A. Identitas Modul
Penyusun : I Gede Puspa Wedanta
Sekolah : SMA Negeri 6 Denpasar
Tahun Pelajaran : 2022 / 2023
Kelas / semester : X / Ganjil
Alokasi Waktu : 2 X 45 Menit (2 JP)
B. Kompetensi Awal
Sebelum nyurat aksara Bali di Lontar yang baik dan benar, peserta didik harus memahami
sarana nyurat lontar dan tata cara nyurat lontar dibaca secara logis, kritis, dan kreatif.
KOMPETENSI INTI
D. Pemahaman Bermakna
1. Aksara Bali, juga dikenal sebagai Hanacaraka, adalah salah satu aksara tradisional
Indonesia yang berkembang di Pulau Bali. Aksara ini terutama digunakan untuk
menulis bahasa Bali, Sanskerta, dan Kawi, yang dalam perkembangannya digunakan
untuk menulis beberapa bahasa daerah lainnya seperti bahasa
Sasak dan Melayu dengan tambahan dan modifikasi.
2. Pasang Aksara Bali adalah aturan yang digunakan dalam menulis Aksara Bali. Dalam
penulisannya Aksara Bali dibagi menjadi dua yakni: Aksara Suara dan Aksara
Wianjana, dimana Aksara suara jumlahnya ada 6 aksara, sedangkan untuk aksara
Wianjana jumlahnya 18 aksara. berawal dari dua aksara di atas maka aksara di atas
dapat dibagi menjadi 3, yakni:
a. Aksara Wreastra adalah aksara yang digunakan untuk menulis Bahasa Bali
biasa, seperti menulis urak, pipil, pangeling-eling dan yang lainnya.
b. Aksara Swalalita adalah aksara yang digunakan untuk menulis Bahasa Kawi,
Bahasa Bali Tengahan, Bahasa Sansekerta dan digunakan untuk menulis
Kidung, Kakawin Parwa dan Sloka.
c. Aksara Modre adalah aksara yang digunakan untuk menulis kadiatmikan
(magic), dan menulis japa mantra.
E. Pertanyaan Pemantik
1. Napi sane alit-alit uning sane kabaos aksara Bali?
2. Napike alit-alit uning indik piranti nyurat lontar?
3. Napi sane alit-alit uning indik tata cara nyurat lontar?
F. Persiapan Pembelajaran
Menyiapkan semua alat dan bahan seperti koneksi internet, menginstal program aplikasi,
dan modul pembelajaran.
G. Kegiatan Pembelajaran
Tahapan Kegiatan Pembelajaran Alokasi
Pembelajaran Waktu
1. Guru bersama peserta didik mengucapkan salam dan
berdoa sesuai dengan kepercayaan masing-masing
2. Dengan sikap santun, responsif, dan disiplin, peserta
didik melaporkan jumlah kehadiran dalam
pembelajaran
3. Guru memberikan pertanyaan-pertanyaan
pematik, seperti :
• Napi sane alit-alit uning sane kabaos aksara
Bali?
• Napike alit-alit uning indik piranti nyurat
Kegiatan lontar? 15 Menit
Pendahuluan • Napi sane alit-alit uning indik tata cara
nyurat lontar?
1) Asesmen Nonkognitif
2) Asesmen Kognitif
3) Asesmen Formatif
Penilaian Keterampilan
1 2 3 4 5
K. Sarana nyurat
L. Disajikan teks uraian
Peserta didik
lontar berbahasa Bali ,
mampu
peserta didik mampu
memahami
memahami
sarana
sarana nyurat
nyurat
l o n t a r secara kritis
l o n t a r secara
kritis
TES TERTULIS (Uraian)
INSTRUMEN PENILAIAN
1. Perhatikanlah tata cara nyurat lontar, setelah itu peserta didik mampu nyurat aksara Bali di
lontar.
2. Peserta didik menyalin teks bacaan dari Bahasa latin ke dalam aksara Bali di lontar.
RUBRIK PENILAIAN
RUMUS PENILAIAN :
SOAL:
J. Lampiran
1. BAHAN AJAR
2. LKPD
A. Petunjuk Pendalaman Materi dan Pengerjaan Lembar Kerja Peserta Didik (LKPD)
Bacalah petunjuk pendalaman materi dan pengerjaan LKPD di bawah ini dengan cermat.
Waktu Pengerjaan
Waktu Pengumpulan Tugas
Teknis Pendalaman Materi 1. Bacalah materi sarana nyurat lontar dan tata cara nyurat
dan Pengerjaan LKPD lontar disediakan di bawah ini sebelum mengerjakan
lembar kerja.
2. Pendalaman materi bisa juga dilakukan melalui refrensi
lain baik buku cetak maupun materi dari internet,
Program Belajar di RRI, siaran TV, dan youtube.
3. Pendalaman materi juga bisa dilakukan melalui diskusi
dengan teman yang lain dan guru.
4. Jika mengalami kendala dalam memamami materi dan
mengerjakan lembar kerja (tugas) bisa diskusi dengan
guru mata pelajaran yang bersangkutan.
Teknis Pengumpulan Pengumpulan tugas bisa dipilih melalui cara sebagai berikut:
Nyurat aksara Bali ring lontar punika mabinayan tekening nyurat aksara Bali ring buku
utawi kertas. Punika prasida kacingak mawit saking sarananyane, tetikesnyane kantos sesuratan
aksara Balinyane prasida malianan. Sarana sane kaanggen nyurat aksara Bali ring lontar minakadi
pangrupak, dulang utawi meja, sumpe, lungka-lungka, tingkih, lan lontar (Rai dkk, 2012:72-76).
1. Pangrupak, piranti sane utama ri kala nyurat lontar. Pangrupak marupa lemat sane madue rai
kekalih. Pangrupak puniki pateh sakadi pulpen utawi pensil ri kala nyurat ring buku.
2. Dulang utawi meja, kaanggen pinaka taled kapertama ri kala nyurat lontar.
3. Sumpe, inggih punika piranti sane kaanggen ngiket lontar. Sumpe puniki madue kawigunan
mangda lontar sane kasurat nenten mabrarakan taler prasida kaanggen ngawi garisan ring
lontar.
4. Lungka-lungka, inggih punika kasur alit. Kawigunnanyane anggen aled tangan ri kala nyurat
lontar.
5. Tingkih, inggih punika piranti sane kaanggen ngitemin lontar sane sampun kasurat.
6. Benang kemong, jinah bolong miwah takepan sane kaanggen ngiket lontare sane sampun
kasurat.
7. Lontar, inggih punika piranti utama sane kaanggen nyurat. Lontar puniki kawigunannyane
Uger-uger Aksara Bali pinaka sepat siku-siku rikalaning iraga jagi nyurat Aksara Bali ring
daun lontar. Sadurung ngawitin nyurat lontar sumangdenya nyiagayang piranti sakadi pangrupak,
dulang, tingkih, potlot, penggaris, miwah sane lianan sakadi sane sampun kabaosang ring ajeng.
Daun lontar madue ukuran sane matiosan manut kawigunan taler madue kalih sisi sane
dados kasurat. Sisi lontar punika kaparinama sisi lontar A miwah sisi lontar B. Daun lontar sane
sampun sayaga kaanggen nyurat. Ukurannyane manut ring kahyun soang-soang utawi akehnyane
sasuratan sane pacang kasalin. Pangrupak inggih punika lemat sane madue rai kakalih nenten
sakadi rain lemat sane ketahnye kaanggen majejahitan. Pangrupak kawigunannya pateh sakadi
pulpen utawi pensil. Pensil miwah garisan sane kaanggen ngarya garis pinggir ring sisi tengen
utawi kiwa tigang bolong sane wenten ring lontar, kirang langkung 0,5 cm. Rikalaning ngarya
garis pinggir (lanturang no. 3 ring luhur), sane patut kauratiang inggih punika bolong lontar sane
magenah ring kebot (A) nuju bolong tengah (B) tur jarak bolong (B) ka bolong (C). Jarak bolong
A ka B punika bawakan yening bandingang ring bolong B ka C, nika awinan nyurat lontar
kakawitin saking bolong kiwa (A). Yaning sampun, wawu kalaksanayang nyurat antuk pamahbah
sasuratan sane kakawitin panti utawi pamada sane kalanturang ngangge Mulastawa inggih punika
“Om Awighnamastu” salanturnyanya katutup malih ngangge pamahbah,
Rikalaning nyurat, lontar kagambel antuk tangan sane kiwa. Lontar sane kagambel punika
akehnyane lebih saking asiki. Nyurat lontar nenten pisan dados sakadi nyurat ring buku tulis
(neplek ring meja), nanging tangan sane ngambel lontar punika kaaledin antuk lungka-lungka
(kasur alit). Lontar sane puput kasurat sangkaning nyurat neplek ring meja punika kawastanin
lontar tulah sane nenten dados kawacen napi malih kaentungang. Lontar sane sasuratannyane
kakawitin saking bolong C (dawanan) taler kawastanin lontar tulah. Lontar tulah punika
kabangayang manten mangda rusak preragan. Dulang utawi meja sane kaanggen aled ri kala
nyurat.
Panyangihan sane marupa sakadi batu sane ketah kaanggen nyangihin pangrupak utawi
lemat sane sampun puntul. Yening mangkin, sane becik kaanggen nyangih pangrupak inggih
punika amplas besi sane alus antuk nomer kodenyane 1000. Ri kala nyurat, tata cara
sasuratannyane ngangge pasang jajar sambung nenten jajar palas. Jajar sambung inggih punika
kruna-kruna sane kasurat dados lengkara kasurat saling kasambungin nenten wenten spasinnyane.
Nyurat lontar punika kakawitin saking baris kaping kalih sane kakawitin saking bolong A ngantos
bolong C, kenten malih baris kaping 2,3, miwah 4. Baris kapertama utawi baris pinih luur punika
kaanggen genah pangangge suara utawi tengenan. Yening lembaran kapertama sampun telas
kasuratin, lontar kabadingang saking sor ka luur nenten dados saking tengen ka kiwa.
Sane pacang nyalin ring lontar mangda uning pisan ring pasang aksara Bali mangda nenten
wenten kaiwangan tatujon daging lontare punika. Makeh kruna-krunane sane ucapannyane pateh
nanging sasuratannyane matiosan teler pangartosnyane matiosan. Wangun aksara Bali sane kasurat
mangda mamatan titiran utawi ngawindhu. Ageng aksarane taler spasinnyane mangda pateh.
Yening iwang ri kala nyurat, sampunang aksara punika kaurek utawi kacoret. Aksara sane iwang
punika kapademang antuk nagingin ulu ( u ) miwah suku ( …i...).
Yening sampun puput nyurat wawu kaitemang nganggen tingkih, buah nagasari nasak sane
manyayah, buah jarak sane nasak di punya, utawi mangsi. Ri kala ngitemang puniki kawastanin
nyipat sastra. Siapkan benang kemong kurang lebih panjangnya kirang langkung 40-50 cm sane
kaanggen ngiket lontar sane sampun puput kasurat taler tapes lontar sane kaanggen ngapit lontare
mangda tetet leser tur nenten lembab. Ketahnyane lontar sane megenah sane luur tur pinih sor gelis
keni jamur utawi keset. Ring kalih muncuk benang kadagingin jinah kepeng asiki-asiki anggen
ngancing cakepan lontare wus punika simpen ring keropak lontar mangda awet.
Patut taler kaelingang inggih punika indik ceciren sakadi lelintihan lontar sane kasalin, duk
napi puput kasurat miwah indik pangawinnyane, conto :
Puput sinurat duk rahina Buda Kliwon Pagerwesi, Rah 9 tenggek 9, tanggal 17 Januari 2006,
kasurat antuk I Nyoman Sastra maguna, Banjar Dajan Peken Desa Singapanjaron, Kecamatan
Kubu Tambahan Buleleng. Turunan lontar puniki wit druen Gedong Kirtya Singaraja, nomor
keropak 761.
I. Latihan Soal
a. Pengutik
b. Tiuk
c. Blakas
d. Taji
e. Pengrupak
2. Sane kaangge ngitemin sasuratan ring lontar ring sor patut inggih punika…
b. Tingkih matunu
3. Kuda biasane jarak saking bolong lontar kapertama nyantos pinggirne sane pacing
kasurat?….
a. 0,05 cm
b. 1,0 cm
c. 0,5 cm
d. 0,5 m
e. 0,10 cm
4. Yening iwang ritatkala nyurat ring sasuratan patut kapunapiang?
b. Coret
c. Dagingin guwung
d. Dagingin tedong
e. Dagingin bisah
a. muputang sasuratan
b. ngambil pangrupak
c. ngitemin sasuratan
d. ngawitin nyurat
e. nekepang lontar
a. OM KARA
b. PANTI / PAMADA
c. I KARA
d. U KARA
e. JUDUL
b. Lemat
c. Lungka-lungka
d. Pelik
e. Klip kertas
8. Lontar sane puput kasurat sangkaning nyurat neplek ring meja punika kawastanin…
a. Lungka-lungka
b. Lontar wayah
c. Lontar matah
d. Kasur alit
e. Lontar tulah
a. Pelik
b. Sumpe
c. Benang kemong
d. Keropak lontar
e. Jinah kepeng
10. Tetuekan aksara sane becik, tur nglangenin inggih punika kawastanin…..
a. Ngatumbah
b. Makarat
c. Galih
d. Macai
e. Bandung
K. Glosarium
L. Daftar Pustaka
Denpasar,……………………….2022