“BAHASA BALI”
OLEH :
1. Sambrana Wacana
Sambrana wacana, inggih punika bebaosan sane ketlatarang sane daging lan
tetueknyane ngenenin indik nyanggra utami nyapa para tamu/undangan ring
sajeroning upacara adat, agama miwah acara sane tiosan.
SAMBRAMA WACANA
PERPISAHAN SISYA KELAS XII
Suksma aturayang tiang majeng ring pengenter baos antuk galah sane ketiba
ring sikian titiang.
Sane singgihang titiang, Ketua Komite SMA Negeri 1 Tabanan,
Sane wangiang titiang, Kepala SMA Negeri 1 Tabanan, Wakasek, Bapak/Ibu
Guru, Staf Tata Usaha, Pustakawan-Pustakawati SMA Negeri 1 Tabanan lan
sawitran-sawitran titiang sane tresna sihin titiang.
Pinih rihin ngiring iraga sareng sami ngaturayang pangayubagia lan suksmaning
manah ring Ida Sang Hyang Widhi Wasa duaning asung kerta waranugraha Ida
irage sareng sami prasida mapupul iriki kenak lan rahayu ring acara palepasan
sisya kelas XII malarapan antuk ngaturang panganjali umat.
“OM SWASTYASTU”
Bapak/Ibu Guru lan sawitran tiange sane wangiang titiang,
Tan kerasa galahe sampun tigang warsa majalan. Ring rahina sane mangkin
titiang lan sawitran titiang sisya kelas XII sampun kawastanin puput
ngalaksanayang swadarmaning sisya ring SMA Negeri 1 Tabanan. Riktatkala
ngelaksanayang swadarmaning sisya iriki, akeh pisan sane sampun polihang
titiang lan sawitran-sawitran titiang. Rasa liang, sebet, manis miwah pakeh
sampun kerasayang bareng.
Kerasa engsek ring manah ritatkala iraga sareng sami jagi mapisah nyalanang
swadarmaning soang-soang jagi ngerereh pangaweruhan ngelanturang ring
jenjang Universitas. Banget pinunas titiang sampunang iraga sareng sami pegat
pasawitran pegat penyaman. Mangdane pasawitran lan penyaman sane sampun
kabuat tigang warsa ngancan rumaket ngantos kawekasan. Sampunang irage
sareng sami lali majeng ring Almamater SMA Negeri 1 Tabanan lan sampunang
lali ring Ibu/Bapak Guru sane sampun ngajahin ajah-ajah ngantos iraga uning.
Ritatkala ngerereh pangaweruhan ring jenjang Universitas, ngiring sareng-
sareng jemetang pisan mangdane iraga sareng sami dados mahasiswa sane becik
lan weruh ring bidang ipun. Tan pewali Almamater SMA Negeri 1 Tabanan
ngerasa bangga antuk pabuat iraga jak mekejang. Sampunang pisan iraga sareng
sami maparilaksane sane nenten becik lan ten manut sane mawinan Almamater
iraga duka.
• AKSARA BALI :
Manut kawigunannyané, aksara Baliné kapah dados makudang-kudang
soroh.
Sampun akéh wénten daging pamineh sané prasida kakeniang ngeninin indik
sorohing aksara Baliné.
Manut Bapak Simpen A.B., aksara Baliné wénten tigang soroh, minakadi:
(1) aksara wréastra, (2) aksara swalalita, miwah (3) aksara modré. I Gusti
Ngurah Bagus, ngepah aksara Baliné dados kalih soroh, minakadi: (1) aksara
biasa, miwah (2) aksara suci. Iriki, sané kabaosang aksara biasa (wresastra
miwah swalalita), sané kabaos aksara suci wantah aksara modréné.
Selanturnyané, Ida Bagus Madé Suasta, ring sasuratan “Aksara Bali
dalam Agama Hindu” maosang, aksara Baliné wénten petang soroh, luiripun (1)
aksara wréastra, (2) aksara swalalita, (3) aksara wijaksara, miwah (4) aksara
modré. Pah-pahan manut Suasta puniki, kapikukuhin antuk Tim Penyusun
Panduan Penulisan Aksara Bali dan Aksara Latin, Balai Bahasa Denpasar duk
warsa 2009. Puniki sané kanggén dasar pepalihan kadi jagi katlatarang ring sor.
1.Aksara Wrésastra
Aksara Baliné sané lumrah kajahin ring alit-alité ri kala ngawitin mlajah
nulis Bali, makatah 18 (pelekutus), sané ketah kabaos abjad aksara Bali. Abjad
aksara Bali punika sané sujatiné mawasta aksara Wrésastra. Aksara Wrésastra
inggih punika abjad aksara Baliné sané kanggén nyuratang basa Bali lumrah.
Tegesnyané, yéning pacang nyurat basa Bali sané lumrah, sané nénten
madaging campuhan basa Kawi miwah Sansekerta, pacang prasida kasurat
antuk abjadé sané pelekutus punika. Aksara sané ngranjing ring sorohing
Aksara Wrésastra inggih punika abjad aksara Baliné sané 18. Puniki wantah
aksara sané ketah kaplajahin pinaka pangawit malajah nyurat aksara Bali.
1. Aksara Suara
Yéning ring huruf Latin wénten vokal, ring aksara Bali taler wénten. Huruf
vokal ring basa Bali puniki sané kabaos aksara suara. Aksara Suara utawi vokal
aksara Baliné wénten kalih soroh, inggih punika vokal asli miwah vokal saking
wisarga.
2. Aksara Ardasuara
Aksara ardasuara mateges aksara setengah suara. Kabaos aksara setengah suara,
duaning aksara ardasuarané puniki madué wiguna kekalih. Yéning kasurat
majajar ipun pinaka wianjana, yéning kasurat pinaka gantungan ipun pateh kadi
suara (vokal).
3. Aksara Wianjana
Yéning ring huruf Latin wénten huruf mati utawi konsonan, ring aksara Bali
taler wénten. Konsonan ring aksara Bali kabaos aksara wianjana. Sapatutnyané,
aksara wianjana kasurat nganggén adeg-adeg mawinan ipun masuara nengen.
2.Aksara Swalalita
Aksara Swalalita inggih punika aksara Baliné sané kanggén nyuratang basa Bali
sané maweweh basa Kawi, Kawi Tengahan, miwah Sansekerta. Sané ngranjing
ring aksara Swalalita makasami aksara wrésastrané, maweweh aksara Baliné
sané kabaos aksara wayah kadi ring sor puniki.
3.Aksara Modre
Aksara Modré inggih punika aksara kadiatmikan sané kanggén nyurat
japamantra, saluir niasa, doa-doa kawi, miwah usada utawi indik pangweruhan
sané kabaos gaib utawi saindik- indik kadiatmikan. Aksara modré puniki
kawangun antuk aksara Wrésastra miwah Swalalita saha kadagingin panganggé
miwah pralambang, maweweh ortén-orténan mawinan makanten angker pisan.
Punika mawinan aksara modréné kantos nénten keni 15 antuk ngawacén,
sakadi aksara sampun padem. Ri kala ngwacén orténan modré puniki, patut
ngrereh pamargi/tatacara sané kabaos Krakah Modré. Sané tiosan wénten
taler mawasta Krakah Padma, miwah Krakah Modré Aji Griguh. Pinaka conto
aksara modré, kadi ring sor puniki.
• Kruna
Kruna inggih punika pupulan suara utawi aksara sane wenten artin ipun. Kruna
kawangun antuk makudang-kudang wanda. Wanda inggih punika marupa
bagian saking kruna.
1. Kruna Lingga
Sajeroning bahasa Indonesia, kruna lingga puniki kabaos kata dasar, inggih
punika kruna kruna basa Baliné sané durung polih wewehan napi-napi. Kruna
lingga puniki kapalih dados limang soroh :
1) Kruna lingga akacep
Upami: tas, jam, yéh, nyuh, bah, tuh.
2) Kruna lingga kalih wanda
Upami: jani, jalan, teka, jagur, tulis, dingeh.
3) Kruna lingga tigang kecap
Upami: sesapi, sepeda, sepatu, kekua, sumaga.
4) Kruna lingga petang wanda
Upami: liligundi, kalajengking, beleganjur.
5) Kruna lingga limang kecap
Upami: tambulilingan, katiwawalan, kalisasuan.
2. Kruna Tiron
Kruna Tiron inggih punika kruna-kruna basa Baliné sané sampun polih
wewehan, inggian marupa pangater, pangiring, seselan, miwah angkep-
angkepan nyane. Ring bahasa Indonesia mawasta kata jadian, kata berafiks,
utawi kata berimbuhan.
1) Kruna tiron mapangater
Upami: majalan, kakawin, prasida, swabhawa, pakayun, sakadi, susila,
kumanyama, parisolah, parajana, durjana, msl.
2) Kruna tiron mapangiring
Upami: ajaka, adiné, biuné, jemakang, ajakin, dajanan, bajunin, rauhin, tiuké,
méménné, dadongnyané, msl.
3) Kruna tiron maseselan
Upami: telapak, sumaur, sinurat, gerigi, umatur, msl
4) Kruna tiron jangkep
Upami: kabudayan, pakayunan, sinarengan, panyumpenan, kanampekin,
pasemetonan, palebon, msl.
3. Kruna Polah
Kruna polah inggih punika kruna-kruna sané kapolahang utawi kruna
tetiron sané polih pangater anusuara (nasal à N- : ny-, m-, n-, ng-).
4) Kruna Polah Kantia (sané polih ng-) Rumus: Konsonan (g, k) à ng-
Suara (a, i, u, é, o, e) à ng- Ardasuara (y, l, w, r) à ng-
Tegesnyane, kruna-kruna sané mapangawit antuk (g, k); suara (a, i, u, é, o, e);
miwah ardasuara (y, l, w, r) pacang kapolahang dados ng-
Upami: gasgas, kedeng à ngasgas, ngedeng abut, ilut, uwék à ngabut, ngilut,
nguwék égol, ogah, entut à ngegol, ngogah, ngentut yasain, lawar à ngyasain,
nglawar wayang, rereh à ngwayang, ngrereh.
4. Kruna Dwilingga
Sajeroning bahasa Indonesia, kruna dwilingga puniki mawasta kata ulang.
Duaning asapunika, sané kabaos kruna dwilingga inggih punika kruna-kruna
sané linggannyané kapingkalihang. Kruna dwilingga puniki kapalih dados
limang soroh inggih punika:
1) Kruna Dwisama Lingga
Kruna dwisama lingga inggih punika kruna-kruna basa Baline sané linggané
kapingkalihang, sajeroning bahasa Indonesia mawasta kata ulang murni.
Upami: gedé-gedé, bagus-bagus, jelék-jelék, berag-berag, cendek-cendek, liu-
liu, msl.
2) Kruna Dwimaya Lingga
Wangun kruna dwimaya lingga pateh ring kruna dwisama lingga, nanging
yéning ipun kabaos apisan nénten maderbé arti. Kruna dwimaya lingga setata
mawangun rangkep.
Upami: kunang-kunang, kupu-kupu, katang-katang, awig-awig, paru-paru, pici-
pici, msl.
3) Kruna Dwisamatra Lingga
Kata ulang berubah bunyi ring bahasa Indonesia, kawastanin kruna dwisamatra
lingga. Kruna dwisamatra lingga wantah kruna-kruna sané kapingkalihang tur
polih pauahan suara. Upami: kecah-kecuh, kitak-kituk, colak-colék, dengak-
dengok, briak-briuk, kecag-kecog, msl.
4) Kruna Dwipurwa
Inggih punika kruna-kruna sané kecapé ring arep kapingkalihang saha masuara
e pepet. Upami: sesaté, lelima, tetujon, bebaosan, sesari, geguritan, msl.
5) Kruna Dwiwesana
Inggih punika kruna-kruna sané kecapé ring ungkur kapingklalihang saha
maweweh pangater pa-.
Upami: pacebur-bur, pakeber-ber, pakecret-cret, paketel-tel, pakeog-cog,
pakebyar-byar, msl.
5. Kruna Satma
Inggih punika angkepan kalih kruna utawi lintang sané suksman ipun asiki.
Kruna Satma mawit saking kruna (sa + Atma) sané madrué pangertian pinaka
“kata senyawa utawi kata majemuk”. Kruna Satma punika kapalih dados tigang
soroh , inggih punika:
• Lengkara
Lengkara inggih punika pupulan makudang-kudang kruna sane madue lelintihan
pepaosan sane pasti tur wenten wirasan ipun. Nganuntin wangunipun, lengkara
kapalih dados kalih soroh, inggih punika:
1. Lengkara Tunggal
Lengkara tunggal sane tegep lumrah ipun kawangun antuk: Jejering
Lengkara (subjek), Linging Lengkara (predikat), Panandang Lengkara
(objek/pelengkap), miwah Pidartaning lengkara (keterangan: genah, dauh/kala,
kahana lan wilangan) Contoh:
Gatra Nulis Surat Di Mejane Ibi sanje
OM SWASTIASTU OM,
SARGA I
ARAN LAN PAWIDANGAN DESA
PAWOS 1
(3). Desa Adat SUKERTA kawangun antuk Karang Ayahan Desa miwah
Karang Pagunakaya sane wantah tunggil banjar,tur ka pah dados 4 ( petang )
tempekan luire :
a. Tempek Pangkung Daja
b. Tempek Pangkung Tengah
c. Tempek duran tengah
d. Tempek duran dlod
SARGA II
PATITIS LAN PAMIKUKUH
PAWOS 2
a. Pancasila
3. Ngulati tur nincapang kasukertan Desa Adat saha pawongan nyane sakala- niskala
SARGA III
PALET I
INDIK KRAMA
PAWOS 4
sang sane magama Hindu,jenek magenah ring wawidangan Desa Adat Sukerta,tur sampun
panamaya tedun makrama.
PAWOS 5
1. Krama sane sangkaning lingsir nyane wed Desa Adat Sukerta tur kasinanggeh panyeledihi.
2. Krama sane lingsir nyane wed Desa Adat Sukerta,nenten kaanggeh penyeledihi kewanten
sampun marabian.
3. Krama sane magama Hindu sane mawit sakeng Desa Adat lian sane tedun makrama
sangkaning pinunas ngaraga.
Krama Balu.Sang sapasira ugi katinggal lampus olih somah nyane.Kapalih dados 2 ( duang )
soroh :
1. Balu Wed.
2. Balu Neka.
Krama Sapian.Sang sapasira ugi sane palas masomahan tur kapalih dados 2 ( duang ) soroh :
1. Sapian Wed
2. Sapian Neka
Krama Ubuh wiadin Tapukan.Inggih punika sang sapasira ugi sane katinggal lampus olih
raramannyane luh muani krama inucap kantun alit wiadin durung antes ngayah.
Krama Pasuka - dukan inggih punika sang sapasira ugi sane sampun majangkepan wiadin
ngajak rabi mawit sakeng Desa Adat lian malinggih wiadin magenah ( madunungan ) ring
Desa Adat Sukerta tur masuwe sampun langkungan ring 15 ( limolas ) rahina.
• Artikel : inggih punika sasuratan lepas madaging pikayunan newek utawi pupulan sane
mligbagang topil utawi masalah sane kahanannyane aktual miwah kontroversial tur matetujon
nguwehin informasi, nudut kayun miwah ngibur panguacen.
• Proposal : teges ipun bebaosan sane ngunggahang sakancaning pinunas utawi usulan
ngenenin indik sekancan pangrencana acara (rencana kegiatan) sane katlatarang marupa
dudonan pakaryan sane jagi kamargiang utawi kalaksanayang. Proposal puniki kakaryanin
matetujon mangda sahananing pangrancana pakaryane punika prasida kasungkemin
(molihang dukungan) saking sane patut nyungkemin. Tios ring punika proposal taler
mawiguna kaanggen nunas wantuan sane marupa jinah.
Syarat Artikel/Proposal:
Contoh Artikel/Proposal:
Demam Berdarah
Dibi sanja ring siaran TV-ne wenten kapiragi orti indik ipun pinungkan
"demam berdarah" sane sampun makeh mancut urip para janane. pinungkane
puniki sampun nglimbak ring sawengkon Bali. Kirang langkung sampun 500
diri wargane sane keni sungkan puniki. Minakadi ring Denpasar 125 diri, ring
Badung 75 diri, ring Buleleng 75 diri, ring Gianyar 125 diri, ring Karangasem
25 diri, ring Negara 25 diri, miwah ring Klungkung 25 diri. Santukan makeh
warga sane keni demam berdarah mawinan sal-sale ring rumah sakit nenten
mresidayang nampung.
Lianan ring orti punika wenten taler orti saking rumah sakit inggih
punika wantuan sane kaserahang olih Bapak Bupati mantuka ring para pasien
sane kirang mampu sane ngraksa pimungkan rahat. sane polih wantuan punika
minakadi pasien sane ngraksa tumor, bibih sumbing, kanker miwah sane lianan.
wantuan sane kasukserahang marupa jinah, soang-soang pasien nrima wantuan
makeh Rp. 1.000.000,-. Wantuan sane kirang mampu. Pamrentahe sampun
ngicen titi, sepatutne maka warga i raga nuutin titi punika, urati ring para janane
sane kirang mampu.