BAHASA BALI
OLEH :
NO : 11
KELAS : XI IPS 1
SEMESTER GANJIL
SMA NEGERI 2 MENGWI
TAHUN AJARAN 2020/2021
1. SAMBRAMA WACANA
• PENGERTIAN:
Sambrama wacana inggih punika bebaosan mabasa Bali, pinaka panyanggra
sapangrauh kramane sane kaundang ngrauhin pailen upacara. Malarapan tatacara
ngwedar, sambrama wacana kabinayang dados tetiga :
(1) sambrama wacana tutur (lisan) mateges nyembrama tamiu antuk bebaosan lisan,
nenten ngwacen naskah. Upami : - nyanggra tamiu undangan resepsi - mapaica
piteket ring sang mawiwaha
(2) sambrama wacana sasuratan (membaca teks) mateges ngwedar daging pikayunan
pinaka panyanggra tamiu malarapan ngwacen naskah.
Upami :- baos Bupati duk acara ngenteg linggih ring pura puseh
- baos Kadis Dikbud ring pamungkahan sarasehan mabasa bali
(3) sambrama wacana ardatur ( memakai skema ) mateges ngwedar baos panyanggra
malarapan ngwacen bantang-bantang bebaosan pinaka skema
Upami :- baos kelian truna nuntun parum indik bazzar
- baos jero bendesa ring paruman desa adat
Struktur :
Inggih pare semeton titiang makasami, sadurung irage telat matindakan, ngiring mangkin
sareng sami nyage sekancan paican Ida ring driki. Sampunang malih ngutang luu-luu plastik
sane praside ngrusak palemahan irage. Ngiring mangkin irage ngatur suksma kapining
palemahan antuk karya mabersih-bersih.
Inggih wantah asapunike sambrama sane praside atur titiang, titiang nunas pangampura antuk
sapangiwang titiang matur, mugi-mugi ida dane ngaledangin.
• AKSARA BALI :
Manut kawigunannyané, aksara Baliné kapah dados makudang-kudang soroh.
Sampun akéh wénten daging pamineh sané prasida kakeniang ngeninin indik sorohing
aksara Baliné.
Manut Bapak Simpen A.B., aksara Baliné wénten tigang soroh, minakadi: (1)
aksara wréastra, (2) aksara swalalita, miwah (3) aksara modré. I Gusti Ngurah Bagus,
ngepah aksara Baliné dados kalih soroh, minakadi: (1) aksara biasa, miwah (2) aksara
suci. Iriki, sané kabaosang aksara biasa (wresastra miwah swalalita), sané kabaos aksara
suci wantah aksara modréné.
Selanturnyané, Ida Bagus Madé Suasta, ring sasuratan “Aksara Bali dalam
Agama Hindu” maosang, aksara Baliné wénten petang soroh, luiripun (1) aksara
wréastra, (2) aksara swalalita, (3) aksara wijaksara, miwah (4) aksara modré. Pah-pahan
manut Suasta puniki, kapikukuhin antuk Tim Penyusun Panduan Penulisan Aksara Bali
dan Aksara Latin, Balai Bahasa Denpasar duk warsa 2009. Puniki sané kanggén dasar
pepalihan kadi jagi katlatarang ring sor.
Aksara Wrésastra
Aksara Baliné sané lumrah kajahin ring alit-alité ri kala ngawitin mlajah nulis Bali,
makatah 18 (pelekutus), sané ketah kabaos abjad aksara Bali. Abjad aksara Bali punika sané
sujatiné mawasta aksara Wrésastra. Aksara Wrésastra inggih punika abjad aksara Baliné sané
kanggén nyuratang basa Bali lumrah. Tegesnyané, yéning pacang nyurat basa Bali sané lumrah,
sané nénten madaging campuhan basa Kawi miwah Sansekerta, pacang prasida kasurat antuk
abjadé sané pelekutus punika. Aksara sané ngranjing ring sorohing Aksara Wrésastra inggih
punika abjad aksara Baliné sané 18. Puniki wantah aksara sané ketah kaplajahin pinaka pangawit
malajah nyurat aksara Bali.
1. Aksara Suara
Yéning ring huruf Latin wénten vokal, ring aksara Bali taler wénten. Huruf vokal ring
basa Bali puniki sané kabaos aksara suara. Aksara Suara utawi vokal aksara Baliné
wénten kalih soroh, inggih punika vokal asli miwah vokal saking wisarga. 1) Aksara
Suara Swalalita Vokal asli sané ngranjing ring aksara Swalalita, sané ketah kanggén
nyuratang basa Bali Kawi/Sansekerta
2. Aksara Ardasuara
Aksara ardasuara mateges aksara setengah suara. Kabaos aksara setengah suara,
duaning aksara ardasuarané puniki madué wiguna kekalih. Yéning kasurat majajar
ipun pinaka wianjana, yéning kasurat pinaka gantungan ipun pateh kadi suara (vokal).
3. Aksara Wianjana
Yéning ring huruf Latin wénten huruf mati utawi konsonan, ring aksara Bali taler
wénten. Konsonan ring aksara Bali kabaos aksara wianjana. Sapatutnyané, aksara
wianjana kasurat nganggén adeg-adeg mawinan ipun masuara nengen.
Aksara Swalalita
Aksara Swalalita inggih punika aksara Baliné sané kanggén nyuratang basa Bali sané
maweweh basa Kawi, Kawi Tengahan, miwah Sansekerta. Sané ngranjing ring aksara Swalalita
makasami aksara wrésastrané, maweweh aksara Baliné sané kabaos aksara wayah kadi ring sor
puniki.
Aksara Modré
Aksara Modré inggih punika aksara kadiatmikan sané kanggén nyurat japamantra, saluir
niasa, doa-doa kawi, miwah usada utawi indik pangweruhan sané kabaos gaib utawi saindik-
indik kadiatmikan. Aksara modré puniki kawangun antuk aksara Wrésastra miwah Swalalita
saha kadagingin panganggé miwah pralambang, maweweh ortén-orténan mawinan makanten
angker pisan. Punika mawinan aksara modréné kantos nénten keni 15 antuk ngawacén, sakadi
aksara sampun padem. Ri kala ngwacén orténan modré puniki, patut ngrereh pamargi/tatacara
sané kabaos Krakah Modré. Sané tiosan wénten taler mawasta Krakah Padma, miwah Krakah
Modré Aji Griguh. Pinaka conto aksara modré, kadi ring sor puniki.
• KRUNA:
Kruna inggih punika pupulan aksara sane wenten tegesipun, upami : bapa, meme,
jaja. Wenten kruna sane sampun tegep tur mamuat arti, malarapan nenten nagingin
punapa-punapi, makadi ; pura, juang, alon. Kruna-kruna punika kawastanin Kruna
Lingga.Seos ring punika wenten taler wangun sane nenten tegep, wantah marupa reramon
kruna, sasampune kawewehin pangangga wiadin kaduilinggayang, kaangkepang. Wau
mawangun kruna tur kangkat/sida kawewehin tegesnyane. Sane kadi asapunika mawasta :
wangun lingganing kruna (pola dasar bentuk jenis suatu kata). Puniki wangun kruna
aperangan sakadi ring sor:
Kruna
1. Kruna Lingga ( kata dasar) inggih punika kruna sane durung polih pangangge
kruna (pangater, pangiring, seselan). Kruna lingga kaparakang dados lalima inggih punika:
1) Kruna lingga awanda/a kecap : tuh, buk, mas, luh, don nyuh
2) Kruna lingga kalih wanda : meja, jani, putih, kedas, buku
2. Kruna Tiron ( Kata Brimbuhan) inggih punika kruna sane sampun polih
wewehan, pangangge kruna. Kruna tiron kaparakang dados petang bagian inggih punika :
Kruna Polah inggih punika kruna sane polih pangater anusuara (ny,m,n,ng).
Conto : anusuara nya: sampat + ny = nyampat
ng : garap + ng = ngarap.
3. Kruna dwi lingga (Kata Ulang) inggih punika kruna sane kekaping kalihang.
1) Dwi Sama Lingga inggih punika kruna sane kaucapang apisan sampun madue arti,
yening kakaping kalihang madue arti sane pateh. Upami : bajang-bajang, putihputih,
gede-gede.
2) Dwi Samatra Lingga inggih punika kruna sane kakaping kalihang nanging vocal
sane ungkuran mabinayan. Upami : tolah-tolih, sledat-sledet, singgak-singguk,
kutal-kutil.
3) Dwi Maya Lingga inggih punika kruna sane kaucapang apisan nenten madue arti,
yening kakaping kalihang wau madue arti. Upami : kunang-kunang, omang- omang,
katang-katang, kawa-kawa.
4) Dwi Purwa inggih punika kruna ring ajeng kakaping kalihang. Upami: lelakut,
sesate, dedari, lelawah, dedalu.
5) Dwi Ungkur (dwi wesana) inggih punika kruna ring ungkur kakaping kalihang.
Upami: pakecoscos, paketeltel, pakedipdip.
b. Ngerasang arti : joh sawat, peteng dedet, selem denges, pait mekilit,
barak biing.
2) Kruna satma tan sepadan (tak setara) upami: biu kayu, tiing ampel, jaja uli,
nyuh gading.
Kruna sane nyinahang barang, sato, miwah manusa, mawasta Kruna aran. Kruna aran
kapalih kadadosang kalih paos inggih punika:
Kruna kria inggih punika kruna sane nyinahang nglaksanayang karya. Kruna kria punika
kapalih dados kakalih, inggih punika:
Kruna Kahanan inggih punika kruna sane nyihnahang kawentenan wiadin sesolahan
barang, jadma wiadin buron. conto : barak, gede, belog, bagus.
· Pangantos ring Basa Bali Alus Singgih (ring sang kasinggihang), sakadi: i
Ratu, Cokoridewa, i Dewa.
· Pangentos ring Basa Bali Alus Sor (ngasorang raga) upami : ipun, titiang,
tiang.
Kruna wilangan inggih punika kruna sane kaanggen ngawilang wiadin kruna sane
nyinahang pawilangan. conto : asiki, atugel, atugel, seket, atenge, telung benang, pasasur,
setimaan, karobelah.
a) Sampun janten/sinah, upami: teken, tur, wireh, laut, dugas, dening, nganti, nanging,
wastu, yadiastun, yadiapin, apang, mangda, prade, kewanten, kewala, buina,
kandugi, sujatine, pamuputne, kemaon.
a) Nadosang kruna (palihan lengkara = bagian dari kalimat) conto : I Gede, Ni Wayan ,
Sang Bima, Hyang Kawi.
10. Kruna Panguuh (Kata Seru) conto : aduh, ah, o, dewa ratu, uduh, biii, bah,
beh.
Kruna Nyandi Nyurat ( Nyutra)
LENGKARA :
Lengkara inggih punika pepupulaning kruna sane manut lintihan sane mamuat teges
inggihan wenten wirasanipun.
Lengkara sané kabaos paripurna sakirangnyané madaging jejering lengkara (subjék)
miwah linging lengkara (prédikat).
C. Lengkara Basa Bali nganutin lingingnyane kapalih dados 2 soroh inggih punika:
1. Lengkara Lumaksana
Inggih punika: Lengkara sane jejering lengkaran lengkarannyané
nglaksanayang pakarya. Linging lengkarannyané ketah marupa kruna tiron
mapangater anusuara (Ny, M, N,Ng),
sakadi:
Umpami :
• Beli Madé nusuk saté.
• Mbok Putu ngaé rujak.
• Adinné nulis surat ibi sanja di ampiké.
• I Lubdaka manah kijangé ento.
2. Lengkara Linaksana
Inggih punika: Lengkara sane jejering lengkarannyané keni pakaryan. Linging
lengkarannyané ketah marupa kruna tiron mapangater (ka-) miwah mapangiring (-
in), miwah (-a).
Umpami:
• Saténé katusuk baan Beli Madé.
• Tiang dukaina ring I Guru.
• Bungané adepa tekén Luh Sari di Peken Badung.
5. ARTIKEL / PROPOSAL
• Pengertian :
Artikel : inggih punika sasuratan lepas madaging pikayunan newek utawi
pupulan sane mligbagang topil utawi masalah sane kahanannyane aktual
miwah kontroversial tur matetujon nguwehin informasi, nudut kayun miwah
ngibur panguacen.
Proposal : teges ipun bebaosan sane ngunggahang sakancaning pinunas utawi
usulan ngenenin indik sekancan pangrencana acara (rencana kegiatan) sane
katlatarang marupa dudonan pakaryan sane jagi kamargiang utawi
kalaksanayang. Proposal puniki kakaryanin matetujon mangda sahananing
pangrancana pakaryane punika prasida kasungkemin (molihang dukungan)
saking sane patut nyungkemin. Tios ring punika proposal taler mawiguna
kaanggen nunas wantuan sane marupa jinah.
Syarat Artikel/Proposal:
Syarat Artikel : Syarat artikel,inggih punika :
a. Basa sane kaanggen ring artikel punika patehin sarel model artikel.
b. Tulisanne patut orisinal nenten nuutin ring karya anak len.
c. Topikne punika respons ring pariindikan.
d. Tulisanne ten terikat olih dina lan wangun pariindikan.
Syarat proposal, inggih punika
a. Guna ring kegiatan punika patut mastuktur
b. Maduwe stuktur lan pemineh sane jelas
Contoh Artikel/Proposal:
Tradisi ring Tengah Globalisasi
Pulau Bali satios kaloktah antuk kawéntenan palemahannyané sané gumanti ngulangunin
kayun sang sané rauh nyingakin , taler kasub antuk seni budaya sané adi luhur pamekas tradisi-
tradisi sané kantun éksis kamargiang ring tengah masarakat Bali punika.
Maosang indik tradisi nénten pacang prasida lémpas saking kawéntenan para panglingsir
sane gumantiné ngalestariang tur pageh ngamargiang ngantos mangkin kari kalaksanayang olih
prati sentanannyané. Tradisi kamargiang boya ja sawates wantah anggén sarana upacara kémanten,
bilih-bilih wénten sané maosang ngutang-ngutang prabiya tur nénten wénten pikenohnyané.
Tradisi punika kamargiang wantah pinaka impleméntasi utawi cihna subakti katur ring Ida Bhatara-
Bhatari sané malingga ring pangider buana sami. Tradisi sane kamargiang antuk makudang-
kudang sarana upakara miwah tata cara sané mabinayan ring soang-soang wewidangan, punika
pinaka simbol sané madaging filosofi, sarining sastra tattwa agama sané matetujon wantah ngardi
kauripan iragané yadian buana alit lan buana agung sida nemu karahayuan ,trepti, landuh, kerta
raharja.
Rikanjekan aab jagaté kadi mangkin kasengguh awor tan pawates utawi turah mangkiné
kabaos zaman globalisasi, kawéntenan tradisi-tradisi ring jagat Bali sayan rered pamekas
parimanah ring sang sané pacang nerusang kabénjangan inggih punika para yowanané sami.
Yéning nénten saking mangkin melahang nyaga tur kapiara sinah kabénjangan tradisi- tradisi
puniki pacang ical ring tengah aab jagaté sane awor sané gumantine sayan ngalimbak minakadi
ring komunikasi, transportasi, penganggé miwah pasawitran alit-alité kalih para yowanané sané
sering nuutin wong dura negara.
Indiké puniki patut pinehin sareng sami, boya masarakat sané ngamargiang tradisiné punika
kémanten, sakémaon sami sameton Bali, minakadi para panglingsir ring soang- soang lembaga
ring Bali. Taler pamerintah pinaka pangamong jagat patut urati ring kawéntenané puniki tur prasida
ngawantu antuk mautsaha ngarerehang hak patén, ngawéntenang sosialisasi ring masarakat, utawi
ngawantu antuk ngicén prabiya risajeroning jagi mautsaha ngalestariang tradisi-tradisi punika.
Sané pinih mabuat sinah ngawentuk karakter pikayun para yowana Bali mangda sida dados yowana
sané matata susila, madué étika sane becik nginutin Tri Kaya Parisudha, prasida mapineh global
sakéwanten nénten ngantos ninggal tradisi seni budaya Bali pinaka tetamian sané sampun
kamargiang saking riin olih para panglingsiré sami.