangganin kulawarga dahat
garjita manahé santukan Ida, Dané lédang arsa
nagingin pangaptin titiang, prasida ngrauhin
sakadi mangkin saha muat bebaktan sané rahat-
rahat pisan. Mantuk ring kaledangan Ida dané,
www.grandmirage.com

titiang sakulawarga wantah prasida ngaturang


rasa suksmaning manah. Bebaktan ida dané
tunas titiang sungsung suun titiang pasuecan
Ida dané sinamian. Ampurayang indik kakaonan
genah miwah tata basa panyanggran titiang
sakulawarga, riantukan tambet titiang kalintang.
Sampun majanten titiang nénten pacang
prasida ngwalesang pasuecan Ida, Dané, dumogi Ida Hyang Widi Wasa pacang arsa mapaica
pangwalesnyané manut swadharma miwah yasa kértin druéné soang-soang.
Ida, Dané para undangan sané baktinin titiang, taler para sameton sané tresna sihin
titiang. Sané mangkin lugrayang titiang pinaka reraman ipun nunas galah samatra anggén titiang
nyihnayang anggan pianak titiang sané pacang katatahin utawi sané ketah kabaos kadi mangkin
upacara potong gigi. Inggih mungguing pianak titiang sané mapandés rahinané mangkin wénten
lalima, sané tatiga wantah pianak titiang néwék, sané kalih anggén titiang kaponakan, punika
wantah pianak adin titiangé. Sané paling wayaha panak titiang mawasta Gedé Adibawa, sané
kaping kalih mawasta Ni Madé Winarsih miwah sané kaping tiga mawasta I Nyoman Sandiyasa.
Taler kaponakan titiang sané duuran mawasta Putu Manik Astawa, adinipun mawasta Madé
2 Sembrama UDIANA
Wacana SASTRA
Galang Astawa.
Duaning sakadi ajahan umat Hindu,i raga pinaka reramannyané i pianak, kari madué piutang
inggih punika ngamargiang parikrama mapandes. Parikrama manusa yadnya puniki mapaiketan
ring indik ngicalang kamomoangkaran i manusa sané mapikenoh ngaonang Sad Ripu, inggih
punika nenem meséhé sané mamurti ring angga sariran i manusa, mangda bénjang pungkur i
manusa prasida nincapang parisolah miwah tata titi sané sayan becik ring sajroning ngamargiang
kauripan. Antuk punika titiang mapinunas mangda Ratu, Ida, Dané utawi sameton titiang sané
sampun ledang ngrauhin ring parikrama potong gigi/mapandes puniki mangdané lédang
nyarengin ngastitiang ring Ida Sang Hyang Widi Wasa. Mangdané ring sajeroning pamargi
puniki prasida kasidaning don ngamolihang karahayuan lan kasukertan ring jagaté.
Inggih kadi asapunika titiang prasida nagingin panyembramané puniki dumogi wénten
pikenohnyané. Malih apisan titiang matur suksma, taler nunas ampura yéning wénten iwang
antuk titiang nitenin panyanggrané puniki. Sané mangkin lédang Ida, Dané masandekan, jumujug
ring genah bhogané sané sampun kacumawisang. Malih ajebos yening sampun wusan anyita rasa
bhoga, durusang ngambil acara bebas. Inggih cutetang titiang antuk ngaturang parama santih
“ Om Santih Santih Santih Om “

Pidabdab 3. Kerta Basa


Indayang rereh arti sajeroning kruna sané macétak séndéh ring sor!
No Kruna ring Lengkara Artinipun
1 Titiang pinaka ngangganin kulawarga
2 Ida dané ledang arsa nagingin pangaptin titiang
3 Muat bebaktan sané rahat-rahat pisan.
4 Ampurayang indik kakaonan genah miwah tata
basa panyanggran titiang
5 Riantukan tambet titiang kalintang
6 Pangwalesnyané manut swadharma miwah yasa
kertin druéné
7 Ida dané para uleman sané baktinin titiang,
8 Sané mangkin lugrayang titiang
9 Ngicalang kamomoangkaran I manusa
10 Prasida kasidaning don

Pidabdab 4. Nyawis Pitakén


Indayang cawis pitakén ring sor, nganutin sembrama wacana ring ajeng!
Acara napi sané kamarging ring Sambramané punika ?
Sareng kuda kocap sané mapandes?
Sambatang sira wastan anaké sané kapandesin?
Napi kocap sukseman upacara mapandes punika?
Sira manten sané patut mapandes?
Pidabdab 5. Pangresep Indik Sembrama Wacana
5.1 Teges Sembrama Wecana
Sambrama Wecana inggih punika bebaosan sané katlatarang sané daging lan tetueknyané
ngenenin indik nyanggra utawi nyapa para undangan ring sajeroning upacara adat, agama miwah
acara sané lianan.
Wenten makudang-kudang soroh Sambrama Wecana manut tatacarane maktayang makadi :
• Sembrama Wecana Dadakan, inggih punika ri kala maktayang Sambrama Wecana
nenten nganggén téks, riantukan sang sané nyanggra undangan (sané maktayang
Sambrama We- cana) nadaksara kasudi mangda nyanggra para undangan.
• Sembrama Wecana Kawacen, inggih punika Sambrama Wecana sané sampun kaparidab-
dabang, sampun maduwé téks, tur ri kala maktayang Sambrama Wecana ngawacén téks,
riantukan sang sané maktayang Sambrama Wecana punika sampun jangkep sareng naskah
sané jagi kawedarang .
• Sembrama Wecana Kaapalang, inggih punika Sambrama Wecana sané sampun kaparid-
abdabang, sampun maduwé teks, tur sampun kaapalang, raris ri kala maktayang Sambrama
Wecana sang sané ngawedar Sambrama nénten nganggén téks utawi ngawacen téks /
lisan.
• Sembrama Wecana Ringkesan, inggih punika Sambrama Wecana sané sadurung kabak-
tayang sampun nyiagayang naskahnyané sané marupa sesuratan unteng-unteng Sambrama
Wecana kéwanten.

5.2 Wangun Sembrama Wecana


Sajeroning makarya Sembrama Wecana patut uning indik tata cara ngaryanang Sembrama
Wecana punika sakadi :
1. Murda : Murdan Sembrama Wecanane mangda anut ring topik sane jagi kabaktayang.
2. Pamahbah : Pamahbah patut madaging pangastungkara, Pangrastiti ring Ida Sanghyang
Widi, matur pangayubagia majeng ring para undangan sané sampun ledang rauh.
3. Daging : Daging Sambrama Wecana, mangda anut ring topik acara sané kamargiang
mangda para undangan tatas uning ring indik lan pamargin acarane.
4. Pamuput : Pamuput patut madaging panyuksma majeng ring para undangan sané sampun
prasida rauh micayang uratian lan pangrastitine majeng ring acara sané kemargiang,
matur nunas pangampura antuk kakirangan ri kala nyanggra para undangan, taler
panyineb antuk parama santi.

5.3 Tetikes Sembrama Wecana


Wénten agem-ageman ri kala maktayang Sambrama Wecana, sané kawastanin tetikes makadi :
• Wicara inggih punika kawagedan utawi kawikanan ring sajeroning indik daging bebaosan
(penguasaan materi). Rikala maktayang Sembrama Wecana bebaosane patut manut ring
topik Sembrama Wecana sané kabaktayang, mangdané prasida nudut kayun para uleman
sane miragiang.
• Wirasa inggih punika kewagedan sajeroning ngaresepang lan ngerasayang daging be-
baosan (menghayati). Ritatkala maktayang Sembrama Wecana kacihnayang antuk
pangrasa mangdané para uleman sané sampun rauh rumasa bagia santukan sampun
kasanggra becik.
• Wiraga inggih punika semita lan laras (gerak tubuh) sang sané maktayang Sembrama We-
cana, mangda anut ring daging sembrama sane kabaktayang
• Wirama inggih punika intonasi suara, vokal, tanjek bebaosan rikala maktayang Sembrama
Wecana mangda anut ring punggelan lengkara, punika sane ngawinan lengut kapiragi olih
para uleman sami.
• Wesata inggih punika kewagedan ring sajeroning nyobyahan utawi ngalimbakang daging
bebaosan

Pidabdab 6. Tugas Ngraga


6.1 Cawis Pitakén ring Sor Puniki

1. Baosang napi sane kawastanin Sembrama Wecanane\


...........................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................
2. Telatarang tata cara ngawangun Sembrama Wecanane!
...........................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................
3. Soroh bebaosan sane ngenenin indik tata krama miwah budaya kawastanin
...........................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................
4. Indayang karyanin contoh-conto murda Sembrama Wecana!
...........................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................
5. Indayang surat indik sane patut kabaosang ring purwakaning Sembrama Wecana!
...........................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................
6. Indayang surat pemahbah sembramané punika !
...........................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................
7. Terangang napi sané kawastanin wirama sajeroning sembrama wacana ?
...........................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................
8. Surat indik napi sané kebaosang rikalaning makarya pamuput senbrama wacana ?
...........................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................
9. Napi sané patut kapikayunin yéning jagi ngwedar sembrama wacana ?
...........................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................
10. Sambatang sapasira manten sané dados ngwedar sembrama wacana?
...........................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................

UDIANA SASTRA Sembrama 5


Wacana
Palajahan II. Laporan
Pidabdab 1. Ngwangun Pangresep
Tiosan ring Sambrama Wacana, basa Bali taler mabuat kawigunayang tatkala jagi makarya
laporan. Yéning sisya-siyané manggihin wénten acara formal, irika wénten kabaos panitia.
Wénten pinaka ketua, sie bagian utawi anggota. Ring kepanitian kadi punika majanten wénten
makarya laporan pinaka bukti masurat saantukan jagi, utawi sampun ngamargiang pituduh ring
pakaryan punika. Mangda alit-alité waged makarya pidarta, sadurungnyané indayang cawis
1. Napi sané kawastanin Laporan ?
2. Sira naenin makarya laporan ?
3. Nuju sapunapi anaké patut makarya Laporan ?
4. Indik napi biasané kabaosang ?

pitakén ring sor!

Pidabdab 2. Wacén téks Laporan ring sor!

Laporan Ketua Panitia Ulang Tahun Sekaa Truna


Truni Banjar Tan Janten

Om Swastyastu
Sané murdayang titiang bapak kelihan Adat bajar Tan
Janten Ida, Dané krama sami sané tresna sihin titiang
Ring rahina sané becik puniki ngiring sareng sami ngaturang pangrastiti ring Ida Sang
Hyang Widhi Wasa, santukan wantah sangkaning pasuécan Ida, iraga sareng sami prasida
masadu ajeng iriki jagi maosang indik parikrama pamargin wanti warsa banjar Tan Janten tahun
2015 sané sampun kamargiang.
Titiang sané kasudi pinaka ketua panitia, ring rahinané puniki, lugrayang titiang nlatarang
indik pamargin acarané puniki .
1. Ngawit rahina radité tanggal 1juni 2015 jagi kawéntenang acara mareresik ring balé
banjar nyantos sawewengkon désa Tan Janten.
2. Ring rahina soma selanturnyané pacang kawéntenang lomba widang olahraga miwah per-
mainan sané ngalédangin kayun
3. Ring rahina anggara, kawéntenang lomba mekarya sanganan tradisional mangda truna
truniné sami kréatif.
4. Ring rahinané mangkin ring pajantosan wantiwarsané kawentenang malam kesenian.
Indik prabéa sané kaanggén ngremba acara puniki mawit saking jinah kas sekaa truna
truni kawewehin antuk kauntungan kupon basar sané sampun kamargiang.
Wantah asapunika prasida uningayang titiang indik pamargin wanti warsa sekaa truna truni desa
Tan Janten sané kaping selikur.
Om Santhi,Santhi, Santhi Om

Tan Janten, 1 Juni 2015


Ketua Panitia Sekaa Truna Truni Br.1 Tan Janten
I Gede Alus

Pidabdab 3.Kerta Basa


Sane murdayang titiang, tegesipun……………………………………………..
Ngaturang pangrastiti,tegesipun ……………………………………………….
Masadu ajeng iriki, tegesipun…………………………………………………..
Titiang sané kasudi, tegesipun …………………………………………………
Kaanggén pangremba acara tegesipun………………………………………….

Pidabdab 4. Nyawis pitaken


Indayang cawis pitakén ring sor!
Napi kawigunan laporan punika?.
Indayang carca soroh wangun laporané !
Napi murdan laporan ring ajeng!
Indayang sambatang daging laporan kegiatan ring ajeng!
Sapasira pelaksana laporan kegiatan ring ajeng!

Pidabdab 5. Pangresep Indik Laporan


5.1 Teges Laporan
Laporan inggih punika wangun bebaosan lisan utawi tulis ngenénin sekancan pariindik
pinaka sarana informasi utawi pertanggung jawaban saha mutusang sahananing wicara sané
sampun kamargiang sajeroning organisasi. Laporan mawiguna kaanggén nelatarang sahananing
pangerencana parilaksana miwah hasil sané kakapikolihang ring sajeroning pekaryan sané
sampun kalaksanayang.
5.2 Wangun laporan
Wangun laporan wénten makudang-kudang soroh sakadi:
1. Laporan mawangun formulir/utawi matrik, inggih punika laporan sané sampun maduwé
blangko. Sang sané nyurat laporan punika wantah nagingin blangkoné kémanten.
2. Laporan mawangun mémorandum utawi nota, inggih punika laporan sané daging ipun
cendek utawi bawak. Laporan puniki sering kaanggén antuk pejabat ring para karyawané
kémanten.
3. Laporan mawangun surat inggih punika laporan sané katlatarang sakadi surat, tur daging-
nyané dados ngunggahang sekancaning pariindik.

UDIANA SASTRA Sembrama 7


Wacana
4. Laporan mawangun naskah inggih punika laporan sané sakadi makalah, daging ipun
kepah dados topik miwah sub topik.
5. Laporan mewangun buku inggih punika laporan sané kasusun sakadi buku.

5.3 Tata Cara Nyurat Laporan


1. Pangrencana laporan
• Napi sane jagi kalaporang
• Napi mawinan patut kalaporang
• Malih pidan jagi kalaporang
• Indik napi sane jagi kalaporang
Yening sampun sida nyawis pitakene puniki pacang prasida maosang indik latar belakang,
pikobet, tetujon laporan.
2. Mupulang sapariindik (mengumpulkan bahan)
3. Sistematika utawi nudonang daging laporan
4. Nyurat laporan

Pidabdab 6. Tugas Ngraga


6.2 Cawis Pitakén ring Sor Puniki

Tlatarang napi teges laporan?


...........................................................................................................................................................
Wangun laporan wénten makudang-kudang soroh, indayang carca soroh-soroh sané ngranjing ring
wangun laporan!
...........................................................................................................................................................
Tlatarang sané kabaos laporan mawangun mémorandum utawi nota!
...........................................................................................................................................................
Tlatarang sané kabaos Laporan mawangun formulir/utawi matrik!
...........................................................................................................................................................
Indayang tlatarang punapi tata cara nyurat laporan!
...........................................................................................................................................................

Pidabdab 7. Tugas KD 4.1

Indayang nyurat asiki naskah Sambrama Wacana ngeninin indik panyembrahman sang madué
karya ring acara pawiwahan!
Pidabdab 8. Ringkesan Materi

Laporan inggih punika wangun bebaosan lisan utawi tulis ngenénin sekancan pariindik pinaka
sarana informasi utawi pertanggung jawaban saha mutusang sahananing wicara sané sampun
kamargiang sajeroning organisasi. Laporan mawiguna kaanggén nelatarang sahananing
pangerencana parilaksana miwah hasil sané kakapikolihang ring sajeroning pekaryan sané
sampun kalaksanayang. Wangun laporan wénten makudang-kudang soroh sakadi: Laporan
mawangun formulir/utawi matrik, Laporan mawangun mémorandum utawi nota, Laporan
mawangun naskah, Laporan mawangun surat, miwah Laporan mewangun buku.

Tan Wénten Lemeté Elung

9
BAB II
AKSARA BALI

Kompeténsi Dasar Indikator


3.2 Memahami dan menginplemén- 3.2.1 Nlatarang indik Aksara Bali
tasikan penggunaan jenis-jenis aksara nganutin fungsinyané
sesuai fungsi (Wreastra, Swalalita, 3.2.2 Ngepah jenis-jenis Aksara Bali
Modre), pasang aksara Bali, Pasang nganutin fungsinyané
Pageh, dalam suatu wacana beraksara 3.2.3 Ngarereh tata cara nganggén
Bali dan Ka- ligrafi/Baligrafi. Pasang Aksara Bali ring saje-
4.2 Memproduksi Kaligrafi/Baligrafi roning kruna utawi lengkara
dengan tema pewayangan. 3.2.4 Nlatarang indik Pasang Aksara
Bali
3.2.5 Ngerereh Pasang Pageh ring
sajeroning wacana
3.2.6 Makarya contoh kruna ngang-
gén aksara Bali
3.2.7 Nlatarang indik Kaligrafi/
Baligrafi
3.2.8 Nyarca indik teknik makarya
Kaligrafi/Baligrafi
Latian makarya
3.2.9 Baligrafi Kaligrafi/
4.2.1 Makarya ringkesan indik
Pasang Aksara, Pasang Pageh
miwah Kaligrafi/Baligrafi
Palajahan 1 AKSARA BALI
Pidabdab 1. Ngwangun pangresep (Apersepsi)
Malajah Basa Bali tiosan malajah basan ipun naler wenten paplajahan aksara Bali. Basa Bali
yan rereh ring sajeroning basa daerah ring Indonesia ngranjing silih tunggil basa sané pinih sugih
antuk kruna utawi kosa kata naler maimbuh nruénang aksara. Nénten sami basa madrué aksara.
Aksara Bali sampun wénten duké nguni mapangawit saking kawéntenan aksara Pallawa →
aksara Semi Pallawa → Kediri Kwadrat → Aksara Jawa nyantos dados Aksara Bali. Aksara Bali
akéh madrué soroh aksara, wenten sané kaanggén nyuratang basa Bali lumrah nyantos sané
ketahnyané kaanggén nyuratang basa tiosan. Sadurung nglantur mlajahin indik punika, indayang
alit-alité nyawis pitakén ring sor!
1. Sira sané naenin manggihin aksara Bali ?
2. Ring dija prasida manggihin sasuratan nganggé aksara Bali ?
3. Naenin ké ngwacén sasuratan aksara Bali ?
4. Napi pikobet alit-alit ritatkala ngwacén sasuratan nganggén aksara Bali?
5. Mangda uning pikobet ritatkala ngwacén aksara Bali, indayang wacén dumun wacana
maaksara Bali ring sor!

Pidabdab 2.Ngwacén
Téks
p) r*bZé( ,
sj)eR n& bulnÀ g usÓ¡ s/,1868, s)m% pisnÐ | l/bÞnÑ
en so mæun/ mc c* r& so gr enÑ ] b Zé erhnÓ¡kßø mis/. r&
bZé( sÙ rnÐ ¡ lСel bulus/, kt\u rinÀ nÓ¡ekÑ ] ed] en, sk& k\inÉ
wu; kwu ; k ed] keL pk× sl& tm®¡\in/. hød eZ omnå ¡ r; s en
deD esŠN ptø, ksų\ienÀolø; rken hød memrhø, khør&
hnÓ¡kæÉjuri etsmi. hødeZ omnå ¡ r ; mkÉyg)l( hud*. pÉju riet
sen sk& ed] ed] dwu; tukdß n Ñ hum/, mbrisŠk& kel(,
miribÓ ¡ kdß n Ñhum/, r wu; k) eL dÉ& gmu* rup) k/. sen deD
sæe\oųgÀ ¡ twi p e\ nÓ$ hødk)tuetÓ j sk& ed] ųxÒøkøt/,
klø; hødbgusÐ e l( sk& ed] kyu puyø;. pÉjurietsensk&
ed] ed] pgunu\n/, sk& k\inßi rigÓ ¡ k dÓ mæ)kn/, sk& kel(
rwu; k)eL dÉ& subkã turZÇ *. sen deD sæent$hødputu eg
l/, miw; hød g)em r\á, pÉjurietÑ ] bZé( , bZé( t)go,
bZé( s)k(, kløy\)t/, b Zé( dwn/, ejÉo h Z( , t\á¡
eW yê punik \ d* musu; r& b Z hmã)\ n/, sk& tukd/ ey;
pn)så)eL d*. sen deD sæ e\ nÓ$ mk es tøhødeZ
omnå ¡ r ;, hødmemkmsn/, miw; høded.
kk)tusŠk&widê} sÓË,2,6s/6m/Á
ra Bali 11
Pidabdab 3. Kerta Basa

No Lengkara Artinipun

1 somæun/mc*c*.

2 kk)tusŠk&widê} sÓË

3 sÙrnСlСelbulus/

4 kt\urinÀnÓ¡ekÑ]ed]en

5 hødeZ omnå¡r;sendeD esŠN ptø,

Pidabdab 4. Nyawis pitakén


Indayang cawis pitakén ring sor nganutin wacana ring ajeng!

Manut carita ring dija perang banjaré punika ?


……………………………………………………………………………………….......
Sira sané dados sénopati?
…………………………………………………………………………………………...
Sambatang sira sané nyarengin perang duk punika ?
…………………………………………………………………………………………...
Sapunapi gagelaran perangé sané kamargiang ?
…………………………………………………………………………………………...
Sira sané kalawan perang duk punika ?
…………………………………………………………………………………………...

Pidabdab 5. Pangresep Indik Aksara Bali


5.1 Aksara Manut Kawigunannyane
Aksara inggih punika gambar suara utawi lambang suara.Manut Bapak Wayan Simpen AB,
ring bukunnyané sané mamurda Pasang Aksara Bali, Aksara punika wénten kalih warna inggih
punika :
• Aksara Suara (vokal)
• Aksara Wianjana (konsonan)
Salanturnyané manut ring kawigunanipun aksara punika kapalih dados tigang soroh luiripun :
* Aksara Wréastra inggih punika aksara sané kanggén nyuratang bahasa Bali lumrah, upami
: urak, pipil, pangéling-éling, miwah sané lianan. Wimba aksarane puniki inggih punika
Aksara suara miwah Aksara Wianjana
UDIANA SASTRA Aksara 13
Bali
* Aksara Swalalita inggih punika aksara sané kanggén nyuratang Basa kawi, Jawi Tengahan,
Sanskerta. Upami : Kidung, Kakawin, Parwa, miwah Sloka. Akeh aksarane wenten 47
inggih punika aksara suara 14 miwah aksara wianjana 33 aksara suara punika taler dados
pangangge suara tur madue suara kekalih sane kewastanin suara hreswa, miwah dirga.
* Aksara Modré inggih punika aksara sané kanggén nyuratang indik kadiatmikan. Upami :
japa mantra miwah rerajahan.
Ring sajeroning papalihan aksara sané kamedalang olih Bapak Wayan Simpen, wénten
sujana sané tiosan taler ngamedalang papalihan aksara Bali. Manut Prof. Dr. I Gusti Ngurah
Bagus, sané mamurda ” Proses Pengolahan Daun Lontar Sebagai Bahan Baku Penulisan Aksara
Bali”, salanturnyané ngepah aksara punika manut fungsinyané, aksara Bali punika kaepah dados
kalih soroh, inggih punika:
• Aksara Biasa;
• Aksara Suci (Bagus , 1980:12).
Salanturnyané kepahan aksara punika katlatarang sakadi bagan ring sor puniki, sané kaketus
saking buku Prof. I Gst. Ngr. Nala :

Aksara Bali

Aksara Biasa Aksara Suci

Wreastra Swalalita Wijaksara Modre


(Aksara Sehari-hari) (Aksara kesustrareraan (Aksara swalalita + (Aksara lukisan
18 aksara Kawi) 47 aksara aksara amsa) magis)

(Ngurah Nala, 6:2006)

5.1.1 Aksara Wreastra


Sané kaucap aksara biasa inggih punika Aksara Wreastra lan Aksara Swalalita. Kaucap
aksara biasa mawinan aksara-aksara punika sampun ketah kauningin lan kaanggén olih
masyarakat Baliné ring sajeroning nyurat aksara Bali.

A. Aksara Wreastra

h, n, c, r, k, d,
t, s, w, l, m, g,
b, \, p, j, y, z,

5.1.2 Aksara Swalalita


Aksara Swalalita inggih punika Aksara Bali sané kaanggé nyurat Basa Kawi, Basa Kawi
Tengahan, lan Basa Sansekerta, minakadi kidung lan kekawin. Aksara Swalalita kaepah dados
14 Aksara Bali UDIANA
SASTRA
Aksara Suara (huruf vokal) lan Aksara Wianjana (huruf konsonan).
A. Aksara suara (huruf vocal)

Á,õ,÷,÷o,ú,úo,6,ü,3,3o,.

A, ā, i, ī, u, ū, e, ai, o, öb.

B. Aksara Wianjana (huruf konsonan)


Aksara Wianjana (huruf konsonan) kaepah dados limang warga aksara, minakadi: Kantia,
Talawia, Murdania, Dantia lan Ostia. Kepahan warga aksaranyané sakadi ring sor :
C.
Warga Aksara
Aksara Anu
Alpa Maha Alpa Maha Arda Wisar-
Su- Usma
Prana Prana Prana Prana Suara ga
Warga ara
Kantia k ¼ G \ \ h
1 (kekolon-
gan) Ka Kha Ga Gha Nga - - ha
Talawia
c È j ü Z y ]
(langit-lan-
2
git Ca Cha Ja jha Nya Ya ça -
lembut)
Murdania ` ` a a r [
Æ
3 (langit-lan-
git keras) Ta Tha Ða dha Ra sa -
Na
t [ d a n l s
Dantia
4
(untu) Ta Tha Da dha na La sa -
p | b v m w
Ostia
5
(bibih) pa Pha Ba bha ma Wa - -

Pedoman Pasang Aksara Bali, (2002.6)


5.1.3 Aksara Modré
Aksara Modré sané kaucap lukisan, mawinan aksara punika mawit saking pupulan Aksara
Swalalita sané kawewehin panganggé-panganggé aksara lan gambar, mawinan dados “aksara
mati“, sané méweh antuk ngwacén.
Aksara Modré puniki kawigunannyané dados lambang, simbol utawi nyasa,. kaanggén
negesin watesan lan artos saking aksara Modré, manut ring silih sinunggil kutipan saking pakar
indik Aksara Modré, minakadi ring sor puniki:
“Aksara Modré inggih punika aksara sane kaanggen nyurat indik kadiatmikan, minakadi: japa,
mantra, prelambang (simbol) ring sajeroning upakara keagamaan, doa-doa lan ilmu gaib”. (Nyo-
man Kaler, tanpa angka tahun).
Manut Suasta, Ida Bagus Made (2002:39 ), Aksara Modré inggih punika Aksara Bali sané
ketah kaanggén nyurat téks-téks kebatinan sané madrué sifat magis, sané aksaranyané akéh
nganggén panganggé aksara lan lambang-lambang sané sampun wénten ring sajeroning
kebudayaan Bali.

UDIANA SASTRA Aksara 15


Bali
Aksara Modré inggih punika aksara sané katutup antuk anusuara, sané méweh antuk
kawacén mawinan ngamolihang makudang-kudang pengangge minakadi:: busana/panganggé
aksara lan akéh variasinyané, sané nénten manut ring aturan tata bahasa Bali (Nala, I Gst
Ngurah, 2006:28).
Manut ring tigang bebaos ring ajeng, kawéntenan pematut indik aksara Modré, inggih
punika aksara sané akéh nganggén panganggé/busana aksara, aksara simbol lan madué sifat
kegaiban, sané nadosang aksara punika méweh antuk kawacén. Ring sajeroning kahuripan sosial
réligius masyarakat Bali sané sujati, utaminipun sapasira sané teleb melajahin aksara puniki,
patut kawantu antuk kamus utawi penuntun mangda prasida wikan ngwacen Aksara Modre
punika minakadi Lontar Krakah lan Iwa Griguh.
Conto Modré :

Pidabdab 6. Tugas Ngraga


A. Gentosin lengkara ring sor antuk Huruf Latin !
1. tujÙønÓøt*êg)n;ps(sukwtø.
2. ewo;sewopunøksomæunã)ųk/.
3. ed]pkÉmnæunøkmwo[Õed]d)mulø;.
4. somæun*nZé¡* btuhørøk.
5. 2mu;pøsnuæesolhenpÉgønpunik.

B.Salin lengkarane ring sor antuk Aksara Bali!

Bianglalae mawarna warni ngulangunin keneh


...........................................................................................................................................................
Kamen bajang-bajang ke Pura jani liunan macingcingan.
...........................................................................................................................................................
Makejang mejarag ngeraosang ajeg Bali.
...........................................................................................................................................................
Di Pasisi patut tandurin punyan bakao..
...........................................................................................................................................................
Carike dadi swalayan, blauk klipese ngungsi swargan.
...........................................................................................................................................................

16 Aksara Bali UDIANA


SASTRA
Palajahan 2. PASANG AKSARA BALI
Pidabdab 1. Ngwangun pangresep

Sakadi sané sampun kabaosang ring ajeng, aksara Bali madrué soroh malih. Yadiastun
akéh madrué soroh, alit-alité sampunang surud utawi jejeh jagi mlajahin aksara Bali, saantukan
ring sor puniki jagi katlatarang sajangkep ipun punapi manten tata cara nyantos uger-uger sané
patut kauningin ritatkala nyurat aksara Bali. Sadurung nglantur mlajahin indik punapi kémanten
uger-uger aksara Bali punika, indayang alit-alité nyawis pitakén ring sor!
1. Sira sané sampun sering nulis nganggén aksara Bali ?
2. Napi wastan uger-uger nyurat aksara Bali punika?
3. Indik nyurat napi manten sané ketah kabaosang ring uger-uger punika?

Pidabdab 2. Ngwacén Pungelan Téks

DEWA TATWA

Kacrita wénten jagat kalih sedaging ipun, wit sangkaning pakardin Ida Sang Hyang Widhi.
Ring ambarané wénten surya, candra, bintang, miwah tranggana.Ring bumi wénten Janggama,
Stawara, miwah Datu. Janggama tegesipun sarwa maurip sané uning molah makadi manusa,
sato, prana prani, sekadi kumangkang kumingking ,miwak kumatap kum itip. Stawara tegesipun
sarwa maurip tan uning mlah.makadi taru,lata, trena, miwah alas-alasan. Datu tegesipun
sekancan sané tan maurip sekadi tembaga, mas, slaka, prunggu miwah sané lianan. Janggama
kalih Stawara punika endah melarapan antuk mantaya,mantiga miwah maharya.Mantaya
tegesipun ngalekadang panak, Mantiga tegesipun ngalekadang taluh,Maharya tegesipun mentik.

Pidabdab 3 Kerta basa


Jangkepin bebaosané ring sor!
No Huruf latin Aksara Bali Artinipun
1. Kumangkang kumingking

2. Tranggana

3. Sarwa prani

4. Janggama punika endah

5. Mantaya

16 Aksara Bali UDIANA


SASTRA
Pidabdab 4. Nyawis pitakén
Indik napi sané kebaosang ring punggelan wacana Déwa Tatwa punika?.
Napi sané wénten ring ambarané?
Terangang sané kebaos janggama miwah datu!
Terangang sané kawastanin mantaya miwah mantiga?
Napi sané kawastanin kumangkang kumingking?

Pidabdab 5. Pangresep Indik Pasang Aksara Bali


5.1 Tengenan
Pasang Aksara Bali tegesnyané uger-uger sané kaanggén nyurat ring sajeroning Aksara Bali
Tengenan inggih punika aksara wianjana sane suara vokalnyane nenten wenten utawi Aksara
Wianjana sane nengen. Contonyane bisah, cecek, surang lan adeg-adeg. Yening imbangang ring
aksara Dewanagari, bisah kawigunannyané pateh ring wisarga, cecek kawigunan nyané pateh
ring anusuara, adeg-adeg kawigunannyané pateh ring tanda wirama.

Alfabet Fone-
Sim- Wastan aksa-
tis Genah sasuratan
bol rane
Internasional

Ring ungkur
[h] bisah
aksara

Ring duur aksa-


[r] surang
rane

Ring duur aksa-


[ŋ] cecek
rane

Ring ungkur
- adeg-adeg
aksara

5.1.1 Tengenan \,

Tengenan \, ring kecap panguntat kruna, mauah dados cecek (..,...), upami:

pucung = pucu*, blulang = bÞ¡l*,


rendang = ųnÑ*, barang = br*,
miwah sane lianan.
(a) Saluiring Kruna Lingga kalih kecap sane wianjanannyane pateh tur makakalih polih ten-
genan \, makakalih dados cecek (..,...) yadiastun sampun kaanusuarayang utawi polih
seselan -er- miwah -el-, upami:
cangcang = c*c*,
nyangcazng =*c*,
bengbeng = eb*eb*,
brengbenegb=É*eb*,
kungkung = ku*ku*, Klungkung = kÞ¡*ku*,

miwah sane lianan.

(b) Tengenan \, ring kecap pangawit Kruna Lingga sane aksara wianjanannyane ma-
binayan, kantun manggeh tengenan, \, upami :

bungsil = bu\Šil«, panggang = p\á*,


blungking = bÞ¡*\Ð&, jangkrik = j\ÐÉik«

miwah sane lianan.

(c) Tengenan \, ring kecap pangawit kruna-kruna ring sor mauah dados cecek (..,...) anggen
ngicalang pasang tumpuk tiga, upami:

angklung = h*kÞ¡*, sungkli=t su*kÞit/,


jungkling = ju*kÞ&, nyungklingz=u*kÞ&,

miwah sane lianan.

(d) Wastan genah ring sor puniki sinengguh saking kalih kruna, upami:

Pangkungtibah = p\С*tib;,
Pangkungkarung = p\С*kru*,

miwah sane lianan.

1.1.2 Tengenan ( r) r,
Saluiring tengenan r, mauah dados surang (. (), upami: miwah sane lianan
.

sekar = s)k(, gelar= g)l(,


karma =k(m, pidarta = pid([,

18 Aksara Bali UDIANA


SASTRA
1.1.3 Tengenan (h) h,
(a) Tengenan h, ring kecap panguntat kruna mauah dados bisah (.. ;), upami:

puseh = pus);, kaliakah =


lebih = 2bi;, seseh= eses;,

miwah sane lianan.


(b) Saluiring Kruna Lingga kalih kecap sane aksara wianjanannyane pateh tur makakalih
polih tengenan h,makakalih mauah dados bisah (.....;) yadiastun sampun kaanutang, upami:

cahcah = c;c;, nyahcah = z;c;,


kohkoh = ekoeko;, ngohkoh =e\o;eko;,

(c) Tengenan h, ring kecap pangawit Kruna Lingga sane kecap aksara wianjanannyane ma-
binayan, kantun manggeh tengenan h, upami:

cihna = cihÂ, brahmana = bÉohßx,


lahru = lhɱ, bahni = bhÂi,
miwah sane lianan.

(a) Wastan genah ring sor puniki sinengguh saking kalih kruna, upami:
Asahduren = hs;duern/,
Asahgobleg = hs;egoebÞg/,

1.1.4 Adeg-adeg (......./ )


(a) Ring panguntat kruna, upami:

adan= hdn/, budal = budl/,


malaib = mlhib/, kajengklok= kej*eÞkok/,
miwah sane lianan.

(b) Ring panguntat bagian lengkara wiadin panguntat lengkara, upami:

Dugase nulis lamaran, I Nyoman mecik pelengan.


dugesnulisÞmrn/,hiezomnß)cieækel\n/ç
Emboke ngadep poh di peken.
hieMã ekÂ\d)epæo;dip)k)n/.
(c) Ring tengahing kruna utawi lengkara kanggen ngicalang pasang aksara tumpuk tiga,
upami:
tamblang = tm/bÞ*, gemblong= egm/ebÞ*o,
samblung = sm/bÞ¡*, Tamblingan = tm/bÞi\n/,
miwah sane lianan.
(d) Ring tengahing lengkara kanggen ngamanggehang pasang upami:

I Nyoman Widia.
hiezomn/widêç
Watek ksatriane
ngamuk.
wt)k/k×tiÉyen\muk/ç
Pakeling :
Adeg-adeg kasurat ring tengahing lengkara kanggen nyinahang aksara ardasuara sakadi wianjana
mangda nenten iwang ngwacen, upami:
Sira sane ngemit rainidane?
Sirsen\)mit/rhÀnidenç

5.2 Tengenan Majalan.


Tengenan majalan pacang wenten yening kruna sane ring ajeng mapanguntat antuk aksara
nengen tur kruna utawi pangiring ring pungkurnyane kakawitin antuk aksara suara, upami:

mata (+n) + ai matanai = mtnhi,


tegeh + an tegehan = t)g)hn/,
Yening wenten kruna mapurwa antuk anusuara mapepet patut nganggen pepet.

Nga + mitrain = mitra \mitÉhinidç


Ngemitrain= ngemit \)mitÉhinidç
Pakeling :
(a) Tengenan majalan wantah kamanggehang sajeroning kruna (Kruna Dwi Lingga
miwah kruna satma), upami:

enggal-enggal = eh\áelÀ\ál/, /eh\áel\ál/,


jebugarum = j)bugÀrum/, / j)bugrum/,
miwah sane lianan.
(b) Tengenan majalan ketahnyane wantah kanggen ngamanggehang guru-lagu ring
sajeroning kekawin.
5.3 Gantungan Lan Gempelan
Tengenan ring tengah kruna, tengah bagian lengkara, miwah tengah lengkara polih gantungan
utawi gempelan kasurat sakadi ring sor, upami:

bakti = vkÓi,
sampi = smæi,
Yen tonden pragat gaene = eyenÓoenÑnæÉgtáehen.....................................ç

miwah sane lianan.

5.4 Kruna Lingga Tigang Kecap


Suara e /ø/ ring kecap pangawit Kruna Lingga tigang kecap kasinahang antuk :
(a) Lagna (ranah tradisional sane mawit saking basa Kawi/Sanskerta),upami:

segara = S gr, negara= N gr,


semadi = sM ai, semaya= smy,
(b) Pepet ....), (ranah modern sane mawit saking basa Indonesia, basa daerah tiosan, miwah
basa asing), upami:

sekolah = s)ekol;, bendera = b)enÑr,


sepeda = s)epd, sepatu= s)ptu,

Pidabdab 6. Tugas ngraga


A. Indayang gentosin kruna ring sor antuk aksara Bali!

Lemah Bràhmana
Méhméh Wahya
Jahnawi Kancuh
Cahya Tuhtuh
Tawah Wisah
Bahni Sliwah
Dilah Juhjuh
Caluh Guhya
Galuh Rah
Luhluh Santih
B Salin wacana Déwa Tatwa antuk aksara Bali !

...........................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................
Palajahan 3. KALIGRAFI / BALIGRAFI
Pidabdab 1. Ngwangun pangresep
Kawéntenan aksara Bali duké nguni yukti satata kaanggén ritatkala jagi masesuratan, antuk
punika prasida kapanggihin ring karya-karya lontar sané kantun kawarisin nyantos mangkin.
Tiosan ring sesuratan huruf, wénten naler gagambaran sané kasurat ring lontar. Nganutin
perkembangan jamané mangkin, sasuratan aksara Bali naler sampun sapisanan kaunggahang
pinaka lukisan. Aksara sapisanan naler gagambaran puniki kabaos Kaligrafi utawi Baligrafi.
Kawéntenan seniman- seniman sané uning makarya kaligrafi ngancan akéh, napi malih mangkin
sangkaning wénten pacentokan-pacentokan sané ngawinang ngancan akéh alit-alité malajah
makarya kaligrafi/ baligrafi. Mangkin ngiring sareng-sareng ngarereh napi punika kaligrafi/
baligrafi? Nyantos punapi tata cara makarya mangda prasida raris ngaryanin kaligrafi/ baligrafi.
Sadurungnyané indayang cawis dumun pitakén ring sor!
1. Sira naening miragi kruna kaligrafi/ baligrafi?
2. Sira sané naenin manggihin kaligrafi/ baligrafi ?
3. Napi sané kawastanin kaligrafi/ baligrafi?
4. Napi sané patut kauningin yéning jagi makarya kaligrafi/ baligrafi ?

Pidabdab 2. Ngwacen Téks

Kaligrafi

Ring sajeroning panglimbak aksara Bali manut pakibeh aab jagaté mangkin salian Aksara
Modré sané marupa wangun sakral ring sajeroning aksara lan kebudayaan Bali taler wénten sané
kawastanin Kaligrafi utawi sané kabaosan Kawadi Sastra. Indik Kaligrafi punika sujatiné nénten
pinaka cihna pengaruh Islam utawi boya sangkaning pengaruh kebudayaan Islam sakémawon
Kaligrafi utawi kawadi sastra punika wantah rarékan sané marupa pakilitan-pakilitan aksara sané
kawentuk utawi kawangun nganutin dasar pikayunan sang Kawi utawi sang sané makarya indik
Kaligrafi utawi kawadi sastra punika.
Kawéntenan Kaligrafi sawiaktiannyané
wénten ring makudang-kudang negara ring
jagaté utamanyané panegara-panegara sané
mad- ué tradisi tata tulis aksara sané anut ring
kawén- tenan pengaruh pakilitan saking
kebudayaan-ke- budayaan siosan, dadosnyané
indik Kaligrafi utawi kawadi sastra punika
prasida kawangun kawentuk makadasar wantah
panegara utawi ring dija kebudayaan aksara
punika nglimbak prasida kawangun struktur
Kaligrafi utawi kawa- di sastra, sakadi ring
panagara Cina, Jepang, In-
dia taler ring makudang-kudang wewidangan daérah ring panegara Indonésia makadinya ring sa-
jeroning kebudayaan Sunda, Jawa, taler ring kebudayaan Bali. Yéning ring Bali, Kaligrafi utawi
kawadi sastra punika dados kawangun mawiwit saking aksara swalalita miwah aksara wreastra
sané kajangkepin antuk panganggé suara lan panganggé tengenan. Yéning Kaligrafi utawi

UDIANA SASTRA Aksara 23


Bali
kawadi sastra punika prasida kawentuk nganutin rarékan sang sané nyurat pikolihnyané manut
dasar ésté-

24 Aksara Bali UDIANA


SASTRA
tika wantah sang sané nyurat kéwanten sané prasida uning napi sané kakardi taler anak tiosan
wantah prasida nampénin indik rarékan Kaligrafi utawi kawadi sastra puniki, sakadi ring sor
puni- ki ;

Pidabdab 3. Kerta Basa


Indayang rereh artin krunané ring
sor !
1.Panglimbak =.............................................................................
2.Pakibeh =.............................................................................
3.Kawadi Sastra =.............................................................................
4.Cihna =...................................................................................
5.Sang Kawi =...................................................................................

Pidabdab 4. Nyawis pitakén


1.Telatarang napi teges kaligrafi punika ?
...........................................................................................................................................................
2.Kaligrafi ring Bali taler kabaos...............................................................................
Ring sawewengkon Indonésia daérah napi manten sané maduwé wangun kaligrafi?
...........................................................................................................................................................
Lianan ring Indonésia panagara napi sané ketah maduwé wangun kaligrafi ?
...........................................................................................................................................................
Napi mawinan kaligrafi keranjingang soroh aksara sané sakral ?.
...........................................................................................................................................................

Pidabdab 5. Pangresep indik Kaligrafi


5.1 5.1 Teges Kaligrafi
Kruna kaligrafi madué pamiteges nyurat aksara nganggén pena. Ring panegara sané
masyarakatnyané magama Islam, kaligrafi puniki sampun akéh kauningin. Makéh kréasi kaligrafi
sané kakawi wit saking huruf alif (pinaka simbol Allah) kantos lukisan utawi gegambaran ring
kitab makéh nganggén kaligrafi. Kaligrafi ring Bali utamannyané sané mapaiketan sareng Agama
Hindu kamanahang wangun-wangun aksara sané becik tur ngulangunin. PrasIda kajajarang
istilah kaligrafi puniki sareng modré ring Bali. Kaligrafi puniki untengnyané indik lango utawi
kalanguan
wangun aksara ri kala ngawi.
Ring Bali wénten akéh sorohan aksara, minakadi aksara
anceng pinaka singkatan saking kruna-kruna. Minakadi, sa sané
maarti sarana, ma sané mateges mantra miwah sané lianan.
Ring sakancan kauripan para jana Baliné, utamannyané sané
mapaiketan sareng agama, aksara puniki madué genah sané inggil.
Sampun akéh para jana Baliné nyurat aksara ring lontar nginggilang
kalanguan aksara. Punika taler ring gegambaran utawi lukisan,
wénten silih tunggil seniman sané makarya lukisan indik aksara
puniki sané kabaos modré sané kalimbakang ring ranah modéren.
Yadiastun nénten sakadi ring rerajahan-rerajahan modré sakéwanten unteng pikayunan sané
kambil inggih punika modré. I riki prasIda kacingakin wangun aksara Bali kasurat mangda sayan
ngulangunin miwah becik. Conto kaligrafi sakadi sané kakaryanin olih I Gusti Ngurah T.Y.,
pelukis sané makarya gegambaran madasar indik rerajahan. Wénten taler lukisan lianan sané
mamurdha pangider Nawa Sanga.
5.2 Pasang Pageh
Pasang Pageh teges ipun pasang aksara sané sasuratan ipun mulan wantah asapunika, nénten
dados karobah. Kruna-kruna sané kasurat antuk pasang pageh, katah mawit saking basa Jawa
Kuna, miwah basa Sanskerta, miwah basa saking nusantara tiosan. Ring sajeroning basa lan
aksara Bali, indik kawéntenan Pasang Pageh punika taler ninutin sané kawastanin bina arti, sané
kawéntenan nyané madaging indik: artos kruna, miwah unteng kruna
Madasar antuk parindikan punika, yéning pacang natasang pisan indik kawéntenan Pasang
Pageh, punika wawu pacang prasida karesepang, yening sampun wikan ring kawéntenan basa
Jawa Kuna taler ring basa Sanskerta, punika sané pinaka dasar mangdané prasida resep ring
sajeroning paplajahan indik Pasang Pageh puniki. Ring sor puniki wantah conto-conto kruna
sané ngranjing pinaka kruna pasang pageh, luir ipun :

No Kruna Basa Jawa Kuna Basa Sanskerta


1. Àgama. 
2. Úakti. 
3. Mahà. 
4. Ramya. 
5. Deúa. 
6. Daúa. 
7. Natha. 
8. Dùta. 
9. Wulan. 
10. Pùjà. 

5.3 Imba Nyurat


Pasang pageh inggih punika pasang aksara sane sesuratannyane wantah asapunika. Kruna
sane nganggen pasang pageh ketahnyane mawit saking basa Kawi miwah Sanskerta, upami:
Arjuna = Á(jun, nata = noq,
gora = efor, madia = maê,
bupati = vUpti, prabu = pÉvu,
desa = edT, indria = ÷dÑÉiy,
5.4 Dwita
Dwita inggih punika aksara wianjana kagantungin antuk aksara wianjana sane pateh
aksarannyane. Kruna sane madwita witnyane saking ued kruna (akar kata) basa Sansekerta,
Upami:
Uttara = útÓr, Yuddha = yudÒ,

UDIANA SASTRA Aksara 25


Bali
Buddha = budÒ, Citta = citÓ,
Pakeling :
Dwita malarapan antuk surang nenten kamanggehang, upami:
Karna = k(xÃ, k(x,
Ri sampun prasida natasang conto-conto kruna sané ngranjing pinaka Pasang Pageh, ring
sor puniki taler kaunggahang kruna – kruna pasang pageh sané marupa kruna bina arti, inggih
punika kruna sané ring sajeroning pangucapannyané karasa tur kapiragiang pateh, nanging ring
sajeroning nyuratang pasang pagehnyané mabinayan antuk pamiteges saking tanda – tanda
diakritik sane magenah ring soang-soang hurufnyané.

Pidabdab 6. Tugas Ngraga


Salin lengkara ring sor nganggén Aksara Bali !

Sanghyang Bahmi kadi nyuhjuh dilahnyané kaambara


Payuddhané akéh ngembahang rah para bala wadwané.
Ida Bhaþàra Gangga taler mapuûpata Déwì Jahnawì.
Aturang segehan sané mawaróa sliwah.
Ida sang Bràhmaóa sàmpun maraga nabé.
Ring pasisi kuta akéh wénten sané tawah-tawah
Wahyàdyatmika pateh ring sekala niûkala.
Dibi titiang nonton wayang lemah
Ia belus ulian makancuh baanyéh.
Titiang masolah dados pragina galuh.

Pidabdab 7. Tugas KD 4.2

Indayang makarya Kaligrafi aksara Bali sane madaging silih tunggil punggelan
lengkara ring sor antuk tema bebas !

1. tkøtkøn&eswkguxwødê,
t)\h&tuwu;snÙcng)g)onÓ,
sßrwø[yrÙ*puluhø\yu[,

ptølrø\etß*tnupguerok)n/ç
Artos
Manusané patut ngarereh aji pangawruhan sané uttama,
Yaning sampun mayusa kalih dasa taun jaga kawésa antuk
smara, Sasampunné nengah yusa satya wacana patut kukuhang,
maurukin aji patut kalepasané patut maguru.

2. w[øtnømøtÓnÓmn)mulk×ßI,
w[øtnømøtÓnÓptøkp\á¡;,
w[øtnømøtÓnÓmn)muduhÐ,
w[øtnømøtÓnÓmn)mumøtÉç
Artos
Sangkaning bebaosan I Dewa manggihin bagia,
Sangkaning bebaosan I Dewa manggihin antaka,
Sangkaning bebaosan ngawinang I Dewa manggihin duka,
Sangkaning bebaosan ngawinang I Dewa manggihin sawitra.

Pidabdab 8. Ringkesan

Kruna kaligrafi madué pamiteges nyurat aksara nganggén péna. Ring panegara sané masya-
rakatnyané magama Islam, kaligrafi puniki sampun akéh kauningin. Makéh kréasi kaligrafi sané
kakawi wit saking huruf alif (pinaka simbol Allah) kantos lukisan utawi gagambaran ring kitab
makéh nganggén kaligrafi. Kaligrafi ring Bali utamannyané sané mapaiketan sareng Agama
Hindu kamanahang wangun-wangun aksara sané becik tur ngulangunin. Prasida kajajarang
istilah kali- grafi puniki sareng modré ring Bali. Kaligrafi puniki untengnyané indik lango utawi
kalanguan wangun aksara ri kala ngawi.
Pasang Pageh teges ipun pasang aksara sané sasuratan ipun mulan wantah asapunika, nént- en
dados karobah. Kruna-kruna sané kasurat antuk pasang pageh, katah mawit saking basa Jawa
Kuna, miwah basa Sanskerta, miwah basa saking nusantara tiosan.

Kadi Petapan Punyan Kacangé, Disubané Malilit Tegeh Engsap Tekén


Kulit
28 Wacana Basa Bali UDIANA
SASTRA
BAB III

TATA BASA BALI


Kompeténsi Dasar Indikator
3.2 Memahami dan mengaplikasikan Nlatarang indik Ejaan Bali Latin (EBL)
Ejaan Bali Latin (EBL) Baha- sa Bali, Nyarca indik tata cara nyurat Ejaan Bali Latin (EBL)
bentuk kata dan kali- mat (Kruna Dwi ring sajeroning wacana
Lingga, Kruna Satma), Lengkara Ngarereh conto sasuratan Ejaan Bali Latin (EBL) sané
Masusun dan lengkara manut tetuwek patut sjeroning wacana
secara lisan dan tulis dalam suatu wa- Nlatarang indik Kruna Dwi Lingga, Kruna Satma
cana beraksara Bali dan berhuruf Latin Ngepah Kruna Dwi Lingga, Kruna Satma
4.2 Mengabstraksi materi tentang EBL Makarya conto Kruna Dwi Lingga, kruna satma
Bahasa Bali , bentuk kata dan kalimat Nlatarang indik Lengkara Masusun, leng- kara manut
(Kruna Dwi Ling- ga, Kruna Satma), tetuek
Lengkara Ma- susun dan lengkara NgepahLengkaraMasusun,lengkara manut tetuek
manut tetuek Makarya conto Lengkara Masusun, lengka- ra manut
tetuek
4.1.1 Makarya conto wacana ringkes nganggén
wangun kruna, wangun lengkara
Palajahan 1. NYURAT BASA BALI LATIN
Pidabdab 1. Ngwangun pangresep
Ring sargah kalih sampun polih maosang indik aksara Bali. Tiosan ring aksara Bali wénten
sané mabuat kauningin yadiastun sampun ketah miragi miwah nganggén. Inggih punika indik
Nyurat basa Bali Latin. Ritatkala nyurat basa Bali Latin wénten kabaos Ejaan Bali Latin. Puniki
sané kaanggén suluh utawi anutan uger-uger ritatkala nyurat basa Bali nganggé huruf latin.
Riantukan basa Bali punika sampun madrué aksara Bali sané sampun adung kaanggén nyuratang
basa Bali, nanging nénten prasida lémpasang saking kawéntenan huruf latin sané pinaka huruf
sané pinih katrima ring internasional. Sajeroning punika metu raris uger-uger sané kaanggén
nyurat basa Bali sajeroning nganggé huruf latin. Sadurung nglantur indayang cawis dumun
pitakén ring sor!

1. Yadiastun sering kaanggén, uning ké alit-alité sané kabaos huruf latin?


2. Yening nyurat aksara Bali patut manut ring …
3. Napi wastané uger-uger huruf latin punika ?
4. Sira sané sampun uning tata cara nyurat basa Bali antuk huruf latin ?

Pidabdab 2. Ngwacén Téks

Umah

r-ec.bstatic.com/images/hotel/
Pak Guru Gusti Sukamiwaha ngranjing ka ten-
gah kelasé. Murid-muridé ngaturang panganjali.“Al-
it-alité sareng sami,”Di subané ngenahang tas duur
méjané, ”medalang buku gambaré. Gambar umah,
jero, puri, utawi grian duéné suang-suang. Sam-
punang uyut. Bapak ten nongosin alit-alité “Jagi
kija, Pak?” Nyoman Antara nyelag aji patakon.
“Bapak ten kija-kija. Dinané mangkin guru-guruné
jagi rapat. Ngrapatang indik ujian sané jagi rauh.”
Sapatilar Guruné sajaba Gedé Wiramiwaha, murid-murid kelas limané garjita gati ngam-
bar. Ada masambilan suar-suir. Ada masambilan genmiwahg-gending.Limolas menit suba liwat.
Gedé Wiramiwaha nu natakin jagut nlektekang buku gambar ané makebat duur mejanné.
Limanné ngamel potlot. Tekek. Nanging sing sida ngorékang.“Wiréh i déwék sing ngelah umah,
kénkénang abeté ngambar?” Uli mara lakar ngawitin ngambar ada pang duang dasa ia ngraos di
keneh buka kéto. Sing aséna paliatné nrawang sawang. Sing aséna masi marawat di kenehné
unduk ané ngra- naang ia kanti sing ngelah umah.Pecakné ia sugih. Umahné linggah tur melah
gati. Mobil ané cel- ap-celep sig umahné, tur ané tumpangina nyabran masekolah liunné tetelu.
Mobilé ento makejang gelah bapanné. Sakéwala lacur. Uli sekat ia ngenjek kelas dua SD
bapanné mamotoh. Sakancan plalian, sakancan togél ubera. Ané pinih nyakitin kenehné, bapanné
bebotoh luh. Yén pang kuda kadén suba bapanné ngantén-palas. Sagét ajak anak uli Badung.
Sagét ajak anak uli Tabanan. Sagét ajak anak uli Jember. Sagét ajak anak uli Sasak. Cutet, ajak
anak uli ideh-ideh. Kondén buin ngelah mitra dini-ditu.
Mirib sing sida naanang sakit ati, atiban ané liwat, méménné nuturin bapanné apang suud ja
ngantén-palas, mamitra miwah mamotoh. Dugasé ento Gedé Wiramiwaha sedek di pasaréanné.

UDIANA SASTRA Tata Basa Bali 35


Gelem. Bapanné brangti tuturina baan méménné. Bapanné matbat méménné Suud matbat, me-
menné tundunga apang magedi jani ja. Méménné macelep ka kamar tongosné Gedé Wiramiwaha
masaré matamped-tamped.“Mémé lakar kija?” Gedé Wiramiwaha matakon.“Mémé lakar mage-
di,”.“Tiang milu Mé.”Méménné sing masaut.
Naanang gelem Gedé Wiramiwaha majalan nututin méménné. Gedé Wiramiwaha sing bani
matakon, ngudiang sing menék sig bisé ané luas ka Buléléng. Tongos palekadan
méménné.Teked di Batubulan, tuun uli bisé, ia nututin méménné majalan ngojog mobil angkot
ané luas ka Kreneng. Dugas mobil angkoté teked di Kesiman, méménné ngorahin supiré
marérén. Gedé Wiramiwaha tuun. Nututin méménné majalan ngajanang, Gedé Wiramiwaha
matakon.“Lakar kija, Mé?”“Ka Puri Kesiman dajané,” adeng méménné masaut.“Sig
nyéné?”“Sig Sagung Dwipayaniné.”
Gedé Wiramiwaha sing matakon buin. Parab ané orahanga tekén méménné ento tawanga.
Uli kelas telu SD, nyabran satondén masaré, méménné nuturang Sagung Dwipayani. Timpal
méménné uli SD kanti SMA. Sakéwala disubanné tamat SMA Sagung Dwipayani mawali ka
Puri Kesiman. Déning ajin imiwahé ané dadi polisi suba pénsiun. Sagung Dwipayani kuliah ring
Universitas Udayana. Memenné kuliah di IKIP Singaraja, nanging sing lantur. Ané ngranaang,
ngantén dugasé mara ngenjek seméster telu.
Kapin makelo sing kacunduk, Sagung Dwipayani tetep ngirim séwala patra tekén mémén-
né. Méménné masi tetep ngirim surat. Di kapah-kapahé, Gedé Wiramiwaha orahina maca séwala
patrané Sagung Dwipayani.Biangné Sagung Dwipayani tengkejut nyingakin sapatekan mémén-
né. Ida raris nanmiwah méménné tur ngaukin déwékné ka purian. Sayan tengkejut biangné Sa-
gung Dwipayani mirengang unduk ané nepén méménné. Gerungan mobil di garasané megat atur
méménné.“To Sagung Dwipa rauh,” biangné Sagung Dwipayani ngandika.
Kangén kenehné Gedé Wiramiwaha nepukin méménné magelut ajak Sagung Dwipayani.
Sayan kangén kenehné nepukin Sagung Dwipayani nangis dugas méménné ngaturang unduké
ané nepén tur ngaturang sing lakar ma Balik buin ka Klungkung.
“Men, kénkén putusan Astutiné, jani?” Sagung Dwipayani matakén sambil ngusap toya
panon.“Wantah dados tunas, icénin titiang ngayah driki sareng pianak titiangé.”“Kanggo biang
tiangé,” Sagung Dwipayani masaur, “sapunapi biang, icén ipun ngayah driki?”“Antiang malu i
aji,” alon masaur biangné Sagung Dwipayani.Sanjané, kaputusang, kicén ngayah. Sakéwala,
Gedé Wiramiwaha kandikain nutugang sekolahan di SD ané nampek tekén Puri Kesimané.
Mara limané lakar ngorékang potlot sig buku gambaré, sagét Pak Guruné ngranjing ka ke-
lasé.“Alit-alité, sampun usan ngambar?” Guruné matakén di subané malinggih.“Ampun!” mu-
rid-muridé nyaurin, Gedé Wiramiwaha, sibarengan masaut.“Yén sampun bakta mriki!”Pagrudug
murid-muridé ané suba suud ngambar ngojog genahné Pak Guru malinggih. Gedé Wiramiwaha
nu negak di tongosné. Bengong. Sing aséna, potlot ané gisina uli tuni, ulung ka bataran kelasé.
olih: IDK Raka Kusuma

Pidabdab 3. Kerta Basa


Indayang rereh teges kruna sané magaris puniki !

Jani ia tangar déning suba pepes kebus .


Ia majanji bani nyerahang sarin pegaé
Jani anaké ngalih gaé cara nutul damuh tengaina
Uli cenik kanti tua tusing suud magaleng yéh mata
Tusing melah anaké ané lega seluk
36 Tata Basa UDIANA
Bali SASTRA
Pidabdab 4. Nyawis pitakén

Sira peséngan guruné sané nganikayang ngambar punika ?


Napi mawinan muridé kanikayang ngambar?
Napi mawinan I Gedé Wiramiwaha tan prasida ngambar ?
Napi mawinan ipun nénten maduwé umah?
Sira sané nuduk I Gedé Wiramiwaha sareng reramanipun ?

Pidabdab 5 Pangresep Indik Tata Cara nyurat Basa Bali Latin

Ring sajeroning malajah basa Bali para sisiané kaaptiang pisan mangda madué
kawikanan mabasa lan nyurat. Wikan nyuratang sadaging pikayunan antuk Huruf Latin miwah
aksara Bali. Kawikanan masesuratan punika wantah marupa silih sinunggil kawikanan mabasa
sane patut kawasayang antuk parajanané sami. Kawagedan masesuratan taler kabaos kawagedan
mabasa santukan sasuratan punika taler kaanggen mareraosan ring anak tiosan.
Basa Bali ring sajeroning sasuratan ipun kacawisang nganggé kalih lambang inggih
punika basa Bali antuk aksara Bali miwah basa Bali sané ngangge huruf latin. Nyurat basa Bali
antuk aksara Bali patut nganutin pasang aksara Bali, nyurat basa Bali antuk Huruf Latin patut
nganutin Ejaan Bali Latin. Ring sor puniki jagi kaunggahang tata carané nyuratang basa Bali
antuk Huruf Latin :

5.1 Sasuratan Huruf Kapital


• Huruf kapital kanggén nyuratang pangawit kruna parab, Ida Sanghyang Widi, istilah ag-
ama, miwah pustaka suci sakadi :
1. Ida Hyang Parama Kawi.
2. Om Awignamastu.
3. Weda Sruti.
4. Alqur’an.
5. Injil.
6. Tri Pitaka
• Huruf kapital kaanggen nyurat ring suang-suang pangawit lengkara umpami :
1. Dija bulane sing ngenah uli ibi?
2. Ia luas kauh mejalan joh gati
3. Uli dija bulane mejalan kaki ?
4. Uli tanggu kangin teked kauh keto cening.
• Huruf kapital kaanggén nyuratang ring pangawit petikan langsung umpami:
1. Made Metri metaken, “Ring dija margine ke Tampaksiring”
2. Guru kaseniane maosang ,”Penari lan sekaa tabuh mangda gelis kumpul ring aula
“.
• Huruf kapital kaanggen ring pangawit gelar umpami:
1. Ida Pedanda Bajing.
2. I Made Putra Adiyaksa
3. I Gusti Ngurah Oka
4. Pan Angklung Gadang
• Huruf kapital kaanggen ring pangawit wastan jabatan umpami :
1. Gubernur Made Mangku Pastika mawit saking Singaraja.
2. Rektor Universitas Warmadewa sampun magentos.
3. I Nyoman Sujana loba pisan.
4. Made Sudibya tusing bisa ngajiang timpal.
• Huruf kapital kaangge ring pangawit wastan wangsa, suku wangsa miwah basa umpami:
1. Tiang puniki Wangsa India Belanda.
2. Ring Sulawesi wénten Suku Toraja.
3. I Madé malajah Basa Inggris
• Huruf kapital kaanggen ring pangawit wastan warsa, wulan, rerainan miwah peristiwa
sejarah umpami:
1. Rahajeng Warsa Isaka 1937
2. Sasih Kedasa piodalan ring Besakih.

5.2 Nyurat Kruna Lingga


• Kruna sané marupa Kruna Lingga kasurat masikian umpami:
1. Ida jagi rauh bénjang soré.
2. Dane numbas wastra kalih lembar.
• Kruna Lingga awanda sané kadwilinggayang kasurat masikian umpami: pakpak,
congcong, cahcah, kihkih , msl
• Suara pepet wandané kapertama ring Kruna Lingga kalih kecap utawi tigang kecap patut
kasurat nganggé huruf ‘ e ‘umpami : sema, meka, sekaa, melah, segara, semaya, selaka,
msl.
• Suara pepet ring panguntat Kruna Lingga patut kasurat antuk ‘a’umpami: bapa, méja,
setata, suka, jaja, uga, msl.
• Suara ‘w’ ring pangawit kruna sané wantah awanda kasurat antuk ‘w’ umpami: wong,
woh, won, wel, was, msl.
• Suara ‘h’ ring arep lan tengah kruna sané nénten kaucapang nénten kasurat sakadi: itung,
ilang, urip, isep, luu, daa, baa, paa, msl
• Suara ‘h’sané kaucapang inggian ring pangawit , tengah, lan panguntat kruna patut kasurat
umpami: Himawan, Hindu, Hindia, Hyun, dahat, rahayu, saha, ngamah, umah, musuh,
msl.
• Konsonan rangkep sané mawit saking basa Jawi Kuno miwah basa Sansekerta kasurat
wan- tah asiki sakadi: cita, yuda, utama, ica, utara, msl.
• Suara ‘ny’sané kasarengin antuk ‘c’miwah ‘j’ kasurat antuk ‘n’ sakadi: pancing,
pancoran, sanja, penjor, banjar, msl.
• Suara ‘j’ sané kasarengin antuk ‘ny’kasurat antuk ‘d’ umpami: adnyana, pradnyan, yadnya,
msl.
Pidabdab 6. Tugas ngraga
Indayang wawanin nyurat wacanané puniki anutang ring Ejaan Bali Latin!

Bali Dwipa
balistarindo.com/images/balimap.jpg

pulo Bali pulo alit yéning saihang sareng pu-


lo-pulo siosan ring Indonésia, sakadi pulo sumatra,
pulo jawa, pulo kalimantan, lan pulo sulawesi.
pina- ka silih tunggil pulo alit pantaraning siuan
pulo ring nusantara, pulo bali madué akéh
sesambat, minakadi nusa bali, nusa dewata, bali
dwipa, miwah bali pu- lina.
pulau basa indonésia, pulo basa bali, manut
kamus, maartos tanah (daratan) sané kaiter an-
tuk toya (ring segara, ring tukad/luah, utawi ring
danu). kapuloan—kruna turunan pulo—inggih
puni-
ka dérétan makudang pulo; pupulan pulo: kapulaoan Nusantara, kapuloan riau,miwah
makudang kapuloan ring Indonésia siosan.
lianan ring pulo, wénten taler dwipa, pulina, nusa, lan gili sané madué artos pateh yadiastun
madué unteng matiosan akidik.
kruna dwipa wantah kruna sané mawit saking basa sanskerta, munggah taler ring basa jawa
kuna. dwipa maartos pulo. kruna sané taler maartos pateh mawit saking basa sanskerta inggih
punika pulina.
Palajahan 2.WANGUN KRUNA

Pidabdab 1. Ngwangun pangresep (Apersepsi)

Ritatkala mababaosan nganggé basa Bali, patut akéh uning ring kruna basa Bali. Yéning
panggihin, kruna basa Bali yukti akéh. Sané ngawinang akéh saantukan basa bali madrué soroh-
sorohan basa, wénten soroh basa Bali kasar nyantos wangun sané pinih alus. Tiosan ring kruna
alus miwah kasar wénten naler pah-pahan tiosan makadi soroh kruna dwilingga, satma miwah
sané tiosan. Sadurung nglantur mlajin indik kruna-kruna punika, indayang mangkin cawis
dumun pitakén ring sor!

1. Sira uning napi sané kabaos kruna ?


2. Kruna napi manten sané sampun kauningin ?
3. Sira sané uning ring kruna dwi lingga?
4. Napi sané kawastanin kruna Satma ?

Pidabdab 2. Ngwacén Téks

Galang Kangin

Rikala langité masawang barak suryané

balihellotravel.com/wp-content
sampun nadarin, siapé makruyuk saling sautin, ke-
disé pada manguci nundunin timpalné, bajang-ba-
jangé matengkalung kancrik nyangkil jun ngungsi
pancoran ané pakecorcor disisin tukadé. Margané
nuju pancorané ento ngaliwatin pundukan carik ane
mapangkedpangkedan. Katake pakecogcog tangke-
jut baan keteban batis anake majalan. Ditengah and-
ungane ngenah biah-biah lan kapu-kapune
kambang kadi makenyir girang ngantosang sinar
suryane. Ke-
dis kokokane tolah tolih ngalih amah ngintip sarwa pranine dicarik. Pici-picine, buit-buite, keto
masih I blauk lan I cuweng pada girang mukti kalegaan. Bene tolah tolih nyelametang dewek
apang de tepukina baan kedis kokokane. Diluwanan umane ada palinggih genah nyiwi Ida
Bhatari Sri. Makelap mbah Dudug ngaturang tipat blayag, canang wangi sesarine satak rupiah.
Sedeng iteha ngayabang banten mbah dugdug tangkejut nyerit sawireh ada lelipi ngamah bikul
ulung duur daksina sesantune. Lelasane makesyab leketik ulung dipancoran tongos bajang-
bajange kayeh. Beh makejang bajang-bajange nyerit tur makecog, ada ane ulung jungklang-
jungkling, ada masih ane sepanan nyemak penganggone. Diselagan gununge ica Ida Sanghyang
Surya ngaksi separit- ingkah daging jagate.
Olih: Tresna Asih

40 Tata Basa UDIANA


Bali SASTRA
Pidabdab 3. Kerta Basa
Indayang surat
tegesipun!
Nyangkil jun =………………………………………………………
Ngungsi =………………………………………………………
Pundukan =………………………………………………………
Mapangkedpangkedan =………………………………………………………
Sarwa praniné =………………………………………………………

Pidabdab 4. Nyawis pitakén


Napi sangkila olih bajang-bajangé tatkala ngungsi pancorané?
Indayang carca beburon sané prasida kapanggihin ring sawah?
Indayang surat kruna-kruna sané kakaping kalihang sané kasurat ring wacana Galang Kangin!
Napi ngawinang bajang-bajangé nyerit tur makecog nyantos ulung jungklang-jungkling?
Sira sané ngaksi saking selagan gunungé indik sapratingkah daging jagaté?

Pidabdab 5 Pangresep Indik Wangun Kruna


5.1 Kruna Dwi Lingga
Kruna Dwi Lingga inggih punika Kruna Lingga sané kakapingkalihang. Wangun ipun
mawarna-warni, sakadi ring sor !
• Kruna Dwi Sama Lingga
• Kruna Lingga sané kakapingkalihang tur nyihnayang langkungan ring asiki.
• Upami : gedé-gedé, cenik-cenik, tua-tua.

• Kruna Dwi Samatra Lingga


• Kruna Lingga sané kakapingkalihang nanging silih sinunggil mauah ucapan tur nyihnyang
pakaryan mawanti-wanti (berulang ulang).
• Upami : kitak-kituk, dengak-dengok, kecas-kecos.

• Kruna Dwi Maya Lingga


• Kruna Lingga sané kaucapang apisan nénten madue arti nanging yéning sampun kakaping
kalihang wau madrebé arti.
• Upami : katang-katang, kupu-kupu, kapu-kapu.
• Kruna Dwi Purwa Lingga
• Kruna Lingga sané kecapné ring ajeng kakaping kalihang.
• Upami : sesaté, gegaén, tetajén, bebanten, bebaos.
• Kruna Dwi Wasana Lingga
• Kruna Lingga sané kecapé ring ungkur kakaping kalihang tur satata kadulurin antuk pan-
gater [paka- ]
Upami : pakacoscos, pakateltel, pakanyitnyit.
5.2 Kruna Satma

Nyama Tugelan

Ngranjing ring sisi kelod bongkol bukit bu-


ung, pemarginé sada alon yéning nglinggihin sepeda
motor riantukan marginé kari aspal kelas tiga, sané
linggah marginé wantah ameter tengah ngamenékan

www.industry-files.com
ring tepining réjéng sané dalem, kéwala katon asri
alas jati ring sornyané napi malih ri sedeng galang
kangin jagaté, makada alanglang kalanguan yening
ngatonang antuk tegeh édepnyan pucuk-pucuk teta-
ruan saking kadohan. Irika yan sampun tiba ring ten-
ganing bukit nglintangin punyan kepah sané tegeh
ngalik, yan inargamayang sakadi datuning sarwa tu-
muwuh ring bukité punika sané ring tepining réjéng taler tumbuh alingsehan tiing buluh sané
makada renteb taler genahé irika.
Ring sor réjéng sisi kangin wénten genah dangsah katambakin antuk batu gede di sisi
balér réjéngé, irika sampun padunungan ipun Mén Lampu sareng Pan Lampu, kasarengan antuk
maka- kilh pianakipuné Wayan Giri lan Kadek Ambara. Wiakti tiosan ring saderana
kahuripannyané ring bangkiang bukité, padununganipuné taler kaitehin antuk taru majegau sané
miik ngalub, ngenter kaasrian genah padununganipuné.
Wayan Giri lan Kadek Ambara mula jemet magaé , kéwala Kadek Ambara sangkaning
salah pergaulan satata ngusak-asik kahuripan Pan Lampuné, bikasné sané alep di kari trunané
mauwah dados bringas sangkaning pangaruh obat-obatan terlarang. Béh sawiakti sungsut pak-
urenané Pan Lampu sareng Mén Lampu. Sakéwala nyama tugelan Kadek Ambara, sané kelihan
Wayan Giri, nika banget sané tunasang sareng reramané mangda ngelidin cara bikas adiné.
Inget Wayang Giri satata ring pitutur mémé bapané ”patilesang déwéké lacur”, Ulian la-
curé lek ngaba padéwékané, ento makrana ia makisid uli désané, ngungsi di padunungané sané
sepi. Mangkin sampun madan menék truna, tuah sangkaning panugrahan Widhi, ipun saja
gobanne bagus genjing, alisné madon intaran, apa buin pangadegannnyané gedé ganggas,
masaih ajak kulitne ane kuning gading, kaadungang ajak bokné ané demdem samah, apa buin
kenyunganné nyunyur manis, sing tuara dadi ibuk anak luh di désané mangenehang napi malih
ri kala mabe- baosan , alus banban tuturané sané kasangga ringgitan lesung pipinyané.
Yadiapin ipun suud masekolah sangkaning tan wénten prabéa, kéwala Wayan Giri, akéh
madué timpal ring désa. Ulian bikasné ané olas asih, lan olas papa manyama braya, aget lacur
wénten sodagar kopra sané mawasta Gung Manik sané nudukipun anggéna pegawai , kasuén-
suén sakolahanga Wayan Giri punika nyantos dados pengusaha eksportir kayu Majegau
didesané.
Karipta olih:
Aryya Paduhungan

42 Tata Basa UDIANA


Bali SASTRA
Sajeroning wecana ring ajeng, wénten kruna-kruna sané macetak séndeh. Kruna-kruna
punika sakadi : galang kangin , tegeh ngalik, tiing buluh, bagus genjing, madon intaran, gede
ganggas, kuning gading, demdem samah, nyunyur manis, olas asih, olas papa, mémé bapa,
kruna-krunané punika ngranjing sorohan Kruna Satma.
Tiosan ring kruna-krunané ring ajeng taler wénten sakadi :

Lemah peteng Peteng dedet


Truna truni Gedang rénténg
Biu Kayu Jaja Uli.
Gemuh Landuh Lateng Kidang
Damuh Lengis Tuh Kial

Kruna Satma inggih punika angkepan kalih kruna utawi lintang sané suksman ipun asiki.
Kruna Satma mawit saking kruna ([sa-] + Atma) sané madrué pangertian pinaka “kata senyawa
utawi kata majemuk”. Kruna Satma punika kapalih dados tigang soroh , inggih punika :
Kruna-kruna sane ngawangun Kruna Satma punika madrué kadudukan setara, nénten
saling nyinahang.
1. Kruna Satma Papadan
Kruna Satma papadan kapalih malih dados kalih soroh inggih punika:
* Kruna Satma Papadan Matungkalik
Conto :
• Mémé Bapa
• Peteng lemah
• Daa teruna
• Tua bajang
• Tegeh éndéP

* Kruna Satma Papadan Ngerasang Arti


Conto :
• Kuning-gading
• Barak biing
• Olas Asih
• Alus banban
• Mas manik

2. Kruna SatmaTan Papadan


Inggih punika Kruna Satmasané kawangun antuk kalih kruna, nanging salah sinunggil
kruna pinaka unteng, sané lianan pinaka katrangan.
* Kruna kapertama dados unteng, upami :
• Gedang rénténg
• Galang kangin
• Tiing buluh
• Biu Batu
• Kacang Léntor

* Kruna kaping kalih dados unteng, upami :

• Kali yuga
• Dirgha yusa
• Kertha raharja

3. Kruna Satma sané nganggén kruna tawah


Inggih punika Kruna Satma sané kawangun antuk kalih kruna, nanging wan-
tah salah sinunggil krunannyané madué arti, yéning sampun kangkepang ring
unteng ipun.
• Selem ngotngot
• Badeng ngiet
• Tegeh ngalik
• Putih ngemplak
• Peluh pidit

Pidabdab 6. Tugas ngraga

Indayang makarya lengkara sané kawangun antuk Kruna Dwi Lingga soang-soang kalih len-
gkara!
Indayang nyurat lengkara antuk kruna satma puniki !
Bagus genjing Peteng dedet
Matanai Berag tigrig
Engsap mati Kebus dingin
Benyah latig Putih sentak
Panes ngentak Pait makilit
3. Dagingin cecek-cecek saking lengkara ring kiwa antuk silih tunggil Kruna Satma sané wénten
ring tengen!

Pitaken Pesaur
1.Kanti….....umahné sing runguanga a.tuduhan
2. …tusing inget tekén janjiné mamancing b.selem denges
3.Pangadeg Made Jayané…… c.gedé ganggas
bagus genjing
d.pait makilit
4.Ulian magaé di carik kulit Luh Nartiné….
e.cerik kelih
kebus dingin
f.engsap mati
5. …rasan madune
g.manis malenyad
Prarain Gus Smarané……………………..
h.gula batu

6.Ulian pitutur memene …..ia manyama. i.benyah latig

7.....anake luas mabalih wayang j.puun sengeh

8.Loloh don sembunge.... k.pakeh ngelek

9.Jukute.....sawireh lebuhan uyah l.tresna asih

10.Nasine terus pumpunina kanti...


Palajahan 3. LENGKARA
Pidabdab 1. Ngwangu pangresep (Apersepsi)
Saking mlajahin kruna mangkin nglantur ring lengkara, pupulan kruna prasida ngawentuk
lengkara. Ritatkala mabasa Bali majanten mababaosan nganggé lengkara. Lengkara basa Bali
taler madrué uger-uger. Uger-uger rikala makarya lengkara basa Bali punika sané jagi
katlatarang ring sub téma puniki, sadurungnyané indayang cawis dumun pitaken ring sor!
1. Napi sané kauningin indik Lengkara?
2. Ring dija alit-alité prasida ngwacén lengkara?
3. Napi kémanten pah-pahan lengkara sané kauningin?

Pidabdab 2 Ngwacén Téks (Téks wacana lengkara masusun + lengkara manut


tatuek)

Nyayangang Raga

Langité remrem, suryané kasaput gulem, ujané


tuara rérénan. Blabur gentuh ngiterin désa. Sarwa
paksi pacruwét matinggah di carang kayuné, ngesil
ngalih tongos masayuban. Kerug krébéké
i.huffpost.com/gen/2113234

ngesiabang bayu. Sagét makeblés Luh Sariadi


masaput-saput uli jumah metén, paninggalané
kidem-kidem, pajalané banban cara injun.
Kedis putehé mamunyi gerut-gerut. Mén
Sariadi itep ngulig boréh, matédoh di bataran
jinengé. Ada suba apakpakan basé Luh Sariadi
bengong nyelélég di samping Méméné.
Paninggalané ngliyer cara nu kiap.
Laut matakon banban, “Mé dadi selid sanja Mémé satata ngulig boréh? Kéto masi urati
pesan Mémé ngaénang tiang loloh, luiré loloh don kayu manis, loloh don bluntas, loloh kunyit.
Yéning cara tiang luungan suba Mémé meli, apang sing répot ngalih sarana kéné kéto”.
“Mémé tusing ja ngrambang meli ubad kéné kéto, Mémé tuara ja sakit, Mémé seger oger.
Apang cening nawang ngudiang Mémé ngwai maboréh, maloloh, mausug apa luiré, Mémé mak-
eneh nyayangang raga, miara déwék. Déwéké né perlu sayangang sawiréh ukudané né kasugihan
paling utama. Tegarang keneh-kenehang, yéning iraga tuara ngelah lima, batis, mata, kuping,
bibih miwah ané lénan apa ja dadiné iraga, sinah tusing ja manusa adanina”.
“Nah ento makrana iraga perlu miara sahananing paican Widhi ané ada di déwéké. Awak,
lima, batis, kuping, mata, cunguh, bibih kéto masi ané lénan perlu sayangang, apikin. Yéning
sinalih tunggil paican Widhiné ento cacad, elung, képék, buta, pérot, bega miwah ané lénan,
sinah idupé tusing paripurna. Ento pawakan anak lacur. Yéning suba cacad pasti tusing sida baan
ngalih pangupajiwa. Gegaéné sinah lakar ngrépotin anak lénan, dadi gegéndong”.
“Né jani sawiréh masan ujan, awak Méméné marasa nyem. Ento makrana Mémé ngulig
boréh anget-anget, apang awak Méméné nyak anget, uwaté lemes. Piang rasané yéning suba
maboréh, pulesé leplep. Mara bangun seger anggon nyemak gaé, idongan kliyad-kliyud, males
tanpa awa- nan”.
46
To I Dadong pepes mausug baan celengis, baas mimbuh kunyit apa ja gunané Mé?

UDIANA SASTRA Tata Basa 47


Bali
“Patuh to ning, Dadong ceningé masi makeneh nyayangang raga. Yén cara jani usug totonan
patuh tekén lulur, tetujoné mresihin kulit apang satata seger. Yéning kulité tuara taén bresihin
sinah lakar ucem, énggal bulénan, turmaning énggal keriput”.
“Nah yéning uli sisi ragané patut upapira baan sarana ané ngranaang déwéké seger, luiré
nganggon saban nuju manjus, lulur, boréh, lan usug. Cara jani ada “masauna”, manjus nganggo
susu, nganggo yéh bunga. Makejang ento jalaran nyayangang raga.
Sajabaning kéto, ané ka tengah dedaarané apang satata ngamertanin urip. Ané patut daar:
nasi, jukut-jukutan, bébéan, tau, témpé, kacang-kacangan, buah miwah ané lénan. Eda naar ané
tuara dadi daar. Inuman kerasé johin pesan. Mangaso apang cukup, pules masi acukupan”.
“Nah amonto malu ning, né gulemé nyasan nebelang, duduk malu pantingané”.

Kaketus saking Buku Tutur Bali


Karya I Wayan Westa
Kaca 74-75

Pidabdab 3 Kosa basa


Indayang rereh teges ipun!
Matinggah teges ipun …
Jumah metén teges ipun …
Boréh teges ipun …
Mausug teges ipun …
Képék teges ipun …
Pangupajiwa teges ipun …
Pulesé leplep teges ipun …ring sor!
Indayang cawis pitaken
Napi ngawinang
Gegéndong tegeskedisé
ipun …ngesil ngalih tongos masayuban?
Ring dija Mén
Mangaso tegesSariadi
ipun …ngulig boréh?
Napi mawinan Mén
Pantingané teges ipun Sariadi
… satata maboreh, maloloh miwah mausug?
Napi mawinan iraga perlu miara sahananing paican Widhi ané ada di déwéké?
Pidabdab
Punapi 4 Nyawis
panadosné pitakén
yan sering maboreh?
Sané prasida kabaos pérot inggih punika …
Sané prasida kabaos képék inggih punika …
Sané prasida kabaos bega inggih punika …
Sapatutnyané iraga naar dedaaran punapi sane prasida nyayangang raga sakadi tutur Mén Sariadi?
Saking buku napi wacana ring ajeng kaketus?

48
Pidabdab 5 Pangresep Indik Lengkara

5.1 Lengkara Masusun


Lengkara inggih punika pupulan saking makudang-kudang kruna sane sampun maduwe
arti tur kasusun nganutin uger-uger lengkara. Manut ring wangunipun lengkara punika kaperang
dados makudang-kudang soroh sakadi: Lengkara Tunggal miwah Lengkara Masusun.
Lengkara Masusun inggih punika kalih lengkara tunggal utawi lintang sane sampun
kawrediang ngwangunnyane, kaangkep dados asiki utawi dados alengkara. Lengkara Masusun
kabinayang malih dados tetiga, inggih punika Lengkara Masusun Pepadan/ Sepadan, Lengkara
Masusun Pepetan, miwah Lengkara Masusun Matingkat.
* Lengkara Masusun Pepadan/Sepadan,
inggih punika Lengkara Masusun sane lengkaran ipun kantun sapadan utawi sederajat.
Lengkara puniki ketah kagabungan antuk kruna napi, nanging, sakewala, miwah sane lia-
nan. Indayang cingakin lengkara ring sor puniki :
- Bapa ngoyong ditu, tiang dini.
- Nyoman jemet, nanging I Ketutne kiul gati.

* Lengkara Masusun pepetan,


inggih punika Lengkara Masusun sane ngutamayang mepetang wangun lengkara sane
pateh, sakadi :
- Carike ento mara belina. Carike ento jani suba gadeanga
- Carike ento mara belina, jani suba gadeanga.

* Lengkara Masusun Matingkat,


inggih punika lengkara sane kawangun antuk lengkara sane paiketannyane nenten
sumaih. Silih sinunggil lengkarannyane kabaos inan lengkara (induk kalimat), lengkara
sane lianan kabaos pranakan lengkara (anak lengkara), sakadi :
- I Bapa teka dugase I Meme sedek nyakan di paon.
- I Bogol ngambul krana tusing banga pis teken bapanne.

Manut ring uger-uger ipun lengkara punika kapalih dados kalih inggih punika wénten
sané wangunipun sadarana miwah sampurna. Lengkara Sadarana kawangun antuk jejering
lengkara miwah linging lengkara. Lengkara Sampurna kawangun antuk Jejering lengkara,
linging lengkara, panandang lengkara miwah pamidartaning lengkara ( Keterangan )
Conto lengkara :
1. Mémé mabalih.
2. Mémé mabalih drama gong di balé banjaré.

Manut kawigunan ring sajeroning Mémé mabalih, Mémé kabaos jejering lengkara utawi
sang sané malaksana, mabalih kabaos linging lengkara utawi parilaksana sané kalaksanayang
olih jejering lengkara.
Yéning lengkara ring ajeng kaparakang kapanggihin sakadi ring sor :
1.Mémé mabalih
Mémé = jejering lengkara
Mabalih = linging lengkara
2.Mémé mabalih drama gong di balé banjaré
Mémé= jejering lengkara
Mabalih= linging lengkara Drama gong=
panandanging lengkara Di balé banjaré =
pamidartaning lengkara

5.2 Lengkara Nganutin Tetuek


Nganutin tetuek lengkara punika kapalih dados tigang soroh inggih punika :
* Lengkara Pamidarta,
inggih punika nyaritayang punapa-punapi sané karasayang, kalaksanayang
miwah sané panggihin ring anak tiosan tur ring ungkur kadagingin tanda gecek (.)
Upami :
- Tiang mamula séla di carik.
- Makesieng bayuné mara liwat di semané ibi sanja.
- Ibi ada anak matabrakan di jalan Iman Bonjol.
* Lengkara Pitakén,
inggih punika nakénang indik punapa-punapi sané durung kauningin marep ring
anak tiosan, tur ring ungkur madaging cecirén tanda pitakén (?) Upami :
- Sira peséngan ragané?
- Ring dija ragané magenah?
- Sira sané ngaturang surat?
* Lengkara Panguduh (Pituduh),
inggih punika nunas pitulung utawi ngnikayang anak lian mangda nulungin utawi
nglaksanayang pituduh. Taler ring ungkurnyané kadagingin tanda pituduh (!).
Upami :
- Luh jemakin bapa kaca di duur mejané!
- Baang céléngé banyu!
- Eda macanda dogén gaené!

Pidabdab 6. Pituduh!
A.Saurin pitakéné ring sor!

Napi teges Lengkara Masusun?


Terangang papalihan Lengkara Masusun!
Tlatarang saha dagingin conto indik lengkara panguduh!
Indayang surat ciri-ciri lengkara pitaken miwah lengkara panguduh punika?
Indayang makarya contoh Lengkara Masusun miwah lengkara manut tetuwek pada asiki!

UDIANA SASTRA Tata Basa 49


Bali
B. Sorohang lengkarane puniki manut ring tetueknyané!
1. Muride malajah nyurat aksara Bali ring lontar.
2. Nyen ane nyurat kakawin Dharma Suniane punika.
3. Padiné pondonga baan jarané .
4. Sampatang malu lulune apang kedas satondene mlajah.
5. Tulungin je, jemakang ting ubad .
6. Dija Ni Made martini meli sepeda jengki.
7. Tuguné plaspasina ibi sanja.
8. Tulungin méméne nunjel lulu di teba.
9. Engglang gedig kulkule apang tedun kramane ke banjar.
10. Guruné sinarengan budal saking sekolahan.

Pidabdab 7 Tugas KD 4.3


Indayang makarya conto wacana ringkes nganggén wangun kruna, wangun lengkara!

Pidabdab 8. Ringkesan

Ring sajeroning malajah basa Bali para sisiané kaaptiang pisan mangda madué kawikanan mabasa lan nyurat.
Wikan nyuratang sadaging pikayunan antuk Huruf Latin miwah aksara Bali. Kaw- ikanan masesuratan punika
wantah marupa silih sinunggil kawikanan mabasa sané patut kawas- ayang antuk parajanané sami.
Kawagedan masesuratan taler kabaos kawagedan mabasa santukan sasuratan punika taler kaanggen
mareraosan ring anak tiosan.
Ritatkala mabebaosan nganggé basa Bali, patut akéh uning ring kruna basa Bali. Yéning panggi- hin, kruna
basa Bali yukti akéh. Sané ngawinang akéh saantukan basa bali madrué soroh-sorohan basa, wénten soroh
basa Bali kasar nyantos wangun sané pinih alus. Tiosan ring kruna alus miwah kasar wénten naler pah-pahan
tiosan makadi soroh kruna dwilingga, satma miwah sané tiosan. Sasampuné uning kruna raris mlajah
makarya lengkara.
Lengkara inggih punika pupulan saking makudang-kudang kruna sané sampun maduwe arti tur kasusun
nganutin uger-uger lengkara. Manut ring wangunipun lengkara punika kaperang dados makudang-kudang
soroh sakadi: Lengkara Tunggal miwah Lengkara Masusun.

Asih ring Sakancaning Urip, Cihna Siniwi ring Hyang


Kawi

50 Tata Basa BaliUDIANA SASTRA


BAB IV
WACANA BASA BALI
Kompeténsi Dasar Indikator
3.1 Memahami penggunaan Anggah Ngwacén wacana indik masalah sosial
Ungguhing Basa Bali dalam wa- cana Ngrereh kosa basa ring wacana
informasi tentang berbagai masalah Ngrereh unteng babaosan ring wacana
sosial, budaya, Awig-aw- ig desa Ngwacén wacana indik budaya Bali
pakraman, dan pengaruh pariwisata Ngrereh unteng babaosan ring wacana
terhadap budaya Bali secara lisan dan Latian nyurat wacana indik budaya Bali
tulisan. Ngwacen awig-awig desa pakraman
4.1 Menyunting wacana dari berb- agai Ngepah daging awig-awig
media Nyutetang daging wacana awig-awig
Ngwacén wacana pariwisata
Ngrerehpengaruhpariwisataring budaya Bali
Ngrereh pamargi indik pengaruh nega- tif
pariwisata ring budaya Bali
4.1.1 Ngrereh awig-awig Sekaa Teruna
Palajahan 1. AWIG-AWIG
Pidabdab 1. Ngwangun pangresep (Apersepsi)
Maosang budaya Bali nénten prasida pasahang tekén kawéntenan adat istiadatnyané. Soang-
soang genah madrué awig-awig sané ngiket para warginé. Awig-awig punika pateh kadi
Undang- undang nanging ring genah sané cupitan, inggih punika sawates desa pakraman.
Tiosan ring Desa miwah Lurah naler wénten kabaos Desa Pakraman inggih punika pupulan
Désa ring ranah adat. Sané mucukin desa pakraman inggih punika Jro Bendésa. Awig-awig ring
sajeroning désa pakraman sampun sapatutnyané kauningin miwah kalaksanayang majeng ring
wargi ring désa pakraman punika. Sadurung nglantur maosang indik Awig-awig, indayang cawis
dumun pitakén ring sor.
1. Naenin ké alit-alité mirengin utawi ngwacén awig-awig?
2. Ring dija alit-alité naenin ngwacén awig-awig?
3. Napi kémanten daging awig-awig punika?

Pidabdab 2 Ngwacén Téks (wacana indik punggelan teks awig-awig )

Awig-awig Desa Pakraman Kedéwatan, Ubud, Gianyar

SARGA I
ARAN LAN WEWIDANGAN DÉSA.
Pawos 1.
(1). Désa Pakraman puniki mawasta Désa Pakraman Kedéwatan.
(2). Jebar kekuub wewidangania mawates nyatur, inggih punika:
ha. Sisih wétan Désa Pakraman Lungsiakan lan Payogan.
na. Sisih kidul Désa Pakraman Sayan.
ca. Sisih kulon tukad Ayung.
ra. Sisih lor Désa Pakraman Bunutan.
(3). Désa Pakraman puniki kawangun antuk unjuk lungsuring sakéng 154 (satus séket patpat) ka-
rang ayahan.
(4). Mungguing wewidangan palemahania kaepah dados kalih banjar luiré:
ha. Banjar Kedéwatan.
na. Banjar Kedéwatan Anyar.

Pawos 2.
(1). Manut trilingganing désa, kuub wewidangania pinarah tiga luiré:
ha. Utama Mandala, minakadi linggih Kahyangan Désa.
na. Madya Mandala, minakadi pupulan karang paumahan, lan tlajakan désa.

UDIANA SASTRA Wacana Basa Bali 29


ca. Nista Mandala, minakadi sétran désa.
(2). Wates palemahan.
Manut pararem banjaré wenang kaepah dados témpékan-témpékan. Mungguing wates banjar lan
témpékan-témpékané kamanggehang antuk paruman désa.

Pawos 3.
(1). Banjaré tan wenang ngardi awig-awig, wantah kadadosang ngardi pararem banjar maka
pamitegep awig-awig.

(2). Pararem Banjar tan wenang lémpas ring awig-awig muah pararem désa saha patut kalingga
tanganin olih Bendésa maka pamikukuhnyané dumugi sida lumaksana.
(3). Awig-awig muah pararem-pararem subak ring tlajakan désa tan maren taler kainggilang.

SARGA II.
PETITIS LAN PAMIKUKUH.
Pawos 4.
Désa Pakraman Kedéwatan ngamanggehang pamikukuh dasar luiré:
ha. Pancasila.
na. Undang-undang Dasar 1945 pamekas pasal 18.
ca. Perda TK I Bali no. 06 tahun 1986.
ra. Tri Hita Karana manut Sadàcara Agama Hindu.

Pawos 5.
Petitis Désa Pakraman luiré:
ha. Mikukuhin miwah ngrajegang Sang Hyang Agama.
na. Nginggilang tata prawertining magama.
ca. Ngrajegang kasukertan désa saha pawongania sami sakala kalawan niskala.

Kakutip saking “Awig-awig Desa Pakraman Kedéwatan”.

30 Wacana Basa Bali UDIANA


SASTRA
Pidabdab 3 Kerta Basa
Indayang rereh artin kruna sané macétak séndéh ring sor!
1. Jebar kekuub wewidangania mawates nyatur.
2. Sisih wétan Désa Pakraman Lungsiakan lan Payogan.
3. Sisih kidul Désa Pakraman Sayan.
4. Désa Pakraman puniki kawangun antuk unjuk lungsuring sakéng 154 (satus séket patpat)
karang ayahan.
5. Mungguing wewidangan palemahania kaepah dados kalih banjar luiré
6. Manut trilingganing désa, kuub wewidangania pinarah tiga.
7. Wantah kadadosang ngardi pararem banjar.
8. Patut kalingga tanganin olih Bendésa maka pamikukuhnyané dumugi sida lumaksana.
9. Ngardi pararem banjar maka pamitegep awig-awig.
10. Nginggilang tata prawertining magama.

Pidabdab 4 Nyawis pitakén


1. Kaketus saking awig-awig desa napi teks ring ajeng?
2. Jebar kekuub wewidangan désa pakraman Kedéwatan kabaos mawates nyatur,
indayang carca wates-wates ipun!
3. Kuda akéh karang ayahan ring Désa Pakraman punika?
4. Napi sané pinaka pamitegep awig-awig sané kadadosang makarya ring banjar?
5. Sira sané patut ngalinggatanganin prarem banjar?

Pidabdab 5 Pangresep Indik Awig-awig

5.1 Teges miwah Kawigunan Awig-Awig


Awig-awig mawit saking kruna “wig” sané maarti usak, matiosan ring kruna “awig” sané
maarti nénten usak utawi becik. Awig-awig punika madué unteng pangapti mangda dados becik
utawi nénten usak. Awig-awig madrué arti kawéntenan uger-uger utawi suluh sané ngatur tata
krama manyama braya ring masyarakat sané mapangapti mangda sayan raket rumaket
pasemetonané.
Ring sajeroning Perda Nomor 3 Tahun 2001 Indik Desa Pakraman lan Lembaga Adat,
maosang :
Awig-awig inggih punika aturan sané kakaryanin olih krama desa pakraman utawi krama
banjar adat sané kaanggén pedoman ritatkala ngamargiang Tri Hita Karana nganutin desa
mawacara lan Dharma Agama ring desa pakraman utawi banjar pakraman soang-soang.
Ring Peraturan Daerah Provinsi Bali Nomor 3 Tahun 2003 kasambatang indik Hukum Adat
(awig-awig lan pararem) inggih punika hukum adat Bali sané wénten ring tengah masyarakat
Bali sané mawiwit saking Catur Dresta saha kajiwa pramanain olih Agama Hindu Bali. Catur
Dresta inggih punika, Sastra Dresta inggihan ajaran-ajaran agama, Kuna Dresta inggihan nilai-
nilai budaya, Loka Dresta inggihan pandangan hidup dan Desa Dresta inggihan adat istiadat
(Windia, 2010:50).
Awig-awig sané wénten ring masyarakat nénten wantah minayang hak sareng kewajiban
nanging taler ngicén sanksi-sanksi adat sané marupa sanksi denda, sanksi fisik, utawi sanksi
psikologi sané madué sifat spiritual, sané ngawinang kapok.
Jenis-jenis sanksi adat sané wénten ring awig-awig utawi pararem inggih punika :
1. Mengaksama (nunas pangampura)
2. Dedosaan (denda jinah)
3. Kerampang (kaambil kasugihané)
4. Kasepékang (nénten kadadaosang ngorta sareng semeton tiosan) dalam waktu
tertentu
5. Kaselong (mausir saking désa)
6. Upacara Prayascita (upacara nyuciang desa).
5.2 Pepalihan Daging Awig-awig
Ring sajeroning awig-awig wénten daging ipun sané majanten kadagingin, inggih punika
:
1. Aran lan Palemahan
2. Pamikukuh lan Petitis
3. Sukerta Tata Pakraman
4. Sukerta Tata Agama
5. Sukerta Tata Pawongan
6. Wicara lan Pamidanda
7. Nguwah nguwihin Awig-awig

Pidabdab 6 Tugas
Saurin pitakéné ring sor!
1.Napiké tatujon wénten awig-awig?...................................................................................
2.Ring dija kémanten prasida manggihin awig-awig?.........................................................
3.Napi kémanten sané patut wénten ring awig-awig?..........................................................
4.Sapa sira sané patut ngamargiang daging awig-awig?......................................................
5.Sanksi adat napi kémanten sané wénten ring awig-awig?................................................
Pidabdab 7. Tugas KD 4.4.1
Indayang alit-alité ngrereh siki teks awig-awig sekaa teruna ring banjar soang-soang, raris
satuayang ring ajeng kelas punapi daging ipun!
Pidabdab 8. Ringkesan
Awig-awig mawit saking kruna “wig” sané maarti usak, matiosan ring kruna “awig” sané maarti nénten usak
utawi becik. Awig-awig punika madué unteng pangapti mangda dados becik utawi nénten usak. Awig-awig
madrué arti kawéntenan uger-uger utawi suluh sané ngatur tata kra- ma manyama braya ring masyarakat
sané mapangapti mangda sayan raket rumaket pasemetonané.
Ring sajeroning Perda Nomor 3 Tahun 2001 Indik Desa Pakraman lan Lembaga Adat, maosang :
Awig-awig inggih punika aturan sané kakaryanin olih krama desa pakraman utawi kra- ma banjar adat sané
kaanggén pedoman ritatkala ngamargiang Tri Hita Karana nganutin desa mawacara lan Dharma Agama ring
desa pakraman utawi banjar pakraman soang-soang

Lemahé Lantang, Pamarginé Doh, Akéh Sida Kapanggih


BAB V
ARTIKEL
Kompeténsi Dasar
3.1 Memahami fungsi dan struktur
wacana informasi (proposal dan artikel)
beraksara Bali dan ber- huruf Latin
4.1 Memproduksi satu proposal dan
artikel

Indikator
Ngrereh imba artikel mabasa Bali saking
media.
Ngepah artikel nganutin daging ipun
Latian makarya artikel
4.1.1 Makarya artikel mabasa Bali
Palajahan 1. ARTIKEL
Pidabdab 1. Ngwangun Pangresep (Apersepsi)
Akéh wénten babaosan utawi sasuratan nganggén bahasa Bali. Wénten ngranjing sastra
utawi non sastra. Ring sor puniki jagi kabaosang sasuratan non sastra sané marupa artikel. Minab
alit-alité sampun sering ngwacén artikel sané wénten ring media. Napi malih kawéntenan media
mangkin nénten sawates média cétak kemanten, nanging sampun wénten media online sané
ngawinang alit-alité nénten méweh sawates ngarereh artikel mabasa bali. Sadurung nglantur
maosang indik artikel, indayang cawis dumun pitaken ring sor!
1. Naenin ké alit-alité ngwacén artikel mabasa Bali?
2. Ring dija naenin ngwacén artikel?
3. Artikel indik napi sané naenin kawacén?

Pidabdab 2. Ngwacén Téks Artikel

Nancebang Kayon Ngabut Kayu


Olih: Ni Madé Ari Dwijayanthi

Kayu mawit saking taru. Kayon mawit taler (wénten) saking kayu. Yén kénten napi
suksman kayu ring kauripané?
Kayu, taru, turus, napi ja wastané ten tios wantah pahan saking pailehan Sanghyang Wenang
ri kala ngripta sakancan tuwuh tumuwuh ring mercapada. Punyan kayu ngicénin rasa dayuh ring
sang sané ngrereh kadayuhan. Taru sakadi sampun sering kabaosang lan kasambatang,
mapikenoh pisan ring guminé. Sakancan sané idup merluang kadayuhan, nika awinan taru
punyan kayu sam- pun sapatutnyané kauratiang.
Ri kala nemonin galah Saniscara Kliwon Wariga, sameton Hindu Baliné ngrayaang rahina
Tumpek Pangatag. Makudang-kudang tradisi “Ngatagin”; “Mubuhin” kawéntenang anggén
nyuks- mayang rahinané puniki. Yukti sakadi ring silih tunggil wewengkon Bali ring Tabanan,
Tumpek Pangatag kalaksanayang antuk ngatagin sakancan sarwa tumuwuh ring pretiwiné
mangdané sida ngwetuang asil mageng ring rahinan Galunganné. Ngrastitiang karahayuan jagat
malarapan antuk ngupapira sarwa taru.
Nanging, mangkin manut gatra statistik kawéntenan alas genah taru magengé sayan nge-
dikang. Napi sané mawinan sakadi punika? Sangkaning sampun kirang manah manusané ngre-
reh genah dayuh, dayuhé mangkin sayan ngélahang ngrerehnyané. Yéning sampun madué jinah,
dayuhé wénten ring jrijin tangané, wantah celek on-off dayuhé medal saking AC-né.
Kayunné sané ngranayang kawéntenang taruné ngedikang, makejang saha kagentosin olih
sakancan sané praktis lan élah. Kautaman kayunné sakadi ten madué genah ring atiné. Manusané
yadiastun madué Tri Pramana sakadi ten maanggén, santukan pungkuran manusané ten ngawigu-
nayang wiwékané ri kala nepasin pikobet.
Yén sampun pikobeté ten katepasin antuk wiwéka pastika ten mabuat sakancan sané kakary-
anin. Kénten taler ri kala sampun ten wénten pakayunan pacang nabdabin indik kawéntenan ta-
ru-taru sané nayuhin punika. Wantah cabut kayuné tancebang kayonné, payu omongan manten.

52 Artike UDIANA
l SASTRA
Pidabdab 3. Kosa basa
Indayang rereh teges kruna ring sor!

No. Kruna Arti Kruna


1. ngripta
2. tuwuh tumuwuh
3. mercapada
4. dayuh
5. ngatagin
6. ngupapira
7. ngélahang
8. pungkuran
9. wiwéka
10. nepasin
11. pikobet
12. mabuat
13. nabdabin
14. tancebang
15. kayon

Pidabdab 4. Nyawis pitakén


Indayang cawis pitakén ring sor!
Napi suksman kayu ring kahuripané?
Napi mahawinan punyan kayu patut polih uratian?
Ring rahina napi rarahinan Tumpek Pengatag punika kamargiang?
Napi mawinan kawéntenan taru magengé mangkin sampun ngancan ngamedikang?
Napi tatujon kalaksanayangnyané tumpek pangatag?

Pidabdab 5 Kerta Basa


5.1 Teges miwah cacirén artikel
Panglimbak Basa Bali rahinané mangkin sampun sayan-sayan becik. Basa Bali nént-
en ja wantah dados basa komunikasi verbal kémanten, nanging mangkin sampun dados
basa sasuratan ring sajroning wawidangan jurnalistik utawi karya tulis ilmiah. Silih
tunggil wentuk karya tulis ilmiah punika marupa artikel. Ring koran, sampun akéh
mangkin ar- tikel-artikel mabasa Bali sané kawedar nyabran minggu. Kahanané puniki
sané ngawinang kawéntenan Basa Bali sayan-sayan nglimbak. Nénten ja sakadi baos para
janané sané du- mun maosang Basa Bali pacang padem ring warsa 2020. Kawéntenan
artikel mabasa Bali puniki pinaka silih tungggil cecirén Basa Bali sampun prasIda ngiring
ring panglimbak aab jagat sané kabaos gloBalisasi.
Artikel inggih punika sasuratan sané madaging pamineh (opini) sang sané nyurat in-
dik pikobet utawi wicara sané dados pabligbagan ring masyarakat. Artikel matetujon ny-
iarang, mligbagang, miwah pinaka panglila cita sang sané ngwacén (Sumandiria, 2004:1).
Artikel punika katahan maosang indik sahananing sané wénten ring sajroning pagubugan
sang sané nyurat. Punika mawinan, napi sané kabaosang pastika sampun indik wicara
uta- wi pabligbagan sané kantun akeh kabligbagang (up to date).
Manut Mulyono (2012: 35) artikel punika wantah sasuratan sané manut kadi
kahanan miwah kawéntenan data ring masyarakat (factual). Sasuratan artikel puniki
madaging tata titi utawi pamargi sané prasIda muputang wicara utawi pikobet sané dados
unteng baba- sosan ring artikel punika. Nike mawinan, sang sané nyurat artikel sepatut
nyané para jana sané uning indik wicara utawi pikobet sané kasurat utawi katah kebaos
ahli.

5.2 Artikel Manut Sané Nyurat miwah Kawigunan (fungsi)


Artikel manut sané nyurat miwah kawigunan kakaepah dados tiga, inggih punika
artikel redaksi, artikel umum, miwah artikel sponsor. Ring sor puniki pacang
katlatarang saka siki.
Artikel rédaksi punika artikel sané kasurat olih redaksi utawi pangremba rubrik,
koran, pangremba halaman blog, utawi kolom ring majalah. Ring sor puniki conto ar-
tikel sané kaambil saking halaman blog: https://imadesudiana.wordpress.com/category/
artikel-berbahasa-Bali/. Artikel puniki kasurat olih pangremba Blog punika, indik
kawén- tenan kruna Soma ring sajroning kalénder Bali.
Coma napi Soma?
In Artikel Berbahasa Bali on 17 Januari, 2011 at 3:27 pm
Warsa anyar, kalénder anyar. Wénten sesuratan “Coma”. Makumiwahg kalénder
sané uratiang titiang, nyurat sakadi punika. Meled titiang ngereh, nakénang, nunasang
ring buku-buku, internét, utawi genah siosan.
Puniki wantah paleluasan titiang ring jagat maya, internét. Yéning saihang titiang
maleluasan ring anaké sané uning (juru baos), titiang polih. Titiang polih ring situs
Wikipe- dia. Ring situs punika kaunggahang makumiwahg-kumiwahg klompok basa
indik wastan rahina.
Redité, Soma, Anggara, Buda, Wraspati, Sukra, lan Saniscara wantah rahina-rahina
sajeroning awuku. Punika taler kabaos Saptawara. Rahina kapertama wantah Redité.
Sané kaping untat, kaping pitu wantah Saniscara.
Wastan rahina ring basa Bali maiketan sareng astrologi (lelintangan) Hindu miwah
basa Sanskerta lan basa turunannyané. Sajeroning lelintangan Hindu wastan rahina
punika maiketan ring Surya (Rawi), Soma (Bulan), Manggala (Mars), Budha
(Merkurius), Guru (Jupiter), Shukra (Venus), Shani (Saturnus). Wastan rahina punika
nganutin wastan planét. Saking situs Wikipedia unggahang titiang wastan rahina sané
maiketan sareng wastan rahina ring basa Bali. Kawitin titiang saking basa Sanskerta sané
pinaka witnyané.Pinaka catetan mangda nénten wénten pikobet ri kala nyurat lan
ngwacén, /a/ panjang kasurat
antuk /aa/ lan /v/ patut kawacén /w/.
Ring basa Sanskerta wastan rahina inggih punika Bhaanu Vaasaram, Indu Vaas-
aram,Bhauma Vaasaram, Saumya Vaasaram, Guru Vaasaram, Bhrgu Vaasaram,
lanSthira Vaasaram. Ring basa Hindi (basa sané kaanggé ring India wewimiwahgan
kalér) wastanny- ané: Ravivaar, Somavaar, Mangalavaar, Budhavaar,
Guruvaar,Shukravaar,lan Shanivaar. Ring basa Mon (basa sané kaanggé ring Burma lan
Thailand) wastan rahinannyané: Aad- itya, Candra, Anggaara, Budhavaara,
Brhaspati,Shukra, lan Sani. Ring basa Divehi (basa sané kaanggé ring Maladéwa):
Aedheettha, Homa, Anggaara, Budha, Buraasfathi, Hukuru, lan Honihiru. Ring basa
Kannada (basa sané taler kaanggén ring India): Bhanu Vaara, Soma Vaara, Mangala
Vaara, Budha Vaara, Guru Vaara, Shukra Vaara, lan Shani Vaara.
Saking seseleh punika, lugrayang titiang matetegar nuréksa wastan rahina ring
basa Baliné. Sakadi unggahang titiang ring ajeng, titiang matetegar maluasan. Ring
malelua-
san titiang polih.
Kapertama, ngawit saking Redité. Rahina kakawitin antuk Surya. Surya taler
kabaos Rawi, Raditya (Reditya). Redité ring basa Hindi, Ravivaar (maartos rahina
Surya); basa Mon, Aaditya; lan basa Divehi, Aadheettha.Kaping kalih inggih punika
Soma. Indik Soma puniki sané dados unteng bebaosan. Akéh sané nyurat “Coma”.
Sakéwanten arang pisan sané ngucapang [coma]. Yéning rerehang ring lelintangan,
Soma punika bulan. Soma ring basa Hindi, Somavaar (maartos rahina Bulan); basa
Kannada, Soma Vaara.Kaping tiga inggih punika Anggara. Anggara basa Bali pateh
pisan ring basa Mon lan basa Di- vehi, Anggaara; basa Hindi, Mangalavaar; basa
Kannada, Mangala Vaara.Kaping pat inggih punika Buda. Basa Bali ring sesuratan
Latin nénten madué /dh/. Ri kala nyurat antuk aksara Latin, /dh/ kagentosin antuk /d/.
Punika mawinan /Budha/ kasurat /Buda/. Buda ring basa Bali sajajar sareng basa
Divehi, Budha; basa Hindi,Budhavaar; basa Mon, Budhavaara; basa Kannada, Budha
Vaara.
Kaping lima inggih punika Wraspati. Wraspati puniki sering kasurat Wrespati,
Warespati, lan Respati. Wraspati ring basa Mon, Brhaspati; basa Divehi, Buraasfathi.
Manut para wikan ring indik basa, /b/ lan /w/ sering saling ngentosin, sakadi /batu/
dados
/watu/, /bulan/ dados /wulan/ miwah sané lianan.
Kaping nem inggih punika Sukra. Sukra sané sajajar wantah basa Mon, Shukra;
basa Hindi, Shukravaar; basa Kannada, Shukra Vaara. Sejaroning nyurat bahasa Bali
nganggé aksara Latin, /sh/ kagentosin antuk /s/. Dadosné, /Shukra/ kasurat /Sukra/.
Sané kaping untat, kaping pitu inggih punika Saniscara. Saniscara sering kasurat
utawi kaucapang antuk Caniscara. Saniscara mawit saking Shani (Saturnus). Ring basa
Mon,Shani; ring basa Hindi, Shanivaar; basa Kannada; Shani Vaara. Yéning uratiang,
wantah Saniscara puniki sané polih paweweh. Sani maweweh wara. Boya ja dadosSan-
iwara, sakéwanten Saniscara. Manut ilmu bunyi, kalih kruna utawi lintang yéning ka-
jangkepang, pantaraning kruna-kruna punika sering medal bunyi sané anyar nganutin
bunyi sané nampek. Sani kawewehin wara, medal /s/. Raris /w/ ring /wara/ magentos da-
dos /c/. Punika mawinan /Saniswara/ dados /Saniscara/.
Mawali ka Coma napi Soma?
Indayang uratiang Saniscara, Caniscara lan Soma, Coma. Saniscara dados Canis-
cara santukan /c/ ring /canis/ lan /c/ ring /cara/ sajajar. Punika mawinan miwahgan
antuk ngucapang lan punika sering kaanggé. Sakéwanten Soma lan Coma, manut titiang
ma- tiosan. Sampunang /s/ ring Soma kagentosin antuk /c/ dados Coma. Dadosne, sané
anut wantah Soma, boya ja Coma.
Artikel Umum inggih punika artikel sané kasurat olih para janané sané
kasobiahang ring rubrik, koran, utawi kolom ring majalah. Ring sor puniki conto artikel
mabasa Bali sané kaambil saking rubrik Bali Orti Koran Bali Post.

Tumpek wariga

Tumpek Wariga sané ketah kabaos tumpek bubuh, tumpek pangatag utawi tumpek
pangarah rauh ngenem bulan apisan inggih punika ring rahina Saniscara (Sabtu) Kliwon
Wuku Wariga. Ring rahina tumpek puniki kalaksanayang upakara majeng ring sakancan
taru utawi sarwa tumuwuh sané wenten ring tegal, sawah, jero, puri utawi gria soang-
soang. Makéh anaké maosang rahina tumpek wariga puniki wantah otonan sarwa
tumuwuh utawi taru. Upacara sané kalaksanayang majeng ring sakancan taru puniki
suksmanyané wantah ngaturang suksma majeng ring Dewa Sangkara sané sampun ngardi
sarwa taru miwah tu- muwuhé ring jagaté taler ngaturang sembah bhakti mapinunas
mangda kawéntenan jagaté ring Bali gemuh landuh.
Para jana Baliné rikala tumpek wariga puniki pastika sampun mataki-taki jagi ma-
karya bebantenan ring genah soang-soang. Napi malih tumpek wariga puniki pinaka
cihna rerahinan Galungan miwah kuningan sampun jagi rauh. Nénten prasIda katepasin,
samian ajeng-ajengan sané kaajeng olih para jadmané wit saking taru miwah sarwa
tumuwuhé. Punika mawinan, ageng pisan kawéntenan sakancan taru miwah tumuwuhé
ring jagaté. Yéning para jadma Baliné sampun sayaga ngenem sasih ngaturang sembah
bakti utawi ngaturang suksma majeng ring Ida Sang Hyang Widhi nénten kabaos
paripurna yening rasa suksma miwah bhakti punika kacihnayang antuk bebantenan
kémanten. Sané pinih utama sané patut laksanayang ring aab jagaté sakadi mangkin
inggih punika sapunapi an- tuk mangda kawéntenan sakancan taru sané mabuat puniki
nénten rered utawi ical.
Ring panglimbak jagaté sakadi mangkin, rasa éling ring kawéntenan taru pinaka urip
jagat utawi ketah kabaos paru-paru dunia sampun sayan magingsir ring manah soang-
soang. Yéning cingakin mangkin, para jadma Baliné sampun lali ring swadharmanné da-
dos manusa. Napi mawinan kabaos lali ring Swadharma?, Ida Sang Hyang Widhi sané
ngardi jagat miwah napi sané wénten ring jagaté ngicén manusa idep mangda para
jadmané madrebé rasa éling ngemit miwah miara napi sané wénten ring jagaté, santukan
yéning nénten kapiara pastika pacang kalebur utawi kapralina malih makasami sané
wénten ring jagaté. Yening dumun kantun akéh alas madurgama genah sakancan sato
minakadi macan, lelipi, miwah sané lianan magenah, mangkin sampun karusak, mauwah
dados umah, toko, ruko miwah wawangunan sané lianan. kawéntenan alas utawi wana
sampun kagentosin antuk wawangunan. Luhu sané makacakan ring margi miwah ring
tukad pinaka saksi aki- dik pisan manah para janané jagi miara napi sané sampun
kakaardi olih Ida Sang Hyang Parama Kawi. Kawéntenan blabar ageng, tsunami, linuh
ngejerang jagat punika cihna Ida kroda antuk parilaksana kaon sané ketah kamargiang.
Punika mawinan ring galahé sané becik puniki. Rikala sakancan taru miwah sarwa
tumuwuhé kaotonin, tincapang malih rasa éling, antuk nandur malih sakancan taru sané
mawiguna, sakancan tumuwuh sané prasIda ngawinang jagaté landuh. Sampunang tum-
pek wariga punika wantah kaanggén galah ngotonin taru sané sampun wénten utawi
mau- rip kémanten sakéwanten sané pinih utama nandur sakancan taru miwah sarwa
tumuwuh mangda prasIda ngurip jagat.
Olih :Déwa Ayu Carma Citrawati

Artikel Sponsor inggih punika artikel sané kasurat pinaka jalaran nyobiahang napi
sané jagi kaadol utawi katah kabaos artikel promosi. Artikel puniki katahan nénten ja
pan- jang pisan, nanging napi sané jagi kawedar (promosiang) prasIda karesepang olih
anak sané jagi matumbasan.
Ring sajeroning makarya artikel patut pisan nguratiang tata basa sané jagi kaanggén.
Yening jagi makarya artikel sané dagingnyané indik penelitian sapatut nyané nganggén
basa ilmiah. yéning jagi nyurat artikel sané daging nyané nénten ilmiah, patut taler ngang-
gén basa sané katah kauningin para krama Baliné, utawi nénten nganggén basa-basa sané
ilmiah. Artikel ilmiah punika mapaiketan ring penelitian.

5.3 Tata cara makarya artikel


Ring sajroning nyurat artikel, patut nganutin uger-uger indik nyurat artikel.
Santukan artikel sané becik nénten medal saking pamargi sané miwahgan, patut katelebang
napi sané dados uger-uger ring nyurat artikel. Wénten makumiwahg-kumiwahg pamargi
sané patut titénin sadurungé nyurat artikel, inggih punika:
1. Sané patut uratiang kapartama wantah ngrereh unteng babaosan (topik) sané jagi
kasurat. Inggian unteng babaosan punika sapatutné mangda nganutin aab jagat utawi
kahanan pabligbagan sané kantun akéh kabaos ring kramané.
2. Risampuné ngamolihang unteng babaosan (topik) madué jagi kasurat, rarisang
kaepah unteng babaosané punika dados pahan sané alitan (subtopik). Tatujoné
mang- gda prasida ngamolihang sasuratan sané jakti-jakti nincap ring sajroning
unteng babaosan.
3. Rikala makarya artikel patut nganggén basa sané sampun katah kauningin utawi
basa sané miwahgan antuk ngresepang (komunikatif).

Pidabdab 6 Pituduh !
Indayang cawis pitakén saha karyanin pituduh ring sor

Napi punika artikel?


Indayang surat cecirén artikel!
Indayang alit-alité ngarereh siki artikel mabasa Bali ring media, raris :
Wacén dumun artikel punika
Minayang artikel punika nganutin Sané Nyurat miwah Kawigunan (fungsi)
Indayang surat napi unteng babaosan ring artikel punika

Pidabdab 7. Tugas KD 4.5.1


Indayang makarya siki artikel mabasa Bali!

Pidabdab 8. Ringkesan
Artikel inggih punika sasuratan sané madaging pamineh (opini) sang sané nyurat indik pikobet utawi wicara
sané dados pabligbagan ring masyarakat. Artikel matetujon nyiarang, mlig- bagang, miwah pinaka panglila
cita sang sané ngwacén (Sumandiria, 2004:1). Artikel punika ka- tahan maosang indik sahananing sané
wénten ring sajroning pagubugan sang sané nyurat. Punika mawinan, napi sané kabaosang pastika sampun
indik wicara utawi pabligbagan sané kantun akeh kabligbagang (up to date).
Artikel manut sané nyurat miwah kawigunan kakaepah dados tiga, inggih punika artikel redaksi, artikel
umum, miwah artikel sponsor.

Ngaé Baju Sikutang ka Raga


PAMUPUT

Basa Bali pinaka sinalih tunggil kebudayaan sané adiluhung sané katamiang
olih para leluhure, selanturipun swadharman para yoanané mangda nglestariang,
ngwerdiang tur nglimbakang ring kauripané. Pamargi puniki patut polih uratian saking
para panglingsiré ring kulawarga, ring pakraman, miwah saking para guru ring
sekolah. Sareng sami patut mautsaha bilih-bilih para sisya ring sekolah mangda setata
nincapang kaweruhan miwah kawagedan mangda prasida nglimbakang ajah-ajah
gumanti para yoana utawi para sisia oneng mlajahin basa, aksara lan sastra Baliné.
Modul puniki nartayang kapertama indik sembrama wacana. Kaping kalih
aksara Bali. Kaping tata basa. Kaping pat indik wacana. Kaping lima indik artikel.
Kaping nemnem kasusastraan. Kaping pitu nartayang analisis sastra. Kaping kutus
nartayang indik gancaran. kaping sia indik drama, lan penguntat indik paribasa.
Malarapan Modul Basa Bali Puniki kaptiang prasida mapakeling ring para
sisia mangda peplajahan basa Bali setata katincapang gumanti basa Baliné setata
nglimbak ring pagubugan para janane. Yan sampun basa, aksara lan sastra Bali setata
kaplajahin, kawigunayang janten basa Baliné pacang setata ajeg..

1
DAFTAR PUSTAKA

Anom, I Gst Kt, dkk. 2008. Kamus Bali-Indonésia Beraksara Latin Dan Bali.
Denpasar: Dinas Kebudayaa Kota Denpasar.

Asa, I Made. 1985. Paplajahan Sor Singgih Basa Bali Jilid I dan II.

Medera, I Nengah dkk. 2003. Imba Mabebaosan Nganggé Basa Bali. Denpa- sar:
Dinas Kebudayaan Provinsi Bali. 2005. Kasusastraan Bali. Denpasar:
Dinas Kebudayaan Provinsi Bali

Nala, I Gst Ngurah. 2006. Aksara Bali Dalam Usada. Denpasar: Upada Sastra.

Suwija, I Nyoman. 2005. Kamus Anggah Ungguhing Basa Bali. Denpasar : Sanggar
Ayu Suara.

. 2014. Tata Titi Mabaos Bali. Denpasar: Pelawa Sari.

Tim Penyusun. 2002. Pedoman Pasang Aksara Bali. Denpasar : Dinas Kebu- dayaan
Propinsi Bali.

Tinggen, I Nengah. 1973. Ejaan Bahasa Daerah Bali Yang Disempurnakan (Huruf
Latin). Denpasar: Dinas Kebudayaan Provinsi Bali.

1984. Tata Basa Bali Ringkes. Singaraja : Toko Buku Indra Jaya.

1984. Pedoman Perubahan Ejaan Bahasa Bali Dengan Huruf Latin dan Huruf
Bali. Singaraja: Rhika Déwata.

1988. Anéka Rupa Paribasa Bali. Singaraja: Rhika.

1993. Celah-Celah Kunci Pasang Aksara Bali. Bubunan: Indra Jaya. 2001.

Kosa Basa Sor Singgih Basa Bali. Bubunan: Indra Jaya.


GLOSARIUM

Agem – ageman : tetikésan utawi uger-uger ring sajeroning paplaja-


han, sakadi: puisi, pidarta, lelampahan, miwah sané siosan.
Aksara : pralambang suara.

Aksara modré : inggih punika aksara kadiatmikan, minakadi: japa,


mantra, prélambang (simbol) ring sajeroning upaka- ra
keagamaan, doa-doa lan ilmu gaib.

Kolofon : catetan-catetan kapengarangan sané kasurat ring


pamuput, sané kaunggahang ring panguntat sesura-tan
ental.

Kropak : genah marupa kotak kayu anggén nyimpen ental sané


sampun puput.

Kruna tiron : inggih punika kruna sané sampun polih wewehan


(afiksasi). Kruna tiron yéning selehin mawit saking kruna
tiru miwah pangiring [- an], dadosnyané kruna tiron
punika tiruan saking kruna lingga.

Latar utawi setting : genah utawi galah pamargin éédan carita sané kaca-
ritayang ring sajeroning karya sastra.

Lengkara : inggih punika kawangun antuk kalih kruna utawi lin-


tangan sané madué ririgan sané pasti tur madué arti.

Lontar : daun saking punyan ental / rontal sané sampun ka- proses
antuk reramon , sané dados anggén nyurat aksara bali.

Murda : judul.
Ngatumbah. : wangun aksarannyané galih, tur karupayang antuk
wangun aksara sané pinih alit tur bunder-bunder.

Nyastra : tradisi ngwacén lan mligbagang sastra ring sajero- ning


genah pasantian, mabebasan, miwah lomba.

Panganggé aksara : busananing aksara, kaanggé négepang aksara lege-


na mangda prasida kawacén sajangkepnyané.

Pangrupak : piranti nyurat ental sané marupa lemat utawi pangu-


tik sané landep, tur kaanggé mabading ri kala nyurat- nyané

Pasang aksara : uger-uger nyurat aksara bali.


Pasang pageh : sesuratan aksara sané mula wantah asapunika, nén-
ten dados kaobah.

Pelik : tiing alit sané panjangnyané kirang langkung 4,5 cm, sané
kabolongin, tur kanggén nyaketin lontar mang- da nénten
goyah ri kala nyurat.
Pidarta : sahanan daging pikayunan sané mabuat pacang kawedar
tur katlatarang mantuka ring ajeng anak ti- osan.

Satua : carita sané nglimbak ring pakraman, sané kasatuayang


antuk tradisi oral utawi tradisi nyatua.
Sor singgih basa : anggah ungguhing basa Bali utawi tingkatan berba-
hasa bali, nganutin genah lan sapa sira sané pacang
nyarengin mabebaosan.

Takepan : bilah kayu utawi tiing sané akéhnyané kalih, sané


kanggén nyangkepin ental sané sampun puput mangda
becik macakep.

Tebek nguda : sesuratan aksara Bali ring don ental, sané deréng
nuek utawi kirang becik.

Tebek wayah : aksara Bali sané masurat ring ental antuk wangun
aksarannyané sampun nuek, nguub miwah sampun becik.

13

Anda mungkin juga menyukai